Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
POESIAEVDEOARTEALGUMASAPROXIMAES|DERENATOREZENDE
Algunspoetasbrasileiroscontemporneostmproduzidovdeosqueosinseremaomesmotempono
campodasartesvisuaisou,semquehajacontradionisso,numcampoampliadodapoesia.
Algunspoetasbrasileiroscontemporneostmproduzidovdeosqueosinseremaomesmotemponocampodasartesvisuaisou,semquehaja
contradionisso,numcampoampliadodapoesia.PodemoscitarAndrSheik(Eusoumaisdoqueaparento),LarcioRedondo(Eunoteamo
mais),RicardoDomeneck(Gargantacomtexto),LauraErber(Histriaantiga),RenatoRezende(mparTango),GuilhermeZarvos(Muroburro)e
DomingosGuimaraens(Gema),entremuitosoutros.Esteensaioprocuradelinearalgumasaproximaeshistricas,tericaseprticasentrea
poesiaeavdeoartenocontextodaproduobrasileira.
PoesiaePensamento
Discorrendoemseublogsobreaseparaoentrepoesiaemsica,oralidadeeescrita,opoetabrasileiroRicardoDomenecklanauma
provocaoeumdesafio:Insisto:poesianoumapartedaliteratura,masaliteraturaqueapenasumapartedapoesia.Quemacharqueisso
picuinha,sugiroquemediteporpelomenosalgunssegundossobreasimplicaesdestaidia.1SeparaDomeneckenonosinteressaaqui
investigarsuasrazes,aliteraturaapenasumasubdivisodapoesia,SusanSontag,numainstigantenotaderodapemseuensaioContraa
interpretao,afirmaserocinemaumasubdivisodaliteratura.2Defato,aformahegemnicadocinemaespetculo,que,comseumodelo
narrativorepresentativoindustrial,seestabeleceunoinciodosculoXXesesobrepscomofenmenosocialemercadolgicoscorrentesdo
cinemadevanguardaedocinemaexperimental,herdousualinguagemnarrativadoromance.3Oromance,comogneroliterrio,porsuavez,
surgiunosculoXVIIIcomadefinitivaascensodaburguesiaaopoder,esubstituiuapoesiapica,deorigemhomrica,quevigorounaEuropa
psrenascentistaeproduziuobrasdegrandeflegoeenvergaduracomoJerusalmLibertadaeOrlandoFurioso(obrasquenosculoXX,com
todacerteza,seriamestimulanteslongasmetragens,eestonaorigemdesucessoscomerciascomoEoventolevou,LawrencedaArbia
eTitanic).
Domesmomodo,comolembraomesmoDomeneckemseublog,moedacorrentequeaseparaoentrepoemaemsica(ouseja,aformapor
excelnciadapoesialrica),ocorreuaospoucosapsodesmantelamentodasestruturassociaisdoamorcorts,vigentesprincipalmentenas
cortesprovenaisecatalsdofimdaIdadeMdia.Essatradioressurgecomtodafora,comoumgrandecatalisadorsocial,naformademsica
popular,naeradaculturademassasedaindstriacultural,comapossibilidadedaampladifusoemondasderdioereproduoemLPs,CDs
etc.,eportantotodaadiscussosobreostatusliterriodaletrademsicaedeseuscompositoresnosemfundamento.Amputadaou
mancandoseriamentededuasdesuastrspernas(apicaealrica),apoesiaserenovanoModernismoapostandotodassuasfichas
nopensamentoe/ounopoemaquediscorresobresimesmoouseumeio(alinguagem).4Noentanto,nosanos1960,comoadventodaarte
conceitual,masnaverdadedesdeDuchamp,afilosofiaaproximasedasartesvisuais,quepassamcadavezmaisagerarpensamentoemalta
voltagem,depreciandoosvalorespreponderantementeestticosqueatentoasorientavam.Nestecontexto,ecomatecnologiadacmerade
vdeoporttil,nasce,entreosartistasvisuais,avdeoarte.Seocinema,narrativoemetonmico,literatura(ouseja,prosa),avdeoarte,
metafricoeconceitual,aproximasedalinguagemdapoesia.
