Você está na página 1de 11

201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview

RevistaBrasileiradeGinecologiaeObstetrcia ServicesonDemand
PrintversionISSN01007203OnlineversionISSN18069339
Journal
Rev.Bras.Ginecol.Obstet.vol.36no.9RiodeJaneiroSept.2014EpubSep08,
2014 SciELOAnalytics

http://dx.doi.org/10.1590/SO100720320140005030 GoogleScholarH5M5(2016)

ARTIGODEREVISO Article

textnewpage(beta)
Recomendaesparaaprticadeexercciofsico
Portuguese(pdf)
nagravidez:umarevisocrticadaliteratura
Portuguese(epdf)

Articleinxmlformat

Articlereferences

Howtocitethisarticle
Recommendationsforphysicalexercisepracticeduring
pregnancy:acriticalreview SciELOAnalytics

CurriculumScienTI

Automatictranslation

Indicators
SimonyLiradoNascimento12 Relatedlinks

AnaCarolinaGodoy2 Share

FernandaGaranhaniSurita 3 More

More
JooLuizPintoeSilva 3

Permalink
1
CursodeFisioterapia,UniversidadeFederaldoCearUFCFortaleza
(CE),Brasil
2
ProgramadePsgraduaoemTocoginecologia,FaculdadedeCinciasMdicas,UniversidadeEstadualde
CampinasUNICAMPCampinas(SP),Brasil
3
DepartamentodeTocoginecologia,FaculdadedeCinciasMdicas,UniversidadeEstadualdeCampinas
UNICAMPCampinas(SP),Brasil

RESUMO

Osexercciosfsicospodemedevemserrecomendadosparatodasasgestantessaudveis.Suaprticaregular
duranteagestaopodepromoverinmerosbenefciosfsicosepsicolgicos,almdenohaverevidnciasde
desfechosadversosparaofetoe/ourecmnascido,quandorealizadosemintensidadeleveamoderada.No
entanto,poucasgestantesaderemaessaprticaemuitasaindatmreceiosedvidasquantoseguranadasua
realizao.Esteartigotevecomoobjetivoainformaoeadisseminaoentreprofissionaisdesade,que
assistemsgestantesnoBrasil,dasatuaisrecomendaessobreexercciofsicoduranteagestao,baseadasnas
melhoresevidnciascientficasdisponveis.Diantedapercepodeexistirempoucosmodelossistematizadosa
respeito,eapsarealizaodevriosestudosnestareaespecfica,reunimosinformaesprticasdeinteresse
paraosprofissionaisegestantes.Ademais,inclumosrecomendaesquantosindicaes,contraindicaes,
modalidades(exercciosaerbicos,treinamentoderesistnciamuscular,alongamentoeexercciosdoassoalho
plvico),frequncia,intensidadeeduraodosexercciosparacadatrimestregestacional.Abordamos
recomendaesdeexercciosfsicostantoparaasgestantesdebaixoriscoquantoparapopulaesespeciaisde
mulheres,comoatletas,hipertensas,diabticaseobesas.Aconscientizaodosbenefciosauferidosporumestilo
devidamaissaudvelduranteeapsagestaodevesersemprelembradaeestimuladapelaequipeatendente.
Porestaremasgestantesmuitoprximasdosespecialistasealtamentemotivadas,oportunizamseexamesde
rotina,retornosfrequentesesupervisoparaumasriedenovasorientaesquepodemrefletiremsuasadeena
deseubebalongoprazo.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 1/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
PalavrasChave:GravidezExerccioSadedamulher

ABSTRACT

Physicalexerciseisrecommendedforallhealthypregnantwomen.Regularpracticeofexercisesduringpregnancy
canprovidemanyphysicalandpsychologicalbenefits,withnoevidenceofadverseoutcomesforthefetusorthe
newbornwhenexerciseisperformedatmildtomoderateintensity.However,fewpregnantwomenengageinthis
practiceandmanystillhavefearsanddoubtsaboutthesafetyofexercise.Theobjectiveofthepresentstudywasto
informtheprofessionalswhoprovidecareforBrazilianpregnantwomenaboutthecurrentrecommendations
regardingphysicalexerciseduringpregnancybasedonthebestscientificevidenceavailable.Inviewofthe
perceptionthatfewsystematicmodelsareavailableaboutthistopicandafterperformingseveralstudiesinthis
specificarea,weassembledpracticalinformationofinteresttoboththeprofessionalsandthepregnantwomen.We
alsoproviderecommendationsabouttheindications,contraindications,modalities(aerobics,resistancetraining,
stretchingandpelvicfloortraining),frequency,intensityanddurationindicatedforeachgestationaltrimester.The
reviewaddressesphysicalexerciserecommendationbothforlowriskpregnantwomenandforspecialpopulations,
suchasathletesandobese,hypertensiveanddiabeticsubjects.Theadvantagesofanactiveandhealthylifestyle
shouldbealwaysreinforcedduringandaftergestationsincepregnancyisanappropriateperiodtointroducenew
habitsbecausepregnantwomenareusuallymoremotivatedtoadheretorecommendations.Thus,routineexams,
frequentreturnsandsupervisionarerecommendedinordertoprovidenewguidelinesthatwillhavelongterm
beneficialeffectsforbothmotherandchild.

Keywords:Pregnancy.ExerciseWomen'shealth

INTRODUO
Amudananopadrodeatividadefsicadapopulaoemgeralassuntocontemporneodegranderelevncia
epreocupaopermanentedetodososgovernosdiantedosagravossade,principalmenteassociadosao
crescentesedentarismo.SegundoaOrganizaoMundialdaSade(OMS),adultosentre18e64anosdevem
praticarpelomenos150minutosdeatividadefsicamoderadaou75minutosdeatividadeintensaporsemana,
afimdereduziroriscodedoenascardiovasculares,diabetes,cncerdemamaeclon,edepressoalmde
serfundamentalparaocontroledopesocorporal.Noentanto,31%dapopulaomundialcomidade15anos
tmumnveldeatividadefsicainsuficiente,comprevalnciamaioraindaempasescomaltarendaeem
mulheres1.

