Estaaversoemhtmldoarquivohttp://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.
Page1
UNIVERSIDADEFEDERALDAPARABA
CENTRODECINCIASHUMANAS,LETRASEARTES
DEPARTAMENTODEHISTRIA
RAPTOSCONSENTIDOS:
Afetosproibidoserelaesde
podernaParaba(18801910)
RosemereOlimpiodeSantana
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 1/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
readeConcentrao:HistriaeCulturaHistrica
LinhadePesquisa:HistriaRegional
JOOPESSOAPB
Maiode2008
Page2
RAPTOSCONSENTIDOS:AFETOSPROIBIDOSERELAESDEPODERNA
PARABA(18801910)
ROSEMEREOLIMPIODESANTANA
Orientadora:Dra.CLUDIAENGLERCURY
DissertaodeMestradoapresentadaaoProgramadePsGraduaoemHistria,
doCentrodeCinciasHumanas,LetraseArtesdaUniversidadeFederaldaParaba
UFPB,emcumprimentosexignciasparaobtenodottulodeMestreem
Histria,readeConcentraoemHistriaeCulturaHistricaeLinhadePesquisa
emHistriaRegional.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 2/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
JooPessoaPB
Maiode2008
Page3
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 3/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
FICHACATALOGRFICAELABORADAPELABIBLIOTECACENTRALUFPB
S232rSantana,RosemereOlimpiode.
Raptosconsentidos:afetosproibidoserelaesdepoderna
Paraba(18801910)/RosemereOlimpiodeSantana.Joo
Pessoa,2008.145p.
Orientadora:CludiaEnglerCury
Dissertao(mestrado)UFPB/CCHLA
1HistriadaParaba.2CulturaHistrica.3Raptos
consentidos.4RelaesamorosasParaba
UFPB/BC CDU94(813.3)(043)
Page4
RosemereOlimpiodeSantana
RaptosConsentidos:AfetosProibidoseRelaesdePodernaParaba
(18801910)
Avaliadoem__________________commdia______________.
BancaexaminadoradaDISSERTAODOMESTRADO
_______________________________________________________________
Prof.Dra.CludiaEnglerCury
Orientadora
_______________________________________________________________
Prof.Dr.IranilsonBuritideOliveira
Convidadoexterno
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 4/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
_______________________________________________________________
Prof.Dra.ArianeNormadeMenezesS
Convidadainterna
Page5
AGRADECIMENTOS
Nestesltimosdoisanosdeminhavida,duranteaescritadestadissertao,pudecontar
comoapoiosincerodevriosamigos(incluindoalgunsfamiliaresmaisprximos).A
pesquisaeaescritaso,muitasvezes,acompanhadasdemomentosangustiantes,eapresena
depessoasqueridassempresuavizaessessentimentos.Mesmonocitandonomes,esses
amigossabemquelhessouprofundamentegrata.
Aconfecodotextocontou,ainda,comainterfernciaenriquecedoraesutilda
professoraDra.CludiaEnglerCury,aquemagradeoaformacomopossibilitouerespeitou
asminhasescolhasbemcomoassugestesemediaesaolongodatecituradestadissertao.
Agradeotambmoscomentrioseassugestesqueprovieramdaleituraminuciosa
dosprofessoresDrs.IranilsonBuritieAntnioCarlosFerreiraPinheiro,noexamede
qualificao,daprofessoraDra.ArianedeS,quedeuasprimeirascontribuiesnoincioda
elaboraodestetrabalho.
NopoderiadeixardemencionaromeumuitoobrigadaprofessoraSocorroCipriano,
queacreditouemmimdesdeagraduaoequecontribuiusignificativamenteparaa
concretizaodestadissertao.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 5/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page6
SUMRIO
AGRADECIMENTOS...................................................................................................I
SUMRIO.....................................................................................................................II
RESUMO......................................................................................................................III
INTRODUO............................................................................................................01
1ASPRTICASAMOROSASEORAPTONAPARABA:FINALDO
SCULOXIXEINCIODOSCULOXX..........................................................08
b.Osraptoseocotidianodascidadesopapeldasfestas.......................09
c.Opapeldafamlia,daIgrejaCatlicaedoEstadonatentativa
deregularasprticasamorosaseafetivasnaParaba(sculosXIXeXX)......23
d.Casamentosporinteresse:matrimnio,umcontratosocial..................38
e.Amasiamento:umaalternativaparaocasamento?............................42
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 6/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
6RAPTOSCONSENTIDOS:RELAESALTERNATIVAS...............................47
g.Osraptosquenoderamcerto..............................................................49
h.Relaesdepodernoscasosderaptoconsentido.................................58
i.Raptadaporvontadeprpria:amulherenquantosujeitodevontades..83
10OSRAPTOSEASMULHERESPORMEIODEOUTRAS
LINGUAGENS:MEMORIALISTASEJORNAIS...............................................94
k.Dilogocomasfonteshistricas:processoscrimeememria............96
l.Prfidaouingnuaavisibilidadedamulherparaibanaatravs
dosjornaisedecasosderapto.......................................................................108
m.Elaboraodoraptoconsentidocomoespaodeastciasevontades.121
CONCLUSO............................................................................................................125
REFERNCIASBIBLIOGRFICAS.......................................................................129
Page7
RESUMO
Nesteestudo,trabalhocomoquechameideraptosconsentidosnaParaba,entreas
dcadasde80e90doSc.XIXeosanosde1910.Apesquisaapontouparaumemaranhado
discursivoquedeuvisibilidadesprticasamorosasesrelaesdepoder,presentesnas
prticasdosraptosconsentidos.
Procuramosapreender,mesmoqueparcialmente,ocotidianodosenvolvidoscitados
pelosprocessoscriminaisporraptosbemcomoasredesderelacionamentoentrehomense
mulheres.Assim,fomospercebendo,atravsdetodoocaminhoqueantecediaosraptos,
comoessescasaisseencontravam,quaistticasutilizavamequemeioseartifciosusavam
paraconvencerumaooutro.Analisandooraptocomolugardetensesquetranscendemo
simplesfatoderesistnciaaumaordempatriarcal,masquetambminstituiumaalternativa
paraasprticasamorosas.E,ainda,olugarqueocupavamasmulheres,quesemostraram,ao
longodapesquisa,noapenascomovtimasouseduzidas,mastambmsujeitosdesuasaes
edesejos.Portanto,osraptosconsentidosetodaateiaderelaesqueseconstruramem
tornodelese,ainda,asapropriaesqueforamfeitaspelosindivduosaolongodatrajetria
dosraptosconstituramaquestocentraldesteestudo.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 7/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Aculturahistrica,engendradapelosprocessoscrime,pelosromancessobreotema
dosraptosescritospormemorialistaseosjornaisdepoca,comseusartigosacercadomesmo
tema,permitiramproblematizarasrelaesdepoderenelasasestratgiasdenormatizao
dasrelaesamorosaseaformataodeumdeterminadotipodecasamentocomseus
respectivospapis:osdemaridoseesposasideais.Mas,osraptostambmpermitiramquese
chegasseantidisciplinaepartedastticaselaboradaspelosenvolvidosparaescapardas
amarrasdaordem,apontandoparaasmaneirasdefazer.Otrabalhoaindaestatreladoa
linhadepesquisaemHistriaRegional,oquenospossibiltouapontarproblemticasmais
pontuais,permitindoaanlisemaisdetalhadadocotidiano,sem,comisso,isolaratemtica
deestudodombitonacional.
Palavraschave:Raptosconsentidos.Culturahistrica.Antidisciplina.Relaesamorosas.
Paraba.
Page8
ABSTRACT
Inthisstudy,workwhichIcalledthekidnappinggrantedinParaba,amongthe80
and90decadesofXIXCenturyandintheyearof1910.Theresearchpointedtoatangled
discursivegivingvisibilitytothelovingpracticeandrelationsofpower,presentinthe
practicesofkidnappinggranted.
Weunderstand,evenifpartially,thedailylivesofthoseinvolvedcitedforcriminal
proceedingsbykidnappingsaswellasthenetworksofrelationshipsbetweenmenand
women.Thus,weseethroughallthewaythatprecededtheabductions,asthesecouplesmet,
whichtacticswereusedandthetricksusedtoconvinceeachother.Analyzingtheabduction
asaplaceoftensionthattranscendthemerefactofresistancetoapatriarchalorder,butthat
alsoestablishesanalternativetothelovingpractices.Andyet,theoccupiedbywomen,who
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 8/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
showedthemselves,throughoutthesearch,notjustasvictimsorseducedbutalsoassubjects
oftheiractionsanddesires.Therefore,thekidnappinggrantedinthewholewebof
relationshipsthatarebuiltaroundthem,andtheappropriationswhichhavebeenmadeby
individualsalongthepathofkidnappingswereacentralissueinthisstudy.
Thehistoricculture,engenderedbythecriminalproceedings,thenovelsaboutthe
themeofkidnappingwrittenbymemorialistsandnewpapersofthattime,withitsarticles
aboutthesamesubject,whichallowedtoproblematizetherelationshipofpowerandthe
strategiesofnormalizationoflovingrelationsandtheformatofaspecifictypeofmarriage
withtheirrespectiveroles:thoseofidealhusbandsandwives.But,thekidnappingsalso
allowedinreachingtheundisciplineandthetacticspreparedbyconcernedtoescapefrom
constraintsoftheorder,pointingtothewaysofdoing.Theworkisstilltiedtotheline
searchinRegionalHistory,whichallowedourselvestopointtothemostpunctual
problematics,allowingfurtheranalysisofthedaily,without,thereforeisolatethethemeofthe
nationwidestudy.
Keywords:kidnappinggranted,HistoricCulture,undiscipline,lovingrelations,
Paraba.
Page9
Introduo
Euvoudarumconselhoa EstouesperandoMaria
Todopaidefamlia Foiveromaracuj
Noconsintamsuasfias
Levarfogoascigarristas Avelhaentropradentro
AliasavesMaria
Noentregardotio Quandosaiuprafora
quecorretodooperigo FoichamandoporMaria
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7A 9/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Omooperguntaamoa
Vocquercasarcomigo Sealevantesinhvelho
Seindahojenodormiu
Amoadarumavolta VamosprocurarMaria
Quepareceparafuso Comcertezajfugiu
Vocpesaparaopapai Ovelhosaiudedentro
Seelenoquisereufujo Jcomapeianamo
Venhacsenhoravelha
Omoa,vocmediga Venhapegarseuquinho
Ondevoulheesperar
Lnaporteiradaesquina MeusDeus,quegrandetormento
Nopdemaracuj Nestemundoindaeunovia
Euserumamulhervia
Mamequegrandecalor Apanharporumafia
Queeunopossonemmedeitar Ovelhoacaboudedar
Queriatomarumponche Ficoucomumapeianamo
Vouveromaracuj Venhac,JoanaeChiquinha
Levartambmoseuquinho
Avelhalherespondeu
Jprevenindoofuturo Semeupaiindameder
EunoseicomoMaria Porqualquerumamanamia
Achaascoisasnoescuro Euprometoemsuasbarbas
Oqueeudigonestacasa Lhefazeroutrabranquinha
Minhamesdesconfia
Omaracujproponche Sevocarreparasse
Euapanheiaomeiodia Nossafilhanofugia
Issomesmoeoqueacontece
Mvelhaentrepradentro Comamoquealcovitaafia.(ROMERO,
Quesohorasdedeitar 1945,p.185189)
Esseumromanceemversos,colhidoporSlvioRomero1,quecontaahistriadeum
rapazqueconquistaeraptaadonzela,filhadeumsertanejo.Elechegadeforaerecebido
pelafamosahospitalidadesertaneja.Logoseapaixonapelafilhadomesmo,pedepara
acenderocigarroe,nahoradeapanharotioeracomumtertiesacessosnofogoouno
trempefazapropostadorapto.Valendosedatticadeirbuscarafrutaparafazerum
Emboraoromancesejacolhidoem1945,oprprioSlvioRomeroafirmaqueelejeraconhecidooralmente
1
desdeoSculoXIX,noespecificandoexatamenteasuadata,porserumromancecapturadodatradiooral.
Page10
10
refresco,amoailudeavigilnciamaternaefoge.Quandosedcontadafugadafilha,ame
avisaaosertanejo,quepuneaesposa,poracharqueelanohaviacumpridocomseusdeveres
maternos,eaoutrafilha,paraquenofaaomesmo.
Oromancecantado,muitoconhecidonoCear,faziapartedaculturaoral,etrazia
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 10/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
temascomintenesclaramentemoralizantes.Nessaperspectiva,podemosdizerqueos
raptosconsentidoseramtocomunsquesetransformavamemcanes.Apartirdeagora,
convidamosoleitoraestreitarlaoscomotemadestapesquisa:osraptosconsentidosna
ParabaentreosSculosXIXeXX.
Oscasosderaptosconsentidos,segundoapesquisa,ocorreramnasmaisdiversas
regiesdoBrasil.Elesnofiguraramapenasnosprocessoscriminais,mastambm,noslivros
dememrias,emqueosautoressededicaramafalardocotidianofamiliar.GilbertoFreyre,
porexemplo,afirmavaqueoraptoconsentidoeracomumemtodoopas.Vaialmdoscasos
reaisechegaatns,pormeiodaliteraturaedahistria,comoofamosoraptodeHelenade
TriaedeJulieta,porRomeu.
Oquepretendemosdiscutirnestapesquisa,mesmoqueparcialmente,umarealidade
noexperimentveldiretamente.Problematizarocotidianodeumapoca,asredesde
relacionamentoentrehomensemulheres,cartografar,atravsdetodoocaminhoque
antecediaorapto,comoessescasaisseencontravam,quaisastticasqueutilizavam,que
meioseartifciosusavamparaconvencerumaooutroe,ainda,quelugaresocupavamas
mulheresnasociedadeondeestavaminseridas.Apesquisaindicouqueelasnosoapenas
vtimas,seduzidas,mastambmdesejanteseparticipantesdoplanejamentoedaexecuodos
raptos.
Aprincipalfontedocumentaldapesquisaosprocessoscriminaislocalizadosna
primeiravaradeCampinaGrande,soofocodesteestudo,quecontemplartrsdimenses
fundamentais:primeiro,pensaressetipodedocumentotambmcomoobjetodesignificao
segundo,promoverodilogodessadocumentaocomoutrostextos,comoutrostiposde
documentosquetambmcirculavamnapoca,comoosjornaiseostextosdosmemorialistas,
eaterceiradimensoseraderelacionaroseucontedo/discursocomarealidadequeo
produziueoenvolveu.
Nosprocessoscrime,pudeperceberqueodialogismoeoentrechoquedasmuitas
versescontrapostassvozesdosvriosatoressociaisqueestavamintervindonessa
configuraohistricaquefazemdessedocumentoumtextopolifnico.
Ariquezadosprocessoscriminaisestprecisamentenanaturezacontraditriadas
vriasversesdocrimenessecaso,oraptooriundasdedepoimentosdoru,das
Page11
11
testemunhasdasretificaesnosdepoimentosdeumedeoutrosedossilnciosreveladores.
Umcrimequedorigemaumprocessoabreespaosparainmerascomplexidades,emque
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 11/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
serinvestigadoumsuspeito,depois,transformadoemacusadoe,finalmente,emru,e
quandoseroouvidastestemunhasquepoderoserdescritascomosimpticas,neutrasou
hostisaoacusado.
Dignodenotaofatodequeosdepoimentosdeumindivduoru,acusadoou
testemunhapoderoserdiferentesemummomentoe,emoutro,revelarouocultartticas,
motivarseematitudespreventivasearrependimentosounoreceiodeseverem
comprometidos(tantonoqueserefereaorucomonocasodealgumastestemunhas).Alm
disso,hasredesdesolidariedadeerivalidadequeprocessoscomoessespermitemaflorar,
bemcomosuapossibilidadedesechegaratospreconceitosqueencontraramumterreno
profcuoparaextravasarem.
Porisso,osprocessoscriminaisescolhidosparaestetrabalhosofontesricas,
precisamenteporquesodialgicas,repletasdecontradiese,portanto,possibilitamque
sejamdesvendadosasconstituiesdiscursivaseosjogosdeastcias.Atarefaquefoi
empreendidanestapesquisanopretendeujulgarumcrimeouapontarsoluesltimaspara
oscasosdopassado,maspensarnasrepresentaes,nasexpectativas,motivaesprodutoras
deversesdiferenciadas,nascondiesdeproduodessasversesecaptar,apartirda
documentao,detalhesqueseroimportantesparaoestudodocotidiano,doimaginriodas
peculiaridadesdogruposocialanalisado,dassuasresistncias,dassuasprticasedeseus
modosdevida.
Almdisso,nonosesquecemosdaselaboraesjurdicodiscursivasnosprocessos
criminais,discutindo,tambm,mesmonosendooobjetivoprincipaldestapesquisa,oqueos
magistradosdapocapensavamsobreoscdigosqueregiamamoralidade,nosnaParaba,
comotambmnoBrasil.importanteenfatizarquenenhumdocumentoneutroeque
semprecarregaconsigoaopiniodainstituioqueoescreveu.
Certeau(2000),emseulivro,EscritadaHistria,jalertavaque,assimcomoos
documentospartemdeseulugardeproduo,aprpriaoperaohistoriogrficatambmo
faz.Paraoautor,aoproduzirouaofabricarahistria,ohistoriadorpartedepressupostos
como:paraquemtrabalha,oqueproduzeaindadequelugarsocialeleproduz,poiso
discursohistoriogrficonoindependentedainstituioemfunodaqualeleseorganizou
silenciosamente.Portanto,aproduohistoriogrficaoprodutodeumlugar(CERTEAU,
2000,p.71).
Page12
12
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 12/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Outradocumentaoimportanteparaapesquisasoasobrasdosmemorialistas
paraibanosqueescreveramsobreashistriasdefamliasilustres,narrandoalgunscasosde
rapto,pormeiodasquaisfoipossvelpensarasdiferenasentreasduasnarrativas:ados
processoscrimeeadasmemrias.Almdessadocumentao,empregamosaproduoda
imprensa,principalmenteosjornaisquepublicavamcasosderaptos,eosartigosreferentesao
sexofeminino.
Assim,aolongodapesquisa,osdocumentosforamanalisados,nocomovozesdo
passadoqueprecisamsersalvas,umavezqueasexperinciascitadasnoslivrosdos
memorialistasenosprocessoscrimessetornaramconhecidasporqueodiscursodopoderas
tornouvivase,emalgummomento,eleiluminou,comobemlembraFoucault(2003),em
seutextosobreAvidadoshomensinfames.Porisso,impossvelreavlasemsimesmas.
Seguindoocaminhodasdiscusseseproblematizaesacercadasidiasque
fundamentamanoodeverdadecientfica,deobjetividadedoconhecimentoedoprprio
conceitodehistria,podemosafirmarquenohcomotomarpartido,muitomenos,como
optarporumnicopercursoterico.Issoporquenoexistemprrequisitosessenciaisparaa
compreensodasrelaessociaisqueseaproximemmaisdaverdadehistrica,fazendoa
mdiaentreintencionalidadeseconcretizaessociais,umateoriaqueconsigaestabelecero
panoramageraldeumapocaoudeumlugar.Levandoemconsideraotaisquestes,a
pesquisasepautarnosreferenciaistericosdeMichelFoucault,sobreopodereadisciplina,
edeMicheldeCerteau,arespeitodaantidisciplina.
Foucault(2003)concebeosprprioscorposcomoefeitosdepoderedesaber.Corpos
codificados,disciplinadosatravsdeumprincpiodecontroledaproduododiscurso,em
quesofixadososlimitesdojogodeumaidentidade,atravsdareatualizaopermanentedas
regras,investidasnasprticassociais,capturandooindivduoeinventandooprpriohomem.
Mas,paraele,issonosignificaproblematizaropoderemtermosderepresso,esim,de
relao,umavezqueelepossuiumaeficciaprodutiva,umariquezaestratgica,uma
positividade,inseridanumaredederelaesvivenciadasnocotidiano,queseconstituia
partirdeumamicrofsica,paraalmdapolticainstitucional.(Foucault,1988,p.18e36)
JMicheldeCerteau(1994),namedidaemquerepensaanoodedisciplinade
Foucault,tomandooconceitodeumaantidisciplina,mostraumcampoinfinitode
possibilidadesdeapropriao,debricolagemedetrapaasdaspessoascomuns.Tais
interfernciasoucriaes,comoelenomeia,seriampossveisapartirdocampode
autoridadedooutro,isto,nasinstituies.Elemostracomoaspessoasseutilizam
cotidianamentedosprprioslugaresdeproduodesabereseinvestimentosdisciplinarespara
Page13
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 13/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
13
construirmecanismosdesobrevivnciaecomoreinventamocotidianoeaprticado
consumoapartirdesuasartesdefazer.
Osconceitosdeestratgiaedetticatambmforamoperacionalizadosnestapesquisa,
comopropsitodesepensaraaodedeterminadasmulheresehomens,queinventam
formasdedriblar,decriarpossibilidadesdesobrevivncia(tticas),facesestratgiasdas
instituies.Nessaperspectiva,Certeau(1994)afirmaque,namesmamedidaemqueexiste
umdispositivodepoder,agindodeformamicroscpicanasociedadedisciplinar,tambm
existeumarededeaesmicrobianas,queinteragemconstantementenessecampode
foras,desautorizandoessamesmasociedade.
Essesso,pois,osreferenciaistericosquenortearoaconstituiodotexto,
ajudandoanosposicionarfrenteaotextohistrico,semapreocupaodenegara
subjetividadeintrnsecaaohistoriadoresemapretensodedarvozaosexcludos,porquanto
pensaraescrituradotextopensloemtermosdeartefato.Umtextoemqueohistoriador
recortaseutema,selecionasuasferramentaseescolhecomotrabalharessematerial.Nessa
perspectiva,taisquestespossibilitaroreelaborarnovasquestes,permitindoumtrabalho
flexvel,abertoparaoutrosquestionamentos.Almdisso,taldirecionamentopermitiro
trabalhocomadocumentaoescolhida,articulandoacomadiscussotericasobreorapto.
Assim,combasenasleiturasrealizadasenadocumentaoconsultada,organizamoso
primeirocaptulo,AsprticasamorosaseoraptonaParaba:finaldoSculoXIXe
inciodoSculoXX,comoobjetivodehistoricizarocrimederapto,identificandoosvrios
significadosqueforamrecebendoemdiferentescontextos.Discutimos,ainda,questes
relativascidade,comooespaoemquesedoosraptosconsentidos.Nestapesquisa,esse
espaoCampinaGrande,queganhamaiordestaqueporserolugarondegrandepartedos
raptosocorre.Noentanto,outrascidadesaparecemcomopalcodosraptosconsentidos,por
issotambmseromotivosdediscusso,apontandoparaaspossveissemelhanaseligaes
entresi.
OutroaspectoaquiabordadofoiodiscursoinstitudotantopelaIgrejaquantopelo
Estado,paraaconstruodoslugaresdeprticasamorosas,podendoseconstataroquantoos
seuspoderesreguladoreseramlimitadosnoquesereferiaaospopulares,ecomoorapto
consentidopoderiadarindciosdessalimitao.Analisamoscomoorapto,nocontextodos
casamentosporinteresse,representavaumaalternativaparaosindivduos,afirmandoa
vontadedasmulheres,umavezque,namaioriadoscasosanalisados,eramelasquetramavam
osraptos.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 14/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page14
14
Nosegundocaptulo,Raptosconsentidos:relaesalternativas,combasena
leituradosprocessoscriminaisporcrimederapto,problematizamososmotivosquelevaram
osraptosanodaremcertoepudemoscartografarocotidianodosindivduosenvolvidosnas
tramas,apontandoparaosdeslocamentoseasreinvenesqueessessujeitosempreendiama
fimdeconstruiroutroterritrioparaasprticasamorosas.Paraisso,questionamosquais
discursosessessujeitosutilizavamparajustificarsuasfugasebrechasparaescapardas
normassociaismaisrgidas.
Aanliseatenta,portanto,paraascomplexidadesdessasexperinciasmorais,quevo
muitoalmdadicotomiatradicionaldeagruparasprticasindividuais,oucoletivas,dentrodo
sistemaanalticoqueascataloga,distinguindoasquesocontraouasquesoafavordo
sistemahegemnico.Sendoassim,asformasdesubjetivaodoscdigosevaloressociaisea
pluralidadedeperspectivaseaesnoprecisamnecessariamenteseragrupadasemesquemas
superficiaisehomogeneizadores.
Noterceiroeltimocaptulo,Osraptoseasmulherespormeiodeoutras
linguagens:memorialistasejornais,apresentamososcasosderapto,envolvendoos
sujeitospertencentesagruposmaisabastados.Nessesgrupossociais,osmotivosquefizeram
osraptosconsentidosnodaremcertosodeoutraordem,daquelaspresentesentreos
populares.Enfocamosodiscursodosmemorialistaseasdiferenasencontradasnessetipode
documentao,oquenospermitiufazeroutraabordagemeproblematizarsensibilidadesque
nofoipossvelcomosprocessoscrime.
