Ethos, 1996, vol. 33-34, s.

63-78

Andrzej SZAHAJ
CO TO JEST POSTMODERNIZM?

Postmodernizm nie wyskoczy jak krlik z kapelusza. [...] Na jego pojawienie si pracoway
latami rzesze modernistycznych artystw i filozofw, teoretykw kul tury i socjologw. [...]
najbardziej radykalna refleksja filozoficzna o (lutnik terze modernistycznym przygotowaa
stosowny grunt dla postmodernizmu, klot v jest czsto jedynie postawieniem kropki nad i",
wycigniciem wszystkich wnioskw z ju gotowego materiau filozoficznego.

Jak niegowa kula toczy si przez humanistyk wspczesn dyskurs wok

postmodernizmu obrastajc w setki tekstw i ksiek, dyskusji i konferencji. Coraz trudniej
tego zjawiska nie zauwaa. Kto jednak, kto chce pozna postmodernizm, staje przed nie
lada zadaniem. Czego bowiem ma szuka? W ktr stron si zwrci? Gdzie szuka jego
ladw? Sprawa jest trudna, i to co najmniej z kilku wzgldw. Po pierwsze wic dlatego, e
postmodernizm to pojcie worek, do ktrego beztrosko wrzuca si teksty, postacie i idee, tak,
i samo pojcie traci ju jakikolwiek odrbny i wyrazisty sens. Po drugie dlatego, e trudno
rozezna si w powodzi tekstw, ktre bd same aspiruj do miana postmodernistycznych,
bd te s postrzegane jako postmodernistyczne. Ktre z nich mog stanowi przykad
tekstw modelowych dla tej orientacji? Ktrzy autorzy dadz si zaliczy do
postmodernistycznego obozu"? Nie jest postmodernizm adn szko w tradycyjnym tego
sowa znaczeniu, nie ma przez wszystkich akceptowanych liderw, jednoznacznej wykadni,
idei bez wahania zaliczanych do jego twardego rdzenia. Po trzecie wreszcie dlatego, e z
lektury wszystkich tych tekstw, ktre za postmodernistyczne uchodz, studiowania
pogldw postmodernistycznych autorw wyania si obraz kilku rnych wersji
postmodernizmu, wersji, dodajmy, przynajmniej czciowo sprzecznych.
Co zrobi ma w tej sytuacji kto, kto jak autor niniejszych sw podj si zadania
okrelenia tego, co jest postmodernizmem wbrew wszystkim przeszkodom powyej
nakrelonym? Sdz przede wszystkim, i nie da si unikn pewnej arbitralnoci. Obraz
postmodernizmu, jaki krel w tym artykule, to obraz postmodernizmu widzianego moimi
oczami, to mj postmodernizm (mj" w sensie badawczym, nie za aksjologicznym), i wcale
nie twierdz, e jedyny moliwy. By moe z dostpnego, niezwykle obfitego materiau da
si wykroi przynajmniej kilka postmodernizmw. Niemniej chodzi mi raczej o odnalezienie
tych wtkw mylenia i sposobw pisania, co do ktrych postmodernistycznego charakteru
istnieje jaka, przynajmniej elementarna, zgoda wrd badaczy wspczesnej filozofii czy
szerzej - kultury. Nie jest bowiem postmodernizm tylko, czy nawet przede wszystkim spraw

63
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

filozofii. To raczej pewien opis stanu kultury uwzgldniajcy zarwno codzienne zachowania
ludzi, wzory mylenia i postpowania, jak i sztuk, polityk, czciowo religi i nauk, a
wreszcie take filozofi. O niektrych przejawach postmodernistycznoci bd si stara w
swoim tekcie wspomnie, albowiem ich dokadne rozwaenie znacznie przekroczyoby jego
ramy. Poniewa tekst mj ma peni raczej funkcj wstpu do rozpoznania pewnej
problematyki (takie byo zapotrzebowanie" Ethosu" skierowane pod moim adresem), nie
za jej gruntownego przeanalizowania, spodziewam si, i moje postpowanie wyda si
usprawiedliwione.

NOWOCZESNO I PONOWOCZESNO

Dyskurs wok postmodernizmu jest cile zwizany z dyskursem wok

ponowoczesnoci. Wedle standardowych ju rozrnie przyjmuje si, i nowoczesno i
ponowoczesno to okrelenia caych epok kulturowych w dziejach Zachodu, gdy tymczasem
modernizm i postmodernizm to nazwy poczonych ze sob czym na ksztat
Wittgensteinowskich rodzinnych podobiestw czy pokrewiestw zespow teorii i przekona
etycznych, estetycznych oraz wiatopogldowych, towarzyszcych nowoczesnoci
(modernizm) i ponowoczesnoci (postmodernizm). Oczywicie, przy bliszym wejrzeniu w
istot rzeczy sprawy si troch komplikuj. Na razie jednak przyjmijmy powysze roz-
rnienia jako dobry punkt wyjcia dla dalszych rozwaa. W tym miejscu od razu pojawia
si pytanie o zakres czasowy i treciowy zarwno nowoczesnoci, jak i ponowoczesnoci.
Zdania w tej kwestii s podzielone. Dominujcy jednak pogld utosamia narodziny
nowoczesnoci z powstaniem kapitalizmu i dynamicznym procesem modernizacji wiata
Zachodu, jaki rozpocz si w siedemnastym wieku i trwa mniej wicej do koca lat
szedziesitych dwudziestego wieku. W tej perspektywie ponowoczesno obejmowaaby
okres od lat szedziesitych do dzi, przy czym jednak jej symptomy widoczne byyby ju
znacznie wczeniej. Nie przekonuj mnie ani prby rozcignicia nowoczesnoci w czasie a
po Renesans, ani tym bardziej usiowania odnalezienia niektrych jej aspektw jeszcze
wczeniej.
Po przyjciu tej opcji za modernistyczne wypada uzna te wszystkie teorie i zespoy
przekona czy pogldw, ktre towarzyszyy wspomnianemu wczeniej procesowi
modernizacji Zachodu wspierajc go ideologicznie", dostarczajc legitymizacji,
filozoficznego i wiatopogldowego uzasadnienia i jednoczenie stymulujc jego dynamik
oraz wyznaczajc kierunki dziaania - jak i te, ktre wyraajc przeciwko niemu bunt