Quandosetratademulheresgrvidasnodiferente.Aprevalnciadegestantesativas,adurao,a
frequnciaeaintensidadedosexercciossoaindamenoresdoquenasmulheresadultasemgeral2,3.Alguns
estudosrealizadosnoBrasildemonstramdadosalarmantesemrelaoprticadeatividadefsicadurantea
gestao.Tavaresetal.4,acompanhandoumacoortede118gestantesnoNordeste,encontraramumreduzido
nveldeatividadefsicanasgestantesdurantetodooperodo,e100%daamostraalcanouopadrosedentrio
na32semanagestacional.Silva5,avaliandoonveldeatividadefsicade305gestantesemFortaleza,Cear,
verificouque80%apresentaramcondioclassificadacomopadroleveousedentrio.Outroestudorealizado
naregioSuldoBrasilobservouqueapenas4,7%foramclassificadascomoativasdurantetodaagestao2.

Desdeadcadade1990,comeouahavermudanadeparadigmaemrelaosrecomendaesdeatividade
fsicaduranteagestao,quepassouaserestimuladaeatmesmoindicadapelosguiaseprotocolosdo
AmericanCollegeofObstetriciansandGynecologists(ACOG)6.Porm,somenteem2002aprticadeatividade
fsicanagestaofoireconhecidacomoumaatividadesegura,indicadaparatodasasgestantessaudveis.A
ACOGelaborouentoumguidelineestabelecendoascontraindicaesabsolutaserelativasparaaprticade
exercciosporgestantesealgumasrecomendaesarespeitodesuaprtica.Noentanto,aindicaoda
intensidade,duraoefrequnciaedasmodalidadesdeexercciosaserempraticadosaindaestlongedeestar
bemestabelecidaedeveserdefinidadeacordocomasparticularidadesdecadamulher6.

Aatividadefsicadefinidacomoqualquermovimentocorporalvoluntrioproduzidopelosmsculos
esquelticosqueresultaemgastoenergticomaiordoqueogastoemrepouso,incluindodiversasatividades,
comotrabalho,locomoo,afazeresdomsticos,atividadesrecreativaseoexerccio7.Oexercciofsico,por
suavez,caracterizadocomotodaatividadefsicaestruturada,planejadaerepetitivaquetemporobjetivoa
melhoriadasadeeamanutenodeumoumaiscomponentesdaaptidofsica,sendoumasubcategoriada
atividadefsica8.Ambososfatorespoderiaminfluenciarnaevoluodagestao,bemcomonosdesfechos
maternofetais,recebendodestaqueporseremfatorespotencialmentemodificveis9.

Aprticadoexercciofsicoregularmentepelagestante,porpelomenos30minutosaodia,podepromover
inmerosbenefcios,incluindoaprevenodediabetesgestacional(DG),almdenohaverevidnciasde
desfechosadversosparaofetoe/ourecmnascido(RN)comaprticagraduadaentreintensidadelevee
moderada6.Atividadesfsicasemintensidadeleveamoderadaigualmentenoforamassociadas,comose
pensava,aotrabalhodepartoprtermoebaixopesodorecmnascido10.Outrobenefcioassociadoaessa
prticaareduodaincidnciadesintomasindesejveisduranteagravidez,comocimbras,edemae
fadiga11,12.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 2/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
Duasrevisesrealizadasrecentementeindicamqueaatividadefsicaduranteagravidezteriaefeitoprotetor
contraodesenvolvimentodaDGepreclmpsia12,13.Gestantespraticantesdeatividadesfsicas,quando
comparadassinativas,tiveramumareduodeaproximadamente50e40%noriscodedesenvolverDGe
preclmpsia,respectivamente12.Contudo,emrelaopreclmpsia,aindahpoucosensaiosclnicos
realizadoscapazesdedefinircomclarezaseusefeitos,limitandosecomprovaodoefeitoprotetor13.

Osresultadosderecentemetanlisesobreoefeitodoexerccionoganhodepesogestacionalsugeremqueh
significativareduonamdiadeganhodepesoemgestantespraticantesdeexerccio14.Emrelaos
gestantescomsobrepesoeobesidade,aprticadeexercciodevesercontroladaesupervisionadadeforma
estrita,associadasorientaesnutricionais,paraserefetivanocontroledepeso,porsereconhecerqueesse
grupotemmenoradesosorientaesnutricionaisparaselograrumganhodepesoadequado15.Oganhode
pesoexcessivoestclaramenterelacionadoaresultadosgestacionaisdesfavorveis,comoDG,hipertenso,
complicaesnotrabalhodepartoenoparto,emacrossomiafetal16,eassociadoaofatodequearetenode
pesonopspartopodeaumentarsignificativamenteoriscodeobesidadenamulheremidadereprodutiva17.
Dessemodo,opapeldoexerccionocontroledeganhodepesoexcessivonagestaofundamentalparaa
interrupodoprocessodeperpetuaodesseciclo18.

Osbenefciosdeseobterumestilodevidamaissaudveldevemsertemaabordadodemodosistemticona
assistnciaprnatal,ummomentoparticularmentepropcioparaaintervenodeprofissionaisdasade.

Estarevisotevecomoobjetivoadisseminaodasrecomendaesexistentessobreexercciofsicona
gestaoentreosprofissionaisdesadequeassistemsgestantesnoBrasil,baseandoseemevidncias
cientficasatualmentedisponveis.

Indicaesdeexercciofsicoparagestantes

Naausnciadecontraindicaesclnicasouobsttricas(Quadro1)paraaprticadeexerccio,todasas
gestantesdevemserestimuladasamanterouadotarumestilodevidaativoduranteoperodo.Oexerccio
fsicoemintensidadeleveamoderadaconsideradoprticaseguratantoparaamequantoparaofeto6,19.