Nofinaldocaptulo,procedemosaumadiscussoarespeitodosvriosdiscursosque
tratamdoperfilfemininoedaanlisedealgunsraptosconsentidosqueerampublicadosnos
jornaisparaibanos.Nessesjornais,amulheroraconstrudadeformapositiva,oradeforma
negativa,mas,emambososcasos,questionamosoprincipalobjetivodessasargumentaes:
construirumlugarparaamulher,ouseja,formarumaidentidadefeminina.Enfim,nesse
percurso,problematizamosoespaodoraptoconsentidoapartirdasdiversasapropriaes
pelossujeitoshomensoumulheresquedeleseutilizaram.
Nestaperspectiva,esteestudoseencontranointeriordadiscussosobreCultura
Histrica,vistoqueessaanossareadeconcentrao.Otermo"culturahistrica",aqui
utilizado,partedaconceituaodohistoriadorJacquesLeGoff.Osentidodessetermo
muitoespecficoenovisasobreporahistriasdemaisreasdeconhecimentoquelidam
comacultura.Otermoseestabelecenumabuscapelanomeaodetudoaquiloque,nas
sociedades,constituiouproduzprticase/oudiscursosquesecombinamnoestabelecimento
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 15/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
darelaodeumahistoricidadecomopassado.Ouseja,oprpriosentidodahistria,nas
Page15
15
sociedades,umaconstruoquerespondeaumacultura,estaquetambmconstituda
historicamente(RIBEIRO,2001,p.12).
ACulturaHistrica,produzidapeladocumentao,queenvolvecasosderaptos
consentidos,permitiunosproblematizarossentidosatribudossprticasamorosasdapoca
ecartografarasrelaesdepoderengendradas,nocotidianodosenvolvidos,apontandopara
osmomentosdeapropriaoeressignificaodeumaordemnormatizadora.
EstetrabalhotambmseinserenalinhadepesquisadaHistriaRegional,queestuda
umespaoespecficoeasrelaessociaisqueneleseestabelecem.Vriossoosargumentos
emdefesadopensamentohistricoapartirdaregio,oqualpermiteaexposiodas
diferenas,quevirianumacontracorrentedahomogeneizaocausadapelasgrandessnteses
globaisenacionais(PAIM,2006,p.123).
Amado(1990,p.8)defineregiocomoumacategoriaespacial,queexpressauma
especificidade,umasingularidadedentrodeumatotalidade:assimregioconfiguraum
espaoparticular,dentrodeumadeterminadaorganizaosocialmaisampla,comaqualse
articula.
Portanto,aotrabalharcomoregional,discutimossobrenovasticasdeanlisedo
nacional.Oregionalapresentaocotidiano,possibilitandoproblemticasmaispontuaise
permitindoaohistoriadorumaanlisemaisdetalhadadedeterminadasociedade,sem,com
isso,isolaratemticadeestudo.Foiapartirdessaperspectivaquetrabalhamososcasosde
raptoconsentidos,detendonosnassingularidadesquecadacasoapresentou.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 16/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page16
16
CAPTULOI
ASPRTICASAMOROSASEORAPTONAPARABA:
FINALDOSCULOXIXEINCIODOSCULOXX
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 17/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page17
17
FalardasprticasamorosasnoBrasil,principalmente,nasdcadasde1880a1910,
trabalharcomumperodorepletodemudanas,dentreasquais,podemoslocalizara
transfernciadospoderesreguladoresdaIgrejaCatlicaparaoEstado.Mas,paraalmdessa
sujeiosocial,asprticasamorosasestavamrecheadasdeinvenesecriaes,burlandoe
inventandooutraordem,construindoumcotidianoprprio.
Importantetambmdiscutiraprpriaprticaderapto.Paraisso,apropriamonosdo
textodeVigarello(1998),emque,aoproblematizarorapto,nosSculosXVIeXIX,ele
percebequeestavarelacionadoviolnciasexual.Aofensanoeravtima,quesofreraa
violncia,massim,aomarido,paioututor,poisamulhernofiguravacomosujeito.No
entanto,apartirdoSculoXVIII,jsepercebemalgunsdeslocamentos,razoporque
cartografaraprticadoraptoassociadaaoespaodapesquisa,aParaba,tambmfarparte
dessadiscusso.
Convmenfatizaraimportnciadeanalisarcomoasprticasamorosaseramreguladas
pelaIgrejaepeloEstado,porquantotaisnormasdeveriamserseguidaspelasociedade,oque
nemsempreacontecia,principalmente,paraasfamliasvinculadassclassespopulares,para
quemocasamentonoeracomumecedialugaraoconcubinato,semfalarnoscasamentos
arranjados,queaconteciamquandohaviainteressesfinanceirosemjogo.
Nessesentido,tratasedediscutiremquecondieshistricasasprticasamorosas
foramengendradasnaParaba,comoosindivduosreagiamsnormasestabelecidaspela
IgrejaepeloEstadoe,ainda,comodesenvolviamoutrosmeiosparaoutrostiposdeprticas
amorosas,quenoasaceitascomoadequadas.
1.1Osraptoseocotidianodascidadesopapeldasfestas
interessantehistoricizarotermorapto,tendoemvistaqueesseconceitopodeter
sofridoapropriaeseressignificaesaolongodotempo.Sendoassim,asproblematizaes
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 18/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
acercadessetematmincionoancienregime,comotrabalhodeVigarello(1998).Nesta
pesquisa,tambmanalisamosaspossveisressignificaesqueaprticadoraptoconsentido
poderiatersofridonasociedadeparaibanadofinaldoSculoXIXeinciodoSculoXX.Ao
falardessapossvelressignificaodoraptoconsentidonaParaba,tambmimportante
discutiroespaofsicoondeaconteceamaioriadosraptosanalisados:aParaba,em
especial,CampinaGrande.Portanto,analisamosoespaourbanodascidades,bemcomo
algumascaractersticaspertencenteszonarural.
Page18
18
Em1708,noancienregime,umajovemdeArlesacusaumcertoJoubertdetla
conhecidoforanacasadopaidaditamoa(VIGARELLO,1998,p.53).Analisandoesse
fatoetendoqueclassificlocomocrime,facilmentediriaquesetratadeumestupro.Isso,
levandoemconsideraoonossocontextosocialatual.Noentanto,talcrimefoiclassificado,
napoca,comorapto,mesmoavtimaestandoemsuacasa.Oprpriotermoraptopassoupor
transformaesaolongodahistria.Porisso,problematizaressasdescontinuidadesetambm
aspossveiscontinuidadesfundamentalparacartografaroraptonoperodoqueaqui
analisamos.
Vigarello(1998),emsuapesquisasobreahistriadoestupro,entreosSculosXVIe
XX,analisa,tambm,amudanadesentidodotermorapto.Segundooautor,oraptoestava
associado,noancienregime,aoestupro.Issoporqueraptarsignificavatomarposse,arrebatar,
tomarocorpodamulherparasi,jqueelanotinhadomniosobreoprpriocorpo.O
estupronosignificavaumaofensadiretamulher,massim,aomarido,paioututor.
Seqestroeestuproseconfundemnasdefinies.AdeBouchel,em1671,quando
asvirgensdonzelasouvivassoporforavioladasoulevadaspropriamente
chamadoraptus.AdeGaydeRousseaudeLaCombeem1760:Segundoa
disposiododireito,elessochamadosraptusesocombinadosnafixaodas
penas.Mesmapalavrarapto,noconjuntodoscostumesantigos:raptoresde
mulheresnopublicasseropunidasdemorte.Enfim,mesmapalavranosndices
dostratadosdematriacriminal,paraqualificarconjuntamenteatosdeseqestro
eatosdeestupro(VIGARELLO,1998,p.53).
Ofatodeoraptoestarassociadoaoestupronosignificavaquenohaviadiferenas
entreosdoistermos:raptoeestupro.Osprpriosjuzesafirmavamqueoseqestro,a
locomoodavtimaparaoutrolugar,noqualificava,porsis,oestupro.Noentanto,o
vocbuloraptoestavacarregadodesentidoe,desdeaIdadeMdia,apresentavauma
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 19/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
cumplicidadecomotermoestupro,significandoaviolaodeumamulheraodearrebat
la.Conseqnciaderradeiradaimagemdorapto:oestuproatodesexo,tantoquantoatode
posse,exercciodiretodeumaascendncia,marcadeumpoder(VIGARELLO,1998,p.55).
Page19
19
Nessesentido,orapto,noancienregime,podiaserclassificadooucomoviolnciaou
comoseduo.Oraptoporviolnciaestavaassociadopossesso,apropriaodocorpoda
mulher,eosefeitosdaviolncianointeressavamadordavtimanoimportava.Essa
relaodepoder,apartirdocorpodamulher,eratofortequeoraptodeviolncia,em
princpio,erapensadoemrelaoaoseqestro,apossedeoutrohomemporalgoquenolhe
pertence,ouseja,amulher.Alesoproduzida,porseuturno,atingeapenasohomem,dono
damulher,quenotinhapossedesimesma,sendo,portanto,oseuresponsvelomaior
ofendido.
Joraptoporseduoseriaconsideradomenosgravesecomparadoaoraptopor
violncia.
Asdistinesparecemclaras:maisgraveseriaoraptodeviolncia,realizado
pelacoaoepelosanguemenosgraveseriaoraptodeseduo,feitopela
simpatiaepelapersuaso.Odecretosobrequestescriminaisde1670fazdorapto
porforaeviolncia,aocontrriodoraptodeseduo,umcasodorei,queescapa
aosjuzessubalternosenotemqualquerremissodepena.Oautordeumraptode
violncianopoderiaobterperdo,enquantooautordeumraptodeseduo
poderiaobtlo.Oconjuntodasjurisdiesconfirma:em1707,oduqueLeopoldde
Lorrainesecomprometeanoconcederordemdeperdoparaosraptoscometidos
porforaeviolncia(VIGARELLO,1998,p.55).
Essaidiadapossedamulhercomea,entretanto,aserrevista.SegundoVigarello
(1998),aspreocupaescomoscasosdegravidezilegtimasetornaramumprocedimento
importante,paraevitaroinfanticdioeoaborto,razopelaqualasmulheresgrvidasdeviam
declararsuagravidezeopaidacriana,assimcomoinformaromotivodagravidez,caso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 20/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
fosseilegtima,seporviolnciaouseduo.
Aseduocomea,ento,aganharoutrosentido,passandoaserconsideradamais
perigosadoqueaviolncia,poispoderoubarnosocorpo,comoaalma.Nessa
perspectiva,opossuidorlegtimodamulhertememaisaseduo,postoqueelaseria
voluntriaparapraticaroato.Sepelaviolncia,haveriaumapossibilidadedeamulherfugir
ousedefender,oque,pelaseduo,seriamaisdifcil.
Gravidademaiorsenodiablica,naqualodicionriodedireitodeFerrireinsiste
aindaem1749:oraptodeseduomaisperigosodoqueoraptodeviolncia,
porquemaisdifcildeevitar.Efetivamente,aalmaresisteaoraptodeviolncia,
podeseescapardasmosdosladres,enquantoissomenospossvelquandoa
almadeumajovempessoaestsubjugadapelaseduo(VIGARELLO,1998,p.
58).
Page20
20
Oraptossedesvinculadoestupro,pelomenosteoricamente,apartirdaConstituio
de20dejulhode1789.Seoraptofiguravacomoposse,comoroubo,eraporqueatingiao
proprietriodoqueforatomadodopai,marido,irmooututor.Comadeclaraodos
DireitosHumanos,naqualtodohomemonicoproprietriodesuapessoaeessa
propriedadeinalienvel,aidiadeposse,rouboeraptosedesvinculadoestupro.Mas
Vigarello(1998)alertaquetalmudana,emparte,terica,porquantooscostumesse
impemacimadalei,eaidiadequeaofensavtimaofende,primeiro,osseustutores
prolongouoseupoder.
AoanalisarosprocessoscriminaisreferentesParabaeoslivrosdememria,ainda
nosdeparamoscomoraptoenquantoofensaaoptriopoder,comonocasoderapto
consentidorealizadoem1869,comAntniaBelarminaMariadeArajoeFelipeNridos
SantosFilho,emCampinaGrande.Depoisdafuga,oraptortentouconseguirdojuizde
rfosoconsentimentoparacasarcomAntoniaBelarmina,obtendosucesso.Noentanto,o
paidamoarecorreuaosdireitosdeptriopoder,conseguindoquefosseanuladaaprimeira
autorizao.
Apesardeanalisaracontinuidadedoptriopodernasociedadeparaibana2,no
podemosesquecerqueasrelaes,sejamelasafetivasouno,noseguemporumnico
caminho,porissomulheresehomensaproveitavamosmomentospropciospararealizaros
seusdesejos.Essetambmocasodamulherque,apesardeestarsobatuteladeumhomem,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 21/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
encontravameiosderealizarasuavontade.ComoocasodeAntoniaBelarmina,quese
comunicacomoseuraptoratravsdecartas,enviadaspelasuaescrava,etrama,
astuciosamente,oprpriorapto,orientandoFelipeNriaprocurarumadvogadopara
conseguir,najustia,permissoparaocasamento.Assim,Antoniaapresentasenessatrama,
nocomovtima,passivadeserraptada,oucomoumameracoadjuvante,mascomoalgum
queplaneja,queconstritticasparaaefetivaodorapto.Apartirdascartas,ebilhetes,
anexadosnoprocessocrime,queAlmeidaE.analisou,percebemosoquantoAntonia
Belarminaeradecidida,contrariandoaidiademulherfrgileabnegada.
Disselhequescomosenhorqueheidemecasar,digonaterra,digonocu,
digonoinferno.Hojedevechegarumatiaminha.Vejaosenhoroquefaz,pois,o
meupaitemmuitagenteaqui.Jveioovigrio.Mostreessacartaaoadvogado.
2Arespeitodessecontexto,emumaentrevistarealizadaem27dejulhode1971,emRecife,ArianoSuassuna
afirmouasobrevivncia,nosanosde1950,deatitudespopularesfavorveissescolhasmatrimoniaispaternas
sobreasprefernciasdosfilhos.EleobservouqueasreaesdopblicosapresentaesdeRomeueJulieta,no
interiordePernambucoedaParaba,geralmentedesaprovavamadesobedinciadosjovensamantesaosseus
pais(LEWIN,1993,p.167).
Page21
21
Digalhequeaindatenhoumescravoegadosparagastar,contantoquecasocomo
senhor.Snocasosemematarem.Contecomigoatamorte.Nemquevenhao
moomaisrico,maisbonito,maisfidalgo,eucomelenocaso.Dissemeupaique
temummooparamime,seeunoquiser,ireiserbeata.Novouserbeatanem
querooutromoo,assimdisseameupaiedigoatodosquemeperguntarem.
(ALMEIDA,E.,1962,p.143)
Nestaperspectiva,oraptoconsentidocaracterizadopeloconsentimentodamoasob
promessadecasamentoporpartedoraptor,noentanto,nemsempreoraptoterminavacom
umfinalfeliz,oraptodeAntoniaBelarmina,porexemplo,terminoucomadecisodojuiza
favordopai.Eramuitocomum,nessapoca,ambosfugiremnoite,acavalo,ela,montada
nagarupa,debanda,acabeaamarradacomumleno,nacertezadafuturaaliana.Onoivo
nopodiaterrelaessexuaiscomela,deixandoa,aseguir,nacasadeumapessoa
importanteounadojuizdalocalidadevizinhaoudamesmacidade,ondejsecombinara
asilo.Amoamandavaavisarfamlia:ssairiadelcasada.
Ospaisnotinhamalternativas.Faziamocasamentosemserdegosto,nodia
seguintesemfestas,semproclamas.Ahonradamoaedafamliaseria
prejudicadasenohouvesseocasamento.Essassoluesforamfavorecidaspela
intrusodojuizdepazemzona,sublinhaFreyre,outroradominadapelajustia
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 22/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
dopatriarcadacasagrande.Intruso,portanto,najustiadosenhordeterrasedo
grandefazendeiro(DELPRIORE,2006,p.191).
Raptoouseduo,comoosparentesjulgavamnapoca,esseacontecimentotrazia
contrariedadesquandoonoivofugia.Opaiinterpelavaosedutoreoobrigavaacasar,porque
moaraptadaquenocasavaviravamulherperdida.Eorapazqueraptassealgumeno
casasseestavasujeitossanesdasociedade:seriaconsideradoindigno,roubadorda
honra,eraexpulsodaregiooupodiaaindaserassassinadooucapado.Avinganaera
executadaporparentesdaofendidaeeramcomunsosassassinatosencomendadosa
matadoresprofissionais.OnmerodefugasdejovensenamoradasfoigrandenoPiau,conta
Falci(1997),confirmandoaintuiodeFreyre:causoseanedotasprocuravamdarcontade
raptosqueocorriamcomoumareaoaoscasamentosimpostospelospais.Oescolhidopela
noivaerasemprealgumdeforadafamliaoudaoligarquia,eno,umtiovelhoouumprimo
sematrativos,tantasvezesempurradoparacimadasmoas.
Assim,falardosraptosconsentidoslevaremconsideraooprprionomeda
prtica.Se,nosSculosXVIeXVII,oraptoporseduoestavaassociadoaoestupro,
posse,oraptoconsentido,noperodoemqueanalisamos,tambmapresentaessa
continuidade.Cavalcanti(2000),emsuadissertaosobreodiscursojurdicoeamoralizao
Page22
22
doscostumesemCampinaGrandeem19301950,abordaessaproblemticaaoanalisarqueo
captuloIIIdoCdigoPenal,quetipificaoraptocomocrimesexual,umexemplodocorpo
femininocomoumbemroubadoouvioladosexualmente,tantoqueaviolnciasexual
pensadaemrelaoaoseqestro,aoprejuzodohomem,eno,emrelaoaossentimentos
damulher.
importantesalientarque,notendofinalidadelibidinosa,talcrimeseconfigura
comosubtraodeincapazes.Essaseparaoentreraptoeestuproconfundiaaprpriajustia
queoranomeavaofatocomoestupro,oracomorapto.Essacontradiosedavaporque,na
prtica,ocorpofemininoaindaeraconsideradocomopropriedade.Noentanto,orapto
consentidoseaproximamaisdaseduodoquedoestupro,umavezqueaspossveisvtimas,
emumadefiniodajustia,eramseduzidasatravsdaspromessasdecasamentoparafins
libidinosos.Emalgunsprocessos,socomunsafirmaesdotipo:haviaseduzidoamoa
comcompromissodecasamentooupediuaemcasamentoparamelhorpodersaciarosseus
desejos.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 23/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Seconsiderssemosapenastaisdocumentos,permeadospelodiscursojurdico,
segundooqualamoasconsentiaoraptoporqueestavaconvencida,oumelhor,seduzida
peloraptor,certamenteestaramossimplificandoasteiasquefazempartedasrelaes
afetivas.Portanto,quandodaanlisedosprocessoscriminais,nodesconsideraremosolocal
deproduodasfalasediscursoseanalisaremosasintenesdecadaindivduoqueteceu
essaredeafetiva.
Emrelaoaolugardeproduodosprocessoscriminais,serprecisoprocederauma
anliseacercadoscdigospenaisesuasmudanas.OCdigoPenalde1830substituiuaparte
criminal(livro5)dasOrdenaesFilipinasportuguesasde1603.Foiconsideradooprimeiro
cdigopenalautnomodaAmricaLatina.Caulfield(2000)afirmouqueosprincpios
fundamentaisdoCdigoPenalde1830revelaramainspiraodeseusautoresnodireito
clssicoqueestavacomeandoaprevalecernaEuropa.Almdisso,odesejodeeliminaros
resquciosdoregimecolonialfezcomqueosprimeirosjuristasdoimpriobrasileiro
apoiassemonovocdigoque,segundoaautora,aindatevecomoobjetivoamenizaros
excessospenaisdaIgrejaedoEstadomedieval:
Acodificaodasleispenaisem1830visavaaresolverestesproblemas.Partindo
dapremissadequealeisomentepoderiasacrificaraliberdadeindividualem
funodeumbemestarsocialmaior,ocdigode1830especificouobemsocial
comumgarantidopelarepressodecadaaltocriminosoeestabeleceua
igualdadedaresponsabilidadecriminalparatodos,independentementeda
identidadedoinfrator,comalgumasexceescruciais(Caulfield,2000,p.58).
Page23
23
Noentanto,naprtica,osjuristasnoconseguiramdefinirascategoriasjurdicaseas
instituies,postoqueasnormassociaisealegislaocivildiferenciavamosdireitosdos
indivduoscombasenasrelaesdegneroenacondiosocialpormeiodasinstituiesda
famliaedaescravido.Poressarazo,oslegisladoresachavamimpossvelcodificarodireito
civil,apesardosesforosdesucessivascomissesjurdicas,e,nafaltadeumcdigocivil,
cujacriaosfoipossvelem1916,asOrdenaesFilipinasde1603(livro1a4)vigoraram,
modificadaspordecretosimperiais.Assim,oCdigoPenalapresentoualgumasmodificaes,
mastambmvriascontinuidades.NoCdigoPenalde1830,aspenaspeloscrimessexuais
foramreduzidas.Osestupradores,queantesrecebiamapenademortepelasOrdenaes
Filipinas,passaramarecebercondenaes,queiamdetrsadozeanosdepriso.As
ordenaesobrigavamohomemquedormiacommulhervirgemouvivahonestaporsua
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 24/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
vontadeadesposlaoudarlheumdote,docontrrio,eradegredado.OCdigoPenalde
1830manteveopagamentododote,masocasamentocomaofendidaliberavaas
condenaesporcrimesexual.Nasordenaes,essaleisvaliaparasexoconsensual,eno,
paraestupro(CAULFIELD,2000,p.6061).
JcomoCdigoPenalde1890,einfluenciadospelosideaispositivistas,osjuristas
brasileirosacreditavamserpossveloaperfeioamentosocialeracialdapopulao,
intervindonodesenvolvimentofsicoemoraldanao.Quantosofensassexuais,figuravam
comocrimecontraaseguranadahonraehonestidadedasfamlias.OCdigoPenalde
1890reduziuotempomximodeprisoporestupro(de3a12anospara1a6anos),
incluindoarelaosexualconsensualcommoasmenoresde16anos,eliminandoaleique
puniaseduodemulheresadultashonestas.
Quantoaoscrimesdedefloramento,pormeiodeseduo,enganooufraude,
consideravamsevtimasmulheresat20anos.Omaisimportanteobjetivoquemoviaos
juristasbrasileiros,noCdigoPenalde1890,erapuniroscrimessexuais,principalmenteo
defloramento,protegendoumprincpiomoraleno,somente,umamarcafisiolgica.O
maiorobstculovaiserestabelecerquaisseroessesprincpiosmorais,queanalisaremosno
segundocaptulo.ComrelaoConstituiode1891,emboraproclamandoqueaRepblica
eradecidadoslivreseiguaisperantealei,colocouamulhernomesmopatamardascrianas,
dosloucos,mendigos,analfabetosendiosprotegidospeloEstado,semodireitode
participaocvicaeinativa.
Essasdiscussestambmseevidenciamnadocumentaoanalisadaaoprocessos
crime.Antes,porm,deprocedermosatalanlise,convmqueseconheaoespaoondese
Page24
24
constriessateia,nonossocaso,acidade,principalmenteCampinaGrandeeseuentorno,
issoporquesernoseuinteriorapartirdesuasparticularidadesquealgumasquestessurgem
confirmandoounoaatuaododiscursojurdiconavidadosenvolvidos.Esta,(Campina
Grande,)situadanointeriorparaibano,seguiuosprimeirospassosdamaioriadascidadesdo
interiordoBrasil.
Em1864,CampinaGrandeelevadacategoriadecidade,masnoemergecomoum
desenvolvidocentrourbano.Issosaconteceuapartirde1877.Antes,rodeadadefazendas
degadoelavourasdesubsistncia,foilentamenteevoluindoparaoaldeamento.Aunioda
fazendaeaprticadalavouraincentivaramafeiradegadoedecereais,oquepermitiuo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 25/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
surgimentodopovoado(SILVA2000,p.19).
Incentivadopelasfeiras,opovoadotransformouseemvilae,posteriormente,em
cidade.Assim,asfeiras3eramdesumaimportncia,umavezqueabrangiamvriostiposde
negciose,parafuncionar,envolviamumgrandenmerodepessoas.Noentanto,esse
crescimentoaconteceulentamente,poisdurouquaseumsculo.