64
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

odwoyway si w gruncie rzeczy do przesanek podzielanych z obiektami swego ataku. W tej

perspektywie do rangi klasycznie modernistycznych opcji filozoficznych i
wiatopogldowych urasta Owiecenie oraz Pozytywizm, a myl romantyczna stanowi
przykad wewntrzmodernistycznej reakcji na skrajno lansowanych przez nie rozwiza. Z
kolei postmodernizm mona traktowa jako filozoficzny i wiatopogldowy wyraz
ponowoczesnoci, zarwno przez ni stymulowany, jak i j sam stymulujcy. Powyej
naszkicowany obraz problemu mocno si jednak komplikuje, gdy wemiemy pod uwag, i w
przypadku rnych dziedzin kultury, a w szczeglnoci sztuki i filozofii, wtki mylenia
modernistycznego uksztatoway si na bazie refleksji sigajcej znacznie dalej w sensie
czasowym ni, po Foucaultowsku pojmowana, tzw. doba klasycyzmu w Europie. Podobnie,
cho w znacznie mniejszym zakresie, ma si rzecz z postmodernizmem. I tu take daoby si
zapewne odnale cay szereg mylicieli protopostmodernistycznych. Zabieg ten wydaje si
jednak mocno ryzykowny i raczej zaciemnia obraz caego problemu, ni go rozjania. Dlatego
te optowabym za ograniczeniem refleksji nad modernizmem i postmodernizmem do ram
tych orientacji w kulturze, ktre daj si w sensie czasowym i logicznym powiza z
nowoczesnoci i ponowoczesnoci, co nie przeszkadza, oczywicie, dopatrywa si
genezy postmodernizmu w pewnych orientacjach i zjawiskach pnomodernistycznych.
Pora teraz, aby w skrcie chocia zidentyfikowa najwaniejsze cechy nowoczesnoci
i ponowoczesnoci kulturowej po to, aby na tym tle dokona nastpnie charakterystyki tego,
co mogoby odpowiednio uchodzi za modernizm i postmodernizm.
Wydaje si, i najbardziej przekonujcej charakterystyki procesw zwizanych z
nowoczesnoci dostarcza socjologia Maxa Webera. Jej zaoenia s powszechnie znane, tu
przypomnijmy zatem jedynie kluczow dla zrozumienia kulturowych losw Zachodu tez
autora Etyki protestanckiej o odczarowaniu wiata (a waciwie drugim odczarowaniu wiata),
jakie miao miejsce w Europie w okresie przejcia od spoeczestwa tradycyjnego do
spoeczestwa nowoczesnego. Wzrastajca intelektualizacja i racjonalizacja nie oznacza [...]
wzrostu powszechnej wiedzy o warunkach yciowych, ktrym podlegamy. Oznacza ona co
innego: wiedz o tym, albo wiar w to, e gdyby t ylko czowiek tego chcia, to mgby w
kadej chwili przekona si, e nie ma adnych tajemniczych, nieobliczalnych mocy, ktre by
w naszym yciu odgryway jak rol, ale wszystkie rzeczy mona w zasadzie opanowa
przez kalkulacj . Oznacza to jednak odczarowanie wiata. Nie jestemy ju jak dzicy,
ktrzy w takie moce wierzyli i sigali do magicznych rodkw, by duchy te opanowa lub
przebaga - rol t speniaj dzi techniczne rodki i kalkulacja. To wanie oznacza przede

65
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

wszystkim intelektualizacja jako taka1. W powyszym cytacie odnajdujemy podstawow

charakterystyk procesu odczarowania wiata: oto w ludzkim stosunku do wiata poczyna
dominowa nastawienie racjonalne (w sensie racjonalnoci instrumentalnej) zakadajce
moliwo osigania ziemskich celw bez odniesienia do si nadprzyrodzonych, jedynie przez
odpowiedni kalkulacj rodkw ze wzgldu na zamierzony cel. Wprawdzie religijny przekaz
wiatopogldowy pozostaje wci istotnym elementem ycia, jednake jego posanie coraz
bardziej si sekularyzuje, sprowadzajc si w ostatecznoci do yciowego zadania
pomnaania bogactwa z nadziej, i sukces zawodowy stanie si znakiem przychylnoci
Boga2.
W wykonywaniu owego zadania niezwykle pomocna okazaa si racjonalizacja wielu
sfer ycia. Jrgen Habermas pisze: Weberowskie wyliczenie oryginalnych osigni
Zachodu przebiega od nowoczesnej nauki ze zmatematyzowan teori i kontrolowanym
eksperymentem, przez racjonaln muzyk harmoniczn wraz z instrumentarium orkiestrowym
organami, fortepianem, skrzypcami, przez linearn i przestrzenn perspektyw w
malarstwie, naukowo usystematyzowane prawo i wymierzanie sprawiedliwoci; przez
jurydycznie wyszkolonych fachowych urzdnikw, poprzez racjonaln struktur pastwowej
biurokracji, obliczalno obrotu prywatnoprawnego, kapitalistyczne przedsibiorstwo z
racjonaln ksigowoci, racjonaln organizacj pracy i technologi produkcji opart na
zastosowaniach nauk przyrodniczych, a po zesp zagadnie, ktre Weber chcia wyjani
zracjonalizowanym spojrzeniem na wiat waciwym etyce protestanckiej 3 . W cytowanym
tu tekcie Habermas starannie rozwaa rne aspekty Weberowskiej teorii racjonalizacji. Nie
ma jednak potrzeby, aby analiz t tutaj szczegowo odtwarza. Potrzebne natomiast wydaje
si przywoanie innego fragmentu rozwaa Habermasa. Oto zauwaa on, i jednym z
zasadniczych rysw kulturowej racjonalizacji by rozpad rozumu substancjalnego, ktry
wyraaa religia i metafizyka, na trzy autonomiczne sfery. S to: nauka, moralno i sztuka.
Ulegy one zrnicowaniu, poniewa scalajce wiat koncepcje religii i metafizyki rozpady
si. Od XVIII wieku problemy odziedziczone po tych starszych systemach
wiatopogldowych porzdkowane byy tak, aby mieciy si w szczeglnych kategoriach
istotnoci: prawdy, normatywnej susznoci, autentycznoci i pikna. Mogy one by

1
M. W e b e r , Nauka jako zawd i powoanie, tum. P. Egel, w: tego, Polityka jako zawd i powoanie, wybra,
opracowa i wstpem opatrzy M. Dbski, Warszawa 1989, s. 47n.
2
Zob. t e n e , Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum. J. Miziski, Lublin 1994, s. 65-76; ladami Webera
podali Th. W. Adorno i M. Horkheimer w swej klasycznej ju pracy pt. Dialektyka Owiecenia, tum. M.
ukasiewicz, Warszawa 1994.
3
J. H a b e r m a s, Aspekty racjonalnoci dziaania, tum. A. Szahaj, w: Wok teorii krytycznej Jrgena
Habermasa, red. A. M. Kaniowski, A. Szahaj, Warszawa 1987, s. 112.

66
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

nastpnie rozwaane jako zagadnienia wiedzy, sprawiedliwoci i moralnoci albo gustu.