Quadro1ContraindicaesabsolutaserelativasparaaprticadeexercciofsicoporgestantesAdaptado:ACOGCommittee
ObstetricPractice6eRoyalCollegeofObstetriciansandGynaecologists19

Exercciofsicoecondiesespeciaisnagestao

Obesidade

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 3/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
Estudosmostraramquemudanasnoestilodevida,incluindoorientaessobreganhodepesoadequado,dieta
eexercciosfsicosemintensidadeleveamoderada,podemedevemserprescritosparagestantescom
sobrepesoeobesidadecomsegurana,levandoaresultadosmaternosefetaisfavorveis15,20,21.OInstituto
deMedicinaAmericano(IOM)22preconizaqueoganhodepesodegestantesclassificadascomoobesasseja
entre5e9kg.Umensaioclnicosubmeteugestantescomsobrepesoouobesidadeaumprogramadeexerccio
fsicocompostoporumasessosemanaldeumprotocolodeexerccioemintensidadeleve(10minutosde
alongamento,20minutosdetreinoderesistnciamusculare10minutosderelaxamento),somadoaorientao
decaminhadaeorientaesnutricionais,enquantoumgrupocontrolerecebeuapenasarotinapadrodepr
nataleasorientaesnutricionais.Asmulheresiniciaramaprticadeexerccioemmdiacom17semanase
foramseguidasatoparto.Nogrupointerveno,48%dasmulheresganharampesoexcessivamenteversus
57%dogrupocontrole(p=0,4).Asgestantescomsobrepesonogrupointervenotiverammenorganhode
pesototalenoprogramadoqueascomsobrepesodogrupocontrole(p<0,038).Nohouvediferenaentreos
gruposcomrelaoaosresultadosperinatais,comotaxadecesrea,pesodeRN,idadegestacionalaonascere
ndicedeApgar,reforandooconceitodequeexercciofsicoadequadoesupervisionadopodetrazerbenefcios
paraasadematernasemafetarnegativamenteasadefetal15.

Diabetes

Oexercciofsicoreconhecidamentepartedotratamentodediabticosporaumentarasensibilidadetecidual
insulina,melhorandoocontroleglicmico.OexercciofsicoseassociaprevenodoDGemelhorcontrole
glicmicoemtodosostrimestres.Recomendasequegestantescomdiabetescontroladarealizemexerccios
fsicosaerbicosederesistnciamuscularparaajudarnocontroleglicmico.Algunscuidadosdevemser
tomadosnessecaso,comofazerumadequadocontroleglicmicocapilarantesaapsoexerccio,terum
carboidratoderpidaabsorodisponvelnocasodehipoglicemiaduranteoexerccio,evitarexerccionopico
insulnicoerealizaroexerccioapsasrefeies,quandohmaiordisponibilidadedeglicosecirculante23,24.

Preclmpsia

Gestantescomdiagnsticooususpeitadepreclmpsiadevemevitaraprticadeexercciofsico,vistoqueo
exerccioaumentaaindamaisapressoarterialereduzofluxouteroplacentrioquejestdeficiente23.Em
gestantedebaixorisco,algunsestudosobservacionaissugeremqueaprticaregulardeexerccioanteseno
inciodagestaoestassociadadiminuiodoriscodedesenvolvimentodepreclmpsia12,25.Uma
metanlise,publicadaem2012,mostrouquemulheresativasantesdagestaotm44%menoschancede
desenvolverpreclmpsia,comoddsratio(OR)de0,56,IC95%0,410,76ep<0,01,enquantoquegestantes
queseenvolvemematividadesfsicastm23%menoschance(OR=0,77IC95%0,640,91p<0,01)25.

Hipertensocrnica

Orepousojfoiindicadocomoobjetivodepreveniroagravamentodahipertenso,noentantonoh
evidnciacientficadequeprevinaasuaprogressoparapreclmpsianemqueproporcionemelhores
resultadosmaternosefetais.Associadoaisso,orepousoprolongadonoleitoaumentademodoconsistenteo
riscodetrombosevenosa24.Paragestantescomhipertensoarterialcrnicacomcontroleprnatale
pressricoadequados,aprticadeexercciofsicopodeserindicada,desdequesupervisionadaemonitorada.
Atividadesfsicasdeintensidadeleve,comocaminhada,bicicletaestacionriaealongamentos,so
recomendadas25.Gestantescomhipertensoarterialcrnicacontroladaoucomantecedentepreclmpsiaque
realizarammaisdedezsessesdeexerccioembicicletaestacionriaduranteagestao,quandocomparadas
aumgrupocontrole,apresentarammelhoresresultadosperinatais.Ogrupodeestudoapresentoumenortaxa
deinternaomaternanaUTI,maiortaxadeRNcompeso2.500g,menortaxadeprematuridadeemenor
taxademorbidadeneonatal26.

Outroestudoavaliouosefeitosagudosdaatividadefsicaaerbicasobreapressoarterial,afrequncia
cardaca(FC)eofluxosanguneofetoplacentrioemgestanteshipertensasqueforamsubmetidasa30
minutosdeexercciosemesteiraergomtricaa70%daFCmxima,noseobservandoalteraodofluxo
sanguneofetoplacentrio,mascomaumentodaFCedapressoarterialsistlicanaposiosentada27.

Atletasdealtonvel

Nocasodeagestaoocorrerematletasdealtorendimento(profissionaise/ouamadoras),arecomendao
doexercciofsicodeveserindividualizadaeadaptada.Aprticadecertosesportesqueexponhamagestante
ouofetoaqualquerriscodeveserinterrompidaoudesestimulada.Emgeral,mulherescomessas
caractersticasconseguemmanteratividadesemintensidadedemoderadaaintensaatosegundotrimestree
precisamdiminuirnoterceirotrimestre,edevemtermonitoraomdicamaisfrequente28,29.

Prescriodeexercciosparagestantes

Tiposdeexerccios

Agestantedeveescolherumaatividadequemelhorseadaptessuascaractersticaseinteressespara,com
isso,aumentaraadernciaaoexerccioescolhidoemlongoprazo.Sempredevemserevitadosexercciosque

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 4/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
coloquemagestanteouofetoemrisco,comoatividadesdealtoimpacto,comriscodequedaoutrauma
abdominaleesportesdecontato6.

Exercciosaerbicos

Entreasmodalidadesdeexerccio,osaerbicossoosmaisestudados.Acaminhadaoexercciomais
frequenteeomaisescolhidoentreasgestantes18.Oobjetivodoexerccioaerbicoduranteagestao
manteracapacidadecardiorrespiratriaeocondicionamentofsicoaolongodoprocesso,almdeauxiliarna
prevenoenocontroledoDG,dahipertensogestacionaledoganhodepesomaterno18,29.Deveincluir
atividadesqueenvolvamgrandesgruposmusculares,comocaminhadaoucorridaleve(trote),bicicleta
estacionria,natao,hidroginstica,danaouginsticaaerbicadebaixoimpacto29.