SegundoCmara(1999),aevoluodemogrfica,inicialmenteinsignificante,
acelerousenasegundametadedoSculoXVIII,registrandoseem1774,nareadeCampina
Grande,47fazendas,421fogose1490pessoas.Contudo,oitoanosdepois,suapopulao
quaseduplicara,poisalcanava2439habitantes,oque,decertomodo,constituiuseum
aumentosignificativode63%emmenosdeumadcada.Esuapopulaoeraestimadaem
8000pessoas,incluindooshabitantesdavilaeseustermos.
Noentanto,talcrescimentonorefletiunodesenvolvimentodacidade,pois,em1850,
azonaurbanacontavacomumconjuntodecasasmalconstrudaseumavidarotineira.
Mesmoquandoelevadacategoriadecidade,em11deoutubrode1864,nohouveali
mudanasignificativa.Aesserespeito,Cmararelata:
Seerapequenoomovimentodetranseuntes,eragrandeodeanimais.Aquieali,
tropasencangalhadas,bestascomcargasdefarinha,rapaduraoufrutasjumentos
carregandoguaoumaterialdeconstruo,boispuxandolentamentecarrosde
algodoemrama,muarescomcargasdelenha,burrasdeselasbemarreadas,
cavalosbaixeirosoumeeirosesquipandoemparelhas,ruaabaixo,ruaacima,
cobrindotudodep,derrubadegadonaruadoSerid,cabrasquedavamleites
crianas,ovelhasdormindonooitodamatriz,porcosfuandoassarjetasese
dandoaoesportedeenlamearascaladaseosbatentes,perusegalinhasciscandoo
localdafeiracatadegrosdemilho(CMARA,1999,p.74).
AsfeirasemCampinaGrandeaconteciamnasquintasfeirasesbados.Afeiradegados,nasquintasfeiras,e
3
degnerosalimentcios,nossbados,naruadoSerid.Quandochegavaoinverno,alama,queerafreqente
todoano,chegavaaatingirmeiopalmodeespessuraeasruasficavamcadavezmaisencharcadascomo
movimentodeanimaisepedestres.(Cmara1999,p.74.
Page25
25
AssimeraCampinaGrande,quandoelevadacondiodecidade:contavacomduas
IgrejasCatlicasaMatrizeadoRosriodoisaudespblicosoAudeVelhoeoAude
Novoduascasasdemercado,umcemitriolocalizadonasBoninasumacadeia,acasada
Cmara,trslargos,quatroruasadoOito,adoMeio,adoSerideadasBarrocasoito
becosecercadetrezentascasas.Aspoucasquefaziampartedaentocidadeerammuito
simples,detetosbaixosenoapresentavamharmoniaarquitetnica.Asruastambmno
erambemcuidadas,poishaviaburacosformadosdelamaelixo,queserviamdechiqueiro
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 26/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
paraosporcos,almdomatoqueserviadecomidaparaosanimais.Joutrasvilas,como
Areia,quejeracidadeem1846,assimcomoSouza,BananeirasePombal,cresciamemum
ritmomaisrpidodoqueCampinaGrande.Nessascidades,osmoradoresquetinham
melhorescondieseconmicasdisputavamamelhorresidnciadacidade.Paraisso,
mandavamviratdePortugalazulejoscoloridosparaasfachadasdacasa(CMARA,1999,
p.126).
IrineuJffilytambmjfalavadesselentodesenvolvimentodeCampinaGrande,
alegandoqueosprprioshabitantesssepreocupavamcomaexploraoagrcolaepastoril,
noseimportandocomaconstruodeboascasas,morandoemcasebresquehospedavamos
visitantesilustres.SegundoJffilyapudAlmeida,E.(1962),emumartigoescritoparao
JornalGazetadoSerto,em1889,omaiorprogressoemCampinaGrandeaconteceapartirde
1877e,em1883,acidadejcontavacomquarentacasasdecomrcio:14lojasdefazendas,
umafarmciaeduasboticas.
Entreosmelhoresestabelecimentoscomerciais,notaseodoSr.CristianoLaritzen,
recentementeaberto,equetemdefundoavultadocapital.Almdafeiradegneros
alimentcios,nossbados,adegado,nasquintasfeirasdecadasemana,aumenta
lheconsideravelmentesobreasdemaiscidadesdointerioroseumovimento
comercial(JffilyapudAlmeida,E.,1962:186).
Assim,pormeiodafeira,ocomrcioimpulsionouodesenvolvimentodacidade.
SegundoAlmeida,E.(1962),afeiracrescia,tambm,devidoaoincentivodostropeirosedo
pousodequemtransportavaosanimais.Omarcodessedesenvolvimentofoiomercadonovo,
noqualsedesenvolveramvriosnegcios,inclusive,emseusarredores.
Dessaforma,avidaurbanafoisedesenvolvendoesevalorizando.Cmaraassevera
queessaimagempositivadacidadecomeouapartirdeumaprticaquepareciacomumno
Brasil:osfilhosdosfazendeirosedoshomensdemaiorpoderaquisitivoiamestudarforado
pasouemcidadesmaisdinmicas,comoRecifeeSalvador.Aoretornaremparaassuas
cidades,comoCampinaGrande,noqueriammaisvoltarparaasfazendas.
Page26
26
Aindasegundooautor,algumascircunstnciasforamnecessriasparaqueacidade
adquirissenovosares,comooadventodosbacharis,adecadnciadopatriarcalismo,o
soerguimentosocial,oespritodeimitaoeavaidadelatifundiria.
Osbacharisapagaramamimpressodosfazendeiros,elesatraramoscoronis,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 27/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
estes,perdendoamimpresso,construramnavila,aruamudandoavelha
roupagematraiugentedoutroscantos.Osforasteirosdesenvolveramocomrcio.A
populaourbanaaumentou(CMARA,1999,p.82).
Portanto,comessecrescimentoeaprpriamudanadaimagemdacidade,aspessoas
domeioruraltambmpassaramafreqentla,principalmenteosfazendeiros,que
perceberamaimportnciasocialqueacidadeestavaadquirindo,equeesseeraummeiode
mostrartambmoseupoder.Essemeiofoivivenciadocomantecednciapelosfazendeirosde
Areiaedeoutrascidades.Osespaosoficiaisparaencontroseostentaeseconmicaseram
asfestaseasreuniessociais.AsfestasdapadroeiradoRosrio,asmissaseoseventos
programadospelaigreja,comoaSemanaSanta,eramexemplosdessesespaos.Segundo
Cmara(1999),asfestasprofanas,quegeralmenteaconteciamdepoisdasfestividades
religiosas,secaracterizavamdeacordocomasituaofinanceira:osmaisabastados
organizavamosbailesdedanaosmaispobresemestiosficavamcomosambaeoforr.
Deacordocomoautor,essaatituderevelaumadiscriminaoentreosritmos
praticadospelosgrupossociaispopulareseosmaisabastadosnoSculoXIX,poisasdanas
popularesjapareciamcomoritmossensuaisedegradantesporseremdanasque
apareciamsomenteemmeiosfreqentadospelaescriasocial.Faziampartedessecontexto
asquadrilhas,emquesefaziamrequebrasrtmicosetrocavamseexpressesmtuas.
Nessasdanas,ocasalsetocava,mesmoquerapidamente.Essaseramconsideradasas
maisbaixasedegradantesexpressescoreogrficasdapoca,vulgarmentechamadasde
chdebarriguinha.Jadanafigurada,pertencenteaobaile,festadasfamlias
abastadas,era,emsuasprpriaspalavras,amaischicnesseperodo(CMARA,1999,pp.
9596).
Assim,afestaeralocaldeencontros,comotambmummomentodeanimaoe
quebraderotinanavidadoshabitantesdascidades.Masnosquemresidianazonaurbana
participavadasfestividades.Eracomumverpessoasdazonaruralhospedandoseemcasasde
parentes.Eosjovens,longedoolharacirradodosprotetoreseemmeiomultido,
encontravammomentospropciosparaoscortejosegalanteiosduranteafesta.
Page27
27
Noentanto,nemsempreessasfestasocorriamdemaneiracalma,alitambmhavia
conflitos.Umexemplodissofoioqueaconteceuem1904,emCampinaGrande,quandoo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 28/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
MonsenhorFranciscoSalessuspendeuassolenidadesreligiosasdaSemanaSantaeafestada
Padroeira,porcausadebrigas,cujodesfechoteriasidoumassassinatonacaladadesuacasa.
Afestafoisuspensadurantedezanos.
NaParaba,taisfestasocorriamdeformassimilaresemmuitascidades,
principalmenteadossantosepadroeiros,queeramorganizadasemcomisses,ecadauma
delaseraresponsvelporumanoiteoumaisdasfestas.Paraisso,haviaacomissodos
comerciantes,dosartistas,dossolteirosedoshabitantes.Osjornaisdapoca,comoO
DemocratadeAreia,porexemplo,noticiavamcomfreqnciaasfestasqueaconteciamem
todaaParaba,comomostramosfragmentosabaixo:
Nodiadosfestejos,tocouabandaPhenixMuzical,anoitedepoisdanovenahouve
fogodeartifcios,cadanoitefoiresponsvelumacomunidade,matalimpa,
muquem,lagoas,poferro,sipilho,chandemacaco,bondo,ipueiraesapucaia.
Osextodiadanovenaforamosartistasresponsveis,duranteodiaqueimaramse
bastantefogos,atardehouveumapasseiatacomumcertonumerodemeninas
entorandoumhinoacompanhandopelabandademusica.
7noitedoshabitantesdacidade
8noitedassenhoras
9noitedossolteiros(GazetilhaJornaloDemocrata1dedezembrode1894,ano
III,n.245).
Anoitedossolteiros,paracujaorganizaosearrecadavadinheiroentreossolteiros,
pareciaserbemconcorrida:
AfestadaConceioestprximaeosencarregadosdanoitedesolteirosainda
noesforaramseaprocurarasesprtulas!Animammancebos!Saiamacampo!
(GazetilhaJornaloDemocrata1dedezembrode1894,anoIII,n.245).
Oobjetivodossolteiros,duranteafesta,eraodesedivertireencontraraquelaaque
tantotempocortejavam.Assim,afestanoultrapassavaoslimiteseasordensimpostaspela
sociedadeparaibana,umavezqueaprpriasociedadequeorganizavacertamenteaeliteda
pocaelegitimavaanoitedossolteiros.Sendoassim,asfestaseramtantoolugarde
controlequantooespaodeapropriao.Lugardecontrole,porqueerainstitudoporum
setordasociedadeespaodeapropriao,porqueaspessoasquefreqentavamoespaoda
festapoderiamfazeroutrascoisas,teroutroscomportamentos,diferentesdosqueforam
institudos.
Assim,asfestasdapadroeira(oudopadroeiro)dascidades,desantosconsiderados
maispopulares,comoSoJooeSoSebastio,bemcomoasfestasprofanas,comoo
Page28
28
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 29/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
carnaval,eramlocaisdeencontrosparagrandepartedapopulaodeumacidade.Essas
festasganhavamdestaquenosjornaisparaibanos.OjornalAParahiba,porexemplo,de22de
agostode1880,noticiava:
Terminousecomamesmadevooefervordosannosanterioresanossafestada
padroeiranossasenhoradasneves.Essediadeverdadeiroregosijoparahybano,em
quetodasasclassesdanossasociedadeconcorremjparaasnoitesdenovenas,e
jparaasfestasattestademaneiraincontestvelseuzeloreligioso.Aclassedos
empregadosdejustia,artistas,osmilitares,oscaixeiros,estudantes,empregados
pblicos,eassenhoras(JornalAParahiba,22deagostode1880,n86)..
Talvezomomentomaisfestejadodasfestasreligiosasfosseoseuladoprofano.Em
CampinaGrande,omomentomaisesperadocomeavacomafestadapadroeira,Nossa
SenhoradaConceio,nassemanasqueantecediamodia8dedezembro,eseestendiaatas
festasdefinaldeano.Nascimento(1997),emsuadissertao,intituladaDisciplinae
espaos:construindoamodernidadeemCampinaGrandenoinciodoSculoXX,falasobre
aorganizaodessasfestasemcampinaGrande.Ocenrioparaafestividade,emquehavia
barracas,pavilhes,erapreparadocomdiasdeantecedncia.Ascerimniasreligiosas
aconteciamgeralmentenofinaldatardee,logodepois,ascomemoraesprofanasocorriam.
Asfestasdefimdeanotambmanimavamacidade,eaestaoferroviria,inauguradaem
1907,eraolocalmaismovimentado.Ali,noschegavamasnovidadesdeRecife,mas
tambmosamigosefamiliaresquevinhamvisitarosparentesnesseperodo.
Asfestaseramespaosapropriadosparadiversoeconversasentreaspessoasque
delasparticipavam.Dasfestasderua,participavamtodos,semdistinodeclasse,oqueno
significaquetodosocupavamomesmoespaoedamesmamaneira.Asfamliasmais
abastadasocupavamospavilhes,enquantoqueospopularesficavamnosoutrosespaos.As
festastambmerammomentosparaseextravasar,comoosfestejosqueantecediamonatal,
nacapital:
Festas
Brincaacidadeentregueorgia:aqui,umgeme,ali,umsopraevaporandoo
lcool!
Aproximamseasgrandesfestasemqueopovo,comodoidopirilampo,procurao
arbenficodaspraiasmaisvizinhascapital.
Aplebe,aoannciodasfestas,comeaporembriagarsetapizando(sic)s
caladascomaimunidadequepossuioseuestmagoe,aomesmotempo,
lavandoascomolcoolqueseuorganismodeitafora.
Gruposdemoospercorremasruasemumacantinelahorrvel.
Maisadianteemumacsdepasto,ondeopicadonaordinriaporcelanagemeem
convulses,profetizandooseumesquinhofuturo,ouveseomudosomdoviolo.
Page29
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 30/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
29
Emplenarua,entreguesaodesesperodapolcia,vemosbriosarecitaronamoro
acavalodelvaresdeAzevedoeaDalila,tornaseaborrecidaporquevemtocada
aassobios.
Aquiagrandeorquestradainsipidez,ali,osommaviosodaflautadoco(ilegvel).
(UnioTipogrfica.Defesadaclasseoperria01dejaneirode1884Apud
BARBOSA,2007,p.90).
Oartigocontinuadandonfaseparaaorgiaeabebidaalcolica,sempreenfatizandoa
participaodospopulares,destacandoseosbeberres,queutilizamoespaodafestapara
extravasarossentimentoscontidosnocotidiano.Oautorrefere,ainda,queessaspessoasso
abandonadas,tantopelopoderpblicoquantopelasociedade,oquenosfazasseverarque
esseambientedefesta,emborasendoumlugar,quasesempre,aprovadopelopoder
institucional,comooEstadoeaIgreja,poderiasertambmespaodedesordense
apropriaesparasefazerocontrriodoqueopoderinstitua.Portantoasfestasconstituam
semomentosdetticaseressignificaes.
Convmressaltarquenoeraapenasnasruasouduranteasfestas,soboefeitoda
bebidaalcolica,queaspessoasfaziamdesordens.Emumanotanojornal,OCampina
Grande,de30demaiode1909,oescritorSilvriochamavaaatenodosquetinhamse
comportadomalnoteatro,gritandoevaiandoosatores:Onossopblicodeveirse
corrigindodecertosdefeitosqueopedistantedopovocivilizado.Ealerta,ainda:Pedimos
aindaaosnossosvisitantesalgumaatenoparaasfamliasquealicomparecem,poisum
theatroumacasadeeducaoerespeitoquenocomportacertasliberdades.Talvezcertas
liberdadesaqueoautorsereferesejamonamorodentrodoteatroou,atmesmo,a
pronnciadepalavres.Dequalquerforma,oteatrofoiapropriadodeoutrasmaneirasque
noaestabelecidacomoanormal.
Apesardetodaavigilnciaduranteasfestas,osjovensconseguiamencontrarespaos
defuga,inclusive,nosentidoliteraldotermo.EfoinumdelesqueRosalinadeArajo,a
protagonistadeumdoscasosderaptoconsentido,em1905,conheceuoseuraptor.Elasoube
astutamenteaproveitaroespaodafesta,empregandoumadastticas4,adesaberaproveitar
osmomentospropcios.RosalinamoravanostioSoJanurio,zonaruraldeCampina
Grande,comsuame,queerasolteiraeagricultora.Rosalinaconheceuoseuraptor,
ArtiquilinoDantasGes,nafestadaConceio,queacontecianomsdedezembro.Na
AquiutilizaremosoconceitodetticatrabalhadoporCerteau:atticastemporlugarooutro,tem
4
constantementequejogarcomosacontecimentosparaostransformaremocasies.Semcessar,ofracodevetirar
partidodeforasquesoestranhas...maneirasdefazervitriasdofracosobreosmaisfortes(ospoderosos,a
doena,aviolnciadascoisasoudeumaordemetc.),pequenossucessos,artesdedargolpes,astciasde
caadores,mobilidadesdamodeobra,simulaespolimorfas,achadosqueprovocameuforia,tantopoticos,
quantoblicosCERTEAU,1994:47).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 31/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page30
30
ocasio,elaestavahospedadanacasadosenhorJosMathias,provavelmenteumparenteou
conhecidodesuame.SegundoRosalina,sviaArtiquilinodelonge,semprenohotelde
JosdePatrcioedeJosBernardino.Pormosdois,ela,com15anos,eele,umcomerciante
de30anos,demonstraminteressemtuo.Osolhareseosflertesforaminevitveis,eRosalina,
certamente,noperderiaachancedefalarcomArtiquilino.Avontadepareciarecproca,pois
elevisitaacasaondesehospedavaamoa,queestavasozinhanasala.Asoutrasmulheresse
encontravamnacozinha.Elesconversarame,segundoRosalina,foinessaocasioemque
aconteceramasprimeiraspromessasdeamor.
Ocasalcontinuouasecomunicarpormeiodecartas,equemfaziaopapeldecarteiro
eraoleiteiro,queresidiaemSoJanurio.Assim,elesencontraramvriasmaneirasde
realizaroquedesejavam,aproveitandosedequalquertticaparaconseguiroquequeriam.
NodemoroumuitoeRosalinaretornoucidadeparaafestadecarnaval,ficandotrsdiasna
casadeJosMathias.Certamenteencontraramumaformadesefalar.Eladisseque,naquele
momento,foraseduzida.Eleafirmouqueelaoconvenceraarealizarorapto.Oquepodemos
afirmarqueasfestasforamosespaospropciosparaRosalinaeArtiquilinoseconhecerem.
Emmeioatantabalbrdia,sonsepessoas,umaescapadelanoseriadescobertacom
facilidade,efoioqueRosalinaeArtiquilinofizeram,aproveitaramasfestasparacomear
umapossvelrelaoamorosa.
Ocarnavaleraumadessasfestas,quepoderiamserutilizadascomopontodeencontro
paraasfuturasrelaesamorosas,equepassouaserfestejadonoBrasildepoisdaproibio
doentrudo,umcostumetrazidopelosportugueses,aindanoperododecolonizao,emque
aspessoasatiravamumasnasoutrasfarinha,laranjasegua.
Osjornaisdoperodotambmtratam,ligeiramente,dachegadadeoutrosatrativos
culturaisparaacidade,comooteatroeaprpriasofisticaodoscarnavais,quepassarama
acontecertambmnosclubes,comoodoRasga,JovensCampinenses,ClubedaReservaeZ
Pereira.Masnoerasnasfestasqueocorriamosmomentosfavorveisparahomense
mulheresseconhecerem.Asbrincadeirasrealizadasnafrentedecasaouasreuniesde
amigoseramtambmumatimaoportunidadeparaqueissoacontecesse,comomostrao
fragmentoabaixo:
Ocampinense,apesardesertointeressadoporoutrosfolguedospopularesgostava
poucodasdanas.Talvezporfaltadeboamsica,preferiaobrinquedodeprendas
(aberlinda,osiri,opassodahora,etc).Adanaexigiaagilidade,ritmo,expresso
artstica,passosfiguradosemharmoniacomamsica,aopassoqueoutrono
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 32/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
embaraavaningumporquefcildesecompreenderecommaisrazo,oferecia
Page31
31
vantagensqueosrapazeseasmoasnodispensavam,masfacilitavamonamoro.
Naberlinda,porexemplo,indicavacertadeterminadasenhorita,paraisolarsenum
ngulodosalo.Depois,amoaseguiaomesmoprocessoeocasamentonaigreja
vinhadepois,asimplesescolhadeumparaficarnaberlindaeraentendidacomo
declaraodeamor,porpartedequemescolhe,seambosfossemsolteiros.
(CMARA,1943,p.94).
Noentanto,asfestasrepresentavamumanovidade,agitaoasruasficavam
animadas,repletasdegente,combarulho,brincadeiraseexibio,afinal,eraomomentodeas
pessoasmostraremoseumelhorvisual,sobretudo,ossolteiros,quequeriamchamaraateno
umadosoutros.Rosalina,anossaprotagonista,docasoderaptoconsentido,tambmpodia
pensarafestacomoesseespaotodesejado,poismoravanazonarural,ondeasfestividades
aconteciamcommenosfreqnciadoquenascidades.Asnovenas,asfestasjuninas,as
brincadeiraseoutrasfestividadesaconteciamnazonarural,masafestanacidade
representavaestaremcontatocompessoasdiferentes,emumespaomaisanimadoecheiode
lugarespropciosparaencontros,apesardeazonarural,tambmexistiremalgumasformasde
lazer,comoacavalhada5ouargolinha,umadisputaentreoscavaleiros,paraverquem
conseguiaretiraromaiornmerodeargolasdatrave.
Alm,dacavalhadaouargolinha,haviaoutrasformasdeentretenimento,comoas
novenas,ospastoris,asderrubadasdegado,aapartao(vaquejada),ascambindas6eas
procissesdomato.SegundoCmara(1999),amaioriadessasreunieseraacompanhadapela
msicaproduzidaporinstrumentoscomoopisto,obaixoruloeocarrilhoparaosamba,
usavamseopfano,ozabumbaeopandeiro.
Essatrincaeraamaiscaractersticaexpressomusicaldaqueletempodaregiodo
agresteecariri.Suasnotasarrebatadoras,dumsabormeiodomstico,meio
indgena,meioafricano,interpretavamosentimentonordestino,aalma,os
pendores,avidadenossagene.Nobatuque,natoada,nobailo,nomaracatu,no
galopeetc.,haviaumqudeancestral,ummistodasuavidadebuclicadonosso
climaedoexotismoamenodospeninsulares.Aomesmotempo,convidavaaos
prazeresdossentidoseaorecolhimentointerior(Cmara1999:94).
5umaespciedeteatrofolclricofeitoacavalo.Representaumaguerrareligiosaentrecristosemouros,
organizadosemdoisgruposdecavaleiros,cadaumcomseurei,embaixadoresoldados.Osmourosso
derrotadoseseconvertemaocristianismo.Ento,aconteceoritualdobatismo,quandooscristossetornam
padrinhosdosmouros.Todosficamamigosevoparticipardosjogosdeconfraternizao,comoodas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 33/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
cabecinhaseodasargolinhas,queoprincipal:oscavaleirostentamretirarcomalanaumapequenaargola
penduradanumatrave,comoscavalosatodogalope.Aargolinhaentregueaquemsequeirahomenageareque
retribuicomumpresente.Ascavalhadasocorrememtodasasregiesbrasileiras.Osprimeirosregistrossode
1584,emPernambuco.Algumasstmojogodeargolinhas,comonoNordeste,ondeoscavaleiroscorrem
disputandoprmios.(http://www.sergiosakall.com.br/introduao/pirenopolis.html.)
6 Dananaqualosdanadores,deccoras,movemseaosomdamsica.
Page32
32
Mas,almdamsica,outraformadelazercomqueaspessoastambmseanimavam,
nasserenatas,eramoviolooucavaquinhoeosdesafioscomaviola.Quantoaoscnticos,
poderiaserobenditorelacionadocomocatolicismo,aletrasacra.Amodaquepodiaser
qualquercanopopulareodesafiocantadoporrepentistas.Cmara(1999)afirmaqueos
momentosemqueaspessoasdazonaruralsereuniamparacelebraraalegriaeram
passageiros,elogotodosvoltavamparaamonotoniaeatristezadosdiascomunsdessas
regiesafastadasumadasoutrasedacidade.
Assim,tantoocotidianodacidadequantoodazonaruralpropiciavamespaosde
encontros,bastavaosindivduosastutamenteaproveitlos.Assim,umabrincadeira,uma
missa,afestadapadroeiraouatumterorezadonacasadovizinhopoderiamser
apropriadoseressignificados,isto,sertransformadosemespaosparaoincioderomances.