MetforaeMetonmia
RomanJakobson,emDoisaspectosdalinguagemedoistiposdeafasia,discriminadoismodosdearranjodosignolingustico:combinaoe
seleo.Oprimeirotratadahierarquizaodasunidadeslingusticas,dasmaissimplessmaiscomplexas,oqueastornainseridasnuma
contexturasintagmtica.Osegundotratadapossibilidadedesubstituioparadigmticadeumtermoporoutroafim.Jakobsonidentificaoprimeiro
modo,odacontiguidade,comopolometonmico(caractersticodaprosa),eosegundomodo,odasimilaridade,comopolometafrico
(caractersticodapoesia).Jakobsontambmdistingueseisfunesdelinguagem,relacionandocadaumadelasaumdoscomponentesdo
processocomunicativo,entreelas,afunopoticaaquelaquesefocanaprpriamensagem.Aexperinciadoselementosformais,ouseja,a
experinciadalinguagememsimesma,oque,paraJakobson,caracterizaapoesia.5SegundoA.L.Rees,emseuAhistoryofexperimentalfilm
andvideo,adistinoentreprosaepoesiaservecomoumexcelenteguiaparasecompreenderoprojetodocinemadevanguarda.Emfatoe
aquiReescitaoensaioPoetryandproseinthecinema,deShklovsky:
prosaepoesiaemfilmesodoisgnerosdistintosnosediferempeloritmooumelhor,noapenaspeloritmomaspelofatode
quenocinemadepoesiaelementosdaformaprevalecemsobreoselementosdosignificadoesoeles,enoosignificado,que
determinamacomposio.6
Pensandonostermosdedoisgnerosdistintosemfilme,ospredominantementemetonmicoseospredominantementemetafricos,chegamosna
mesmadistinoqueexistenaliteraturaentreprosaepoesia.Transcendendoaquestodomeio(aimagemouapalavra)edosuporte(apelculae
apgina)epensandonosgnerosartsticosdeacordocomousoquefazemdesualinguagem,serialgicoalinhardeumladoavdeoarteeo
poemaedeoutroocinemanarrativoeaprosadefico.ParaTunga,artistacontemporneobrasileirocujotrabalhocarregafortescontedos
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 1/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
psicanalticosefazusorecorrentedemetforas(interessantenotarque,paraLacan,aprprialinguagemmetfora,metforadametfora,
metforadeumrealinatingvel),ousodalinguagem(qualquerlinguagem)quecaracterizaapoesia:
Eumecoloconaposiodopoetaporqueeuachoquepoesianoacoisaescritaouapoesiafaladaouapoesiacantadaouapoesia
feitaobjeto.oqueestportrsdapoesia,eissotextoemqualquerforma,atravsdequalquerlinguagem.Eagentepodeusar,
podemanipular,qualquercampodalinguagemparaascenderaesseterritrio.Esseterritriooqu?oterritriodadensidade
mximadaexperinciadalinguagem.7
Nestesentido,porsuafortedensidademetafricaepelasprpriaspalavrasdoartista,colocandosecomopoeta,algunstrabalhosemvdeo(e
tambmemperformance,quasesempre,alis,acompanhadasdeumtexto)deTungapoderiamserconsideradoscomopoemas.Algunsdesses
exemplossoMedulaeQuimera,ambosde2005efeitosemparceriacomocineastaErykRocha.