Rozprawy naukowe, teorie moralnoci, prawoznawstwo, a take wytwarzanie sztuki oraz
krytyka artystyczna mogy z kolei by zinstytucjonalizowane4.
Podsumujmy: racjonalizacja rozumiana po Weberowsku wizaa si z rozpadem
homogenicznej formy kultury typowej dla spoeczestw tradycyjnych i polegaa na
ukonstytuowaniu si autonomicznych wzgldem wartoci wiatopogldowych (gwnie
religijnych) sfery aktywnoci materialno-produkcyjnej i nowoczesnej biurokracji - z jednej
strony oraz trzech autonomicznych zarwno wzgldem siebie, jak i wobec wszystkich innych
elementw kulturowego wiata sfer kultury: nauki, moralnoci i sztuki - ze strony drugiej.
Sfery te, wraz z dziaalnoci materialno-produkcyjn, stanowiy wczeniej pewn cao
podporzdkowan realizacji wyrnionych wartoci, mitycznych bd religijnych. Jak
twierdzi Habermas, od tego momentu nauka pocza si orientowa na prawd, moralno
wraz z prawem, na normatywn suszno, sztuka za na autentyczno 5. W kadej z tych
dziedzin utwierdzia si na dobre owieceniowa kategoria postpu. W perspektywie ideologii
postpu pozostawao tylko kwesti czasu, kiedy nauka rozpozna ostateczn prawd o wiecie
przyrodniczym i spoecznym, moralno i prawo odkryj wreszcie absolutn suszno
(Norm) wynikajc tylko z Rozumu, nie bdc za wynikiem religijnej perswazji, a sztuka
wyrazi wreszcie pen prawd o czowieku penetrujc najgbsze sfery jego psychiki.
Ideologia owa rozcigaa si na ca kultur. Rozum mia wprowadzi ycie ludzkie na
cieki nieustannego samodoskonalenia, wyrywajc z korzeniami stare przesdy. Nauka
koo zamachowe nowoczesnoci zostaa wprzgnita w rydwan postpu, dostarczajc wie-
dzy, ktra z jednej strony wzmacniaa techniczno-technologiczny potencja ludzkoci (nauki
przyrodnicze), z drugiej za ustanawiaa racjonalne standardy ycia spoecznego (nauki
humanistyczne i spoeczne) przyczyniajc si do wprowadzenia innowacji do praktyki
edukacyjnej, sdowniczej czy psychoterapeutycznej. Wiara w dobroczynne skutki podboju
przyrody i wzmacniania potencjau produkcyjnego spoeczestwa bya na porzdku
dziennym. Ideologia pracy, produkcji i zysku stanowia zaplecze motywacyjne nieustannej
ekspansji kapitalistycznego systemu spoecznego. Na paszczynie politycznej nowoczesno
wyrazia si zorganizowaniem ycia politycznego przez partie wystpujce w imieniu
okrelonych klas czy grup spoecznych i zawzicie walczce o wadz w ramach
demokratycznej gry politycznej. Milczcym arzeniem byo, e to, co wane politycznie,

4
J . H a b e r m a s , Modernizm - niedopeniony projekt, tum. A. Sobota, Odra" 1987, nr 7-8, s. 47; zob. te: A.
S z a h a j , Krytyka, emancypacja, dialog. Jrgen Habermas w poszukiwaniu nowego paradygmatu teorii
krytycznej, Warszawa 1990, rozdz. II.
5
Zob. tame.

67
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

rozgrywa si na forum parlamentu i ycia partyjnego, w rozgrywce politycznej licz si za

jedynie klasy i grupy silne, liczne i zorganizowane hierarchicznie na wzr organizacji
wojskowych. Gra o wadz i dominacj odbywa si na szczytach hierarchii politycznej
organizacji spoeczestwa, transmisja wadzy za jest procesem biegncym od gry ku
doowi, od centrum ku peryferiom.
Tak w wielkim uproszczeniu mona by scharakteryzowa gwne cechy nowoczesnej
formacji kulturowo-cywilizacyjnej. Teraz wypada powiedzie kilka sw o tym, co miaoby z
grubsza charakteryzowa epok ponowoczesnoci. Najlepiej jej cechy oddaje sam dyskurs
postmodernistyczny, ktry nieco dalej sprbuj przedstawi dokadniej. W tym miejscu
chciabym zatem jedynie powiedzie, e istnieje daleko posunita zgoda co do tego, i epok
ponowoczesn trzeba czy z nadejciem spoeczestw postindustrialnych. W nich to, wedle
klasyka analizy postindustrializmu D. Bella, paradygmat produkcji zastpowany jest
paradygmatem konsumpcji, cywilizacja wgla i stali cywilizacj informacji. Pastwo
wyzbywa si coraz bardziej swej wadzy ekonomicznej na rzecz wielkich ponadnarodowych
korporacji, kapita, staje si niesychanie mobilny, zachodzi akceleracja procesw sprzenia
pomidzy produkcj a nauk, przejcie od gospodarki produkcji dbr do gospodarki usug. W
spoeczestwie poczyna dominowa klasa profesjonalnych pracownikw usug i administracji
oraz technokratw; wiedza teoretyczna zarwno w naukach przyrodniczych, jak i
spoecznych - staje si gwnym rdem spoecznej innowacji6. Obowizkiem spoecznym
jest teraz nie tyle praca, ile raczej konsumpcja7. Przy czym, jak twierdzi wybitny francuski
socjolog kultury - Jean Baudrillard, nie tyle jest to konsumpcja dbr materialnych, ile przede
wszystkim znakw i komunikatw produkowanych w ogromnej iloci przez wspczesne
media. Inflacyjnej (obscenicznej) nadprodukcji komunikatw towarzyszy pogbiajca si
obojtno publicznoci niezdolnej ju do ich wchaniania. Ludzie zamieszkuj coraz bardziej
sztuczn rzeczywisto simulacrw, rozumianych jako obrazy i znaki, ktre wyemancypo-
way si od swego znaczenia i stay si kopi bez oryginau, map bez terytorium,
hiperprzestrzeni zoon z coraz szybciej wirujcych informacji8. Ich udziaem staje si
kultura mozaikowa (patchworkowa), sfragmentaryzowana, niekoherentna i
9
zdecentralizowana .

6
Zob. D . B e l l , The Corning of Post-industrial Society, Harmodsworth 1976; M. R o s e, The Post-modern and
the Post-industrial, Cambridge 1992.
7
Zob. J. B a u d r i l l a r d , Consumer Society, w: tego, Selected Writings, red. M. Poster, Cambridge 1992.
8
Zob. t e n e, The Masses. The Implosion of the Social in the Media, w: Selected Writings; zob. A. S z a h a j ,
Jean Baudrillard - midzy rozpacz a ironi, Kultura Wspczesna" 1994, nr 1.
9
Zob. J. B a u d r i l l a r d , Gra resztkami (wywiad przeprowadzony przez M. Titmarsha i S Mele), tum. A.
Szahaj, w: Postmodernizm i filozofia, red. S. Czerniak, A. Szahaj, Warszawa 1996.