Gestantessemcomplicaesclnicasouobsttricassubmetidasaexercciofsicoaerbicoemesteiraata
fadiganoapresentaramalteraesdasrepercussesfetaisaoestudodadopplervelocimetriaapsoexerccio.
Essesresultadosindicamqueemgestantessemcomplicaesclnicasouobsttricasofetosaudvelcapazde
desenvolvermecanismoscompensatriosenoentraremsofrimentoapsoexerccio,oquepermitea
homeostasedastrocasgasosaseimpedeefeitosdeletriosdahipxiafetal,mesmoduranteaatividadefsica
moderadaaintensaemgestantespreviamentesedentrias30.

Treinoderesistnciamuscular

Opossvelbenefciodofortalecimentomuscularamanutenodocondicionamentomuscularouoaumentode
foramuscularglobal,permitindomelhoradaptaodoorganismomaternosalteraesposturaisprovenientes
daevoluogestacionalecontribuindoparaaprevenodetraumasequedas,bemcomoparaaprevenoeo
tratamentodedesconfortosmusculoesquelticos29.Ofortalecimentodevepriorizaramusculaturaparavertebral
lombar,acinturaescapulare,preferencialmente,envolvergrandesgruposmusculares.Devesepreferir,como
critriodeescolha,utilizaroprpriopesocorporalefaixaselsticasnolugardeaparelhosdemusculaoou
pesoslivres.Devesetambmevitarcargaselevadas,exercciosisomtricosintensosrepetidoseposturasque
coloquemagestanteemrisco,principalmenteaquelasquepossamafetarseuequilbrio.Osexercciosde
resistnciamusculardevemseradaptadoscommuitocuidadoacadaperodogestacional29,11.

Algunsexemplosdeexercciosderesistnciamuscularqueasgestantespodemrealizarso:Yoga28,Pilates(r),
musculaocomcargasleves,treinamentofuncionaletreinocomcircuito.Valeressaltarqueexistem
pouqussimosestudosavaliandoalgumasdasprticascitadasacima,comooPilates(r)eotreinamento
funcional,noentanto,levandoseemcontatodososcuidadosrecomendadosparaoperodoeumaprtica
supervisionadaporprofissionalcapacitadomuitosdelespoderoserbemadaptadosparaosinteressesda
gestante.

Umestudoaleatorizadoqueincluiu160gestantes,noqual80realizaramtreinoderesistnciamuscularleve(10
a12repetiesenvolvendovriosgruposmusculares,compesosleves,3kgoufaixaselsticas)trsvezes
porsemana,duranteosegundoeoterceirotrimestresdagestao,noreveloudiferenaemrelaoaopeso
doRNemostrouqueaquelasgestantesqueparticiparamdotreinodefortalecimentomusculartiverammenor
ganhodepesogestacional31.

Alongamentomuscular

Oalongamentomuscularpartefundamentaldoprogramadeexerccio,permitindomelhoraraflexibilidadeeo
relaxamentomuscular,eajudandonaadaptaoposturalenaprevenodedoresdeorigem
musculoesquelticas.Devesercomplementaraoexerccioaerbicoeaotreinamentoderesistncia11,29,32.
Tcnicasdealongamentomuscular,comooYogaeoStrecthingGlobalAtivo,comprovadamentediminuemas
queixasdedorplvicaposteriorededorlombarduranteagestao32,33.Diantedoaumentonosnveisde
relaxinaedaprogesteronaduranteagestao,devemseevitaralongamentosextremosparaprevenirleses
ligamentaresearticulares.

Treinamentodosmsculosdoassoalhoplvico

Existeevidnciacientficadequeotreinamentodosmsculosdoassoalhoplvico(TMAP)duranteagestao
diminuioriscodeincontinnciaurinrianopsparto34.Agravidezummomentooportunoparaintroduzira
prticadeexercciosperineaisnavidadamulher.Nohcontraindicaesparasuaprticaduranteeapsa
gestao,devendoexercciosdessetiposerrecomendadossistematicamenteparatodasasgestantes34.A
gestantedeverealizaroTMAPcomcontraessustentadas,ouseja,contrairemanterdurantecincoadez
segundos,econtraesrpidas(contrairerelaxar)emdiferentesposturas.Comosugesto,deverealizar
diariamenteduassriesdeoitocontraessustentadasporcincosegundoseduassriesdedezcontraes
rpidas.

Intensidadedosexerccios

Vriosestudossocoincidentesemafirmarqueexercciorealizadoemintensidadeleveamoderadanose
associaaresultadosmaternosefetaisadversos10,11,18,26.Aintensidadedoexercciodevesermedida
preferencialmentepelaFCoupelasensaosubjetivadeesforo(EscaladeBorg)35.Assimrecomendasequeo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 5/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
exercciosejarealizadodeacordocomosseguintecritrio:60a80%daFCmxima,calculadapelafrmula
FCmx=220idade.ASociedadeCanadensedeGinecologistaseObstetras(SCGO)assumeasseguintesfaixas
detreinamentosparagestantes:idade<20anos:140a155batimentoscardacosporminuto(bpm)2029
anos:135a150bpm3039anos:130a145bpm>40anos:125a140bpm11,21,29.Outrocritrioa
escaladeperceposubjetivadeesforodeBorg,quevariade6(semesforo)a20(esforomximo).A
intensidadedeveserpreferencialmenteentre12e14,correspondendoaumaatividadeleveaumpouco
cansativa11.

OutraopomaissimplesoTalktest,emqueagestanteorientadaaobservarsuahabilidadeemmanter
umaconversaduranteoexercciofsico,oqueasseguraqueesteestsendorealizadoemintensidadelevea
moderada,prevenindoseoesforofsicoexcessivo11.