TempoeEspao
Numareaoaospreceitosmodernistas,entreasdcadasde1950e1960,prenunciandooadventodapluralidadedopsmodernismo,artistas
comearamaampliaraspossibilidadesdemeiosesuportes.Nocampodasartesvisuais,aproduodeimagensincorporouastecnologiasda
fotografia,docinemaedovdeo.CategoricamentedefinidasporLessingemseufundamentalLaocoonteouasfronteirasdapinturaedapoesia
comoartesdoespao,comaapropriaodessasnovastecnologias,asartesplsticasincorporaramotempoaoseuuniversoeminentemente
espacial,acontecimentoquepodeservistoqualraizesintomadesuaprpriacontemporaneidade.8
NasnarrativasquebuscamcontarahistriadavdeoarteoudocinemaexperimentalnoBrasil,umesforoempreendidoporpesquisadorescomo
ArlindoMachado(organizadordocatlogoecuradordaexposioMadeinBraziltrsdcadasdovdeobrasileiro,noItaCultural,SoPaulo,
2003),FernandoCocchiarale(organizadordocatlogoecuradordaexposioFilmesdeartista.Brasil196580,noOiFuturo,RiodeJaneiro,
2007),WalterZanini,AndrParente,LuizCludiodaCosta,emuitosoutros,notaseaocontrriodoqueaconteceunaEuropaenosEUA,bero
docinemaundergroundedavdeoarteumaconstrangedoraausnciadepoetasentreospioneiros.9Em1974,noRiodeJaneiro,quandoartistas
comoSniaAndrade,FernandoCocchiarale,AnnaBellaGeiger,IvensMachadoe,logodepois,PauloHerkenhoff,LetciaParenteeMiriam
Danowski,tiveramacessoaumequipamentoportapacktrazidodeNovaYorkporTobAzulay,10surgiaapoesiamarginal,decunhocontracultural,
anedticoeantiintelectual,eomximodeinteraoentreambososcamposparecetersidoapresenadopoetaChacalcomojuizdefutebolnum
filmedeLuizAlphonsus(Chacalojuiz,1976).Noentanto,comoatestaAndrParente,haviaumgrandeagenciamentocomapoesiaconcreta:
ArevistaNavilouca,publicadaem1974pelospoetasWalySalomoeTorquatoNeto,commagnficoprojetogrficodosartistas
plsticosLucianoFigueiredoescarRamos,mostraagrandeefervescnciaqueexistianacenadacontraculturacarioca,emque
haviaumgrandeagenciamentoentreapoesiaconcreta,asartesplsticasneoconcretas,amsicatropicalistaeocinemamarginal.11
Naverdade,comocorrigeoprprioParente,emconseqnciadarupturaneoconcreta,aformamodernaeseusesquematismosracionalistas
entramemdeclnio,sobretudonoRiodeJaneiro.12Sehumagenciamentoentreasexperinciasdocinemaevdeodevanguardacomapoesia,
essesedemSoPaulo,onderesideetrabalhaogrupoNoigrandes.Ofocodaspropostasdapoesiaconcreta,noentanto,fazerocaminho
inversodaquelequefazemasartesvisuaisaoseapropriaremdovdeo:enfatizandoamaterialidadeplsticadosvocbulos,osconcretistas
proclamamumapoesiaverbivocovisual,13quefoipreponderantementeumaartedoespao(enodotempo).
Destaforma,tantoemsuavertentemarginal,quantoemsuavertenteconcretista,epordiferentesrazes,apoesiadosanos1970mantevese
distantedasexperimentaesemvdeoquefaziamosartistasplsticosnoRiodeJaneiroeemSoPaulo.EstandoGullar,opoetaentreos
neoconcretistas,nestapocaexilado,efocadoempoemaspoliticamenteengajados,nohouveumdesenvolvimentodaspropostasneoconcretas
empoesia.14Nasdcadasseguintes,novospoetasdeextraoconcretista,comoArnaldoAntuneseAndrVallias,almdosprpriosCampos,
desenvolveramumasriedepoemasvisuaisevdeopoesiasemcomputador,buscandosempreumaisomorfiaentrepalavrae
imagem.15PhiladelphoMenezesfoiencontrarnapoesiavisivaitaliana,oriundadoFuturismoesuaspreocupaescomomovimentoea
performance,apossvelpontequenohouvenoBrasilentreapoesiaeavdeoarteexperimentais:
Noplanoesttico,almdagrandeeevidentediferenaentreambas(apresenadaimagemvisualnapoesiavisiva,enquantoapoesia
concretaseddentrodoslimitesdaverbalidade)tambmfacilmenteobservveladistinonombitodaconstruoformal.
Enquantoapoesiaconcretasefundanumaconstruoracionalemedidaquefaziainteragirformalmenteaspalavrasdopoema,a
poesiavisivasepautapelacaoticidadedaarmao,numapropositalfrmuladesestrutural,quesechocafrontalmentecomandole
construtivistadopoemaconcreto.Seestesepenavertentevanguardistadereconstruosintticadalinguagem,dereelaboraode
modoscomposicionaisprecisosapontodedaderivarumesquematismonafasemaisortodoxa,que,afinal,ondesepodeentrever
umapoticaespecficadoconcretismoopoemavisivoexibeumafacetadesorganizadaqueoalinhacomumavertenteoposta,adas
vanguardasirracionais.16
Umexcelenteexemplodoempregodotempocomoelementoconstitutivo,suporteeassuntodotrabalhoorecenteAcartaroubada,deHelena
Trindade,quereverteovdeoparavirtualmentereconstituirumexemplarrasgadodolivrodeEdgarAllanPoe.