1.2Opapeldafamlia,daIgrejaCatlicaedoEstadonatentativaderegularasprticas
amorosaseafetivasnaParaba(SculosXIXeXX)
Aodiscutirmosaorganizaodafamliabemcomoahistoriografiabrasileiraea
paraibana,articulamosaessetemaaprticadoraptoconsentido,postoquetalprtica
quebravamuitosacordosentreasfamlias,desmontavaregrasmoraiseapontavaparanovas
configuraesasrelaesamorosas.
Ahistoriografiabrasileirasobreafamliamarcadapeloconceitopatriarcal,noquala
autoridademximaeraopaipaterfamlias,quedominavadesdeaeconomialocalat
parenteseagregados.Nessaconcepo,aesposaeramaisumelementosubmissoepassivona
famlia.SegundoFreyre(1981),mesmoquandoalgumasmulheresfugiamdesseesteretipo,
comoeraocasodealgumasvivasqueassumiamosnegciosdafamlia,elasnoeram
apresentadascomomatriarcas,mascomopatriarcas.
[...]matriarcashouve,noBrasilpatriarca,apenascomoequivalentedepatriarcas,
isto,considerandosematriarcasaquelasmulheresque,porausnciaoufraqueza
dopaioumarido,edandoexpansoapredisposies,oucaractersticas
masculinoidesdepersonalidade,foramasvezesoshomensdesuascasas.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 34/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
(FREYRE,1981,pp.8687)
AindadeacordocomFreyre(1981),otipocomumdemulhernoBrasilcolniaeat
noimprioeraamulherboa,generosa,devota,sendofelizapenasentreosparentes,os
ntimos,quedemonstravaumapegodescomunalasuacasaefamlia.Noentanto,asnovas
abordagenshistoriogrficassobrefamliatemmostradocomoessaimagemdemulher
Page33
33
honradaebondosaeraastuciosamenteusadapelassenhorasparaacriaodeespaosde
sobrevivncianaquelasociedade.Muitasdelasconseguiamfunesnapolticalocalpara
parenteseamigos,eoutrasatexerciaminfluncianapolticalocal.
Apartirdotermodefamliapatriarcal,osraptosseriam,principalmente,osdaelite,
umaformaderesistnciaaopoderpatriarcal.Freyre(1977),nahistoriografiaregional,e
Lewin(1993),nahistoriografialocal,afirmamessaquesto.Semdvida,oraptonodeixava
deserumaafrontaaoptriopoder,umavezqueamulherestavaagindodeformacontrrias
decisesdopai.Noentanto,essefatonosuficienteparaindicaradecadnciado
patriarcalismo.
Essadiscussosobreafamliapatriarcalmereceumaatenomaior,poissetratade
umtermoque,aoserconstrudo,partiudeumlugarintencionadodeproduo,quelhedeu
materialidadeefuncionalidade.Poressarazo,precisamossabercomosedeuessarede
discursivaacercadopatriarcalismo.
Oconceitodepatriarcalismoalvodeumadiscussosobreasuaexistncia.Seria
esseconceitopossveldeabarcararealidadedacolniaoudoSculoXIX?Noentanto,para
Albuquerque(2003),omaisimportanteseriahistoricizartaltermoque,paraele,emergea
partirdeumareaoaesseprocesso,queoprprioFreyrevinhaidentificandocomo
feminizaodasociedade.Aquelasociedademarcadapelopodermasculino,peloimpriodos
pais,sociedadedasparentelas,fundamentadaemrelaespaternalistas,modificavase
progressivamenteporumprocessovistocomodesvirilizao,dedeclniodeumdadomodelo
demasculinidade,emqueasfronteirasdegneroseconfundiam.Nessalinhaderaciocnio,a
noodepatriarcalismomaisumametforadoqueumconceito,umagrandeimagemque
ajudaadescreverumperodo(ALBUQUERQUE,2003,p.144).
Anoodepatriarcalismonopode,pois,serentendidaforadessemomentohistrico
vividopeloautor,queoidentificacomoummomentodedeclniodomasculino.Assim,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 35/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
...ofatodeotermonodescreveratotalidadedasrelaes,serfrouxo,noo
invalida,poisnonosparecequeosejamaisdoquetermoscomofeudalismoou
burgus:estestambmsoabstraes,generalizaesqueestolongede
descrevertodaatramasocialnumdadoperodohistrico.(ALBUQUERQUE,
2003,p.143)
Otermopatriarcalismonoserentendidodeformafechadaenica.Levaremosem
consideraoasdiscussesquenoconcebemopatriarcalismocomoumpodernicoe
polarizadordetodasasrelaes.Sendoassim,nestapesquisa,anooderesistncianoser
anossaprincipalenicaproblemtica,porque,utilizandoesseconceito,podemoscorrero
Page34
34
riscodeproblematizarahistriadosindivduosemapenasdoislados:ododominanteeodo
dominado.Nessaperspectiva,opatriarcalismorepresentaalgumasquestesdeumasociedade
pautadaemconceitosmoraisrgidos,comandadospelafiguramasculinadopai.Esses
conceitosnorepresentavamtodaasociedade,mastambmnoestavamdistantesdasclasses
maispobres.Poressarazo,nodesconsideraremosopatriarcalismoe,muitomenos,iremos
trabalharapenasemtornodele.
EmrelaosobrasdeFreyre,Dnco(1989)jressaltavaqueelenotevea
intenodedesenvolverumateoriageraldafamlia,esuasidiassobreopassadolimitamse
famliasenhorial.Paraaautora,foiautilizaodaobradeFreyrequeatornou
problemtica.Portanto,sesuautilizaofosseentendidadentrodoslimitescolocadospelo
autor,seriaumexcelentetrabalhosobreopassado.
NumaabordagemacercadoamoredocasamentonoSculoXXe,conseqentemente,
daconstituiodafamlia,Trigo(1989)relata:
Assimfundamentadas,asfamliasestruturavamossistemasdealianae
aprimoravamsuasestratgiascomafinalidadeprimeiradecasarbemosfilhose,
nomaisdasvezes,ocasamentoeraarranjado,nosecogitandodanecessidadede
amorentreoscnjuges.apartirdosculoXIX,naEuropaOcidental,edas
primeirasdcadasdosculoXX,noBrasil,quemudanassociaiscomeama
influirdeformasignificativanaordemfamiliare,conseqentemente,nosistemade
alianas.(TRIGO,1989,p.89)
Asmudanasmaissignificativasemrelaoaocomportamentoeorganizaodas
famliasteveseusindciosnofinalSculoXX.Vriosautores7jenunciaramessas
transformaes8,quedizemrespeitoescolhamatrimonialmaislivreeaoamorromntico9,
queforamtemadevriosdiscursos.Afamliasadiatambmfoiassuntodequestionamentos.
NelaoEstadotercomoobjetivoestipularospapisparahomensemulheres,ouseja,ame
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 36/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
cuidardosfilhos,dacasaedomaridoque,porsuavez,teraresponsabilidadedeprovero
7Dentreessestrabalhos,temosodeCOSTA,JurandirFreire.OrdemmdicaeNormaFamiliar.Riode
Janeiro:EdiesGraal,1979ESTEVES,MarthadeAbreu.Meninasperdidas:ospopulareseocotidianodo
amornoRiodeJaneirodaBellepoque.RiodeJaneiro:Editora.1989RAGO,Margareth.Osprazeresda
noite:prostituioecdigodasexualidadefemininaemSoPaulo(18901930).SoPaulo:PazeTerra,1991
TRIGO,MariaHelenaBueno.AmorecasamentonosculoXX.In:DINCO,Mariangela(org.).Amore
famlianoBrasil.SoPaulo:Contexto,1989.
8 Smara(1989)afirmaqueahistoriografiadasltimasdcadas,semdvida,favoreceumaHistriaSocialda
MulheredaFamlia,preocupadacomaanliseeapercepodeprocessoshistricosantesconsideradosde
menorimportnciaparaoentendimentodanaturezadassociedades.
9 Oamorromnticoentendidocomoumainveno,construdo,histricoeculturalmente,quetevesua
gestaoapartirdoSculoXVIIIeseuaugenaRevoluoIndustrial,oqualinfluenciouaentofamlia
burguesamarcadapelalivreescolhadoseucnjugeepelarelaodeafetodentrodafamlia.
Page35
35
sustentofamiliarecontribuircomaordemeoprogressodanao.10Essestrabalhos
enfatizamdesdeoBrasilcolnia,pluralidadedearranjosfamiliaresepapisfemininos.
Assim,diferentesapropriaesocupadaspelasmulherespaulistasforamestudadas
pelahistoriadoraMariaOdilaLeitedaSilvaDias.Aautoraobservouque,aolongodoSculo
XIX,aspaulistascirculavamnosespaospblicosurbanos,numalutadiriapela
sobrevivncia.Comochefesdefogosextensivos,tendosoboseudomniofilhos,netos,
agregadoseescravos,puderamexercercompropriedadeseupoderedarumaconfigurao
matriarcalaessesncleos.
Dentreostrabalhosqueatacaramoexclusivismodafamliapatriarcal,tambmse
destacaodeEniMesquitaSamara,queestudouasociedadepaulistadoSculoXIXe
percebeuqueamultiplicidadedosarranjosdomsticosimpediaqueseaplicasseunicamenteo
modelodefamliapatriarcalnessaregio.
Emrelaoaocontextoparaibano,poucostrabalhos,principalmentereferentesaesse
perodo,forampublicados.Entreeles,destacaseaanlisedeLewin(1993),queabordaa
polticaeaparentelanaParaba.Aautoraasseveraqueaparentela,muitomaisdoqueuma
organizaosocial,estavasubjacentebasedarededeparenteseamigosdeumpoltico.
Lewin(1993)analisaasfamliasabastadasdaParabaquedetinhamgrandeinflunciapoltica
eeconmica.
Afamliaextensaouparentela,naParaba,eracoloquialmentereferidacomoa
famlia,damesmaformacomohojereferidoogrupofamiliarportodoopas.No
limite,afamliapodiaincluirapenasafamlianuclearoufamliaconjugal,o
casaldepaiseseusfilhos,masotermo,napoca,aplicavasemaiscomumentea
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 37/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
enormefamliaextensa(aparentelaouagrandefamlia).Otermoparentela
aquiusadodemaneiraintercambivelcomfamliaextensa.(Lewin,1993,p.115)
NaParaba,paraumafamliaserconsideradaextensa,nosignificavaquetodosos
parenteseagregadostivessemqueresidirnamesmacasa,pelocontrrio,amaioriadoscasais
recmcasadosmoravaemresidnciasseparadas.SegundoLewin(1993),umcasalrecm
casadopodiaresidirtemporariamentecomumconjuntodeparentes,principalmenteseeram
Comaascensodaburguesiaeoaparecimentodasociedadeindustrialecapitalista,afamliafoisendo
10
baseadanoideal:pai,meefilho,ecujaorganizaotevecomobaseoamorromntico.SegundoCoutinho
(1994),comaRevoluoIndustrialqueseconstriumnovotipodecontratomatrimonial,agorabaseadono
amorenaliberdadedeescolha,assimcaminhandoparaoquevaiserafamliamodernanuclear.nesse
momentoqueafamliapassaafazerpartedoespaoprivado,limitandoseafunesdomsticasesociais,sendo
permeadapelaafetividade,intimidade.Jomundopblicosermarcadopeloraciocnioepelainteligncia.
Coutinho(1994)tambmanalisaquenessecontextoqueaidentidadefemininacomeaaserengendrada,tendo
comoreferencialafragilidade,aintuio,adocilidadeeasensibilidade.
Page36
36
muitojovens.Omaiscomumeraestabelecerosfilhoscasadoscontnuospropriedadedos
paisdeumdoscnjuges.11
Nasfamliasextensasparaibanas,aunioentretodososparenteseagregadossedava
pelocumprimentodeobrigaeseobedinciasregrasparticularesdafamlia.Masnem
sempreessasregraseramseguidas,easinfraesmaiscomunseramadesobedincias
determinaespaternasquantoaocasamento,comofoiocasodeMarcolinaBezerrada
Nbregaque,preferindovivercomummaridodesuaescolha,tramouoprpriorapto,na
primeiradcadadoSculoXX.Depoisdesuafuga,opatriarcadafamliajuroumatla.Seu
retornosfoipossvelmaisdeumadcadadepois,quandoseupaimorreu.Oirmo
incumbidodeefetivaravinganarecusouse,oquepossibilitouavoltadairmparao
convviofamiliar.
Osentimentodevinganadopaipelafilha,aguadopelasuadesobedincia,
encontravalegitimaonoptriopoder,atravsdoqualopatriarcatinhaaautoridadesobreos
filhosmenoresousolteirosadultos,desdequeelesmorassemcomseuspais.Graasaesse
poderfoipossvelexercergrandeinflunciasobreafamlia,inclusivenosrelacionamentos
amorosos.Ocasamentoendogmicoentreosparenteseraopreferencial,umavezquea
foradoparentescoconsolidavaemantinharedesdepodereconmicoepolticoeacoeso
socialdogrupofamiliar.
Lewin(1993),comopartedosautoresqueanalisaramafamliabrasileira,tambm
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 38/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
indicaumperododemudanasnasrelaesfamiliaresdaParaba.Umadessasmudanas
foramasestratgiasmatrimoniaisexogmicas,acompanhadasdeumaerosocomplementar
naautoridadepatriarcal.Aprimeiraleidocasamentocivil,em1890,atreladaaodiscursoda
Repblica,pareceevidenciarumpatriarcadorestringidoeumaendogamiadeclinante
(Lewin,1993,p.156).Masfoisomenteem1907,comareformalegal,queoscasamentos
consangneosforamrevistosereduzidaauniodeparentesmuitoprximos.
Essasmudanas,principalmentelegais,noparecemterafetadoaidentidadehistrica
daparentelacomoumgrupoquasecorporativo,pelocontrrio,asuniesmatrimoniaisno
consangneas,devidosuaflexibilidade,permitiamacordosmaismaleveisentreosvrios
gruposdepoderlocal.Atmesmoaleidocasamentocivilnoparece,defato,ter
influenciado,deformadeterminante,osrelacionamentosafetivos,postoqueaidadelegalpara
amaioridadeerade21anos.Mas,namaioriadasvezes,osfilhoscasavammuitoantesdisso:
Aautoraaindaressaltaqueafamliaextensanoeracompreendidaapenaspelosparentesconsangneoseram
11
rotineiramenteincorporadosnosseuslimitesosparentesafins,ouingressosnafamliaatravsdocasamento,e
ospretensosparentes,nelaincludosatravsdeumarelaoritual(compadriocerimonial)oudeumarelaode
adoo(ocriadonafamlia,assimreconhecidociviloucostumeiramente).(Lewin,1993,p.117)
Page37
37
asmulheres,geralmente,aos14anos,eoshomens,aos16,idademnimaparaocasamento.A
obedinciaassim,nopartiaapenasdasmulheres,mastambmdoshomens.
Contudo,asmulheresdefamliasinfluentestambmencontravambrechasparaoutras
prticasquenolheseramautorizadas,comooenvolvimentonapolticaparaibana.No
decorrerdosSculosXIXeXX,muitasdessasmulheresdaelite,quandoficavamvivas,
libertavamsedasrestrieslegaisimpostassmulherescasadas.Lewin(1993)citaocasode
JoanaFranciscadeOliveira,filhadafamosafamliadeelitepernambucanadaquelenome,
queexerceuinfluncianapolticadePatos,duranteasdcadasde1860e1870.Um
genealogistadescreveuapersonalidadedeseumarido,comomansoeretrado,conquanto
capazdeaoenrgicanomomentonecessrio.Aaoenrgicaaqueomemorialistase
referiudizrespeitoaoraptodeJoananajuventudepeloseufuturomarido,depoisdecuja
morteJoanaexerceuaautoridadepolticaemseumunicpiodeinfluncia.
Joanaeoutrasmulheresnousaramsomenteaforaou,supostamente,osseus
encantosfemininosparaexercerinfluncianaregio.Oseupoderfoiaceitopelouniverso
masculino,cujamaioriaeradocampopoltico.Muitoshomensafirmavamqueeramaisfcil
lidarcomoutroshomensdoquecomaquelasmulheres,quepareciamverdadeirasmuralhas
intransponveis.Talexemplonosfazquestionarasrelaesdepoderdoperodo,porquanto
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 39/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
elasnoeramapenascpiasdosexomasculino,nodeixaramdesermulheresparaassumiro
poder.Talvezpornoassumiraidentidadeditafeminina,frgil,sentimental,materna,
bondosapassariamparaocampooposto,omasculino.Mas,porquenopensarquea
identidadefemininaeamasculinasocriaesculturaiseque,portanto,asmulheressabiam
transitarconvenientementeentreosdoiscampos?12.
Almeida,H.,(1958)reforaouniversopatriarcal,estabelecendolugaresparahomens
eparamulheresdopassado,mastambmanalisacasosemquemulheresehomens
ressignificamesseslugares,ajudandoacomporumanovapaisagemparaesseperodo.O
autorcitavrioscasosdefamliasdaeliteareiense,quedemonstramocarrancismodospais,
principalmentequandoosfilhosiamcontraasordenspaternas.JoodosSantosumdesses
casos.Em1856,apsamortedomarido,Rosalina,filhadeJooSantos,casousenovamente.
Oproblemafoiqueseupaiqueriaqueelativessecasadocomoprimo.Mas,comono
conseguiudecidir,pelasegundavez,quemseriaomaridodesuafilha,elefoimorarsozinho
12
SegundoHelosaBuarquedeHolanda,baseadaprincipalmenteemFoucault,DerridaeBarthes,se
intensificamasdiscussessobreacriseeodescentramentodanoodesujeito,introduzindoasnoesde
marginalidade,alteridadeediferenascomotermoscontrriosparaodebatesobreaconcepodegnero.A
autoraaindafaladanecessidadededesfazernoesabstratasdemulherehomem,comoidentidadesnicas,
ahistricaseessencialistas,parapensaramulhereohomemcomodiversidadesnobojodahistoricidadedesuas
relaes.(HOLANDA,1994,p.9)
Page38
38
emumadesuasfazendas,noserto,recusandoseafalarcomafilha.Mesmocoma
intercessodopadreIbiapina,jbastanteinfluentenesseperodo,JoodosSantosno
retrocedeuemsuadeciso.
Tambmhaviacasosbastantecuriosos,queacabavamrelacionandovriossujeitosem
tornodeumapossvelrelaoamorosa.Em1870,Miquelinaseriaoobjetivodequatro
rapazes:oseuprimoOdilonBenvindo,quejestavaprometidoparaserclrigodesdecriana,
LusSales,umcomerciante,FranciscoArteiro,doqualMiquelinagostavamuito.Masamoa
secasoucomumquartosujeito,primoquemalconhecia,masqueafamliaaprovava.
Decepcionado,OdilonBenvindofoiparaoSeminrio,tornandoseclrigo,cumprindo,pois,o
desejodafamlia.OmesmoocorreucomLusSales.JFranciscoArteiropreferiuocelibato.
Noentanto,noapenasMiquelinateveasuavontadecontestada,poisoshomensenvolvidos
nessecaso,principalmente,OdilonBenvindo,teveasuavidadecididaporoutraspessoas,
nessecaso,pelopatriarcadesuafamlia.Elesabia,desdecriana,queseguiriaavida
religiosa,emesmodesejandooutrofuturoparaasuavida,acatouasordenspaternasenose
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 40/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
opsaocasamentodesuaprimacomoutrohomem.
AirmdeMiquelina,aoqueparece,tambmnotevepermissoparaescolhero
marido,masnoseentregoufacilmente,comomostraofragmentoseguinte:
EcomoNana,mesmoassim,norenunciasseaonamorado,foidesterradaparao
engenhoBond,levadafora,quasedescompostadetantodebaterse,amarrada
aumirmonagarupadocavalo.Algunsanosdepois,casavasecomumprimo
(ALMEIDA,H.,1958,p.222).
Ocuriosoqueopatriarcadafamlia,naquelemomento,eraoprpriovigrioOdilon
Benvindo,poisopaideMiquelinaedeNanacasousenovamentecomumairmdovigrioe,
logodepois,faleceu,deixandoatuteladafamliacomovigrio.Umhomemque,nopassado,
tambmsofreuamesmadecepodenopoderficarcomamulherqueescolheraacabou
agindodamesmaformaquandoestevecomopatriarca.Talvezanossasensibilidademoderna
nonospermitaaceitartalsituao,afinal,osentimentoteriaquefalarmaisaltoOdilon
deveriatercontestadoopainopassadoelutadopeloseuamorou,comopatriarcadafamlia,
terajudadoNanaanoseguiromesmodestinoseuedeMiquelina.Noentanto,oqueestava
emjogonoeramapenasossentimentosamorosos,masamanutenodaordemfamiliar,ou
seja,ossentimentosmovidospelointeresse.Assim,apalavraprometida,nessecontexto,era
muitoimportante,sobretudoporqueenvolviaaorganizaodafamlia.
Page39
39
OutrocasoquetambmaconteceuemAreia,citadoporAlmeida,H.(1958),reforaa
importnciadapalavradadaparatodafamlia.JosColetor,noivodeumadesuasprimas,
chamadaSinh,pretendianomaiscumprirocompromisso.Esperouqueonoivadofosse,aos
poucos,esfriandoequeaprprianoivatomasseainiciativadorompimento.Noentanto,
Sinh,percebendooobjetivodonoivo,contoutudoaopaique,imediatamente,tramouum
plano:convidouorapazparaumalmooemsuacasa,ondeestavamopadreeanoivapronta
paracasarse.Convmressaltarqueosfamiliarestambmestavampreparadosebem
armados,casoalgosasseforadoesperado.Diantedetantapresso,JosColetorteveque
aceitarcasarsecomSinh.Nessescasos,prevaleceramosinteressesfamiliares,no
importandoosamoresfrustrados.Mas,nemsempre,foiassim,principalmenteemrelao
aospopulares.
Quantoorganizaodefamliasenvolvendoessesgrupos,temospoucostrabalhos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 41/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
publicadosemnvellocal.Falci(1997),nombitoregional,analisandoouniversodas
famliasnordestinas,constataque,nasfamliaspobres,osconcubinatoserammaisfreqentes
doqueoscasamentosformais.Arealizaodocasamentoencontrava,noscustosaltose
dispendiosos,umobstculoparasuaefetivao.Almdisso,segundooautor,oritualdo
casamentoformalnofaziasentidonavidacotidianadamaioriadospobres:
Asmulheresjovens,semstatusousembens,quenohaviamconseguido
casamentonumaterrademercadomatrimonialestreito,encontravamnumhomem
maisvelho,mesmosendocasado,oamparofinanceiroesocialdequeprecisavam.
(...).certoqueasociedadeexigiadelacomportamentosadequados,comedidos,
deveriaserconhecedoradeseulugar,bemdistintodaposiosocialocupada
pelaesposalegtimaporm,amesmasociedadelhedava,devolta,umcerto
respeito,principalmentesedaquelaunioexistissemfilhos(FALCI,1997,p.269).
Talfatonosignificaquenoexistiamcasamentosformaisentreospopulares,mas,
emgeral,eramacertadosentrefamliasenoenvolviamdotes.Masparaaefetivaodos
casamentosformaisentreospopulares,tambmeranecessriocumpriralgunsrequisitos:
matutoscasavaquandotinhaumaroupadomingueira,umcavaloparacomeodevidae
umamodestacasinha.Pediramodamoa,antesdisso,seriareceberumnonacerta(Falci,
1997,p.263).Assim,paraospais,casarasfilhasera,antesdetudo,desincumbirsedeum
futurofardo,principalmentese,maistarde,essafilhaseamancebassecomalgumhomem
casado,oupior,seenvolvessecomaventureiroseretornassecasapaternacomfilhospara
criar.Nosprocessoscrimeporcrimederapto,dossetecasos13analisados,seisenvolviam
13Nomesdosenvolvidosnoscasosderaptoconsentido:1881MariadaConceio(raptada)Belarmino(raptor)
1882Francisca(raptada)ManoelEstevesTavares(raptor)1882ris(raptada)Vicente,HerculanoeMatheus
(suspeitosdeseremosraptores)1882Bhertoleza(raptada)JooJorge(raptor)1887MariadaCruz(raptada)
Page40
40
famliaspopulares,edestes,quatrotratavamdefamliaschefiadaspelasmes,ouseja,no
tinhamafigurapaterna,aindaemrelaoaosseteprocessos,quatroenvolviamhomens
casados.Portanto,aorganizaodessasfamliasnocorrespondiamaospadresdapoca.