68
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

Na paszczynie politycznej wielka polityka epoki nowoczesnej, ze swymi

aksjomatami walki o wadz i zaspokajania ambicji wielkich podmiotw spoecznych, zostaje
podana w wtpliwo na rzecz polityki uprawianej w obronie grup mniejszociowych,
dyskursw marginalnych, a z drugiej strony idei globalnych (np. o charakterze
ekologicznym). Tak zwane nowe ruchy spoeczne walcz o poszanowanie odrbnoci
kulturowej i obyczajowej w imi lokalnych interesw i wsplnot, rezygnujc zarazem z
hierarchicznej organizacji wewntrznej i chci zdobycia wadzy w skali caego pastwa.
Powstaj one w celu rozwizania konkretnych problemw spoecznych i znikaj, gdy tylko
cel uda si osign bd te sytuacja polityczna ulegnie zmianie.
Pora teraz, aby po tej krtkiej i z koniecznoci oglnikowej charakterystyce
nowoczesnoci i ponowoczesnoci, przej do ukazania tego, jak te epoki kulturowe
przejawiaj si w sferze idei im towarzyszcych oraz jakie przesdzenia poznawcze i
aksjologiczne im towarzysz. Nasz refleksj skoncentrujemy na dwch sferach kultury, a
mianowicie na filozofii, ze szczeglnym uwzgldnieniem filozofii kultury i filozofii wiedzy,
oraz na filozoficznej refleksji nad sztuk. Od tej ostatniej rozpoczniemy, albowiem to wanie
zjawiska zachodzce w sztuce wspczesnej day impuls caej postmodernistycznej debacie.

MODERNIZM I POSTMODERNIZM W SZTUCE I W FILOZOFICZNEJ REFLEKSJI

NAD SZTUK

Modernistyczne ambicje sztuki ujawniy si z ca moc w idei awangardy

pojmowanej jako grupa artystw wyznaczajcych kierunek jej rozwoju, jako forpoczta
nowego, arbiter postpu w sztuce i bezlitosna maszyna do tropienia naiwnoci tego, co
przebrzmiae. Awangarda narzucajc nowy kierunek w sztuce potwierdzaa jeden z
gwnych jej modernistycznych aksjomatw: oto sztuka rozwija si po linii prostej, gdzie to,
co nowe, zastpuje to, co stare, co odchodzi raz na zawsze w przeszo. W perspektywie
modernistycznej sztuka (tak jak nauka, na ktrej si wzoruje) chce uczy i wychowywa,
docieka prawdy i w sposb waciwy sobie odzwierciedla oraz analizowa rzeczywisto
spoeczn i natur ludzk. Dc do emancypacji czowieka pojmuje siebie jako or walki z
niesprawiedliwoci spoeczn, wierzc w postp nie tylko na paszczynie artystycznej, ale i
spoecznej. Ufa w moliwo cigego doskonalenia si czowieka, poda autentycznoci
wyrazu i czystoci stylistycznej. Poszukujc oryginalnoci uznaje nowatorstwo i eksperyment
artystyczny za podstawowe wehikuy artystycznej zmiany. Skrtowo rzecz ujmujc,
modernizm w sztuce cechuje: 1. ustanowienie nowoci, oryginalnoci i eksperymentatorstwa

69
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

jako podstawowych wartoci estetycznych towarzyszcych uprawianiu sztuki; 2. wyniesienie

podmiotowoci artysty do rangi jedynego rda dziea sztuki, a poszukujcej autentycznoci
jego eksploracji do rangi gwnego mechanizmu twrczoci; 3. przekonanie o istnieniu
postpu w sztuce, czego pochodn jest idea awangardy jako grupy artystw wyznaczajcych
jego kierunek; 4. skierowanie uwagi na medium artystyczne jako nonik specyficznie i wci
gbiej penetrowanych moliwoci artystycznego wyrazu; 5. nadanie sztuce wymiaru
filozoficznego przez obudowanie jej stosownymi programami filozoficznymi i manifestami
estetycznymi; 6. nadanie sztuce wymiaru politycznego i spoecznego przez przyznanie jej
misji emancypacyjnej wobec opresywnej rzeczywistoci politycznej i spoecznej, z
jednoczesnym zrwnaniem awangardowoci z postpowoci polityczn.
Sztuka postmodernistyczna neguje dziedzictwo modernizmu w wikszoci
powyej nakrelonych aspektw. Rezygnuje z terroru oryginalnoci i podania
tego, co nowe, na rzecz swobodnej gry z tradycj, dowolnego mieszania stylw,
korzystania penymi garciami ze wszystkich wypracowanych dotd chwytw
i technik artystycznych. Podmiotowo artysty przestaje by dla niej podstawowym rdem
twrczoci, ywi si ona bowiem sam sob, nie bojc si
10 11
kanibalizacji wszystkich stylw i radykalnego eklektyzmu . Zrywajc z linearn wizj
rozwoju traktuje ca sw przeszo jako wci yw i godn wzicia pod uwag. Ignoruje
oskarenia o epigostwo i wtrno jako typowe dla modernizmu, przywoujc dodatkowo
konieczno ironii jako filtru, przez ktry patrzy si na przeszo i tradycj. W synnym
fragmencie swego posowia do Imienia ry Umberto Eco pisze: Postmodernistyczna
odpowied na modernizm to uznanie, e przeszo trzeba zrewidowa podchodzc do niej
ironicznie i bez zudze - nie mona jej bowiem unicestwi, gdy to doprowadzioby do
zamilknicia. O postawie postmodernistycznej myl jak o postawie czowieka, ktry kocha
jak nader wyksztacon kobiet i wie, e nie moe powiedzie jej <<kocham ci
rozpaczliwie>>, poniewa wie, e ona wie (i e ona wie, e on wie), i te sowa napisaa ju
Liala. Jest jednak rozwizanie. Moe powiedzie: <<Jak powiedziaaby Liala, kocham ci
rozpaczliwie>>. W tym miejscu, uniknwszy faszywej niewinnoci, oznajmiwszy jasno, e
nie mona ju mwi w sposb niewinny, powiedziaby jednak ukochanej to, co chcia jej
powiedzie: e j kocha, ale e j kocha w epoce utraconej niewinnoci. Jeli kobieta zgodzi
si na t gr, bdzie to dla niej mimo wszystko wyznanie mioci. adne z obojga
rozmwcw nie bdzie czuo si niewinne, oboje zaakceptowali wyzwanie przeszoci.

10
F . J a m e s o n , Postmodernism, or the Cultural Logics of Late Capitalism, London 1991, s. 18.
11
Ch. J e n c k s, The Emergent Rules, w: Postmodernism. A Reader, red. T. Docherty, New York 1993, s. 283.