Mentecomomeio
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 2/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
EmsuatesededoutoramentosobreDeleuze,PeterPlPelbartafirmaque,paraofilsofofrancs,ocinemaservepararevelardeterminadas
condutasdetempo,construindocomtaiscondutasdiversostiposdeimagens,quepermitemaPelbartentrevernofilsofouminteressemais
radical,aosalientaraambiodocinemadepenetrar,apreenderereproduziroprpriopensamento.17ParaDeleuze,alinguagemimagticado
cinemarevelaria,oupelomenosindicaria,aconcepodopensamentoemsuaorigem.AintuiodeDeleuzeaproximaodasreflexesde
Eisensteinumdosprecursoresemaioresrealizadoresdocinema,cujateoriademontagem,naverdade,umateoriasobreacognio
humana.EmseuartigoCinema(interativo)comoummodelodemente,PiaTikkapartedospressupostosdeEisensteinedaspesquisasda
neurocinciacontemporneaparapropor,dentrodocontextodocinemainterativo,uminterpretaodaimagememmovimentocomopadrode
dinamismomental:
Minhahipteseinicialpartedapremissadequeaaodeenquadrarumaimagemcondicionadaporumainteraoconflitanteentrea
percepoantecipatriadocineastaeapercepoperceptivadaimagem,surgindoemdecorrnciadesseconflitonoprocessode
enquadramentodeumaimagempadresartisticamentesignificativos.18
Intrigadapelacondioespeculardavdeoarteestudadanotrabalhodealgunsdeseuspioneiros,comoRichardSerraeVitoAcconci,que
fundesujeitoeobjeto,artistaetcnica,RosalindKrauss,numinstiganteensaiode1976,propeonarcisismocomoomeio(medium)dovdeo.Ela
explica:
Porummotivo,essaobservaotendeacriarumafissuraentreanaturezadovdeoeadasoutrasartesvisuais.Poisessa
declaraodescrevecondiomaispsicolgicadoquefsica,e,emboraestejamosacostumadosapensaremestadospsicolgicos
comoassuntospossveisdasobrasdearte,nopensamosnapsicologiacomoconstituintedeseumedium.Porseulado,omediumda
pintura,daesculturaoudofilmetemmuitomaisavercomosfatoresmateriaiseobjetivos,especficosdeumaformaparticular:
pigmentoscobrindosuperfcies,matriaestendidaaolongodoespao,luzprojetadaatravsdocelulideemmovimento.Isto,a
noodemediumcontmoconceitodeobjetoestado,separadodoprprioserdoartista,peloqualsuasintenesdevempassar.
Ovdeodependecomotudoquesequeiraexperimentardeumconjuntodemecanismosfsicos.Ento,talvezsejamaissimples
dizerqueestedispositivoemseusnveispresentesefuturosdetecnologiacompreendeomediumdatelevisoenadamais
acrescentar.Entretanto,nocontextodovdeo,afacilidadededefinilonostermosdeseusmecanismosnoparececoincidircoma
exatidoeminhasexperinciaspessoaisaesserespeitocontinuamameinstigaraomodelopsicolgico.19
KraussfoidiscpuladeGreenberg,epareceterherdadodeleaspreocupaesemrelaoaomeio.Comefeito,comovimosnocaptulo2(Alguma
rotao),sintomticoqueGreenbergtenhaencontradograndesdificuldadesemdefinirqualseriaaespecificidadedapoesia,instaurandoparaela
ummeioessencialmentepsicolgicoesubousupralgico,epercebendoumainversodesentidosentrepoesiaepintura(estasimdeseu