Nessaperspectiva,oraptoperpassatodososgrupossociais.Nasfamliasmais
humildes,issosetornariaumperigo,umavezqueoraptorpoderiaabandonararaptada,
ficandoaresponsabilidadesobreafamlia,mastambmpoderiasignificarumpretextopara
efetivaremumavidaadois,toseguraquantopoderiaserocasamentoformalou,ainda,
concretizarumarelaoproibida.Quantofamliapertencenteelite,poderiasignificaro
exercciodavontadefemininaerealizaodeseudesejo.Portanto,aomesmotempoemquea
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 42/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
famliatentavaexerceroseucontrolesobreaquelesquedependiamdela,oraorientando,ora
obrigandoseusdependentesaescolheremoqueseriamelhorparaela,tinhacomoaliadaos
preceitosmorais,principalmenteaquelesestabelecidospelaIgrejaCatlica.Comoafamlia,a
IgrejaCatlicatambmnoconseguiucontrolartotalmenteosseusfiis.
NaParaba,aIgrejaCatlica,seguindoaorientaonacional,tinhacomopapel
difundiroprojetodaimportnciadomatrimnio,impondosuasnormasdeconduta,que
estabeleciamadivisodeincumbnciasnocasamento,dentrodosistemapatriarcalcolonial14.
AIgrejaapresentava,ainda,omatrimniocomosinnimodeproteoeseguranaeno
cessavadetentaraproximardasuapregaoasmulheresqueviviamforadospadressociais
estabelecidos,emboraencontrassedificuldades,umavezquenotinhaclrigososuficiente
pararealizaroseuobjetivo.
Nessaperspectiva,eraprecisoreproduziressepapelcriadoparaasmulheres.Porisso,
deveriamserpreparadas,desdecedo,paraseremboasmeseesposas.Sendoassim,aIgreja
seencarregavadeconstruiromodelodaboaesantame,valorizandoocasamento,segundo
asleiseclesisticas,eprotegiaasociedadedeumapossvelmcondutadasmulheres.
Almeida,H.(1958),aofalardafamlianaParaba,analisaainflunciadospreceitoscatlicos
navidadasmulheresnesseperodo:
Amulher,obedienteaospreceitosdamoralcatlica,noreparavanorebaixamento
dopadroemquevivianasociedadeconjugal.Sabiaqueaosexoforteestava
asseguradoodomniosobreofrgil,comoque,alis,semostravaconformada.(...)
Mesmoassim,sentiasefelizemteroseular,serdonadecasa,medefamlia
(ALMEIDA,H.,1958,p.218).
Daniel(raptor)1902AugustoTito(raptor)MariaCavalcante(raptada)1905MariadeRosalinadeArajo
(raptada)eArtiquilinoDantas(raptor).
14NoBrasilcolnia,avidafemininaestavarestritaaobomdesempenhodogovernodomsticoenaassistncia
moralfamlia,fortalecendoseuslaos.Aotransferirparaacolniaumalegislaocvelereligiosaques
reconheciaoestatutosocialdamulhercasadaeme,aIgrejaapertavaocercoemtornodasformasno
sacramentadasdeconvvio(DELPRIORE,1993,p.50).
Page41
41
Vse,pois,que,deacordocomomodelodaigreja,oidealdemulhereraoda
submisso,porquantodeveriaserviraomarido,famliaeaDeus,comoconvinhaaos
ensinamentosdaIgreja,umadasgestorasementorasdessasociedade.Assim,aoordenaras
prticassexuaispeloscamposdocertoedoerrado,dolcitoedoilcito,aIgrejaprocurava
controlarodesejo,poisnoeraporamorqueoscnjugesdeveriamseunir,maspordever,
paraprocriarelutarcontraastentaesdacarne.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 43/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Almeida,H.,(1958)relatacomo,naParaba,aconteciamosencontrosdoscasaisantes
docasamento,exemplificandocomoosrelacionamentosnoprecisavam,defato,deum
sentimento:
Aotempodesuasujeio,comeavaosacrifciopelocasamento,realizadomuitas
vezessemmanifestaodesuavontade.Nemeraprecisoqueamoanamorasse
parapodercasar.Equandonoiva,sexcepcionalmenterecebiaavisitadofuturo
marido,issomesmoemambientedecerimnia,cercadadetodaafamlia,que
ficavamontandoguarda.Chamavaseaissofazerpraaaosnoivos(ALMEIDA,
H.,1958,p.217).
Assim,atravsdahistoriografia,parecesercomumocasamentoarranjado,namaioria
dasvezes,semavontadedamoa.Masoshomenstambmnoestavamlivresdesecasar
commulheresmaisvelhas,quemalconheciam.Almeida,H.,(1958)narraahistriade
VirgnioVirgulinoCavalcantedeAlbuquerqueque,em1840,contraasuavontade,confirma
ocompromissocomumamulherquemalconhecia:
(...)Tudoquantosabiaarespeitodanoivaqueeraumpoucomaisvelhadoque
ele,masessefatoperdiadeimportncia,umavezquesetratavadepessoa
pertencentefamliadealtoconceitopolticoesocial,ligadaaindasuapor
vnculosdeparentesco.Comodepraxe,montouacavaloefoivisitarosfuturos
sogros,naexpectativadeconhecertambmamoa.Masnolhederamogostode
veraeleita,quesempreoviapeloburacodafechadura.Nodiadocasamento,o
noivo,aopdoaltar,muitosconvivaspresentes,parenteseamigos,eisquese
aproximaocomendador,emgrandeestilo,comafilhapelobrao.Virgnio,
estarrecido,noacreditavanoquevia.Masnoteveoutrojeitosenoaceitarcomo
esposaoespichodemulher,quevinhaembrulhadonumvestidodenoiva.Sefosse
somentevelhaefeianotinhanadademais,masquandoapiedosaApolinriaabria
abocaparafalar,avozcavernosalhesaapelonariz(ALMEIDA,H.,1958,p.223).
Talquestotrazoutrodebateacercadasrelaesprmatrimoniais,pois,emalguns
casos,noaconteciaonamorooumesmoalgumencontroantesdocasamento.Devidoatoda
essavigilnciaeaoscasamentosarranjadoscomquasedesconhecidos,quandono,com
parentesmaisvelhos,foiqueoraptosetornouumaprticacomum,comoafirmouFreyre.No
Page42
42
entanto,quandosetratadasrelaesentreospopulares,essasatitudesmudam,umavezque
asmoastinhammaisliberdade,pois,quandonotrabalhavamfora,ficavamemcasa
praticamentesozinhasouemcompanhiadeirmosmaisnovos.Foioqueaconteceucom
Rosalina,queaproveitouessesmomentosparareceberemsuacasaArtiquilinoemarcar
quandosedariaorapto.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 44/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Portanto,muitasdessasregrasmoraisqueregiamocomportamentodosindivduos,
inclusiveoamoroso,estavamsendoregidaspelaIgrejaCatlica.Todaessainfluncia,
segundoSilva(1984),noBrasildoSculoXIX,davasepelaunioentreopoderespirituale
otemporal,denominadodepadroadorgio,quedelegavaIgrejaCatlicaopoderlegalsobre
omatrimnio.Cabia,ento,aocleroadministrloparaevitarasuniesilegtimas.Assim,a
legislaocannicaquevigoravaeramasConstituiesPrimeirasdoArcebispadodaBahia,
aprovadasaindanoinciodoSculoXVIII,noanode1707,nasquaisasregrasdo
matrimnioforamprescritasconformedeterminaodoConcliodeTrento(15451563).Na
ausnciadeoutrasnormasqueassubstitussem,elasforaminstrumentosimportantesnasonze
dioceses,durantetodooSculoXIXepartedoSculoXX.Esseconjuntoderegrasacabou
porterumaaplicabilidadeeumcumprimentolimitados,emalgumasparquiasdasdioceses,
poisnoerafcilparaapopulaopobrecumprirasformalidadesdeumprocessode
casamento(PIMENTEL,2001,p.77).
NaParaba,maisprecisamenteemCampinaGrande,esseconjuntoderegrasarespeito
dasformalidadesdocasamentoacaboutambmporterumaaplicabilidadeeumcumprimento
limitados.AlmeidaE.(1962)relataavisitadeumbispoaCampinaGrande,em1839,oqual
crismoumuitaspessoas,inclusivepersuadiualgunsdessesindivduosmalencaminhados
paraquesecasassem.SegundooregistrodavisitadobispoD.JoodaPurificao,publicada
narevistadoInstitutodeHistriaeGeografiaBrasileira,amatriz,comottulodeNossa
SenhoradaConceio,aindanoestavaacabadae,porisso,obispofezumapeloparaqueo
povocontribussemaiscomasobrasdaIgreja.Assimsegueoregistrodavisita:depois
mandeichamardoisamancebadospblicoseospersuadiunioconjugal.Jem1913,Dom
AdautoAurliodeMirandaHenriques,bispodiocesanodaParaba,aofazersuaprimeira
visitapastoralaCampinaGrande,realizou86casamentosdeamasiadose54decontratocivil.
AIgrejaestavaquerendoregularosrelacionamentosilcitos,noentanto,elesnodeixavamde
existir.Dessaforma,determinavapapisbemdefinidosparahomensemulheres,desdeo
perodocolonial,eutilizava,comoinstrumentodenormatizaodapopulao,aimposio
dossacramentosocasamentoeobatismoe,porconseguinte,avalorizaodafamlia
crist.Emcontraposio,apopulao,cotidianamente,pareciadesafiarasleisdaIgreja.
Page43
43
ParaDelPriore(1993),avidaafetivadosindivduos,emespecial,dospopulares,
construiuoutrasformasdeconjugalidade,rompendoconstantementecomocasamento
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 45/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
institucional.Almdisso,casardemandavaumasriedeprocedimentoseumacomplicada
documentaoexigidapelaIgrejaCatlica,oquenoindicaqueomatrimnionoadquiriu
significadoparaapopulaocatlica.Orecebimentodosacramentodomatrimniopassoua
sersinnimodeunioconjugalnormal.Silva(1984)colocaqueomatrimnio,defato,era
desejoe,provavelmente,ocostumedetodosquandoascondiespermitiam.Segundoas
regrascannicas,acelebraodomatrimniorepresentavaadesoaumdosmaisimportantes
sacramentoscristosparaaconstituiodafamlia.Assim,osacramentodomatrimnio
resolveriaoproblemadasuniesilegtimascondenadaspelaIgreja,noBrasil,desdeoSculo
XVIII.
Aosvisitadoreseclesisticosquerealizaramasdesobrigas,noinciodoSculo
XIX,couberamastarefasdecombateromaleaplicarodecretodareformado
matrimnio,emrelaoquiloqueaIgrejacondenavacomomatrimnios
clandestinos,queserealizavamsemapresenadoprocoededuastestemunhas.
ComodeterminouasConstituiesPrimeirasdoArcebispadodaBahia(1707).
(SILVA,1984,p.112)
Masfoisomenteapartirdadcadade1860queaatuaodocleromostrarase
eficientenosentidodediminuirasrelaesilegtimasemalgumaspartesdopas.Todavia
essasmedidasgeraramsriosdesentendimentosnointeriordaprpriaIgreja.Haviaosque
apoiavamocatolicismoultramontano,ouseja,noreconheciamasmedidasmaisliberais.E
noseriatarefafcilaexecuodessecatolicismoemrazodasreformaspropostaspelos
liberais,asquaisforamdebatidasnoparlamentoeprovocaramsriosdesentendimentoscom
oseclesisticosultramontanos.Esseincidenteficouconhecidocomoquestoreligiosae
provocouembatesparlamentaresentredefensoresdocatolicismoultramontanoeliberais
defensoresdasreformasdemodernizaodopas.
Page44
44
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 46/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
AindasegundoSilva(1984),outroaspectocombatidopelosliberaiseraavignciado
padroadorgiounioentretronoealtarqueconcediaIgrejaopodersobreocasamento
comefeitoscivis.Osliberaisdiscordavamdessedomniodoseclesisticossobreafamliae
apresentaramnoparlamentoprojetosdeextinodopadroadorgioedomatrimnio
cannico.Noentanto,paraosbispos,ocasamentocivilcontrariavaoverdadeiromatrimnio
institudoporDeus,prescritopelalegislaoeclesistica,queaindaeramasConstituies
PrimeirasdoArcebispadodaBahia,1707.Apesardaalaclericalconservadoraterproposto
sriasrestrieseembatesaoprojetodecasamentocivil,estefoiaprovadoegarantido
constitucionalmente.
Assim,ocasamentopassaporvriastransformaes,eporquenodizeradaptaes
culturais,deixandodeservistocomosoluoparaosdesejoscarnaisincontrolveispara
tornarseumaprtica,comoobjetivodevalorizarovnculoconjugal,emqueacpulasser
aceitaquandoestiverlivredoprazer,assim,quandooscnjugesseunemparaaconstruode
umafamliasadia.
Mesmocomalgumasmudanas,diminuindoasdificuldadesburocrticasparao
matrimnioinstitucional,agorareguladopeloEstado,osmenosabastadosaindaestavam
distantesdomatrimnio,poisviviamnoconcubinato,namancebiaeemoutrasprticas
consideradasilcitaspelaboacondutamoral.Almdisso,apopulaonoaceitoubemo
registrodecasamentocivil.Muitaspessoasserecusavamacasarsee,algumasvezes,os
prpriospadresnoencorajavamseusfiisasecasaremnocivil.EmumartigonojornalA
Verdade,publicadonacidadedeAreia,segueestanotcia:
Casamentocivil:
Pormaisdeumavezfizemosveraonossopovopelascolumnasdestejornalzinho
aimperiosanecessidadequedepoisdapromulgaodaleidocasamentocivil
tinhaquecadacidadoaliadoasuasorteadeumamulherperanteareligioque
professavadeirdepoisdiantedoaltardajustiaealliirmarasescripturasdeseu
contractodecasamentoafimdeacautelaroseueofuturodeseusfilhos.
Asnossasobservaes,poremquasedenadaserviramepoucosforamaqueles
depoisdecasadosperanteareligio,procuraramcumpriropreceitodalei.
Lamentamossinceramenteoatrasoaquevivemosetemosddosinfelizesque
mergulhadosnolodaalterrveldaignornciadeixamselevarpelomais
condemnavelfanatismo.
Enoselembramessespobresdeentendimentooprejuzoquenofuturohode
terosseusdescendentessomenteporsuaignornciaecaprichomalentendidos.
Seocasamentosreconhececivil,comprienosbaixaracabeaeobedecerao
queporellaestatudo.
Aqueleequeassimnoofizercavarasuaprpriarunaetardereconheceresta
verdade.(JornalVerdade,11deagostode1891,anoIV,n810)
Page45
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 47/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
45
Oartigoseguetentandoconvenceraspessoasdaimportnciadocasamentocivil,
principalmenteparaoshomensquenoqueremserconvocadosparaoalistamentomilitar,
poisquemcomprovassequeeracasadonocivilestavaliberadodeserviraoExrcito.Alm
disso,ocasamentocivilgarantiaapossedosbens,casoumdoscnjugesmorresse.Como
liodemoral,ojornaltrazahistriadeumamulher(cujonomeelenocita)que,aoficar
viva,notinhadireitossobaheranadeseufinadomarido,umavezquenotiveramfilhos
nemeramcasadosnocivil.Noentanto,casousenovamente,apenasnoreligioso.Masseu
novomaridojestavapreocupadoemassegurarosseusdireitos,casoasuaesposafalecesse.
Nessaperspectiva,ocasamentonoBrasilfigurousecomoumainstituioimpostatantopela
IgrejaquantopeloEstado.PelaIgreja,porintermdiodeumdiscursosobreamoralconjugal
eaindissolubilidadedocasamento.PormeiodoEstado,ocasamentoimpssecomouma
necessidadedaelitedirigente,visando,porumlado,assegurarseusdireitospatrimoniais.
OEstadosemostraagoracomotutordafamlia,aomesmotempoemquedesautoriza
aIgrejaparaaresoluodosproblemasdehonraedecondutamorais.SegundoCavalcanti
(2000),oEstado,aotomaradianteiranoprocessodetutelamentodainstituiofamiliar,
utilizasedacientificidade,investindoemumcasamentolegalgarantidordeumafamlia
bemestruturadaeamparadasocialmente,emespecial,porpartedasclassespopulares.
Logo,oEstado,comoaIgreja,aindapregaosexosnombitodomatrimnio,porm
nonomatrimniodivino,masnauniocivilizadaenormalizada.Segundoaautora,
AlaicizaodosexotransfereopoderdejulgamentodaigrejaparaoEstado
burgus.Comisso,aomesmotempoemqueosexotornaseumaquestode
polcia,irtambmengendrardisputapblicaentreosindivduoseoEstado
(CAVALCANTI,2000,p.77).
Aautorarefere,ainda,queoEstadomodernoelaico,assimcomoaIgreja,detinha,no
seuinterior,todoumdispositivoderepressoeadestramentodascondutasmorais:
Emquepeseamudanadecontexto,ondenemosaplicadoresdasleis,nema
formadeaplicaosoosmesmos,percebesequepassamosdeumacartilha
preparadaparaaformaodealmaspuras,paraoutracomoobjetivodeformao
deindivduoscivilizados(CAVALCANTI,2000,p.96).
Ento,quantoaoscomportamentossexuais,percebeseumaracionalizaodequeo
atosexualdeveserpraticadonouniversodocasamento,obrigatoriamente,paraasmulherese,
preferencialmente,paraoshomens.Portanto,japartirdasegundametadedoSculoXIX,o
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 48/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page46
46
Estado,emnomedacivilizaoedamodernidade,passaaquereradequarapopulaoaos
novospadresculturaiseuropeus.Nessesentido,afamliapassavaaserocernedas
preocupaescivis.Daapreocupaocomacondutamoral,comasade,comavidasexual
doscasaisedossolteiros(PERARO,2001,p.119).
Costa(1979)asseveraque,naquelemomento,oEstadotinhaduasmetas.Aprimeira
delaseraaconstituiodaverdadeirafamlia:pai,meefilhos.Easegundaeraoquefazer
comosquenoconstituamfamlia.EssaatitudedoEstado,denormatizarasfamlias,
tambmrevelavaaexistnciadeumcotidianoavesso.Peraro(2001)colocacomoexemplo
dessefatoosfilhosilegtimos.Ascrianasilegtimaseabandonadasconstituramse,aolongo
dossculos,umfenmenocaractersticodasociedadebrasileira.Essefenmenorevelador
deuniesconsensuaisinstveiseespordicas,nosintonizadascomosdiscursosdaIgrejae
doEstado,equeenfatizavamaimportnciadocasamentoparaalegitimaodaprole,ede
umasexualidadenoreconhecidapelaIgrejaCatlicaenoreguladapeloEstado,mas
reconhecidapelasociedade.
ParaoEstadobrasileiro,apenasapartirdasegundametadedoSculoXIX,aconduta
sexualdapopulaotomadaaomesmotempocomoobjetodeanliseealvodeinterveno.
TantoaIgrejacomooEstado,noBrasil,apresentavamcertaidentificaononvelde
discurso:anecessidadedecontroledavidasexualdoscasaiscomoalgopositivo.
Ambosdefendiamanecessidadedeoamordocasalestarvinculadosexualidadee
procriao,nointeriordocasamento.Aigreja,nadefesadocasamentocomo
instituiocrist,eoEstado,projetandoocomoumainstituiohiginica.O
Estadoproclamaodiscursodocasaldisciplinadoemedicalizado,poisdobom
desempenhosexualdoscnjugesdependiaasadedosfilhos,amoralidadeda
famliaeoprogressopopulacionaldanao.(COSTA,1979,p.229)
IssosignificaqueaoEstadointeressava,naquelemomento,afamliaresponsvel,
compromissadacomnovasatitudesdiantedavidadosfilhos,apartirdomodelodafamlia
higinica.Noentanto,comoalertouBesse(1999),entreospopulares,ocasamentonose
apresentavacomonicaopoparaasrelaesafetivas.Paraaautora,asbaixastaxasde
nupcialidadeentreospobreseraproblema,principalmente,daburguesia,queatribuatalfator
privaodamoraledovcio,queexigiamsriaatenosocial.Sendoassim,afirma:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 49/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page47
47
Naverdade,noeranovoofatodeospobresnosecasaremlegalmenteeterem
filhosilegtimos.Ataquelapoca,ocasamentonoBrasilforaemgrandeparte
umainstituiodeclassemdiaealta.Ospobres,sempropriedadeadefenderem
recursosparaenfrentarascomplicaesburocrticaseadespesadocasamento,
viviamomaisdasvezesemuniesconsensuais(BESSE,1999,p.42).
Aindasegundoaautora,apesardeospopularesaceitaremamoralidadedominantee
valorizaremocasamentolegal,raramentepodiamrealizlo,poisasmulherestrabalhavam
foraemantinham,muitasvezes,acasa.Oshomens,porsuavez,tinhamdificuldadesde
mantertodasasdespesassozinhos.Nessecaso,moldavamsuasprpriasrelaes,mais
flexveisdoqueasimpostaspelasociedade.Seriamesmooconcubinatoumarelaocomum?
importanteenfatizarqueBesse(1999)serefereaumcontextoqueenglobatodoo
Brasil,contudo,dependendodaregioedesuasparticularidades,essecontextopodeser
outro.Nocasodaautora,porexemplo,oestudoserefereaoRiodeJaneiroeaSoPaulo,que
acompanharamoavanodasfbricasedomercadodetrabalho.Nessascidades,asmulheres
tinhamumamaiormobilidade,atporquetrabalhavamfora,easnormasderegulagem
estabelecidaspeloEstadoepelaIgrejaCatlicatinhamumpblicoalvoparaatingir.Quando
retomamosessaproblemticaparaonossoespaoetemporalidade,analisamosqueos
concubinatostambmfaziampartedocontextosocialdeCampinaGrandeedetodaaParaba.
Asmulheresnosaamparaasfbricas,massaamparaosroados,paraaslavanderiasou
paraasmargensdosriose,nessepercurso,muitascoisaspoderiamacontecer,inclusiveo
planejamentodeseusraptos,oquevamosanalisarnosegundocaptulo.
1.3Casamentosporinteresse:matrimnio,umcontratosocial
Em1845,orelatodeumviajantearespeitodocasamentoeradeespanto,poiso
matrimnioeraconsideradocomoumjogodeinteresses:
Ocasamento,apenas,umjogodeinteresses.Causaespantoverseumamoa
aindajovemrodeadadeoitooudezcrianasumaouduas,apenas,sodela,as
outrassodomaridoosfilhosnaturaissoemgrandenmeroerecebemamesma
educaodoslegtimos.Aimoralidadedosbrasileirosfavorecidapelaescravido
eocasamentorepelidopelamaioriacomoumlaoincmodoeumencargointil.
Disseramquehdistritosinteirosemquesseencontramdoisoutrslares
constitudos.Orestodoshabitantesviveemconcubinatocommulheresbrancasou
mulatas(LEITE,1984,p.43).
Freyre(1981)tambmjtinhaobservadotaiscomportamentose,guardadasasdevidas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 50/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
propores,podemseidentificarnasuafalamuitassemelhanascomavidadasmulheres
campinenses:evidnciasdesubmisso,declausura,nosrecnditosdacasapaterna,ajulgar
Page48
48
peladisposiodoscmodosdacasa,especialmenteprojetadaparaguardarahonradas
mulheres,proteglasdosolharesdemoosindesejveisparagenros.Apreocupaoem
escolhermaridostornavadifciloproblemadocasamento.Essaumadasrazesdogrande
nmerodematrimniosconsangneos,queiamfazendodasvriasfamliasdaregioquase
umas.
Almeida,H.(1958)jrelatavainmeroscasos,naParaba,decasamentos
consangneos:
Emidadetotenra,D.Sinhazinha,nascidaMiquelina,casousecomseuprimo,o
majorRemgioVerssimodevilaLins,quetevedeficarondeestava,nacasa
paterna,brincandodebonecasnatravessuradosseusonzeanosdeidade.S
depoisdeumanoquefoientregueaomarido,maisvelhodoqueela16anos,de
cujaunionasceram14filhos.(ALMEIDA,H.,1958,p.218)
importanteregistrarquealgumasmulheresresistiramsimposiesfamiliarese
romperamasamarrasdoscasamentosarranjados.Namorosnodesejadospelospais
ensejarammuitoscasosderaptosconsentidos,emqueajovemfugiacomopretendente
medianteumapromessadecasamento.Almeida,H.(1958)assimdescreveoprocedimento
nessescasos:
...DoseucasamentocomD.TotdosSantosteveduasfilhasQuilueCilu
apelidosdomsticos.CasouQuilucomoDr.MatiasdaGama(...)enquantoCilu,
desdeos13anosdeidade,vinhapegadadenamorocomTitoSilva(...)Dapartede
AntniodosSantosaoposioeraformal,spelofatodeopretendenteserpobre.