Recentemente,algunsautoresquestionaramtaismedidas,principalmenteaintensidademedidapelafrequncia
mxima,vistoseressaumamedidaindireta,quenolevaemcontaonveldecondicionamentofsicoeas
caractersticasdecadagestante.DefendemautilizaodaFCdereserva(FCR),quecorrespondediferena
entreFCmxima(medidaportestedeesforo)eFCbasal(medidanorepouso),queparagestantessaudveis
oupreviamenteativaspodevariarentre45e60%eparagestantescomsobrepesoouobesidadeeas
sedentrias,entre35e60%,sendoazonaalvodetreinamentoaerbicocalculadapelaseguintefrmula:FC
prescrita=(%intensidadexFCdereserva)+FCbasal.Porexemplo,seumagestantepreviamentesedentria,
obesaecomDGdesejainiciaraprticadeexerccioaerbiconagestao,suazonadetreinoseriaentre35e
40%daFCRsesuaFCmedidaemrepousofor90bpmesuaFCmxima(medidaemumtestedeesforo)for
185btm,sua%FCRparaotreinoseriaentoentre123e128bpm(FCprescrita=(0,35x95)+90=123bpme
(0,40x95)+90=128)29.

Noentanto,osprpriosautoresreconhecemquetalmtodonoprticoedificultaaorientaoparaas
gestanteseconcordamqueousodaescaladepercepodeesforodeBorgumaboaalternativa.Porm,
apoiamquenosegundotrimestregestacionaloexercciopodeserrealizadoemintensidade1516daescalade
Borg,quecorrespondeaumexercciocansativo29.

Frequnciaedurao

Mulheresativaspodemmanterouadaptarsuarotinadeexercciosentre4e5vezesnasemanaemsessesde
30minutosoumaisdeexerccios.Mulherespreviamentesedentriasdevemcomearcom15minutosde
exerccioaerbico3vezesporsemanaeaumentargradativamenteotempodeexerccios.Porexemplo,
acrescentar5minutosporsemanaatorecomendadode150minutosdeexerccioaerbicoporsemanaou30
minutosdeexerccio5vezesnasemana6,11,29.Devemserevitadosexercciosporperodosprolongados,por
exemplo,almde60minutoscontnuos.

Valelembrarqueoidealacombinaodeexercciosaerbicos,deresistnciaeoalongamentomuscular.
Logo,umaouduassessesdeexerccioaerbiconasemanapodemsersubstitudaspelotreinoderesistncia
muscularemdiasnoconsecutivos.

Outromtodoparadirecionaraquantidadedeexerccioporsemanaoqueconsideraogastoenergtico,o
qualpodesermensuradoemMETh/semana(METMetabolicEquivalentTask)ouemquilocalorias(kcal).Por
exemplo,seumagestantede60kgrealizacaminhadamoderada,queequivale4,6METs,por30minutos,5
vezesnasemana(4,6METsxtempo0,5x5dias),elavaiterumtotaldegastoenergticosemanalde11,75
METh/semana,ou740kcal/semana.Apesardenoexistirnaliteraturaumaquantidaderecomendadade
exerccioemMETh/semana,ZavorskyeLongo(2011)29propemummnimodegastoenergticosemanalde
16METh/semana,chegandoaumtotalmximode28METh/semana.Essesautoresbaseiamessas
recomendaesembasicamentedoisestudos,odeDempseyetal.36eodeZhangetal.37,queobservaramo
riscodeDGserinversamenteproporcionalaogastoenergtico,ouseja,mulheresqueeramativasantese
duranteagestaotiveramummenorriscodeDG37.Esseachadofoiconfirmadopormetanlisepublicadaem
2011,naqualoexerccioprgestacionaldiminuiuoriscodeDGem55%(OR=0,45IC95%0,280,75)eo
exercciorealizadoagoranoinciodagestaoreduziuesseriscoem24%(OR=0,76IC95%0,700,83)38.No
entanto,consideramosqueessasmetassodificilmentealcanadas,inclusivepormulheresadultasno
grvidas,ouseja,amesmagestantedoexemploanteriorprecisariacaminhar60minutos6vezesporsemana,
ounadardurante60minutos5vezesnasemanaparaatingiros28METh/semanarecomendados,oque
correspondeamaisde300minutosdeexercciofsicoporsemana,odobrodotemporecomendadopelaACOG6
eSCGO11.

Porisso,oclculodogastoenergticoacabasendomaisutilizadoparafinsdepesquisacientfica,poisna
prticaclnicaarecomendaopeladuraoefrequnciadoexercciotornasemaisacessvelecompreensvel
tantoparaosprofissionaiscomopelasgestantes.

Precauesecuidados

Temperatura

Atermorregulaoalteraseduranteagestao.Emboranohajaevidnciasdequeaprticadeexerccioseja
suficienteparacausarhipertermiaconsidervel,muitotemidaporseuspossveisteratognicos,algunscuidados
devemsertomados,comohidrataoadequadaepermanente,eevitaraprticadeexercciosem

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 6/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview

temperaturasaltasouextremas39.prefervelsempreexercitarsenoinciodamanhe/ounofinaldatarde,e
evitarexercitarseaoarlivrequandoaumidadedoarestivermuitobaixa.Desestimulaseexercitarseem
ambientesfechadosesemventilao,e,nocasodeexercciosaquticos,comohidroginstica,atemperatura
daguanodeverpassarde35C19.

Hidratao

Agestantedevetercuidadoextracomahidrataoduranteaprticadeexerccio,mantendoaadequadaantes,
duranteeapsaprticadeexerccios6.

Nutrio

Diantedoaumentodogastocalriconagravidezecomoexerccio,amulherdeveconsumircaloriassuficientes
paragarantirumanutrioadequadadurantesuaprtica.Muitasvezes,difcilestabelecerumadurao
mximadeexerccio,poisdependerdotipo,dascondiesdepreparoindividualprvio,darelaoentre
intensidadeedurao.Sabesequetemposuperiora50minutosdeexercciospoderlevarhipoglicemiae
serprejudicialaofeto23.Recomendasearealizaodeumarefeioleveentre30e60minutosantesdo
exerccio.

Quantoaossinaisesintomasdealertaparainterromperaprticadeexercciofsico,agestantedeveser
orientadasobreossinaisesintomasparaainterrupodosexerccioslistadosnoQuadro2.Nocasoda
apresentaodesses,agestantedeveserorientadaaprocurarumserviodesadeeretornarsomenteaps
consultamdica6.