interesse):
Seriaconvenienteporummomentoconsiderarapoesiapura,antesdepassarpintura.Ateoriadapoesiacomoencantamento,
hipnoseoudrogacomoumagentepsicolgico,portantoremontaaPoee,emltimainstncia,aColeridgeeEdmundBurke,com
seusesforosparasituaroprazerdapoesianaFantasiaouImaginao.Mallarm,contudo,foioprimeiroabasearnessateoria
umaprticaconsistentedepoesia.Osom,eleconcluiu,apenasumauxiliardapoesia,nooprpriomeioalmdisso,apoesiahoje
sobretudolida,norecitada:osomdaspalavraspartedeseusignificado,noaquiloqueocontm.Paralivrarapoesiadotemaedar
plenospoderessuaverdadeiraforaafetivanecessriolibertaraspalavrasdalgica.Asingularidadedomeiodapoesiaestno
poderquetemapalavradeevocarassociaeseconotar.Apoesiajnoresidenasrelaesdaspalavrasentreelasenquanto
significados,masnasrelaesdaspalavrasentreelasenquantopersonalidadescompostasdesom,histriasepossibilidadesde
significado.[]Opoetaescrevenotantoparaexpressarcomoparacriaralgoquevaioperarsobreaconscinciadoleitor,nooque
comunica.Eaemoodoleitorderivariadopoemacomoumobjetonicoenodosreferentesexternosaopoema.[]Nocasodas
artesplsticas,maisfcilisolaromeioe,porconseguinte,podesedizerqueapinturaeaesculturadevanguardaatingiramuma
purezamuitomaisradicaldoqueapoesiadevanguarda.[]Apinturaouaesttuaseesgotanasensaovisualqueproduz.Noh
nadaparaidentificar,associaroupensar,mastudoasentir.Apoesiapuralutapelasugestoinfinitaasartesplsticaspuras,pela
mnima.20
TalentendimentoparecedialogarcomasponderaesdeClaudeEstebanemseuCrticadarazopotica:
Chegouseadeclararquetodoempreendimentoartsticoconstituaumaexperinciademediaoentreomaterialbruto,essedadodo
tangvel,eafigurasecundriaquenosrestituidele.Masapoesia,[]apoesia,porsuavez,operanosobreoconcretomatria,
cor,sonoridade,masjnointeriordessemeiomediadoconstitudopelalinguagem.aessaspalavrasdissociadasdoreal,aessa
estruturaabstratadesignosqueopoetadeve,precisamente,restituiravirtudedeimediatidade,emaisainda,depresenareal.Mastal
empreendimentodeencarnaosernaverdadepossveldentrodosistemaverbaleopoetanoterdeconsiderarfalaciosoesse
horizontequeosolicita,ondepalavraepresenaseequivalemnumatodemirgicoqueinventariaaomesmotempoacoisatangvele
seunome?21
Se,comoqueropensadorepoetafrancoespanhol,opoetajoperacomalgodistanciadodarealidade,ouseja,comalgojcriado,alinguagem
(verbal),suaarte,desdeumpontodevista,oduplodeumduplo,sombradeumasombra,sonhodeumsonho:espelhoora,acondio
especulardavdeoartejustamenteoqueKraussencontracomofundamentodeseunarcisismo.Talveztenhasidouminsightrelacionadoaesta
condioespecularda(detoda?)linguagemquetenhalevadooartistamultimeiosArthurOmar(apresentadoemseusitecomofotgrafo,cineasta,
vdeomaker,msico,poeta)aafirmarqueoverdadeiroambientedaarteamente.22Questesdelinguagemeidentidadesoproblematizados
pelosmeusvdeosmpareTango,quefazemusodaminhaprpriaimagem.