70
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

Wyzwanie rzucone przez to, co zostao ju powiedziane i czego nie da si wyeliminowa;

oboje uprawia bd wiadomie i z upodobaniem gr ironii... Ale te uda si im raz jeszcze
mwi o mioci12. Fragment ten ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia koniecznoci
obecnoci ironii w sztuce wspczesnej, a przynajmniej w sztuce postmodernistycznej.
Utraciwszy niewinno tego, co czynione po raz pierwszy, sztuka ta pozwala sobie na jawne
cytaty z dzie przeszoci, aby wda si w wyrafinowan gr z wasn tradycj.
Wanie pojcie ironicznej gry nie wolnej od elementw komizmu najlepiej oddaje
charakter sztuki postmodernistycznej. I nie jest to jaki nowy styl, ktry zostanie w
przyszoci zastpiony innym, to raczej znak wyczerpania si modelu sztuki jako linearnego
nastpstwa stylw, jako cigego poszukiwania tego, co absolutnie nowe. Sztuka
postmodernistyczna jest wyrazem przekonania, i model jej uprawiania, zakadajcy istnienie
wci nieodkrytych idei artystycznych, technik i chwytw, odszed w przeszo 13. Nie
sposb bowiem przesun granic eksperymentu w sztuce poza to, czego dokonay awangardy
wszystkich jej dziedzin (nie zamalowane ptno, czysta kartka papieru, cisza, chaos obrazw,
sw, zatarcie granicy pomidzy sztuk i yciem). W tym te sensie mona powiedzie, i
awangarda w sztuce nie jest ju duej moliwa, postmodernizm za jest wyrazem nastania
czasw postawangardy. Zygmunt Bauman podsumowujc obecn sytuacj w sztuce powiada,
i w obliczu zmierzchu pewnoci co do kierunku postpu i zatraty stabilnego systemu
odniesienia kulturowego, wedle ktrego mona by okreli wsprzdne jej marszu poprzez
dzieje, w obliczu zniknicia linii frontu, wedle ktrej mona byoby okreli, co jest ruchem
naprzd, a co cofaniem si, zamiast armii regularnej bitwy tocz oddziay partyzanckie;
zamiast ofensywy o z gry zadanych celach strategicznych tocz si nie koczce si potyczki
miejscowe pozbawione planu oglnego; nikt nikomu drogi nie toruje i nikt nie oczekuje, e za
nim pjd inni14.
Sztuka postmodernistyczna rezygnuje z typowych dla sztuki modernistycznej ambicji:
poszukiwania prawdy, pomocy w emancypacji jakich grup spoecznych, kreowania jakich
nowych (postpowych) wiatopogldw. W tym sensie nie chce juz konkurowa z nauk czy
filozofi. Stara si raczej z nimi flirtowa, czsto artobliwie, tak jak flirtuje z kultur masow
i kiczem. Wydaje si, i stara si ona sprzeda na dwch paszczyznach jednoczenie: na
paszczynie wyrafinowanej, erudycyjnej gry z tradycj, ktrej pene rozszyfrowanie wymaga

12
U. E c o , Dopiski na marginesie Imienia ry", tum. A. Szymanowski, w: tego, Imi ry Warszawa 1987,
s. 618.
13
Zob. R. K o l a r z o w a , Ewolucja muzyki, przeom modernistyczny - teoria i praktyka, w: Adorno - midzy
modern a postmodern, red. A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1991.
14
Z . B a u m a n , Ponowoczesno, czyli o niemoliwoci awangardy, Teksty Drugie" 1994, nr 5/6, s. 172.

71
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

uruchomienia przez odbiorc rozlegej kompetencji estetycznej, filozoficznej, historycznej, a

czasem nawet naukowej; na paszczynie zmysowej przyjemnoci estetycznej, odwoujcej
si do radoci obcowania z opowieci, intryg, melodi czy malowidem. Dlatego te sztuka
ta jest programowo wprost nieczysta stylistycznie, eklektyczna, podwjnie kodowana jak
powiada Charles Jencks, co oznacza, e pozwala ona czyta to, co teraniejsze, w
przeszoci, podobnie jak przeszo w tym, co teraniejsze15.

WIEDZA I WADZA POSTMODERNISTYCZNA

Refleksja nad poznaniem w postmodernizmie ma wyranie antyscjent yst yc zny

charakter. Postmodernici odmawiaj bowiem nauce nie tylko prawa do posiadania jakiego
patentu na prawd, lecz take podaj w wtpliwo jej wartoci czysto utylitarne. Ta druga
sprawa pojawia si jednak w refleksji postmodernistycznej raczej marginesowo. Niewtpliwie
waniejsza jest demitologizacja nauki , jaka dokonuje si na gruncie postmodernizmu.
Postmodernici bezlitonie obnaaj naiwnoci wszelkich tych sposobw patrzenia na nauk
o proweniencji gwnie pozytywistycznej, ktre staraj si obdarzy j jak wzorcow
racjonalnoci, odkry w niej jak ponadhistoryczn metod czy te jakie inne walory
poznawcze, ktre wynosiyby j ponad inne dziedziny kultury. W perspektywie
postmodernistycznej sens traci klasyczne rozrnienie na doxa i episteme, wszelkie poznanie
jest bowiem odwoalne, historycznie a przede wszystkim kulturowo okrelone. W tle
kadego kryj si pewne przesdzenia. To one take okrelaj to, co uchodzi bdzie w danej
formie poznania za istniejce. W tym te sensie rzeczywisto poznania jest zawsze wzgldna
wobec przyjtych z gry zaoe, jest ona zawsze rzeczywistoci kulturowo
konstruowan 16 lub inaczej: rzeczywistoci wewntrzn wzgldem przyjtych wczeniej
oglniejszych zaoe 17. Dlatego rwnie i o prawdzie mona mwi tylko uwzgldniajc
kontekst danej teorii czy szerzej: danej kultury i wsplnoty spoecznej. Pojcie prawdy,
pojmowane na sposb absolutystyczny czy nawet taki, ktry zakada moliwo zignorowania
kulturowego wpywu na poznanie, jest nieuzasadnione. Nie sposb bowiem wyrwa si poza
kontekst danej kultury i danego jzyka po to, aby spojrze na poznanie z zewntrz, z

15
Ch. J e n c k s , The Emergent Rules, s. 289; zob. te wyjanienie koncepcji Jencksa podwjnego kodowania",
w: M. Rose, Postmodernizm: rozwaania nad teori i praktyk innowacji, w: Estetyka na wiecie, red. M.
Goaszewska, t. 3, Krakw 1991.
16
Zob. A. Z y b e r t o w i c z , Przemoc i poznanie. Wstp do nie-klasycznej socjologii wiedzy, Toru 1995, s. 22.
17
Zob. H. P u t n a m , Realism with a Human Face, Cambridge 1992, s. 113.