Quadro2Sinaisesintomasdealertaparainterromperaprticadeexercciofsico6

Recomendaesdeexercciofsicoportrimestregestacional

Primeirotrimestre

Agestantesomentedeveiniciarouretomarasuaprpriarotinadeexerccioshabituaisapsaprimeira
consultadeprnatal,estabelecidaaausnciaderiscogestacionaleapsliberaomdica.Aatividadefsica
deintensidadeleveamoderadarecomendadaatodasasgrvidas,mesmoassedentriasquedesejaminici
laduranteagestao,sendonessecasoarecomendaoatualinicilaapsa12semanadegestao.As
gestantesfisicamenteativasantesdeengravidarpodemmantersuasatividadesinclusivenoprimeirotrimestre
gestacional,pormmodificando(ouadaptando)suaintensidadeefrequncia6.

Contudo,oprimeirotrimestrepodeserumafasedelicadaparaaprticadeexerccio,poisasalteraes
hormonaisdeterminamcomrelativafrequnciamalestar,comonuseasevmitos,almdesonolnciae
indisposio,oquepodedificultaraadernciaeadisposioparaosexerccios.

Osexercciosaerbicossorecomendadosparaasmulheresqueospraticavamantesdagestao,pormcom
menorintensidade,frequnciaedurao,deacordocomodiscutidoanteriormente.Osalongamentospodem
serrealizados,semcontraindicaes.Josexercciosparaofortalecimentomuscularsorecomendados,desde
quedeformasupervisionada.Recomendasepreferirsempreexercciosenvolvendograndesgrupos
musculares,compoucacargaemaiornmeroderepeties,bemcomoevitarmanobradeValsavaduranteo
treinoderesistnciamuscular.Todasasgestantesdevemserorientadasarealizardiariamenteotreinamento
dosmsculosdoassoalhoplvicocomcontraessustentadaserpidasdosmsculosdoassoalhoplvico

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 7/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
(MAP)desdeoprimeirotrimestre.Tambmnohcontraindicaoparaasmobilizaesarticularese
relaxamento.

Segundotrimestre

Emgeral,omelhorperodoparaaprticadeexerccios,poisamulherseencontramaisdisposta,livre,em
geral,dosinconvenientesdoinciodagravidez.Mulheresquenopraticavamexerccioantesdagestao
podeminiciarsuaprticaapartirdosegundotrimestre.Apartirde20semanas,comocrescimentoacelerado
dovolumeuterino,devesetercuidadocomarealizaodeexercciosemposiosupinaportempo
prolongado,afimdeevitarasndromedahipotensosupina.Osexercciosaerbicoscontinuamrecomendados
paratodasasgestantes,mesmoasqueeramsedentriasantesdagestao,desdequesigamasinstruesde
tipos,intensidadeefrequnciadoexerccioescolhido.Quantoaoalongamento,emborarecomendadoparaesse
perodo,develevaremcontaalgunscuidadosapartirdadcimasemanadegestao,quandoocorreopicodo
hormniorelaxinacirculante,levandomaiorflexibilidadedostecidosarticulareseligamentareslogo,
alongamentosextensoseextremospodemaumentaroriscodelesesdessasestruturas.Exercciosparao
fortalecimentomuscular,exercciosperineaisemobilizaesarticulareserelaxamentoseguemasmesmas
recomendaesdoprimeirotrimestre.

Terceirotrimestre

Agestantenaturalmentetendeadiminuiraintensidadedosexercciosemfunodoaumentodepesocorporal
eoutrosdesconfortoselimitaes.Noentanto,aprticadeexerccioslevesdevecontinuaraserestimulada.
Nesseperodo,atividadesaerbicasnagua,comonataoehidroginstica,ecaminhadassoindicadaspara
manteracapacidadeaerbicaeocondicionamentofsico,assimcomoosexercciosderespirao,mobilizaes
erelaxamentoenvolvidosnapreparaoparaoparto.Algumasadaptaesaoexercciopodemsernecessrias
nesseperodo,porexemplo,pedalarembicicletaergomtricahorizontalpodesermaisconfortvelparaa
gestantedoqueembicicletaergomtricaverticaltradicional.OTMAPdevecontinuarduranteoterceiro
trimestre,nohavendocontraindicaoparaasuaprtica.ParaasmulheresquerealizaramtreinodoMAP
duranteagestao,oterceirotrimestreomomentoidealparaconscientizaosobreorelaxamentodosMAP
eoaumentodasuaflexibilidade.Noentanto,enquantoaefetividadedofortalecimentodosMAPdurantea
gestaoestbemestabelecidanaliteraturaparaaprevenodesintomasurinrios34,autilizaodetcnicas
comomassagemperinealaindanecessitademaisestudosparaesclarecerseuefeitoprotetorsobreoassoalho
plvicoduranteeapsoparto40.

Noexisteclaramentedescritanaliteraturaconsultadaumaidadegestacionallimiteparaainterrupoda
prticadeexerccios,sendomuitovarivelentreasgrvidas.Nesseperodo,asmulheresdevemficaratentas
esermuitobemorientadassobresinaisesintomasqueindiquemaproximidadeeoinciodotrabalhodeparto,
eossinaisdealertaparainterromperaprtica.

CONSIDERAESFINAIS
Oinvestimentoglobalnasadematernaduranteoperodogestacionalreconhecidamentedeenormevalor,
nosomenteparaasadedagestanteeseuconceptonaquelemomentomastambmparaseupatrimniode
sadeemlongoprazo,considerandoquecomplicaesocorridasnagestaopodemlevaramorbidades
futuras,devariadanatureza,comohipertensoarterialcrnica,diabeteseobesidade10.Nessecontexto,a
prticadeexercciofsicoumadasformasmaisprodutivasdeseincrementarasadematerna,ajudarno
controledevriosdesconfortosduranteagestaoenoparto,bemcomonocontroledoganhodepesomsa
ms,efacilitarseuretornoscondiesponderaisdopsparto,propiciandoumperodopuerperalede
amamentaomaisconfortveleprazeroso.

Sabesequenagestaoaadernciaaoexercciopodesermaisdifcil,poishentreasmulheres,seus
mdicosecuidadoresreceiosedvidasquantoseguranadasuaprtica,necessitandodeesclarecimentos
objetivoseincentivospermanentes.