Isomorfiaeenjambement
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 3/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
EmseuensaioExtremidadesdovdeo:novascircunscriesdovdeo,ChristineMello,empregandoconceitoscomoextremidadesdovdeoe
infiltraessemiticas(acapacidadedossignosdeoperaremzonasdefronteira),analisaalgunsprocessosdecompartilhamentodovdeonaarte
contempornea.Segundoaautora,talperspectivaexpandidadovdeoimplicaemobservarosseustrnsitosnaartecomointerface,entendendo
interfacecomofronteirascompartilhadasquecolocamovdeoemcontatocomestratgiasdiscursivasdistintasaomeioeletrnicoe
interconectammltiplasaescriativasemummesmotrabalhodearte.23Entreoutras,taisaesincluem,porexemplo,ovideoclipe,avdeo
dana,avdeoinstalao,avdeoperformance,avdeopoesia,avdeoesculturaeovdeoteatro.DizArlindoMachadosobreaespecificidadedo
vdeo:
Sabemos,pelosimplesexameretrospectivodahistriadessemeiodeexpresso,queovdeoumsistemahbrido,eleoperacom
cdigossignificantesdistintos,parteimportadosdocinema,parteimportadosdoteatro,daliteratura,dordioemaismodernamenteda
computaogrfica,aosquaisacrescentaalgunsrecursosexpressivosespecficos,algunsmodosdeformaridiasousensaesque
lhesoexclusivos,masquenososuficientes,porsiss,paraconstruiraestruturainteiradeumaobra.Essetalvezsejaoponto
chavedaquesto.Odiscursovideogrficoimpuropornatureza,elereprocessaformasdeexpressocolocadasemcirculaopor
outrosmeios,atribuindolhesnovosvalores,esuaespecificidade,sehouver,estsobretudonasoluopeculiarqueeledao
problemadasntesedetodasessascontribuies.24
Referindosehibridizaoentreovdeoeacriaotextual(ouseja,aliteratura,apoesia),Machadoobservaqueumadasconquistasmais
interessantesdavdeoartefoijustamentearecuperaodotextoverbal,asuainseronocontextodaimagemeadescobertadenovasrelaes
significantesentrecdigosaparentementedistintos.25NoBrasil,foramosconcretistaseseusherdeirosquemaisinvestigaramessasrelaes
especialmenteAugustoeHaroldodeCamposeDcioPignatari,mastambmJlioPlaza(emparceriacomPauloLeminskyeoutrospoetas)e,
maisrecentementeArnaldoAntuneseAndrValliascriandopoemasiconizados,oupoemasdotadosdequalidadescinemticas,privilegiando
sempreumaunidadertmicoformal,umaisomorfia:palavraeimagememcomunhontima.justamentecontratalisomorfiaquepregaopoetae
filsofobrasileirocontemporneoAlbertoPucheu.AoestudarosinstitutospoticospropostosporAgamben,Pucheuafirmaafissura,afalha,
inerenteorigemdetodalinguagem,eparaaqualapoesia(assimcomoafilosofiaeopensamentocrtico)aponta,mantendoaaberta:
enquantooconcretismoviunoversoaunidadertmicoformale,assim,suamorte,Agambenlnoenjambementoabismoentreo
sintticoeosemntico,entreosonoroeosentido,lnacesura,algoportantonointeriordeummesmoverso,umainterrupo
provocadoradomesmoabismoentreosignificanteeosignificadoe,assim,algoondeaunidadejsemostracindida,impossvel.nele,
osinstitutospoticos,formais,estruturais,nosfazemretornarconstantementeaolugardenascimentodopoema,obrigandonosa
realizarnovosenovosrenascimentos.opoemaaquiloquenoquerdemodoalgumseafastardesuaorigem.26
AsutileeficazexploraododescompassoentrepoesiaeimagemaforaportrsdostrabalhosdospoemasemvdeoQuandofuicarpae
quasevireidrago(2007)eAlgumasperguntas(2005)daartistavisualBrgidaBaltar.Maisdistanciadodatradioconcretista,avdeoarteparece
sercapazderesgatarapoesiaemumcampoampliadodeumaformamaiscontempornea,eliminandopreceitosedogmas(comoo
isomofirsmo)queaindaencarceramapoesiaintersemiticaproduzidaapartirdocampodapoesia.
AndrSheikEusoumaisdoqueaparento
LuzContraLuz
RicardoDomeneckGargantacomtexto(2006)
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 4/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
RicardoDomeneckGargantacomtexto
LauraErberHistriaantiga
RenatoResendempareTango
GuilhermeZarvosMuroburro
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 5/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
DomingosGuimaraensGema
capturandosombras
HelenaTrindadeAcartaroubada
*RenatoRezendegraduadoemliteraturaespanholapelaUniversidadedeMassachusetts,Boston,EUA,emestreemArteeCultura
ContemporneapelaUERJ.Comopoeta,autordePasseio(2001),mpar(2005)eNoiva(2008)entreoutros,recebendoaBolsadaFundao
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 6/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
BibliotecaNacionalparaobraemformaoem1997,eoPrmioAlphonsusdeGuimaraensdaBibliotecaNacionalparaomelhorlivrodepoesiaem
2005.