Noobstante,passeavatodanoiteparaleparac,nacaladadosobradoonde
moravaamoa.Umdia,porem,Cilulhepreparoulheumasurpresa.Amarrouaum
lenodejiasquepossuaequandoorapaz,desprevenidamente,passeavapela
caladasaiuaoseuencontro.Titofoisendolevado,entreperplexoepreocupado,
porquestinhanobolsomeiapatacaenosabiaondeirbuscardinheiropara
resolveroproblemadocasamento.Alimesmo,nosobradovizinho,esquinada
Praa3demaio,ondemoravaatiadele,D.Xixi,amoafoidepositada,enquantoo
rapaz,debaixoaindadamaioremoo,saaatomarprovidncias.Poucosdias
depois,noanodagraade1879,estavamcasados.(ALMEIDA,H.,1958,p.220)
Nessecaso,emtodomomento,Cilu,amoaemquesto,planejouasuafugaetomou
asdecisesnecessriasparaqueoseuamado,Tito,pudesseprovidenciarocasamento.
Podemosatdizerquefoiamoaquecomandouaprpriafugaeoseucasamento,oquenos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 51/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
fazcrer,maisumavez,queosindivduos,nonossocaso,asmulheres,tambmencontram
brechas,momentospropciospararealizaralgonopermitido.Almdisso,tambmnos
permitequestionarosesteritiposestabelecidosparaessasmulheres,napoca,defrgeis,
indefesas.Ciluconstriasuaprpriahistria,noesperapelonamorado,agedemaneira
racional,qualidadequeeraditaexclusivadoshomense,assim,tomatodasasiniciativas.
Page49
49
Oscasosdecasamentoporinteresse,comooprprionomediz,aconteciamquandose
tinhauminteressefinanceiroparaproteger.Porissooscasamentosconsangneoseram
comunsnasfamliasabastadas.Comojanalisamos,Lewin(1993)afirmaqueessasrelaes
endogmicaspredominavamnaeliteparaibana,porquantofiguravamcomoconsolidaodo
grupofamiliar,almdeserassuntodeseguranaeconmicaepoltica,eno,umarranjo
emocional.
Noentanto,issonoimpediaquehomensemulheresencontrassembrechasparatais
casamentos,comoocasodosraptosconsentidos.Freyre(1977)relata,emCasaGrandee
Senzala,aperplexidadedoredatordoDirioSemanaldePernambuco,em31deJulhode
1854,aomencionaroscasosderaptocomtantafreqncia,postoquerepresentavamuma
ameaaparaasfamlias,principalmenteparaopoderpatriarcal,umavezqueosjovensse
casavamsemoconsentimentopaterno.Assim,segueanotciadorapto:
Maisumraptotevelugarnamadrugadade20docorrente.Dizemnosque,aosair
damissadolivramento,foiumamoaviolentamenteraptadadobraodeseupai,
sendoopretendenteacompanhadodealgunsauxiliaresparaobomxitodesua
dilignciacomosucedeu[...]asortedasfamliastornasecadavezmaisprecria.
(FREYRE,1977,p.135)
DelPriore(2006)analisouque,entreaselitesbrancas,omatrimnioeraumatosocial
degrandeimportncia.Eraatravsdocasamentoquemuitosricosrecentesingressavamnas
famliastradicionais.Testamentosrevelamtensesentrepais,queviamseusfilhoscontrari
losaosecasaremporamor.Aindasegundoaautora,longedefazerdiminuirtalhbitoouem
vezdeenfraquecimentodasrelaesfamiliares,avidaurbanareforouas.Quandodesua
viagemaoNordeste,nasprimeirasdcadasdoSculoXIX,oinglsHenryKosterapud
Quintaneiro(1995)observou,tambm,asmesmascaractersticasvistasemSoPaulo.Ou
seja,enormecuidadocomamanutenodegruposdomesmonveleconmicoesocial.
LambergapudQuintaneiro(1995),em1887,faladopuritanismocomrelaos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 52/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
mulheresnenhumamoapoderiaandarnaruasemiracompanhadaporumparentemuito
prximo.Eonoivonopoderiaaproximarse,deformaalguma,danoiva.Masocasalse
utilizavadeoutrosmeios,comoosgestoseosjogosdesinais,parasecomunicar.
Pareciasertoraroocasamentoporamor,ouseja,comoconsentimentodeambosos
noivos,queumviajanteseadmirouporterassistidoaumcasamentonaaltasociedadedoRio
deJaneiro,em1823,deondevinhamnotciasdoamorexistenteentreotobelocasalde
jovens.OviajanteinglsGrahamapudQuintaneiro(1995)talvezjestivesseapardos
Page50
50
casamentosconsangneosedauniodemulheresjovenscomhomensmuitomaisvelhos,
geralmentedamesmafamlia.
DInco(1989)analisamaisdepertocomoeramtratadasasmulhereseasmoas,
principalmentepeloimpedimentodaaproximaodoscorposantesdocasamento.Os
questionamentosdaautora,paraaexplicaodetalseveridade,nodevemserbuscados
simplesmentenoautoritarismoounacrueldadepaternas.Porque,afinaldecontas,eram
trancafiadasasjovensmulheres?Seriaporumproblemamoral,religioso?
Anossasensibilidade,digamosassim,moderna,civilizada,repugnaeconstrange
pensarquemuitasdasmulheresdopassadoforamconhecerseusmaridosnodiado
casamento.Comopensarnosexodessesdoisdesconhecidos?Asformasdenamoro
descritaspelosromancistasnosajudamcompreenderumpoucodasensibilidade
vigentenoperodo,arepensarocasamentoporalianapolticaeeconmicaapartir
daticadosvaloresdapoca(DINCAO,1989,p.70).
Quandopensamosemtaisvalores,refletimoscombasenonossopresente,afinal,j
sabemosqueimpossvelchegaraumaverdadeabsoluta.Entretanto,devemosestaratentos
paranojulgaressesvaloresapenassobaatualtica.Pensarassimentenderahistriacomo
linear,ouseja,acreditarqueasmudanasocorreramapartirdoqueeraruimparaoquebom
atualmente.Aoestudaressesaspectos,comvistasaanalisaroquefoiafamliadopassadoe
oqueadopresente,podemoscairnaexplicaodamudanaetnocntrica,quetomao
presentecomosendobomeentendequeamudanasejacontnuae,sobretudo,de
abrandamentocivilizatrio.aanlisequecolocadoisplosopostosemrelaode
continuidadeedeoposio.(Dnco,1989:71).
Nessesentido,avigilncia,garantiadessemodelodecasamento,eraentendidacomo
alianapolticaeeconmica.Oseuafrouxamentotambmsedeu,poroutrolado,apartirde
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 53/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
outrasmudanasaolongodosSculosXIXeXXnoBrasil.Essasmudanasfaziampartedo
conjuntodevaloresquemoldaramomundocivilizado,capitalistaecristianizado.
Eentreoshumildes,oquadromudava?Carinhoeamorsoaspectosrelevantesno
casamentodospobreselibertos.Ospadresdemoralidadeerammaisflexveisehaviapouco
asedividirouofereceremumavidasimples.Grandepartedapopulaoviviaem
concubinato,assimcomonoperodocolonial.
1.4Amasiamento:umaalternativaparaocasamento?
Page51
51
Abibliografiarelativaaotema,associadaleituraeinterpretaoquetemosfeito,
podenosindicarqueoconcubinatocomumnoBrasile,conseqentemente,emCampina
Grande15.ContrariandoasnormasestabelecidaspelaIgreja,defensoraprimeirado
matrimnio,grandepartedasmulherespobresestavaminseridasnumcenriofamiliar
caracterizadopelaausnciadosmaridos,companheirosinstveis,enquantoelaschefiavam
seuslares,eascrianascirculavamemoutrascasas,sendocriadasporcomadres,vizinhase
familiares.Muitasmulheresviviamtambmdorelacionamentoconcubinrio.
Noprocessocrimederaptoquesedeunodianovedemarode1902,Mathilde
EmliaCavalcanteapresentaasuaqueixaaopromotordejustiamunicipaldotermodeIng,
pelosupostocrimederaptoedefloramentodesuafilha,MariaCavalcantedoRego,menorde
dezesseisanos.OculpadoeraAugustoTito,pois,halgumtempo,mostravainteressepor
Maria,chegandoadizerqueiriapedilaemcasamento.Depoisdeefetivadoorapto,Augusto
adiaopossvelcasamentocomMariaedeclarasercomumohomemviveramasiadocomuma
moa.OutroaspectoimportantenessecasoderaptoofatodeMarianotersidocriadapela
me,masporoutrafamlia.Essaeraumaprticautilizada,naquelapoca,pelasmespobres
que,querendoprotegersuasfilhasdamesmapobrezaoudodestino,parecidocomodelas,
preferiamquefossemcriadasporparentesoucomadresmaisremediadospara,assim,arranjar
bomcasamento.Tocomumquantooconcubinatoerasermesolteira,comoamedeMaria
eadeRosalina,casosjcitados.
Outrocasoderapto,quetambmnospermiteumaanlisemaisdetalhadadocotidiano
dosindivduos,oprocessode1882,cujoacusadoJooJorgedeFarias,quetinha38anose
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 54/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
trabalhavacriandogado.Avtima,Bhertoleza.Oautordaqueixaoseupai,JoaquimAlves
donascimento,52anoseagricultor.Noentanto,oprimeirointerrogatriofoidameda
raptada,TerezaMariadeJesus,40anoseagricultora,segundoaqual,JooJorgehavia
pedidoasuafilhaemcasamento,masseupedidoforarecusado,porqueeleestavaenvolvido
comoutroscasosdeseduo.Mesmoassim,continuouafreqentaracasadamoa,oquese
confirmacomodepoimentodopaidaraptada,quediztambmterrecusadoopedidode
casamentodeJooJorge,vistoqueeleestavaenvolvidocomumprocessoderoubode
cavalosecomoutrasmoas.Portanto,spermitiriaquesecasassecomsuafilhaquando
estivessedesembaraadodosprocessosquelheconstava.Mesmoassim,segundoopaide
Bhertoleza,JooJorgecontinuouafreqentarasuacasa,oqueresultounoraptodesuafilha,
que,aindasegundoele,jfaziaaproximadamenteumms.
15MaryDelPriore(1989)jalertavaque,noperodocolonial,eracomumaexistnciademessolteiras,lares
pequenosefamliascomestruturassimplificadas.
Page52
52
OraptofoiplanejadoquandoBhertolezatinhaidolavarroupa,talvezemuma
lavanderiacomunitriae,nessaocasio,aproveitouasituaopropciaparaconversarcom
Jorgee,provavelmente,foinessemomentoquetramaramoplanodorapto.Aslavanderias,
ououtroslugarespblicos,comoascacimbas,noeramutilizadossparapossveis
encontros,mastambmparaseexporediscutiravidaprivadadaspessoasqueos
freqentavam.Eranesseslugaresemqueasmulherespodiamsaberdasnovidades,obter
receitasderemdioscaseiros,consolaraquelasquepassavamporalgummomentodifcil,
comoaperdaouoabandonodomarido.Assim,depoisdeseencontrarcomJooJorgena
lavanderia,Bhertolezasedirigiuparaasuacasa,ondeame,depoisdealgumashoras,
percebeasuaausnciae,snooutrodia,temacertezadorapto.
Essecasosingular,secomparadocomoutros,poisaqueixasfoifeitamuitotempo
depoisdorapto,quasedoismeses.ArespostadadapelospaisdeBhertolezaquandoo
promotorpblicoquestionouarazodademoraparacomunicaroraptofoidequeignoravam
queafilhativessesidodefloradadesdeapocaemqueJooJorgefreqentavaasuacasa,que
notinhammeiosparapuniroraptoreporistoveiojustiadeclarandosermiservel.
Parecenosestranho,entretanto,e,tambm,paraastestemunhasdapocaque,mesmo
sendoumapessoademndole,JooJorgetivessepermissoparavisitarBhertoleza,pois,
tudoindicaqueopaidaraptadajsabiaquesuafilhaviviaamasiadacomJooJorgeeque
foraraptadahmuitotempo,porquenoqueriavivermaisnasuacasa.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 55/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Apartirdafaladessastestemunhas,ojuizpblico,ManoeldoRego,dissequeno
tinhadvidasdequeBhertolezahaviasidoseduzidacompromessasdecasamentoequese
entregouloucamenteassuaspretenseslibidinosas,deixandosedesvirginar.Noentanto,
segundo,ainda,ojuiz,JooJorgequeriamaise,ento,raptouBhertolezaparaasuacasa.
Nessafala,emnenhummomentoBhertolezaaparececomosujeitodevontades.Elaapenasfoi
seduzidaeenganada.Pormastestemunhasafirmaramqueelajmantinhaum
relacionamentocomJooJorgeequeeste,apesardoseumaucomportamento,freqentava
muitoacasadeJoaquim.Essefatofoimuitoenfatizadopelastestemunhasnosseus
interrogatrios.
PodemosinferirdessecasoqueJoaquim,paidaraptada,haviaaceitadoessasituao,
porqueelaofavoreciae,poralgummotivo,desentendendosecomJooJorge,resolve
procuraraJustiapararesolvla.Afinal,viveremconcubinatonoeratorecriminadopela
sociedadedapoca,porquantoamoralnoeraoprincipalfatorquemoviaaqueixadopaide
Bhertolezaedosoutroscasos.Pelomenosnosparececlaroqueajustia,aqui,porexemplo,
Page53
53
noaparececomotodapoderosa,aintervirdeformainvasivanasociedade,masforausada
pelasfamliasemmomentosastuciososaseufavor.
Vimos,entoqueessaleituraabarcaamultiplicidadedocotidianodehomense
mulheres.nesseespaoqueselocalizamasuniesilegtimas,16assentadasemprticasque,
decertomodo,revestiramsedelegitimidadesocial,aindaquesempreemconfrontocoma
moraldaIgrejaedasleisdajustia.ComoregistrouFreyre(1977),osestrangeiros
surpreendiamsecomofatodeque
Homensnogostavamdecasarparatodavida,masdeunirseouamasiarseasleis
portuguesasebrasileiras,facilitandooperfilhamentodosfilhosilegtimos,sfaziam
favoreceressatendnciaparaoconcubinatoeparaasligaesefmeras.(FREYRE,1977,
p.132)
SegundoVenncio(1986),foraminiciadasalgumaspastoraisedevassasnoperodo
colonialvoltadasparaocombateaoconcubinato.Atsechegou,emdeterminadoscasos,a
permitirocasamentogratuito.ContudoaIgrejanoconseguiu,atoSculoXIX,eliminara
ilegitimidade.OquenofoimuitodiferenteemCampinaGrande,comorelataCmara
(1943),aofalardasdificuldadesencontradaspelafaltadecompromissodospadres,queno
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 56/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
sepreocupavamcomaeducaodosfiisnemcomaassistnciasocial,comoexpressao
fragmentoseguinte:
Otemploqueserviadematriznotinhaasseio,epareciainterminvelaconstruo.
Nemsequerpleiteavamaemissodeloteriasembeneficiodaigreja.Anica
irmandadeentoexistenteeradoRosrio,comumacapelaconcludae
paramentada,quenadadeviaaeles.Eraobradosdevotosqueagiamporcontra
prpriasendoessatalvezarazodedesfrutartantoconceitolocalepossuirgrande
patrimniodeterras.Eporqueosdevotoseramquaseanalfabetos,capazesde
trabalhareincapazesdedefenderseusdireitosemjuzo,foiqueairmandadelevou
dezenasdeanosparaseregularizarechegoumesmoapartirdostioGuarabiracom
aindevidapossedafamliaVilaSeca.Eospadresviamissocomindiferena,
preocupadosapenascomapolticalocal.(CMARA,1999,p.64)
Talfaltadecompromissoafetava,comcerteza,osprojetosdaIgrejaCatlica,de
educarosfiisparaseguiremosseuspreceitos,principalmenteodomatrimnio.Assim,uma
dascaractersticasdapopulaonacionaldizrespeitoaoselevadosnveisdeconcubinatoe,
porconseqncia,deilegitimidade.Umagrandepartedanossapopulaofoifrutode
relacionamentosmantidosforadoquadrodafamliasacramentada.Segundoalgunsdadosde
vriasregiesdoBrasil,analisadosporMarclio(1998),emseulivro,Histriadacriana
16Sobreessaprtica,Vainfas(1997)ressaltaavalorizaoedifusosocialdocasamento,mastambmprope
relerolugarqueoconcubinatoocuparianasociedadecolonial.Esteves(1989)afirmavaqueosbaixosndicesde
casamentonoforamprivilgios,apenas,doperodorepublicano,masdesdeostemposcoloniais.
Page54
54
abandonada,umterodascrianasnascidaslivreseramilegtimasou,decadacembebs
nascidoslivres,emmedia,36eramilegtimos,noSculoXVIIIenofimdoSculoXIX.
Ento,nasociedadecampinensedoSculoXIX,eracomumoconcubinato.Contudo
issonosignificadizerqueessesindivduosdeixassemdereconheceraimportnciasocialdo
casamentomas,poralgummotivo,noefetivavamomatrimnio.Oquetambmnonos
permitedizerqueasmulheresdossetorespopularestivessemumcdigodemoraltotalmente
diferentedoqueasociedadeimpunha.Pelocontrrio,ocasamentoformaleraumaaspirao.
Umexemploparamostrarqueocasamentoeraaindareconhecidocomovantagemo
autuamentodepetiodeJosCndidoPereiradoNascimentoedeJoanaNevesdeAmorim,
moradoresdazonaruraldeCampinaGrandeem1885.Tratasedeumaautorizaopara
casaremsegundoasleisdaIgreja,vistoqueJoanaerarf17de17anos.Assim,segueo
documento:
...Desejamsecasar,segundoasleisdaigrejaedoEstadopormtuainclinao,
tendosidoasuplicanteraptadavoluntariamenteedepositadaemcasadetutela,e
sendoasuplicanterfde17anos,filhanaturaldafinadaMariaFelippoda
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 57/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Conceio,eporisso,nopodendocasarsesemlicena,vemtodorespeito
requereraVossaSenhoriaconcederacompetentelicenanaformadalei.O
casamentovantajosoparasuplicante,poisprecisaampararseparapreservarse
dasmisriasdomundoeosuplicanteigualemqualidade,tembomprocedimento,
easuplicantejulgasemuitobemamparada,unindoseaelenomatrimnio.
(Autuamentodepetio1885)
Dessamaneira,aorganizaofamiliardospopularesassumiaumamultiplicidadede
formas,sendoinmerasasfamliaschefiadaspormulheresss.Issonosedeviaapenass
dificuldadeseconmicas,mas,igualmente,snormaseaosvaloresdiversos,ouseja,svrias
formasdeapropriaoeressignificaodosvalores,legitimandoaaodedeterminadas
mulheresehomens,queinventamformasdedriblar,decriarpossibilidadesdesobrevivncia
(tticas),facesestratgiasdasinstituies.
Assimvriosesteritiposforamcriadosparaasmulheres.sabastadascabiaa
sujeioaosarranjosmatrimoniais,aobedinciaaopatriarcadafamlia,aoseupapelde
esposaeme,bemcomocuidardacasaedoscriados.Assumiam,portanto,olugarde
17PareciamsercomunsoscasamentosdemeninasrfsnoBrasil,umavezqueumviajantefezaseguinte
observao:Aopercorreracidade,deicomumamansodepedrasdedoisandares,rodeadapormurostambm
depedramuitoaltos,acimadosquaispudeverotopodasrvores.Fechavaumareagrande.Indagueioqueera
aquiloemeinformaramquesetratavadeumasiloparameninas,equeerapatrocinadopeloimperadorepela
imperatrizeestavaacargodeumaordemreligiosa.Eramrecebidasrfsecrianasabandonadasporpaiscruis.
Eramcriadaseeducadasparaserteisfsicaementalmenteaprendiamaler,aescrever,aritmtica,costura,
cozinhaetodososramosteisdotrabalhocotidiano.Muitosmoosvolprocuraresposase,depoisde
apresentaratestadodeboamoraledesertrabalhadores,sorecebidosnovestbulo,ondeencontramasmoas
casadouras.Quandoescolhemeodesejorecproco,ojovemlevadoafazerumadoaorazovelinstituio
ou,ento,adarumagarantiadequeirfazlonofuturoprximo(LEITE,1984,p.38).
Page55
55
submissas,nessasociedade.Jasmulherespobresprecisavamtrabalharparasemanter,
tinhammaisliberdade,andavamsozinhas,tinhamumadinmicaquecondiziacomassuas
necessidades.Pormambasestavamsujeitasacdigossociaispreestabelecidos,queas
classificavamdeacordocomoseucomportamentonessasociedade.
Essasmulhereseramcircunscritasnaquelasociedadecomumaidentidadeexpressa
nosseusgestos,comportamentos,linguagensesentimentos.Noentanto,apesardeassumirem
olugardesubmissas,ouseja,demaisfracas,elastambmaproveitavamosmomentos
propciosparatransgredir.Assim,serforteoufracodependedolugar,doterritrioda
enunciao,dasituao.SegundoCerteau(1994),nohumdominadoreumdominado.Nas
relaesdefora,criamseespaos,apropriaesdediscursos,leituraseimagens,que
construiroasmaneirasdefazer.
pormeiodoscasosderaptosconsentidosquepretendemosanalisaressesespaosde
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 58/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
apropriaoe,atravsdastticasempreendidasporessesindivduos,cartografaroutros
territrios.Pormeiodosprocessoscrime,poderemosindicaratitudeseescolhasalternativas,
quepoderoapontarparapossveisdeslocamentosnasrelaesamorosas.Osraptos
consentidosforamcasosque,poralgummotivo,noderamcertoeque,porisso,mereceroa
atenodajustiaeaexposiodaintimidadedevriosindivduos.Esoessesmotivosque
nospermitiramreconstruirasredesderelacionamentosdapoca.Essaatemticaque
abordaremosnocaptuloII,aseguir.
Page56
56
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 59/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
CAPTULOII
RAPTOSCONSENTIDOS:
RELAESALTERNATIVAS
Page57
57
Osraptosconsentidossotrabalhadosnestecaptulo,comoindicadoresdeuma
possvelalternativaparaasprticasamorosas.Aofalardosraptosquenoderamcerto,
estamosnosreferindoaosmotivosquefizeramessessujeitosseenvolveramcomajustiae
questionarporquenooptaramporoutrocaminhoeporquenoresolveramasituaono
mbitoprivado,comoemoutroscasos.
Essemomento,emqueosindivduosganhamluzevoz,ssetornoupossvelporque
entraramemcontatocomessepoder,odajustia.Noentanto,essarelaodepoder,que
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 60/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
envolvetodososindivduosdessescasosderaptoconsentidos,noosparalisa,pelocontrrio,
mostramcomohomensemulheresbuscam,otempotodo,maneirasdiferentesparaconstruir
seucotidianoe,conseqentemente,seusrelacionamentosamorosos.Amulher,nessescasos,
noapenasafigurafrgilesentimental,facilmentecorrompida,elaseapresentacomo
sujeitodevontadesedequerer.elaqueplanejae,muitasvezes,convenceseuraptorafugir.
Nessesentido,pretendemosanalisarecartografarcomoseconstriessequadropara
asprticasamorosasecomoessespersonagensseinseremnele.Oatodecartografarser
entendido,nestapesquisa,comodefinioprovisria,poiscartografarsignificaacompanhar
osmovimentos,aomesmotempoemqueelessetransformam,ouseja,problematizar
constantementeosatoseoscomportamentos,noosentendendocomomovimentosfixose
imutveis,mascomomovimentosfludos,quepodemassumirdiversosperfisaolongode
suashistrias.
Page58
58
2.1Osraptosquenoderamcerto
Oscasosderaptoanalisadosatravsdosprocessoscrimevmcarregadosde
significaoedelinguagensoriundosdoseulugardeproduoque,nessecaso,aJustia.A
linguagemtcnicautilizadanatentativadetranscreverodepoimentoemestiloformal,muitas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 61/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
vezes,implicaumaperdadalinguagemutilizadapelosenvolvidos,restando,pois,ao
historiadorapenasconjecturararespeitodascontradiesvivenciadaspelossujeitos
envolvidos,semprocuraraverdadeiraverso.
Emrelaoaosprocessoscrimederaptoconsentidoqueforampesquisados,
constatamosqueamaioriadosraptosenvolviampessoaspobres.Essafoimaisuma
dificuldadeparatrabalharmoscomessematerial,poisabordarotemadapobreza,emperodos
distantesdoatual,noumatarefafcil,sobretudoselevarmosemcontaqueamaioria
dessaspessoaseramanalfabetas,razopelaqual,dificilmente,podemserencontrados
registrosproduzidosporelesprprios.
Sendoassim,essetipodefontetrazcaractersticasespecficas,quemerecemcuidados
especficosnoseutrato.Muitasvezes,essesdocumentospodemnosdaraimpressodeque
notratamdequestessubjetivas,apenastrazemodiscursojurdico,legitimandooseulugar
dedominaoedeelitista,noentantotrazeminformaesvaliosas,quepossibilitamaanlise
dosvalores,dascrenaseesperanasdospersonagensenvolvidos.Longedeserportadorde
umdiscursoneutro,oumesmoobjetivo,essetipodedocumentomediadoefiltradopor
quemosconstruiu.