72
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

Boskiego Punktu Widzenia, jak o tym mwi Hilary Putnam i Richard Rorty 18.
Postmodernizm w poznaniu odrzuca zatem zaoenie o istnieniu dwu odrbnych jakociowo
wiatw: jakiego wiata poznawanego o okrelonych, istniejcych wczeniej i niezalenie
od poznania waciwociach, wiata bdcego przedmiotem wiedzy, oraz samej wiedzy, ktra
do wiata poznawanego si przyblia; wiatw, z ktrych jeden (wiedza) jakby ciga drugi
(przedmiot). Dopki pozostajemy na gruncie wiedzy pojciowej, nie mamy do dyspozycji
adnych rodkw, by dotrze do jakiej <<czystej>>, <<prawdziwej>> rzeczywistoci,
usytuowanej przed lub poza kategoriami naszej wiedzy19.
Podsumowujc mona by zatem powiedzie, i poznanie z punktu widzenia
postmodernizmu ma charakter na wskro kulturowy, kontekstowy, historyczny,
konwencjonalistyc zny i ant yesencjalistyczny. Zgodnie z oglnym horyzontalnym
nastawieniem caej postmodernistycznej formacji take i poznanie jest postrzegane przez
filozofw postmodernistycznych jako rozgrywajce si cakowicie w obrbie wsplnoty
ludzkiej i kultury, modernistyczna (wertykalna) za relacja podmiot-przedmiot jest
zastpowana relacj podmiot-podmiot20. O prawdzie za sdzi si, e jest ona raczej
wytwarzana ni odkrywana, podobnie jak sdzi si o faktach, w tym faktach naukowych, e
stanowi one jedynie rezultat zmiennego consensusu wsplnoty badawczej, nie za twarde i
niezalene od wpyww podmiotowych dane. Consensus w jest te jedyn podstaw
intersubiektywnoci wiedzy, stanowic o jej zawsze wzgldnej - obiektywnoci. W
perspektywie postmodernistycznej caa klasyczna epistemologia, bez wzgldu na jej
wewntrzne zrnicowanie, jawi si jako historyczny wynalazek, przygodny rezultat wielu
wikszych i mniejszych przemian w kulturze europejskiej, osadzenia si w niej wielorakich
przesdze co do natury wiata i relacji do czowieka. To samo dotyczy nauki nowoytnej.
Stanowi ona rezultat splotu rnych, przygodnych okolicznoci, mutacji kulturowych
upowszechnionych dziki sprzyjajcym warunkom spoecznym. W tym te sensie mona
powiedzie, i w epistemologicznej opcji filozoficznej oraz w nauce nie ma niczego
naturalnego, tak jak nie ma niczego naturalnego w kulturze jako takiej. Nasze odczucie
oczywistoci pewnych nastawie i sdw wynika jedynie z zapomnienia ich kulturowego, w
szczeglnoci metaforycznego rda. To, co jawi si nam jako obiektywnie istniejce, jest

18
Zob. tame, s. 4-29; R. R o r t y , Putnam i groba relatywizmu, tum. A. Szahaj, w: Midzy pragmatyzmem a
postmodernizmem. Wok filozofii Richarda Rorty'ego, red. A. Szahaj Toru 1995.
19
Z y b e r t o w i c z , dz. cyt., s. 101.
20
Zob. tame, s. 98.

73
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

w istocie rzeczy polem martwych metafor (metafor, ktre umary na dosowno 21), my za
bierzemy owe martwe metafory za tward rzeczywisto.
Szczegln uwag postmodernistw przyciga jzyk. Spord rnych
sposobw patrzenia na za przebrzmiay uwaaj ten, ktry ywi nadziej
na zneutralizowanie jego wpyww na nasze poznanie, uczynienie go przejrzystym medium
odzwierciedlania rzeczywistoci, biernym mechanizmem rejestracji faktw.
Ant yreprezentacjonizm tak charakterystyczny dla postmodernistw zakada, e jzyk
nie odzwierciedla niczego poza samym sob. Jest on raczej kreatorem wiata, nie za jego
zwierciadem, raczej narzdziem naszego dziaania ni pasywnym instrumentem
rejestrowania czego, co ley poza nim 22. Jego znaczenia traktuj o innych znaczeniach,
teksty o innych tekstach, nie za o jakich bytach lecych na zewntrz jzyka 23. w synny
ju intertekstualizm i antylogocentryzm postmodernistw implikuje pojmowanie
kultury jako nie koczcego si procesu majsterkowania zastanymi znaczeniami i tekstami po
to, aby za pomoc nowych metafor tworzy nowe kulturowe wiaty (nowe teksty), przy czym
aden z tych tekstw nie moe sobie roci prawa do odzwierciedlania czy uobecniania w
sobie czego innego ni jaki inny tekst. Tekstualno wiata i kultury (a dla
postmodernistw pewnym sensie nie ma wiata poza kultur) decyduje te o tym, e sztywne
granice pomidzy rnymi dziedzinami nauk czy te pomidzy nauk, sztuk a filozofi lub
literatur, opowieci a teori wydaj si postmodernistom konwencjonalne i nieuzasadnione.
Tam, gdzie w gr wchodz teksty, a zatem w istocie rzeczy wszdzie, otwiera si krlestwo
ich cigych interpretacji i reinterpretacji, kontekstualizacji i rekontekstualizacji, w ktrym
gatunkowa odmienno nie ma znaczenia.
Postmodernizm nie jest jednak solipsyzmem. Istnienie wiata na zewntrz wychodzi
na jaw w ludzkiej praktyce i w oporze, jaki wiat jej stawia, jednake wszystko, co o wiecie
moemy powiedzie, przynaley do porzdku mowy, czyli jzyka, a ten rzdzi si ju swymi
wasnymi reguami. Jzyk jest w perspektywie postmodernistycznej zbiorem dyskursw
walczcych ze sob o dominacj24; jego znaczenia kreuj gabinet luster, w ktrym kade
znaczenie w innym si przeglda25; teksty przeze kreowane osadzaj si amorficznie jedne

21
R. R o r t y, Contingency, Irony, and Solidarity, Cambridge 1989, s. 18.
22
Zob. t e n e , lntroduction: Antirepresentationalism, Ethnocentrism, and Liberalism, w: tego, Philosophical
Papers, t. 1: Objectivity, Relativism, and Truth, Cambridge 1991.
23
Zob. J. D e r r i d a , Pozycje, tum. B. Banasik, Colloquia Communia" 1988, nr 1/3, s. 29.
24
Zob. M. F o u c a u l t , Archeologia wiedzy, tum. A. Siemek, Warszawa 1977; t e n e , Gry wadzy, tum. T.
Komendant, Literatura na wiecie" 1988, nr 6.
25
Zob. R o r t y, Objectivity, Relativism, and Truth.