NOTAS
1DOMENECK,Ricardo.Otaldevocodoverbovisual.http://ricardodomeneck.blogspot.com,entradade24/06/2008.Elecontinua:com
alegriaquepodemosobservaramaneiracomoalgunspoetasbrasileirosestopassandoaaproveitarsedaeradigitalpararetornaremaum
trabalhopluralistacomapoesia,experimentandocomvdeoepoesiasonora,gravandoleituraseperformances,colaborandocommsicos
profissionais.Nadahdevanguardismonestefenmeno,masdotestemunhardonascimentodesuportestecnolgicosquepermitemaopoeta
RETORNARscaractersticasdormentesdofazerpotico.
2SONTAG,Susan.Contraainterpretao.TraduodeAnaMariaCapovilla.PortoAlegre:L&PM,1987,p.21.
3VerPARENTE,Andr.Cinemadevanguarda,cinemaexperimentalecinemadodispositivo.In:Filmesdeartista.Brasil196580.RiodeJaneiro:
Contracapa/Metropolis,2007.CatlogodaexposiorealizadanoOiFuturo,RiodeJaneiro,de1demaioa17dejunhode2007,comacuradoria
deFernandoCocchiarale.
4ParaHaroldodeCampos,Napoesiadevanguarda,opoeta,almdeexercitaraquelafunopoticapordefiniovoltadaparaaestrutura
mesmadamensagem,aindamotivadoapoetarpeloprprioatodepoetar,isto,maisdoqueporumafunoreferencialououtra,ele
complementarmentemovidoporumafunometalingstica:escrevepoemascrticos,poemassobreoprpriopoemaousobreoofciodopoeta.
CAMPOS,Haroldo.Aartenohorizontedoprovvel.SoPaulo:Perspectiva,1977,pp.152153.
5JAKOBSON,Roman.LingsticaeComunicao.TraduodeIsidoroBliksteineJosPauloPaes.SoPaulo,Cultrix,s/d.Oautor,noentanto,
deixaclaroquequalquertentativadereduziraesferadafunopoticapoesiaoudeconfinarapoesiafunopoticaseriaumasimplificao
excessivaeenganadora.,pp.127128.
6REES,A.L.Ahistoryofexperimentalfilmandvdeo.Londres:BritishFilmInstitute,1999,p.34.Nooriginal:Shklovskys1927essayPoetryand
ProseintheCinemastatesthatproseandpoetryinfilmaretwodifferentgenrestheydiffernotintheirrhythmorrather,notonlyintheirrhythm
butinthefactthatinthecinemaofpoetryelementsofformprevailoverelementsofmeaninganditisthey,ratherthanthemeaning,whichdetermine
thecomposition.
7EntrevistaconcedidaaSergioCohn,PedroCesarinoeRenatoRezende.In:RevistaAzougue10.RiodeJaneiro:Azougue,2008.
8COCCHIARALE,Fernando.Sobrefilmesdeartista.In:Filmesdeartista.Brasil196580.RiodeJaneiro:Contracapa/Metropolis,2007.
CatlogodaexposiorealizadanoOiFuturo,RiodeJaneiro,de1demaioa17dejunhode2007,comacuradoriadeFernandoCocchiarale,p.
11.
9ParaconstatarapresenadeterminantedepoetasnahistriadocinemaexperimentaledovdeonosEUAenaEuropa,tantocomoprodutores
quantocomoinspiradoresouinterlocutores,verREES,A.L.AhistoryofExperimentalfilmandvdeo.Londres:BritishFilmInstitute,1999.Por
exemplo,discorrendosobreasorigensdavanguardaamericananopsguerra,Reesdiz:Otherfilmmakerswerepoetsandwriters:Sidney
Peterson,WillardMaas,JonasMekas,Brakhage,whobrokemostradicallywithnarrativetoinaugurateabstractmontage,wasstronglyinfluenced
byPoundandSteinoncompressionandrepetitioninlanguage.[]Itrehearsedtheoldargumentbetweenfilmaspaintingandascameraeyevision,
eachclaimingtoexpressfilmsuniquepropertyasaplasticform.ByturningtothepoetsandwritersofexperimentalmodernismPound,Eliot,
Joyce,Steinthefilmmakersdistancedthemselvesfromthedirectdramaandnarrativetraditioninrealism.,pp.5859.