Hurgentenecessidadedesensibilizarosgestoreseprofissionaisdasadeparaqueprogramasadequadosde
atividadefsicaduranteagestaosejamdisponibilizadosparatodasasmulheres,sejaemUnidadesBsicasde
Sadeouemserviosprivados,eincorporadosdefinitivamentesprticasantenatais.Valeressaltara
importnciadaconstituioeparticipaodeequipecomformaomultidisciplinar,incluindoEnfermagem,
FisioterapiaouEducaoFsica,Nutrio,PsicologiaeServioSocial,quepermitaumaabordagemglobalda
sadedamulhernesseperodoespecialdesuavidareprodutiva.

Percebesequeoexercciofsicoumaprticaqueagregabenefciosparaasadedamulhernociclo
gravdicopuerperal41,devendoserconhecidaeestimuladapelosprofissionaisdasade.Umpontoimportante,
queajudanajustificativadaelaboraodestetrabalho,aausnciadeorientaespadronizadassobre
exerccioparaasgestantesbrasileiras,quenamaioriadasvezesseutilizamdepesquisascomasorientaes
adotadasemmanuaisinternacionais6,11,19,21.Aadaptaodessasrecomendaesrealidadebrasileirase
faznecessriaefacilitariaadisseminaodainformaoentrenossosprofissionaiseentrenossasgestantes.

Agravidezumperodoidealparaaintervenodeprofissionaisdasade,porestaremasgestantesmuito
prximasdessesprofissionaisealtamentemotivadas,realizandocomdecisoexamesderotina,fazendo
retornosfrequentesetendooportunidadederecebercominteresseeatenoumasriedenovasorientaes
parasuasadeebemestar.Aconscientizaodosbenefciosdeseadotarumestilodevidamaissaudvel
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 8/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
duranteeapsagestaodevefazerpartesistemticadosprocedimentosassistenciaisbemconduzidosede
qualidade.

REFERNCIAS
1.WorldHealthOrganization[Internet].Globalrecommendationsonphysicalactivityforhealth.Geneva,2010
[cited1Mar2014].Availablefrom:<http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf>
[Links]

2.DominguesMR,BarrosAJ,MatijasevichA.Leisuretimephysicalactivityduringpregnancyandpretermbirth
inBrazil.IntJGynaecolObstet.2008103(1):915.[Links]

3.EvensonKR,SavitzDA,HustonSL.LeisuretimephysicalactivityamongpregnantwomenintheUS.Paediatr
PerinatEpidemiol.200418(6):4007.[Links]

4.TavaresJS,MeloAS,AmorimMM,BarrosVO,TakitoMY,BencioMH,etal.Padrodeatividadefsicaentre
gestantesatendidaspelaestratgiasadedafamliadeCampinaGrandePB.RevBrasEpidemiol.
200912(1):109.[Links]

5.SilvaFT,CostaFS.[Physicalactivitylevelevaluationduringpregnancy].RevBrasGinecolObstet.
200729(9):490.Portuguese.[Links]

6.ACOGCommitteeObstetricPractice.ACOGCommitteeopinion.Number267,January2002:exerciseduring
pregnancyandthepostpartumperiod.ObstetGynecol.200299(1):1713.[Links]

7.WorldHealthOrganization.Globalstrategyondiet,physicalactivityandhealth.Geneva:WHO2004.
[Links]

8.CaspersenCJ,PowellKE,ChristensonGM.Physicalactive,exerciseandphysicalfitness:definitionsand
distinctionsforhealthrelatedresearch.PublicHealthRep.1985100(2):12631.[Links]

9.ChasanTaberL,SchmidtMD,RobertsDE,HosmerD,MarkensonG,FreedsonPS.Developmentandvalidation
ofaPregnancyPhysicalActivityQuestionnaire.MedSciSportsExerc.200436(10):175060.[Links]

10.HegaardHK,PedersenBK,NielsenBB,DammP.Leisuretimephysicalactivityduringpregnancyandimpact
ongestationaldiabetesmellitus,preeclampsia,pretermdeliveryandbirthweight:areview.ActaObstet
GynecolScand.200786(11):12906.[Links]

11.WolfeLA,DaviesGASchoolofPhysicalandHealthEducation,DepartmentofObstetricsandGynaecology
andPhysiology,Queen'sUniversity,Kingston,Ontario,Canada.Canadianguidelinesforexerciseinpregnancy.
ClinObstetGynecol.200346(2):48895.[Links]

12.DempseyJC,ButlerCL,WilliamsMA.Noneedforapregnantpause:physicalactivitymayreducethe
occurrenceofgestationaldiabetesmellitusandpreeclampsia.ExercSportSciRev.200533(3):1419.[Links]

13.MeherS,DuleyL.Exerciseorotherphysicalactivityforpreventingpreeclampsiaanditscomplications.
CochraneDatabaseSystRev.2006(2):CD005942.[Links]

14.StreulingI,BeyerleinA,RosenfeldE,HofmannH,SchulzT,vonKriesR.Physicalactivityandgestational
weightgain:ametaanalysisofinterventiontrials.BJOG.2011118(3):27884.[Links]

15.NascimentoSL,SuritaFG,ParpinelliMA,SianiS,PintoeSilvaJL.Theeffectofanantenatalphysical
exerciseprogrammeonmaternal/perinataloutcomesandqualityoflifeinoverweightandobesepregnant
women:arandomisedclinicaltrial.BJOG.2011118(12):145563.[Links]

16.GuelinckxI,DevliegerR,MullieP,VansantG.Effectoflifestyleinterventionondietaryhabits,physical
activity,andgestationalweightgaininobesepregnantwomen:arandomizedcontrolledtrial.AmJClinNutr.
201091(2):37380.[Links]

17.SchmittNM,NicholsonWK,SchmittJ.Theassociationofpregnancyandthedevelopmentofobesityresults
ofasystematicreviewandmetaanalysisonthenaturalhistoryofpostpartumweightretention.IntJObes
(Lond).200731(11):164251.[Links]

18.NascimentoSL,SuritaFG,CecattiJG.Physicalexerciseduringpregnancy:asystematicreview.CurrOpin
ObstetGynecol.201224(6):38794.[Links]