Martins(1998),emumartigointituladoRepresentaodapobrezanosregistrosde
represso:metodologiadotrabalhocomfontescriminais,analisaqueosprocessoscrimeno
podemsersimplesmentereproduzidosoudescritos,massim,analisadosemseus
componentesmltiploseatmesmocontraditrios.Paraaautora,incontestvelovalor
dessesdocumentos,postoquepossibilitamanalisarcomoseproduzemeseexplicamas
diferentesversesdosagentesenvolvidosnosdiferentescasos(acusado,delegado,
testemunhas,promotor,juiz),semapreocupaodeverificaroquerealmentesepassou.
Aautoraaindadestacaasdiferenaspresentesnalinguagempolicialenajudiciria,
nopodendoperderdevistaahistoricidadedosconceitosutilizados,portadoresde
significadospertinentesaosagentesdarepressoequenopodemsersimplesmente
transcritos,masprecisamsercontextualizadoseanalisadosdentrodosistemasimblicoque
lhesatribuisentido.Assim,osprocessoscrimeseconstituememfontesdegrande
importncia,masquerequerumaanlisemaiscuidadosa.
Page59
59
Considerandoseessesaspectos,podemosiniciaronossoestudoapartirdeumbilhete
queconstaemumdosprocessoscrimeanalisados:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 62/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
CampinaGrande15maro1905
D.Carlota
Pessolheperdopelaraivaquedevelheestarcomelaporcausadasahidade
iazinha,umacausanaturalquandoseamma.D.Carlotatambmjpassoupelo
mesmo.Portantonoprecizapreocupar.Notemtermosparalheexplicar,oque
lhepossogarantirquesuafilhanofoienganadacomoasenhora,ohomemque
lheencostoutemopropozitodenocazar,mastemacodehomemnosparaa
suafilhacomoparaasenhora,porissonosepreocupe,porqueoqueestafeito,
notemjeito,arremediadoesta,quandoquiserversuafilhapodevir,pois,temos
muitogostodelheveremnossacazaepretendolhetrartarlhebememuitobemse
noquiservirequiserqueeulheapareaireilcomtantooqueeuqueroum
perdoparaiazinhaeparamim.Necoqueumhomemdebem,agradeimuitodos
modosdelemoderadoepassoumeserumhomemdebem.Voufazertudopara
empregareleeasenhoracomseusirmossequiseremvirmoraraquitenhocazae
atgostomuitojlhedissequandoprecisardemimoudesuafilhanoseacanhe
poisdemuitogosto.Lembranasatodosequeficoasordens.
Doamigocerto
ArtiquilinoDantas.
EsseobilhetequeconstanosautosdoraptodeMariadeRosalinadeArajo,menor
dequinzeanos,queresidianazonaruraldeCampinaGrande,comsuame,umirmoetrs
tias.Jdiscutimosalgumasquestessobreesseraptonoprimeirocaptuloeanalisamos,
principalmente,asredesdeencontrosqueeramaproveitadospelosindivduosparase
conheceremeiniciaremromances.Assim,Rosalina,queestavahospedadanacasadeSenhor
JosMathias,possvelamigodafamlia,conheceArtiquilinonafestadaConceioe,depois,
encontramsenafestadeSoSebastioenocarnaval.
Retomandoobilhete,vriasquestessurgemapartirdele.Aprimeiradelasseriaa
certezadeArtiquilinoemnosecasarcomRosalina,emboraafirmassequeiriaassumirno
samoa,mastambm,todaafamlia.Eleeracomerciante,solteiro,tinhatrintaanosde
idade,possuacasasdealuguelepareciaserumbompartidoparaapoca,poistinhauma
situaofinanceiraestvel,podendomanterumafamlia.Aindaassim,decideraptarRosalina,
moapobre,masnosecasariacomela.
Obilhetenosfazseguirumarededeidiasquepoderiamfazerpartedamentalidade
pelaqualArtiquilinoseguiava.SeelequeriaRosalinaapenasparamanterrelaessexuaise,
depois,abandonla,utilizandose,comoconstanosautosenadeclaraodeD.Carlota,de
seduo,porquefezquestodeexplicarquaiseramassuascondiesemrelaoaRosalina?
IssonosfazcrerqueArtiquilinoestavacertodequenoqueriacasar.E,comograndeparteda
populaoParaibananoestavasendoguiadaapenaspeloscdigosmoraisdapoca,porisso
viroucasodepolcia.Todaviataisquestesnoseroanalisadasapenasenquantoresistncia
Page60
60
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 63/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
aumaordemdominantepatriarcal,mastambmenquantoalternativasparaasprticas
amorosasdapoca.
Nodecorrerdoprocesso,tantoamequantoaraptadadeclaramqueArtiquilino
empregouummeiodeseduo,mas,emnenhumaparte,constaqueelelheprometeu
casamento.Rosalinaafirmaqueeleaseduziuprometendolheumavidamelhor,umaboacasa
eassistnciaparasuafamlia.Serqueseduoapalavramaisapropriadanessecaso?O
relacionamentoeravantajosoparaambos:paraArtiquilino,porquepermaneceriasolteiro
diantedasleis,eparaRosalina,porqueteriaumavidamaterialmelhor.
Qualseria,ento,osignificadodeseduo?Haveriamltiplasrepresentaespara
essetermo?Bessa(1994),emsuadissertao,intituladaJogosdeseduo:prticasamorosas
eprticasjurdicasUberlndia,1950a1970,levantaquestesacercadessatemtica.A
autoradiscuteadistinodasdiferentesprticasculturaisdeseduo,enfatizandoa
expectativadoscomportamentosmasculinosefemininosenvolvidanessasprticas.A
literaturatrazocasodeDonJuanque,paraconquistarasmulheresdeseumesmonvelsocial,
prometiaocasamento.Jcomasmoaspobres,elefaziapromessas,usavadechantagem
emocional,convencendoasdeseussentimentos.Oconquistadorfaziacrerquedependiado
amordamulhere,assim,tornavaamaisimportantequeeleesuaclassesocial.Almdisso,
acaracterizaodaseduotpicassecompletaquando,apsosdelriosamorosos,o
sedutorquebraopactorealizadoduranteoritual,deixandoamulheremestadodepenria
amorosa..Aissosedeveofatodequeamaiorpartedashistriasdeseduocarregao
estigmadeterfinaltrgico.(BESSA,1994,p.27)
importanteenfatizarquenoeramapenasoshomensquepraticavamaseduo.Na
literaturafrancesadoSculoXIX,existemhistriasdemulheressedutorasecorruptas,como
MadameBovary,deFlaubert.Masaimagemdamulherperigosajbemmaisantigae,
segundoBessa(1994),remontaprpriamitologiapagecristdagnesedouniverso
feminino,comonomitodePrometeuePandora18enahistriajudaicocristdeEva19.
18 NomitodePrometeuePandora,Zeus,parasevingardatraiodePrometeu(eleroubarafogodivinoeo
entregaraaoshomens),armoulhee,conseqentemente,aoshomens,umacilada....ordenouaseufilhoHefesto
quemodelasseumamulherideal,fascinante,semelhantesdeusasimortais.Paratornlairresistvel,Hefesto
teveacooperaopreciosadetodososimortais.Atenasensinoulheaartedatecelagem,adornouacomamais
belaindumentriaeofereceulheseuprpriocintoAfroditedeulheabelezaeinsufloulheodesejoindomvel
queatormentaosmembroseossentidosHermes,omensageiro,encheulheocoraodeartimanhas,
imprudncia,astcias,ardis,fingimentoecinismoasgraasdivinaseaaugustapersuasoembelezaramnacom
lindssimoscolaresdeouroeashorascoroaramnadefloresprimaveris....SuamissoeralevaratPrometeu
umacaixa(jarra)cheiadecalamidadesedesgraas.Prometeunosedeixouenganarporqueerasbioe
inteligente,masseuirmoEpimeteuacaboucasandosecomPandorae,porcuriosidadefeminina,Pandora
abriuajarra,deondeexalaramtodosostiposdemales,restandoaesperanaporquePandorarecolocara
rapidamenteatampa(BRANDO,1987,p.167168).
19 EvaumaespciedeversocristdePandora,aoincentivarAdoanosecontentarcomoslimitesimpostos
pelosenhornoParaso.Porisso,provaofrutoproibidoeatiaopaladardeAdo,provocandonohomemasede
Page61
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 64/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
61
Nessesmitos,amulhersurgecomoiscaprovocativa,detentoradegrandebelezaeencanto,
capazdeconvenceroshomensapraticaremcoisashorrveis.Portanto,osignificadode
seduoestatreladoaodesejodeconseguirepossuiroquesequer,sejaocorpodooutro,
sejaalgumaaoquesequeiraqueooutrofaa,ambasteriamfinaisnegativos.
NocasodeRosalina,aseduopoderiaultrapassaressesdoissignificados:elapoderia
tersesentidoseduzidapelaboavidaqueelelhedaria,eele,seduzidopelapossibilidadede
terumamulherparacuidardeleedesuacasa,semospontosnegativosdocasamento.Assim,
aseduopodeterobjetivosbemmaisprticosemenossentimentais.
Norelacionamento,Rosalina,comovriasmulheresdapoca,noficavaapenasno
papelpassivodojogodeinteresses.Elatambmtomavainiciativas,trocavacartasdeamor
comArtiquilino,poisoleiteiroconfirmaquelevavacartasdeumparaooutroequefaziaisso
emsegredo,porquantonodeixavaqueningumvisse.Foiessemesmoleiteiroqueenviou,
nodiaseguinteaodorapto,obilheteparaD.Carlota.EleerachamadodeJooAlexandreda
Silva,tinha26anoseeracasado.Suafunolhepermitiateramplacirculaopelosvrios
grupose,conseqentemente,comvriaspessoas.Nessecaso,eleeraumtimomeioparaa
circulaodenotciasemensagens.
Assim,natardedodia14demarode1905,jestavatudopraticamenteacertado.No
finaldatarde,ArtiquilinopranacasadeRosalina,dizendoqueeraparadescansarda
caminhada,poisvinhadoSerroto,regioprximaaSoJanurio,ondeamoamorava.
Nessemomento,talvez,jtivessesidoentreguealtimacarta,combinandoanoitedafuga.A
partirdasnovehorasdanoite,amesentiufaltadafilhaepercebeuqueelatinhalevadotodas
asroupasquepossua.Logopelamanh,amedaraptadarecebeuobilhetedeArtiquilino,
entreguepeloleiteiro,efoicidadeprocurarafilha,masArtiquilinosenegouaabriraporta
dacasa,esofezparaosoldadodapolcia.Emseuinterrogatrio,Rosalinaafirmaque
passaraanoiteeodiatrancadacomArtiquilino,mantendorelaessexuais,epeloautode
corpodedelito,noconstavaquehouverafora.Issojseriaumindciodequeelapoderia
estargostandodesserelacionamentoesentindoprazerdeestarcomele.Mas,emsuafala,
afirmaqueforaseduzidaporArtiquilinoequeelehaviaprometidonadafaltarparaelanem
paraasuafamlia.
Nasuafala,elapoderiaestarconstruindoumaimagemquelhefavorecesse,poissabia
queseafirmassequeteriafugidoporquerer,noteriaajustiadoseulado.Nesseperodo,
comoanalisouEsteves(1989),odiscursojurdiconodeixavadvidasarespeitodaconduta
idealdeumamulher.Amaioriadassupostasvtimassabiaquenopodiamostrarsecomo
pelopoder.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 65/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page62
62
mulheresativas,quesabiamoquequeriam,porisso,muitasvezes,falavamoqueosjuzese
ospromotoresqueriamouvir,ouseja,queforamenganadasouseduzidas,principalmentepela
promessadecasamento.Avontadedamulhernodeviaprevalecer,pelomenosnocomo
sujeitodedesejoedevontades.Sabendodisso,Rosalinautilizouumatticaparafavorecla:
adeservtimadaseduodeArtiquilino.Noentanto,ficaclaroqueassuasatitudesnoeram
apenasdevtima,jqueelatambmcorrespondiaaosencontrosqueocorriamnacidade,
comotambmescreviabilhetesparaele,queeramentreguespeloleiteiro.
JArtiquilino,aseufavor,acusouRosalinadetloprocuradonohoteldeJos
Bernardinoequesnohaviainiciadoumaconversaporqueelaestavaacompanhadadeuma
amiga,razoporquetemeuquealgumpercebesseasuaaproximao.TantoRosalinaquanto
Artiquilinosabiamquepapisdeveriamassumir,paraqueaculpanorecassesobreeles.O
rapazsabiaqueofatodeRosalinaestaremumafesta,longedameoudealgumresponsvel,
apenascomumaamiga,nocorresponderiaaocomportamentodeumaboamoa.Alm
disso,segundooraptor,foielaquemtomouainiciativadeaproximaoaolheperguntarse
sabialereescrever.Foielatambmquemenviouoprimeirobilhete,escritoalpis.Como
nopodialer,pediuqueamoaescrevessecomtintae,nooutrodia,recebeuobilheteescrito
assim.Parecenosquenoeratodifcilacomunicao,umavezqueosindivduos
encontravammaneirasbemastuciosasparatalobjetivo,atmesmoquandoadistnciaera
grande.SegundoArtiquilino,Rosalinapedia,nobilhete,queelefossetirladacasadasua
me.Ento,depoisdereceberdiversascartas,decidiutirladecasa.Artiquilinoainda
afirmouquenomanteverelaescomelae,comoprovadoseurespeito,enviouumacarta
paraDonaCarlotaexplicandotudo.
OutratestemunhadocasofoiosenhorJosMathias,de68anos,casadoeartista,que
hospedouRosalinaduranteasfestasdecarnaval.Eledizquenodesconfiavadasvisitasde
Artiquilinosuacasaporquecompreendiaqueambosmantinhamumnamoroequesabiaque
asvisitasjaconteciamquandoelaficouhospedadanacasadeoutrapessoa(oprocessono
especificaquemera).Atestemunhaafirmaqueoraptordeixoubemclaro,apsorapto,que
noqueriasecasar,esim,amasiarsecomRosalina,quefoi,espontaneamente,morarcomo
rapaz.
Dasfalasdastestemunhassaemmuitasinformaes.Algumasafirmam,porexemplo,
terescutadoArtiquilinofalarquenoterianecessidadedecasarenquantoexistissemmulheres
solteiras.Nessemomento,asintenesdeArtiquilinoparacomRosalinaparecemsetornar
maisclaraseleatpodianutriralgumsentimentoporela,noentanto,queriamanterum
relacionamentosemasresponsabilidadesdocompromissodocasamento.Aquitambmse
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 66/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page63
63
confirmasercomumoshomensmanteremconcubinas,eparecetambmqueRosalinaestava
deacordocomessarelao,jqueoraptossetornacrimeapartirdadennciadame.Se
elativesseconcordadocomasituao,noteramosconhecidoessahistria,queseriaapenas
maisumaentretantasoutrasacontecidasemCampinaGrandeeemtodaaParaba.
Afinal,quemeraRosalina?Algunsadefendiamdizendoserelaboaehonestaoutros
afirmavamqueeraespertaesedutora.Muitaseramasopiniesaseurespeito,cadaqualcom
umainteno.Seriapossvel,aomenos,fazerumesboodapersonalidadedeRosalinasem
cairnaarmadilhadesantificlaoupunila?Paraapoca,elaapresentavaalgumasatitudes
nomuitoplausveis,porquantoplanejouoprpriorapto,comonamorado.Pareciasaberda
resistnciadeleaocasamento,emesmosabendodaspossveisconseqnciasqueoseuato
traria,resolveufugir.Almdisso,araptadatinhacertaliberdade,poisfoiparaafestacom
umaamiga,eoprprioArtiquilinotinhaidovisitlanacasaondeestavahospedada,sema
necessidadedenenhumconsentimento,vistoqueodonodacasatinhadeduzidoqueambos
estavamnamorando.Paraaodiscursojudicirio,essesatosjbastavamparaseconcluirque
Rosalinaestavamercdosperigosdacarneeprecisavadeapoio,paraquenofossemais
umaconcubina.
Ento,comopensaressasvriasrelaesqueseestabelecementreaproliferaode
cdigoseticasalternativas?Melhordizendo,comocartografarassubjetividades
singularesfrentequelescdigos,consideradoslegtimos(hegemonicamentepredominantes),
cotidianamentedifundidosatravsdediferentesinstituiessociaiscomosendonaturais?
NoinciodoSculoXX,muitosdiscursos,consideradoslegtimos,sodifundidosna
imprensa,nosentidodeconstituirumidealdemulher,umidealdecasamento,comooartigo
publicadonojornal,OCampinaGrande,em30demaiode1909,quetrazumacolaborao
deSantinhaPessoaCavalcante,comottuloAstrsphazesdamulher,emqueelarelatao
papeldafilha,daesposaedame:
Serfilhaserocofrepreciosodetodososaffetosecarinho,cuidadosamentepor
bonseverdadeirosprogenitores.Setodasasmulheressoubessemaserfilhas
verdadeiramente,nocudolarjamaisapareciamnuvensdedesgostoparatoldlo.
Seresposaseranjotutelaraohomem,aquemconsagraratodooseuamor.A
mulher,quevisanocasamento,ointeressedoouroenoaconsagraoda
sympahia,nopodeabsolutamentediserquealcanaafelicidade,nestasegunda
phasedesuaexistncia.
Sermefinalmente,seroextremodabondadeedameiguiceparaoentes
queridosquelhedevemoexistir,oseroexemplovivo,edificanteda
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 67/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
perfectividadeaquepodeattingiramulhernastrssublimesphases,porquevem
depassarcnaTerra.Umabameotodo,ocompletodagrandeobrade
educaofilial,incontestavelmenteumlivroabertoparanelleseaprenderaser
bafilhaebaesposa.
Page64
64
Feliz,pois,daquellaquechegaaattingiraultimaphasedavidafeminil,sempre
obedienteaosproveitosconselhosdesuabaecarinhosame.(Jornal30demaio
de1909anoII,n30)
Aboamulher,segundoexpressamaspalavrasdaautora,teriaqueexercerbemastrs
fasespelasquaisdeveriapassar:serumafilhaobediente,umaesposafielaolareaoseu
maridoeumamezelosaecarinhosa,preocupadacomaeducaodosfilhos,sobretudo,das
filhas.NotrabalhodeEsteves(1989),oidealfemininoaserconstrudopelodiscursojurdico
eradequeamulherfosseresponsvelporconstituirumafamliasadiaehiginica.Paraisso,a
honraseriaoprincipalindicador,eraahonraqueiriaafirmarqualmulherpoderiafazerparte
deumafamliahiginicaouno.
Assim,aimprensaparaibanatambmeraresponsvelporpropagarvalores.Segundo
Barbosa(2006),emseutrabalho,Miscelneas,rodapsevariedades:antologiadefolhetins
paraibanosdoSculoXIX,apesardaaltataxadeanalfabetismo,aleituradosjornaispodia
serfeitanosdeformasilenciosaesolitria,mastambmemvozalta,comotambmpodia
serfeitoemprstimodejornais.Aautorareferequeessaleituracompartilhadadojornal,seja
peloemprstimo,sejapelapartilhaemvozalta,ilustradapelaspalavrasdofolhetinistada
GazetadoSerto,ondioCariry,nofolhetimCel,de26dedezembrode1889.Aose
referiraosleitores,eleofazdividindoosemduascategorias.Issorevela,paraalmdesuas
cobranasecrticas,modosdeleredeseapropriardessesuportedeleitura,queojornal:
BoasfestasaosbonsassinantesdaGazetadoSerto.Osbonssoosquepagamas
suasassinaturas.Osoutros...Coitados!Comopodempassarboasfestas?
Osremorsosquesentemainquietaoquemostram,quandoavistamocobrador,o
velhoLino,quenosecansadeimportunlostudoistoemaisalgumacousa
(sic)bastanteparaquevivamsobressaltados,enopossamterboasfestas.
Nestesculodasluzes,ano2.daRepblicadoBrasil,noEstadodaParaba,a
Gazetalidapormilharesdecidados,doisterosdosquaissofilanteseum
teroqueassinametadenopaga!(JornalGazetadoSerto26dedezembrode
1889ApudBARBOSA,2006,p.2).
Vse,ento,queosjornaispodiamserlidosdediversasformasepordiversaspessoas
quenoapenasaquelasqueoassinavam.Daaimportnciadessemeiodecomunicaocomo
disseminadordevalores,inclusivesobreamulher.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 68/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Ocomportamentofemininoseriaoprincipalpontoaserexaminado,inclusivenos
jornais.Suacondutanopoderiaterindciosdeliberdade,poisnolheerapermitidosair
sozinhanemmostrarvontadeprpria,devendo,pois,serpassiva.Rosalinanotinhaesse
perfil,vistoquetinhamomentosemqueficavasozinhaemcasa,equandojestavaasscom
Artiquilino,depoisdorapto,mantevediversasrelaessexuaiscomele.Almdisso,ame
Page65
65
tambmnoparecetersidoumbomexemplo,segundoasociedadedapoca.Erame
solteira,nuncahaviasecasado.Noentanto,taiscomportamentosnosignificamque
Rosalina,suameeoutrasmulheresdapocanovalorizassemoscdigosmorais,mas
estabeleciamumarelaobemmaiscomplexadoquesimplesmenteseoporemouaceitlos.
Nessaperspectiva,temosumexemploquenospermiteproblematizaressesespaosde
negociaoedecontradiovivenciadaspelosindivduosemquesto.Nodecorrerdo
processo,D.CarlotapedeoseufechamentoedizperdoarArtiquilinopelocrimedeofensa
honradesuafilha.Talatitudenosdeixaintrigados.Porqueelaperdoariaoofensordahonra
desuafilha?Teriaelelhepropostoalgumatrocavantajosa?Provavelmente,pois,maisdoque
repararahonraeavirgindade,tambmestavamemjogomotivosprticosenvolvidosno
desejodecasar:dividiraresponsabilidadedeumapossvelgravidez,ascendersocialmentee
terumaseguranaamaisnorelacionamento,almdissoeleafirmanobilheteescritoparaela
queajudariatodaafamliadeRosalina.
Mesmopercebendofragilidadenasfalasdospersonagens,podemossentirqueelesno
estopautandosuasaesemumanicamoral,emesmoqueofosse,todosnoa
vivenciariamdamesmamaneira.Oquepretendemosproblematizarquenopodemos
reduzirumfatocomoesseaapenasmaisumcasodetransgressoaocomportamentomoral
emrelaosnormassociaisdapoca.Menosainda,identificlocomopertencenteauma
moralpopular.
Nessesentido,ascomplexidadesdessasexperinciasmoraisvomuitoalmda
dicotomiatradicionaldeagruparasprticasindividuaisoucoletivasdentrodosistema
analticoqueascataloga,distinguindoasquesocontraouasquesoafavordosistema
dominante.Considerandoasformasdesubjetivaodoscdigosevaloressociais,podemos
vislumbrarapluralidadedeperspectivaseaessem,necessariamente,agruplascom
esquemassuperficiaisehomogeneizadores.
Levandotudoissoemconsiderao,analisamoscommenossimplicidadeateiade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 69/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
relaesqueseformaapartirdoscasosderapto,inclusiveodeMariaRosalina,acomear
pelasuame,D.Carlota,que,emprincpio,assumeopapeldeme,miservele
desamparada,queprocuraajustiaparaintervirnadefesadahonradesuafilha.Emoutro
momento,essamesmamulherdizperdoaroofensorArtiquilinoDantas,semmotivosclaros.
Logodepois,sentindoselesada,recorreJustia,alegandoqueosenhorArtiquilinoabusara
dasuaboaf.Ele,entretanto,lanoumodeoutrattica,afirmandoqueD.Carlotanoera
miserveleconseguiuvriastestemunhasqueafirmavamqueelapossuastio,casa,riona
propriedadeeplantaes.Sendoassim,aJustiadecidiuquescontinuariaoprocessoatravs
Page66
66
deumaaoprivada,pagaporD.Carlota.Nosabemosofinaldoprocesso,apenas,que
durouquaseumanoparachegaraesseponto.