74
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

na drugich, tworzc pozbawion pozajzykowego podoa raf koralow tekstw 26 lub te

kcze27. Gdy metafory, ktre stanowi gwny wehiku zmiany kultury, umieraj na
dosowno, nasz wiat uzyskuje status oczywistoci, a wtedy pojawiaj si typy refleksji
naukowej, religijnej czy etycznej, ktre chciayby ten stan zamrozi. Pojawiaj si
mianowicie denia, aby jaki dyskurs uprzywilejowa, uczyni centralnym dla caej kultury.
Refleksja postmodernistw skierowana jest przeciwko prbom ustawienia w centrum kultury
jakiegokolwiek dyskursu. W tym te sensie ma ona wyranie ant yfundamentalist yczny
charakter: aden typ dyskursu nie moe sobie roci nadrzdnoci w kulturze, ostatecznej
prawdy, cakowitej pewnoci i caego dobra. Idzie raczej o to, aby wszystkie owe dyskursy
utrzymywa w stanie owocnej dyskusji, wewntrznego napicia i potencjalnego zatargu i nie
zapomina przy tym o tych, ktrzy zostali pozbawieni moliwoci posiadania wasnego
dyskursu, snucia wasnych opowieci. W tym te sensie mona powiedzie, e
postmodernizm jest radykalnie pluralist yczny, stawia sobie za zadanie nagonienie
niesyszalnych dyskursw sabszych, wydobycie na jaw tego, co zapomniane, i oddanie
sprawiedliwoci temu, co zepchnite na margines28. Przy tym wszystkim postmodernici
s na og krytycznie nastawieni wobec koncepcji czowieka obdarzonego niezmienn natur
i bdcego podstaw dla nowoytnej doktryny humanizmu 29. Niemniej w ich refleksji
dochodzi do gosu pewna bardzo osabiona wersja humanizmu, wedle ktrej chocia na
czowieka trzeba patrze jak na twr przygodnych okolicznoci kulturowych i historycznych
pozbawiony jakich metafizycznych niezmiennikw czy choby trwaej tosamoci, jako
rezultat oddziaujcych na niego dyskursw i gier jzykowych, w jakich uczestniczy, to
jednak z drugiej strony tylko jego denie do wewntrznej autonomii , wolnoci i prawa
do wyraania swej odmiennoci (indywidualnoci) moe stanowi zacztek jakiej
pozytywnej etyki postmodernistycznej. W tym te sensie trzeba powiedzie, i
postmodernizm nie jest nihilizmem . Nie starajc si budowa jakich nowych
kodeksw etycznych, bardziej zawierzajc elementarnej wraliwoci moralnej ni spoecznie
obowizujcym wzorom etycznym, zwracajc si przeciwko wszelkim uniwersalistycznym

26
Zob. R o r t y, Contingency, Irony, and Solidarity, s. 16.
27
Zob. G . D e l u z e , F. G u a t t a r i , Kcze, tum. B. Banasiak, Collouia Communia" 1988, n r 1/3.
28
Zob. J. F. L y o t a r d , Kondycja postmodernistyczna, tum. A. Taborska, Literatura na wiecie" 1988, nr 8/9,
szczeglnie paragraf pt. Uprawomocnienie przez paralogi; t e n e , Judiciousness in Dispute or Kant after
Marx, w: Lyotard Reader, red. A. Benjamin, Oxford 1989; J. F. L y o t a r d , J. F. T h e b a u d , Just Gaming,
Manchester 1985; zob. te: K. Wi lko szew s ka , Jean Francois Lyotarda pojcie postmodernizmu, w:
Przemiany wspczesnej wiadomoci artystycznej: wok postmodernizmu, red. T. Szkout, Lublin 1992; A.
Z e i d l e r - J a n i s z e w s k a , O estetyce oporu J.F. Lyotarda, w: tame; M . K w i e k , Rorty i Lyotard. W
labiryntach postmoderny, Pozna 1994.
29
Zob. P. M. R o s e n a u, Post-Modernist and the Social Sciences: Insights, Inroads and Intrusions, Princeton
1992, s. 47n.

75
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

utopiom i totalizujcym dyskursom, wielkim, ujednolicajcym histori narracjom 30,

postmodernici akcentuj wag jednostkowej autonomii, rnorodnoci i
odpowiedzialnoci, co przypomina nieco nastawienie egzystencjalistw, lecz pozbawione jest
caego dramatycznego i metafizycznego zaplecza ich filozofii. Trzeba jednak pamita, i
istniej pomidzy postmodernistami istotne rnice w sprawach etycznych. I tak na przykad,
Jean-Franois Lyotard gosi wag zatargu i rnicy rozumianych jako narzdzie koniecznego
sprzeciwu wobec niesprawiedliwoci narzucanych dyskursw, gdy tymczasem Richard Rorty
opowiada si za budow planetarnego spoeczestwa demokratycznego wspierajcego si
na powszechnej solidarnoci z tymi, ktrzy cierpi;) bl i upokorzenie. Gdy pierwszy szuka
etycznych impulsw w sztuce pozostajc nieufnym wobec klasycznej polityki, drugi stara si
odnowi liberalizm polityczny31.
Najwicej nadziei w ponowoczesnoci pokada jednak Zygmunt Bauman, starannie
unikajcy, nawiasem mwic, przypisania do postmodernistycznego obozu. Wedle
Baumana nowoczesno bya w dziejach Zachodu t epok, ktr cechowaa tsknota do
czystoci, jednoznacznoci, wyranoci, porzdku i pewnoci. To w imi tych wanie
wartoci nowoczeni prawodawcy (filozofowie, naukowcy, politycy) starali si
doprowadzi do powstania homogenicznego spoeczestwa, uywajc w tym celu
ogrodniczego pastwa. W ten sposb zaprojektowany zosta pewien sztuczny porzdek,
ktry przeciwstawiono chaosowi naturalnoci. W tym fakcie Bauman upatruje przyczyny
nieszcz nowoczesnego wiata. Szybko okazao si bowiem, e podajca porzdku i
czystoci (rasowej, klasowej, narodowej, wiatopogldowej, moralnej, kulturowej)
ogrodnicza kultura nowoczesnoci okazaa si bezlitosna dla tych mniejszociowych grup
narodowych i spoecznych, ktre wymykay si procesom ujednolicenia, skazujc si na
pitno odmiennoci (na pitno bycia chwastem). Ich sytuacja zmienia si radykalnie w
ponowoczesnoci, albowiem w wiecie, w ktrym wszyscy s bd te chc by inni, traci
sens pojcie odmiennoci rozumianej jako skaza. Gdy nie ma ju jednoznacznych
drogowskazw co do kierunku spoecznego marszu, gdy ideologia postpu wsparta na
owieceniowym micie rozumu, ktry teraz jawi si jako opresywny i totalizujcy wszystko,
czego si dotknie, wydaje si przebrzmiaa, gdy rynek uoglniony na wszystkie sfery ycia
ludzkiego domaga si nowoci i odmiennoci, gdy przychodzi y budujc swe ycie na
lotnych piaskach przygodnoci, w poczuciu ambiwalencji dokonywanych wyborw i ryzyka,

30
Zob. L y o t a r d , Kondycja postmodernistyczna.
31
O rnicach w etycznych stanowiskach Lyotarda i Rorty'ego, a take innych filozofw zaliczanych do
postmodernistycznego obozu pisz obszernie w: A. S z a h a j , Ironia i mio. Neopragmatyzm Richarda
Rorty'ego w kontekcie sporu o postmodernizm, Wrocaw 1996.