19.RoyalCollegeofObstetriciansandGynaecologists[Internet].Exerciseinpregnancy(RCOGStatementNo4).
2006[cited1Mar2014].Availablefrom:<http://www.rcog.org.uk/womenshealth/clinicalguidance/exercise
pregnancy>[Links]

20.NascimentoSL,SuritaFG,ParpinelliMA,CecattiJG.[Physicalexercise,weightgain,andperinataloutcomes
inoverweightandobesepregnantwomen:asystematicreviewofclinicaltrials].CadSadePblica.
201127(3):40716.Portuguese.[Links]

21.MottolaMF.Exerciseprescriptionforoverweightandobesewomen:pregnancyandpostpartum.Obstet
GynecolClinNorthAm.200936(2):30116.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 9/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview
22.NationalAcademyofScience.InstituteofMedicine[Internet].Weightgainduringpregnancy:reexamining
theguidelines.2009[cited20May2014].Availablefrom:<http://www.iom.edu/pregnancyweightgain>[Links]

23.SoultanakisHN,ArtalR,WiswellRA.Prolongedexerciseinpregnancy:glucosehomeostasis,ventilatoryand
cardiovascularresponses.SeminPerinatol.199620(4):31527.[Links]

24.MerriamAA,ChichesterM,PatelN,HoffmanMK.Bedrestandgestationaldiabetes:morereasonstogetout
ofbedinthemorning.ObstetGynecol.2014123(Suppl1):70S.[Links]

25.KasawaraKT,doNascimentoSL,CostaML,SuritaFG,PintoeSilvaJL.Exerciseandphysicalactivityinthe
preventionofpreeclampsia:systematicreview.ActaObstetGynecolScand.201291(10):114757.[Links]

26.KasawaraKT,BurgosCS,doNascimentoSL,FerreiraNO,SuritaFG,PintoeSilvaJL.Maternalandperinatal
outcomesofexerciseinpregnantwomenwithchronichypertensionand/orpreviouspreeclampsia:a
randomizedcontrolledtrial.ISRNObstetGynecol.20132013:857047.[Links]

27.MedeirosAA.[Influenceofaerobicphysicalactivityonbloodpressureandfetalplacentalbloodflowin
hypertensivepregnantwomen].RevBrasGinecolObstet.200931(4):211.Portuguese.[Links]

28.SzymanskiLM,SatinAJ.Strenuousexerciseduringpregnancy:istherealimit?AmJObstetGynecol.
2012207(3):179e16.[Links]

29.ZavorskyGS,LongoLD.Exerciseguidelinesinpregnancy:newperspectives.SportsMed.201141(5):345
60.[Links]

30.PigattoC,SantosCM,SantosWM,NemeWS,PortelaLO,MoraesEN,etal.[Effectsofphysicalexerciseon
thefetalhemodynamicparameters].RevBrasGinecolObstet.201436(5):21621.Portuguese.[Links]

31.BarakatR,LuciaA,RuizJR.Resistanceexercisetrainingduringpregnancyandnewborn'sbirthsize:a
randomisedcontrolledtrial.IntJObes(Lond).200933(9):104857.[Links]

32.MartinsRF,PintoeSilvaJL.Treatmentofpregnancyrelatedlumbarandpelvicgirdlepainbyyogamethod:
arandomizedcontrolledstudy.JAlternComplementMed.201420(1):2431.[Links]

33.MartinsRF,PintoeSilvaJL.[Anexercisemethodforthetreatmentoflumbarandposteriorpelvicpainin
pregnancy].RevBrasGinecolObstet.200527(5):27582.Portuguese.[Links]

34.BoyleR,HaySmithEJ,CodyJD,MrkvedS.Pelvicfloormuscletrainingforpreventionandtreatmentof
urinaryandfaecalincontinenceinantenatalandpostnatalwomen.CochraneDatabaseSystRev.
201210:CD007471.[Links]

35.BorgGAV,NobleBJ.Perceivedexertion.ExercSportSciRev.19742:13153.[Links]

36.DempseyJC,SorensenTK,WilliamsMA,LeeIM,MillerRS,DashowEE,etal.Prospectivestudyof
gestationaldiabetesmellitusriskinrelationtomaternalrecreationalphysicalactivitybeforeandduring
pregnancy.AmJEpidemiol.2004159(7):66370.[Links]

37.ZhangC,SolomonCG,MansonJE,HuFB.Aprospectivestudyofpregravidphysicalactivityandsedentary
behaviorsinrelationtotheriskforgestationaldiabetesmellitus.ArchInternMed.2006166(5):5438.[Links]

38.TobiasDK,ZhangC,vanDamRM,BowersK,HuFB.Physicalactivitybeforeandduringpregnancyandrisk
ofgestationaldiabetesmellitus:ametaanalysis.DiabetesCare.201134(1):2239.[Links]

39.EdwardsMJ.Review:hyperthermiaandfeverduringpregnancy.BirthDefectsResAClinMolTeratol.
200676(7):50716.[Links]

40.BeckmannMM,StockOM.Antenatalperinealmassageforreducingperinealtrauma.CochraneDatabase
SystRev.20134:CD005123.[Links]

41.NascimentoSL,PudwellJ,SuritaFG,AdamoKB,SmithGN.Theeffectofphysicalexercisestrategieson
weightlossinpostpartumwomen:asystematicreviewandmetaanalysis.IntJObes(Lond).201438(5):626
35.[Links]

DivisodeObstetrciadoHospitaldaMulherProfessorDoutorJosAristodemoPinottiCAISM,Universidade
EstadualdeCampinasUNICAMPCampinas(SP),Brasil.

Recebido:22deMaiode2014Aceito:30deJulhode2014

Conflitodeinteresses:noh.

ThisisanOpenAccessarticledistributedunderthetermsoftheCreativeCommonsAttributionNonCommercialLicense
whichpermitsunrestrictednoncommercialuse,distribution,andreproductioninanymediumprovidedtheoriginalworkisproperlycited.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 10/11
201754 Recommendationsforphysicalexercisepracticeduringpregnancy:acriticalreview


Av.dasAmricas,8445,sala711BarradaTijuca
22793081RiodeJaneiroRJBrasil
Tel.(5521)24876336
Fax:(5521)24295133

rbgo@fmrp.usp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010072032014000900423 11/11

Você também pode gostar