10VerMACHADO,Arlindo.Aslinhasdeforadovdeobrasileiro.In:MACHADO,Arlindo(org).MadeinBraziltrsdcadasdovdeobrasileiro,
SoPaulo:ItaCultural,2003.
11PARENTE,Andr.Cinemadevanguarda,cinemaexperimentalecinemadodispositivo.In:Filmesdeartista.Brasil196580.RiodeJaneiro:
Contracapa/Metropolis,2007.CatlogodaexposiorealizadanoOiFuturo,RiodeJaneiro,de1demaioa17dejunhode2007,comacuradoria
deFernandoCocchiarale,p.30.
12Ibid,p.31.
13Apoesiaconcretistafoinofimdascontasbemmaisverbivisualdoquevoco.Dizoplanopilotodapoesiaconcreta,assinadoporAugustode
Campos,DcioPignatarieHaroldodeCampos,epublicadooriginalmentenarevistaNoigrandes4,1958:dadoporencerradoociclohistricodo
verso(unidadertmicoformal),apoesiaconcretacomeaportomarconhecimentodoespaogrficocomoagentecultural.espaoqualificado:
estruturaespaciotemporal,emvezdedesenvolvimentomeramentetemporsticolinear,daaimportnciadaidiadeideograma,desdeoseu
sentidoespecfico(fenollosa/Pound)demtododecomporbaseadonajustaposiodiretaanalgica,nolgicadiscursivadeelementos.Ilfaut
quenotreintelligenceshabituecomprendresynthticoidegraphiquementaulieudeanalyticodiscursivement(Apollinaire).einsenstein:
ideogramaemontagem.In:AMARAL,Aracy(org).Projetoconstrutivobrasileironaarte(19501962).RiodeJaneiro:MAMSoPaulo:Pinacoteca
doEstado,1977.
14ReginaVater,noentanto,incluiuumafotodeHlioOiticicavestindoumparangolnaexposioBrazilianVisualPoetry,daqualfoicuradora,
noMexicArteMuseum,emAustin,Texas,2002.
15Paraumexcelenteestudosobrealgunsdestestrabalhosver:ARAJO,Ricardo.PoesiavisualVdeopoesia.SoPaulo:Perspectiva,1999.
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 7/8
2017521 PoesiaeVdeoartealgumasaproximaes|deRenatoRezendeRevistaZCultural
16MENEZES,Philadelpho(org).Acrisedopassado:modernidade,vanguarda,metamodernidade.SoPaulo:Experimento,1994,pp.204205.
17PELBART,PeterPl.Otemponoreconciliado.SoPaulo:Perspectiva,1998,p.27.
18TIKKA,Pia.Cinema(interativo)comoummodelodementeTraduodeRenatoRezende.In:MACIEL,Ktia(org).Transcinema.Riode
Janeiro:Contracapa,2009.
19KRAUSS,Rosalind.Vdeo:aestticadonarcisismo.TraduodeRodrigoKruleThaisMedeiros.Arte&Ensaio.RevistadoProgramadePs
graduaoemArtesVisuaisEBAUFRJ.AnoXV,nmero16,julhode2008.pp144157
20GREENBERG,Clement.RumoamaisumnovoLaocoonte.TraduodeMariaLuizaX.deA.Borges.In:FERREIRA,GlriaeCOTRIMDE
MELLO,Ceclia.ClementGreenbergeodebatecrtico.RiodeJaneiro:JorgeZahar,1997.p.5455.
21ESTEBAN,Claude.Crticadarazopotica.TraduodePauloNeves.SoPaulo:MartinsFontes,1991.p.187.
22http://www.museuvirtual.com.br/arthuromar/.SeutrabalhoMolacsmicaumaescritavisual,emqueframesdeumvdeosetornaramum
alfabeto.
23MELLO,Cristine.Extremidadesdovdeo:Novascircunscriesdo
vdeohttp://reposcom.portcom.intercom.org.br/bitstream/1904/17772/1/R07881.pdf
24MACHADO,Arlindo.ApudRISRIO,Antonio.Ensaiosobreotextopoticoemcontextodigital.Salvador:FundaoCasadeJorgeAmado
COPENE,1998,pp.156=157.
25Ibidemp.157.
26PUCHEU,Alberto.Entrevistadeumaperguntas.EntrevistaaFranciscoBosco.Indito.
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/poesiaevideoartealgumasaproximacoesderenatorezende/ 8/8