76
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

na ktre nie ma lekarstwa - w przeszo odchodzi zgubna dla losw Zachodu tsknota do
wyspekulowanego porzdku, jednoznacznoci i pewnoci. I chocia koszty ycia w stanie
ambiwalencji s wysokie, z czego Bauman zdaje sobie spraw, to jednak zyski przewyszaj
tu straty. W ponowoczesnoci widzi on zatem szans ycia wprawdzie trudnego, ale godnego
istoty ludzkiej32.

KILKA UWAG O GENEZIE POSTMODERNIZMU

Postmodernizm nie wyskoczy jak krlik z kapelusza. Nie jest on wyrazem kaprysw
kilku wpywowych intelektualistw. Na pojawienie si postmodernizmu pracoway latami
rzesze modernistycznych artystw i filozofw, teoretykw kultury i socjologw. Nie ma tu
miejsca, aby sd ten szerzej uzasadnia. Wystarczy, e wska jedynie na te nurty mylenia,
ktre jeli tylko byy gboko przemylane, niosy w sobie ju postmodernistyczne moray.
Sytuacja w sztuce wydaje si najklarowniejsza. Postmodernizm jest tu niewtpliwie
rezultatem wyczerpywania si modernistycznej energii sztuki, doprowadzeniem jej
autorefleksji do kraca, znamieniem zmczenia wasnym posannictwem i wyrazem de do
wyrwania si spod presji obligacji spoecznych i filozoficznych. Grunt do
postmodernistycznego przeomu przygotoway takie orientacje, jak: pop-art zacierajcy
granice pomidzy kiczem i sztuk wysok, podwaajcy zsakralizowany stosunek artysty do
swej dziaalnoci, wystawiajcy sztuk na wpywy reklamy i mediw; konceptualizm
zastpujcy przedmiot artystyczny czyst refleksj i intronizujcy namys filozoficzny na
miejsce zmysowej przyjemnoci estetycznej, doprowadzajcy w ten sposb do skrajnoci
poznawcz, quasi-naukow lini rozwoju sztuki modernistycznej; i wreszcie hiperrealizm
toczcy wyrafinowany dyskurs o moliwoci przedstawienia, dyskurs prowadzcy w efekcie
do uznania konwencjonalnoci jego najbardziej oczywistych (mimetycznych) form. Poczucie
wyczerpania moliwoci kontynuowania modernistycznej linii patrzenia na sztuk, jakie stao
si udziaem artystw w okresie tzw. drugiej awangardy, zaowocowao zwrceniem si ku
ironii i pastiszowi33.

32
Zob. Z. B a u m a n , Intimations of Postmodernity, London 1992; t e n e , Morality, Immorality and Other Life
Strategies, Cambridge 1992; t e n e , Nowoczesno i zagada, Warszawa 1992; t e n e , Postmodern Ethics,
Oxford 1993; t e n e , Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Warszawa 1994; t e n e , Wieloznaczno
nowoczesna, nowoczesno wieloznaczna, tum. J. Bauman, Warszawa 1995; t e n e , Life in Fragments, Oxford
1995.
33
W sprawie roli pastiszu w kulturze postmodernistycznej zob.: F. J a m e s o n, Postmodernizm albo kulturowa
logika pnego kapitalizmu, Pismo Literacko-Artystyczne" 1988, nr 4, 73n.; w sprawie poczucia wyczerpania"
w sztuce zob. J. B a r t h , Literatura wyczerpania, tum. J. Winiewski, w: Nowa proza amerykaska. Szkice
krytyczne, red. Z. Lewicki, Warszawa 1983; w sprawie drugiej awangardy i oglnej charakterystyki procesw

77
 Ethos, 1996, vol. 33-34, s. 63-78

W filozofii z kolei postmodernizm powsta jako rezultat przemylenia lekcji, jakich

udzielio nam wielu mylicieli modernistycznych. Nie wszystkich bd w stanie tu wymieni.
Z pewnoci jednak na pierwszym miejscu musz si znale Nietzsche i Wittgenstein (tzw.
drugi Wittgenstein, rzecz jasna). Nie bez znaczenia by take wpyw innych (obok
Nietzschego) mistrzw podejrze": Marksa i Freuda. Bezporednio jednak na powstanie
postmodernizmu w filozofii najbardziej wpyn z jednej strony strukturalizm (F. de Saussure,
R. Barthes, J. Kristeva, C. Levi-Strauss), z drugiej za postpozytywistyczna refleksja nad
poznaniem i nauk. W tym kontekcie trzeba wymieni nazwiska Th. Kuhna i R.
Feyerabenda, ale take W.V. Quine'a, W. Sellarsa czy N. Goodmana oraz niektrych
przedstawicieli wspczesnej socjologii wiedzy, takich jak B. Barnes, D. Bloor, S. Woolgar
czy B. Latour. Ogromne, wrcz przeomowe znaczenie miaa twrczo M. Foucaulta.
Klasykiem samym dla siebie okaza si J. Derrida, bez ktrego analiz losw statusu znaku i
jzyka postmodernizm z pewnoci nie przybraby takiej, a nie innej formy. Nazwiska mona
by mnoy. Nie o to jednak idzie. Chodzi raczej o to, aby uwiadomi sobie, i najbardziej
radykalna refleksja filozoficzna o charakterze modernistycznym przygotowaa stosowny grunt
dla postmodernizmu, ktry jest czsto jedynie postawieniem kropki nad i, wycigniciem
wszystkich wnioskw z ju gotowego materiau filozoficznego. Dlatego te trzeba pamita,
i krytyka postmodernizmu, jeli ma by krytyk sigajca korzeni, aby uy tej typowo
modernistycznej metafory, musi w istocie rzeczy pocign za sob krytyk ogromnej czci
modernistycznego dziedzictwa kultury europejskiej.
Uatwiaj sobie zadanie ci, ktrzy ignorujc postmodernizm uwaaj, i gdy tylko
przeminie (gdy przeminie kryzys...), rzeczy powrc do normy. Nie da si ju wymaza z
historii kultury europejskiej dorobku wymienionych powyej filozofw, dorobku samych
postmodernistw, a take tego, co si stao ze wiadomoci mieszkacw zachodniego
wiata34. Zamiast zatem obraa si na postmodernistw, podejmijmy raczej z nimi dialog,
prbujc przede wszystkim zrozumie ich intencje i przesanki. Bez tego dyskusja wok
postmodernizmu nigdy nie przekroczy poziomu felietonowych poajanek albo zachwytw.

zachodzcych w sztuce wspczesnej zob. szczeglnie S. M o r a w s k i , Na zakrcie. Od sztuki do po-sztuki,

Krakw 1985; t e n e , Czy zmierzch estetyki? wstp do: Zmierzch estetyki - rzekomy czy autentyczny?, red. S.
Morawski, Warszawa 1987, a take inne publikacje tego autora.
34
Zob. A. P a u b i c k a, Na marginesie tezy J. Habermasa o neokonserwatywnym charakterze
postmodernizmu, Sztuka i Filozofia" 1990, nr 2; t a , Kulturowy wymiar ludzkiego wiata obiektywnego,
Pozna 1990.

78