Osprocessosnonospermitemiralm.Nohcomosaberoqueaspessoas
envolvidassentiamparaalmdoquefalavamnosprocessos.Suasvidasnoforamregistradas
emoutrafontedocumental.OqueRosalinasentiuaosedarcontadequeseusplanosno
haviamdadocerto?QuetipodesentimentoArtiquilinonutriapelaraptada?Porqueocaso
noterminouemumfinalfeliz,comosedeseja?Contudo,mesmosemtermosessas
respostas,podemosfazeralgumasconsideraes,comoporexemplo,noclassificaras
prticasamorosasapartirdeumaclassesocial,pois,assim,estaramosreduzindoauma
moraldospopulareseoutradaelite.Almdisso,qualquerdinmicadiferentenacultura
popularseriaapenasdelutaentreopressoreseoprimidos,emqueosltimosselimitams
estratgiasdecombatee/oufugadasimposiesfundadasporumaminoriaavantajadade
dinheiro,erudio,prestgioepoderpoltico.Nopretendemosdesfazerdascomplexidades
dasredesdeaesesignificaesnasquaisosagentessociaisseenvolveme
(re)dimensionamoseuexistir,rompendo,inclusive,comdeterminismoseconmicos.
Nessenterim,adivisoentrepopulareseelitesignificaanecessidadedenoabolir
completamenteasdiferenassociais,porquantoessasculturasnoexistemisoladase
independentesumadaoutra,nointeriordeumamesmasociedade.Dessaforma,analisamos
comoastestemunhas,osacusados,osacusadores,avtimaeajustiaconstroem
contraditoriamentearealidadeapartirdeseulugarsocialecomodiferentesformasculturais
estopresentes,sendo,pois,impossvelidentificarumanicamoralpopular.
Noestamosafirmando,comisso,quetodososindivduosslegitimamasua
existnciagraasrelaoquemantmcomopoder.Ossujeitosaquianalisadosnoexistem
apenascomoexemploderesistnciaouresignaoaopodermoralestipulado.Pensarassim
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 70/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
nosremeteriaaumaanlisesimplificadadeforaversusfraqueza,deautoridadeversus
resistncia.Revel(1998)analisaoutrocaminhoparaessadiscusso.Elesugerequese
desloqueaanliseparaosfenmenosdecirculao,denegociaoedeapropriaoemtodos
osnveis.
importanteaquiserbastanteclaro:oshistoriadoresemsuamaioria,trabalham
comsociedadesfortementehierarquizadasenoigualitrias,nasquaisoprprio
principiodehierarquiaedadesigualdadeestprofundamenteinteriorizado.Seria
ridculonegaressasrealidadesefingirqueasoperaesqueacabamosdecitar
circulao,negociao,apropriaopodemserpensadasforadessesefeitosde
poder.(REVEL,1998,p.30)
Page67
67
Oautortambmalertaquereconhecerosefeitosdopodernosignificaafirmarque
essassociedadesourealidadestambmnopodiamdeformloseinscrevlosemcontextos
diferentesdaquelesqueoriginalmenteeram,submetendoosalgicassociaisparticulares,
possibilitandoaohistoriadoroutracartografiadosocial.
FoioqueaconteceunocasodeRosalina,suame,eArtiquilino,paraelesnoestava
emjogoapenasempreenderumaresistnciaaoidealdemoral.importantequeestejamos
atentosacomoserealizamessasrelaesdenegociaoentreosvriosgrupossociais20.Ao
invsdehomogeneizarosatoressociaissobamesmatendncia,precisoproblematizaras
tticasporelesdesenvolvidasemfunodesuaposio,sejafamiliar,pessoaloudegrupoe,
dessaforma,cartografaritinerriosindividuaisquefazemapareceramultiplicidadedas
experinciaseascontradiespornossospersonagensvivenciadas.
Noprximotpico,analisaremosaproblemticadasrelaesdepodernoscasosde
raptoconsentido.
2.2Relaesdepodernoscasosderaptoconsentido
Antesdefalarpropriamentedosraptosconsentidos,interessantequequestionemoso
significadodapalavrapoderou,aomenos,comovamospensaroseusignificadonesta
pesquisa.Opodernoestassociadoapenasaonegativo,imposioouviolncia,mas
tambmincitaoeproduo.Elenosegueapenasumadireo,estemtodaparte,
inclusivesobaformademicropoderes,aparecendoemdiversasrelaes:nafamlia,na
sexualidade,noamor21.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 71/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Oscasosderaptotambmnospermitemaproximardessaanlise.Dentreeles,
destacamosodeMariadaConceio,raptadaporBelarmino,em1882,casado,22anos,
agricultor,analfabetoemoradordeCabaceiras.Quandoveioprocurartrabalho,emCampina
Grande,comoamigoVirgnio,ficouhospedado,emprincpio,nacasadoavdoamigo,
vulgoBento,queerarezador.Elesaiupararezarodentedeummoradordostio,
20 Amicrohistria,enquantosuportetericometodolgico,abriuumasriededebatesacercadapossibilidade
deabordaroscomportamentoseaexperinciasocial,aconstituiodeidentidadesdegrupos,noabrindomo
dosocial,masenfatizandoumaabordagemdiferente,atravsdeumindivduoouumgrupo,acompanhandoa
multiplicidadedosespaosedostemposeameadadasrelaesnasquaiseleseinsere(REVEL1998:21).
21 ParaBarros(2004),interessantenotarqueaanlisepropostaporFoucaultsugerequeohistoriadordeva
buscarapercepodasrelaesdepodernoslugaresmenosprevisveis,menosformalizados,menos
anunciados.Essemtodogenealgico,quebuscaopoderemtodosospontosdasociedadeenomaisnos
lugarescongeladospeloaparatoestatal,vaiaoencontro,tambm,dasabordagensqueexigirodohistoriador
queeledesenvolvaumameticulosidade,quepasseacultivarosdetalhes,oacidental,aquiloque,aparentemente,
insignificante,masquepodeprecisamentecomporcomoutroselementosachaveparaacompreensodas
relaessociaisexaminadas.(BARROS,2004,p.142)
Page68
68
acompanhadodeBelarminoedeseuneto.FoinessaocasioemqueconheceramMaria
Antnia,medaraptada,esehospedaramemsuacasa,porsermaisprximadotrabalhoque
arranjaram.
MariaAntniaeramesolteiraemoravacomafilhaeumfilhomenor.Mesmoassim,
hospedouemsuacasaesseshomens.Alielespassaramoitodias,umperodosuficientepara
aproveitaremosmomentospropciosparaosencontros,umdosquais,segundoBelarmino,foi
nacasadefarinha,aproveitandoqueamedaraptadatinhasado.Nesseencontro,orapaz
afirmaque,paraconvencloaraptla,MariadaConceio,de17anos,teriaditoqueno
eramaisvirgemeque,porisso,queriairemboracomele.Porm,dizerqueamoanoera
virgemtambmpoderiaserumatticadeBelarmino,jque,assim,suaculpaseriabem
menor.
Belarminotambmsabiaqueesseeraomomentodecriarumaboaimagemdesipara
ojuize,dessaforma,eracrucialsaberoquedeveriaserdito,oumelhor,oqueajustiaqueria
ouvir.AmelhorrespostafoidizerquenegouapropostadeMaria,afinal,eleeracasado.
Pormdeixaescaparumgesto,umafalaeleteriaprometidoaMariaquesecasariacomela,
assimquesuaesposamorresse.NohavianecessidadedeBelarminorevelaressegesto,afinal
estariaassumindoquenutriaalgumsentimentoporMaria,noentanto,nemsempreosujeito
conseguemanteramesmaposturanodecorrerdoprocesso,aindaque,muitasvezes,esteja
sendoorientadopelosadvogados.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 72/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Belarminoafirmou,ento,quetinhaidoembora,masMariaoteriaacompanhado,sem
queameapresentassenenhumamanifestaocontrria.Assim,navsperadeSoJoo,os
doisseguemviagem.Seriamesmopossvelqueamedaraptadateriaconcordadocoma
sadadasuafilhacomorapaz?Teriaele,comoafirmaramastestemunhas,ditoqueera
solteiro,eameconcordadocomorelacionamentosemquesecasassem?Essassopeasde
umquebracabeaquerequercuidadoaosemontar,poisprecisonoesquecerquesetrata
deprocessoscriminais,duranteosquaisaspessoastinhammuitocuidadoaopronunciarasua
fala,masque,assimcomoBelarmino,poderiamsecontradizerporalgunsinstantes.
Acadafaladospersonagensenvolvidosnessecaso,atramadessahistriaganha
novoscontornos.SegundoodepoimentodeMariaAntnia,porexemplo,Belarminoteria
mentido,dizendoqueerasolteiroequequeriasecasarcomMaria.Amediznoter
aceitado,afinal,eleeraquaseumdesconhecido.Contudo,ofatodenoconheclobemnoa
impediudetlohospedadoemsuacasa.Severdadequeamenoaprovouo
relacionamento,entotemosummotivoparaorapto.
Page69
69
Asfalasdastestemunhastambmconfirmamessaverso,poistodosdizemqueMaria
eraumamoahonesta,quenotinhanamoradoequeBelarminoahaviaseduzido,dizendo
sersolteiroequecomelapretendiasecasar.EssaparecesertambmaopiniodaJustia,
poisojuizrelata:
EmdiasdoannopassadoBelarminodeSouzaapresentousenolugardeGoity
destetermo,ecomafalsadeclaraodequeerasolteiroconseguiucaptaras
affeioesdeMariadaConceio,menorde19annosdeidadeefilhadeAntoniado
EspritoSanto,maistardepediuaemcazamentoparamelhorpodersaciarosseus
desejos,masnopodendoconseguirporestemeio,combinousecomseuamigoe
nanoitede24dejulhodomesmoannoraptouainfelizMariadacazadesuame,
ondeviviahonestamenteparaolugaremPernambucoealientregouaprostituio.
(Raptode1882)
Nodecorrerdoprocesso,nohregistrosdequeBelarminotenhalevadoMariada
ConceioparaPernambuco,massim,paraCabaceiras.Pormcomum,nosprocessos,a
Justiaalegarquearaptadafoientregueprostituio,principalmentequandooraptora
abandona,comonoscasosderaptoconsentidoderis,FranciscaeMariaCavalcante.Poressa
razo,desdeoSculoXIX,persisteumapreocupao,sobretudonosdiscursosmdicolegais,
comaproliferaodaprostituio.AspesquisasdeRago(1991)edeEngel(1989)
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 73/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
mencionamosposicionamentoshigienistasemoralistasquecercaramodebateemtornoda
administraodaprostituionoseiodeumasociedadecivilizada,pautadananecessidadede
instauraodoprogresso.Aprostituio,almdeserumaformadediscriminao,serve
comolibiparaosrepresentantesdopoderpblicopenetraremnaprivacidadedaspessoas
comcertalegitimidade(BESSA1994,p.132133).
OJornalAopinio,de1877,tambmalertavaparaosperigosdaprostituio,
principalmentenosperodosdeseca,quandoasmulherespoderiamseprostituirpara
sobreviver.OJornalcontatambmumcasodeestuproocorridoemMataLimpa,Areia,
cometidopelosargentodacompanhiadesocorroaosretirantes.
EsperamosqueS.Ex.tomenovasprovidnciasemfavordasvtimasdaseca
amparandoahonraepunindoseveramenteosprostituidores,qualquerquesejaa
suaposioetambmquecomurgnciaprovidencieparaquesejamvestidasas
mulheresdespidasqueemgrandemuitograndenmero,andampelasestradas.
OatentadodaMataLimpanopodeficarimpune,etodosesperamo
procedimentodeS.Exc.Annimo(JornalAOpinio28deoutubrode1877
ApudBARBOSA2007,p.136).
Aprostituioeraumperigoconstante,principalmenteparaasmulheresqueficassem
expostasnasruas.Porissootrabalhonoerabemvistoparamulheres.Onicoespao
Page70
70
permitidoparaasrelaessexuaiseraocasamento,concebidocomoinstituiohiginicae
nicoespaodasexualidadesadia.Asexualidadesadiaeradefinidapelaidiadeprazer
comedido,nemexcessivonemausente,quegarantiriaareproduodaespcieeno
ameaariaaintegridadedocorpo.
Nessaperspectiva,atendendoaumprojetodefamlianuclearehiginica,foi
publicado,em1899,umartigoqueexaltavaocasamentocomocomplementodavida
feminina:
Prosasfeminis
Onossosexoprecisardeliberdadesocial,poltica?
Ocasamentonounicamenteumaquestodeamor,nemdehigiene,nemde
economiasocial,nemdebeleza,nemdesentimentos:noasatisfaopurae
simplesdeumardentedesejo,nemumnegcio:masumaharmoniadetodasessas
cousas.
Oelementomaispreponderantenocasamentoarecprocaestima,francae
desinteressada.
Muitoshomensemulheresentramparaoestadomatrimonialimpelidospor
diversossentimentosevistasdiferentes.
Realizadoquesejaocasamentoumdosatosmaissriosdanossaexistncia.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 74/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Assimcomopodeacarretaramximafelicidade,podeproporcionaromais
profundodesespero.Porissosedeveantesdeconvencionlohaveramaior
reflexoenodeixarquedomineaprimeiraimpressoquefazdoamorum
sentimentoindomvel.
Detudo,porm,oquefatoenarraahistriaqueocasamentodesdeo
predomniodacivilizaocristtemelevadoaposiodamulhernasociedade,
permitindolheconservarinaltervelessevigordaalmaquenotemsexo.
Amulherdbiletimorata,comodizem,dirigeomundodosanturiodolar
domstico.
ocasamentoparaamulheravalvularporondeeleslicitamentetransudameo
elomaisvigorosodaliberdadesocialqueelafrui.Eopedidodecasamentoo
maiorcumprimentoqueummoopodedirigiraumadonzela.(JornalORebento
15deagostode1899ApudBARBOSA2007,p.154155).
Page71
71
Oartigojapontaqueaharmoniadeumcasamentodependedevriosfatoreseque
nobastaapenasoamorparamantla,poisestepodeserinsensatoeirracional.no
casamento,comosinnimoderesponsabilidade,queamulherseencontracomoseueu,pois
asqualidadesassociadasaoseusexo,comosentimentaleamorosa,quemantmafelicidade
docasamento.Oartigoaindacontinuaafirmandoquenecessriomaiorconvivnciaentre
osrapazeseassuasnamoradaseaconselhaospaisdointerioranosertoseveros,aponto
denopermitiremsequeraconversaentreosnamorados.Segundoainterpretaodaautora,
poisoartigoassinadoporBrbara,acamponesa,emboraessepossaserumpseudnimo,o
interiorapresentavaumaespciedecativeiroparaasmoas,oquenoerasaudvel,paraos
futurosmaridoseesposas,porqueocasamentoseriafrutodoamor,masnodoamordoentio:
Oamorconjugalumapaixosemardor,umaafeioternaeduradoura,umacontinuidade
encantadoradaamizade,dedicaoeabnegao.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 75/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Deacordocomaleituraquefizemosdoartigo,parececlaraatendnciadefazerdo
casamentoolugarprimeirodeumrelacionamentosaudvel,emquenodeveriafaltaro
amor.Dessaforma,esseidealseafastadoscasamentosporinteresse.Noentantooamor
deveriasercomedido,pois,paraaautora,oamorconjugalfazahumanidade,aperfeioaa
amizademasoamorlibertinocorrompeerebaixa.Engel(1989),aofalardosabermdicoe
daprostituionoRiodeJaneiro,em18401890,analisaqueasexualidadeentendidacomo
umafunoorgnicavinculadanecessidadedereproduodaespciee,portanto,comoum
dadodanaturezahumana.Assim,asatisfaododesejosexual,atravsdoprazer,
reconhecidacomoumaexignciafisiolgica.Masessedesejosexualtambmpodefigurar
comovenenoparaocorpo,eutilizlodeformalivrepoderiacausardanosaoorganismo,
vistoqueosexonoestariasendoutilizadoparaasuafinalidadereprodutora(ENGEL,1989,
p.71).
TambmparaodiscursomdicodoSculoXIX,amulheratpoderiaterprazer
sexualnarelao,pois,paragerarfilhossadios,eranecessriaaafetividadedocasal.Alm
disso,eranecessrioconteraprostituio,diminuirasfilisegarantirasadefsicaemoral
dasfamlias.Costa(1979)analisaquearelaosexualdeveriaterumlimite,nopoderia
atrapalharaamamentaonemagravidez,easrelaessexuaisdeveriamacontecerdentrodo
casamento,foradeleseriamlevianaseserviamdeindicadoresparadeterminarseumamoa
erahonradaouno.
ParaCaulfield(2000),nocasodemoassolteiras,ahonestidadeera,portanto,uma
condiosocialeumatributomoralseladosporumestadofisiolgico.Adesonradamulher,
emqualquerumdessestrsplanos,ameaavaosoutrosdois,masarupturadoselo
Page72
72
fisiolgicoera,delonge,amaisperniciosa,porsetratar,naspalavrasdeSouzaLima,deseu
nicodotenaturalirreparvel.Osjuristasdaviradadosculo,noimportandoseinspirados
pelosprincpiosclssicosoudaescolapositiva,pelacinciamdicaoupelaintuiopopular,
concordavamcomqueodefloramentodeveriaserpunidoporque,umavezqueamulher
perdesseavirgindade,elaestariacorrendoumaltoriscodecairnaprostituio.
Porissooscasosderapto,comoodeMaria,quehaviaabandonadoacasadesuame
porvontadeprpria,figuravamcomoameaaaocasamentohiginico,postoque,nesses
casos,concretizavasearelaosexualeatoamasiamento.Noentanto,algunsfatores
contribuamparaquehomensemulheresacabassemconstruindooutrosrelacionamentos,
mesmoquandoeramcasados.Umexemplodissoqueparecesercomumque,nesseperodo,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 76/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
oshomensprocurassemempregoemoutrascidades,oquelhesdavamaisliberdadee,
conseqentemente,ssuasesposas,queficavamsozinhas,suaespera,ouno.
InfelizmentenosabemosnadasobreaesposadeBelarmino,apenasqueelea
abandonou,poisfoimorarcomMariaemoutracasa,namesmacidade.Elecontaquequemo
abandonoufoiaesposa,masessatambmpodeserumatticaparaseeximirdequalquer
culpa.Noentanto,aesposa,aosaberdoseucaso,podenoteraceitadoacontinuarcoma
unio,enquantoomaridoviviaemconcubinatocomoutra.Eleafirmaque,emprincpio,
deixouMariaemoutracasaesfoimorarcomeladepoisquesuaesposaoabandonou.
SeBelarminodizounoaverdade,nopodemosafirmar.Maseleprecisava,tambm,
colocarsecomovtimadascircunstncias.EMariahaviaconsentidoorapto,talvezporque
eletivesserealmenteditoqueerasolteiroouporquerepresentavaachancedemudar,jque
eleeraumforasteiro,umhomemdiferentenacomunidaderuralqualelapertencia.Talvezo
relacionamentotivesseattidoapermissodameque,poralgummotivoqueno
conhecemos,resolveuvoltaratrsemsuadeciso.
Belarmino,porsuavez,eracasado,masdesejavaficarcomMaria,oqueparece
comumnesseperodo,pois,dosseteprocessosanalisados,quatroenvolviamhomenscasados.
Assim,existemvriasverdadessobreofato,mas,apartirdoscaminhosedescaminhosque
essarelaotomou,parecenosclaroqueosdoisenvolvidossegostavamequeriamviver
juntos,oquenoerapossvel,porqueBelarminoeracasado.
Ofimdoprocessosedcomaprisosimples,dedoisanos,paraBelarmino,mesmoj
vivendocomMaria,decujodepoimentonodispomos.Todavianosquestionamos:Como
seriaavidadessasmoaseesposasnodecorreredepoisdosprocessos?Comoteriaficado
MariaaosaberqueBelarminoseriapreso?Oqueaconteceucomasuavidadepoisdessefato?
Emboranoconsteoseudepoimentonoprocessocrime,podemosanalisarqueMaria,em
Page73
73
vriosmomentos,nocorrespondeuaodiscursomoraldapoca.Apenasnasfalasdas
testemunhasasuahonrafoidefendida.Noentanto,elafugiucomumhomemcasado,quemal
conhecia,sendo,ento,bastanteousada.Mas,paraodiscursojurdico,Marianopoderia
aparecercomosenhoradeseudestinoedesuavontade,porissoanecessidadedeadequlaa
umaimagemdemoaseduzidaeenganada.
Oquehdecomumemtodosessescasosderapto?Emborasejamhistriasevidas
diferentes,motivosesentimentosquenopodemsercomparados,h,defato,algodecomum
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 77/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
entreeles:osimplesfatodenoteremdadocerto.Osmotivosqueosfizeramfracassarforam
vrios,esoessesindcios,essesmomentosquefizerampartedavidadessaspessoasquenos
levamaquestionarquaiseramassuasescolhas,osseuscaminhostraados,paraalmdeuma
ordeminstituda,mostrandoumaoutraconfiguraodasrelaesentreoforteeofraco,
fazendoapareceroutracartografiadosocial.Masessesregistrossnosforampossveis
graasaoencontrodessesindivduoscomopoder.
Foucault(2003),emseuartigoHistriadosHomensInfames,aofalardasbreves
vidasdeindivduosquecometerampequenasdesordensdeconduta,nosSculosXVIIe
XVIII,analisaquesfoipossvelentraremcontatocomessesrelatosapartirdosdiscursos
que,nadesgraaounaraiva,elestrocaramcomopoder.
Paraquealgumacoisadeleschegueatns,foipreciso,noentanto,queumfeixe
deluz,aomenosporuminstante,viesseiluminlas.Luzquevemdeoutrolugar.
Oqueasarrancadanoiteemqueelasteriampodido,etalvezsempredevido,
permaneceroencontrocomopoder:semessechoque,nenhumapalavra,sem
dvida,estariamaisaliparalembrarseufugidotrajeto.(FOUCAULT,2003,p.
208)
Assim,avidadessaspessoassexistiriagraasaopoder?Seafirmasseisso,estaria
assimretrocedendoemminhaanliseeafirmandoqueavidadessesindivduosfoigovernada
poressepoderinstitudoque,nonossocaso,estariafiguradonaJustia?Muitopelocontrrio.
RetomandoRevel(1998),ossujeitos,aosofrerosefeitosdopoder,tambmpodemdeform
lo,ressignificandoodeoutrasmaneiras.
Foucault(2003),aofalardarelaoentreessesindivduoscomunscomopoder,
analisaosmecanismosdetomadadopodersobreocotidianodavidadessessujeitos,
relatandoque,noCristianismo,essarelaosedavaemtornodaconfisso,daobrigaode
falar,dequalquerfaltaquesetenhacometido,fosseelabanalouno,depensamentos,
intenes,desejos,ritualdeconfissoemqueaquelequefala,aomesmotempo,aquelede
Page74
74
quemsefala.Mas,naconfisso,oquefoiditopermanecesecretopara,ento,apagarsee
nodeixarnenhumrastrodoquefoicometido.
Oocidentecristoinventouessasurpreendentecoeso,queeleimpsacadaumde
tudodizerparatudoapagar,formularatasmnimasfaltasemummurmrio
interrupto,obstinado,exaustivo,aoqualnadadeviaescapar,masquenodevia
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 78/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
sobreviverasiprprionemporuminstante.Paracentenasdemilhesdehomense
durantesculos,omaltevedeseconfessarnaprimeirapessoa,emumcochicho
obrigatrioefugidio.(FOUCAULT:2003,p.213)
Noentanto,apartirdofinaldoSculoXVII,essemecanismofoidesapropriadopor
outrobemdiferente.SegundoFoucault(2003),oagenciamentonoeramaisreligioso,esim,
administrativo,ummecanismoderegistro,eno,deperdo.Se,noatodaconfisso,falavase
paraesquecer,nosinterrogatrios,falavaseparaseregistrar.Paraoautor,essesprimeiros
instrumentossederamatravsdascartasrgias,comasordensdeprisoeasordensdorei,os
internamentosdiversos,easordensdepolcia.Pensandodessaforma,podemosclassificar
essarelaocomodespotismodeumreiabsolutoque,emtudo,interferia,inclusive,nas
pequenasfaltasdosseussditos.
AssimtambmpoderamospensaraJustiaentreosSculosXIXeXX,naParaba,e
opodersendoexercidodeformaabsoluta,noapenas,pelosmecanismosdaviolncia,mas
deformasutilsobreavidadosindivduos?Equeosenvolvidosnoteriamoutromeioseno
contarcomoPoderJudiciriopararesolverseusproblemas?
tambmFoucault(2003),emsuaanlise,quenospermitepensaressaproblemtica
deoutraforma.Opoderdosoberanoeraumaespciedeserviopblico.Asordensnoeram
ordenadasdecimaparabaixo.Paraqueelasacontecessem,eraprecisoquealgumas
solicitasse,porintermdiodeumadennciafeitaporumfamiliarouvizinhoeatpelopadre
local.Sendoassim,asolicitaovinhadebaixo,eno,dorei.Feitaadenncia,ocorriauma
investigao,testemunhaseramouvidasesassimsechegavaaumadeciso.Taissituaes
aconteceramnaFranadoSculoXVII.Noentanto,talrelaocomopodernosfazprem
dvidaarepresentaodopodercomoalgonegativo,poisosindivduosutilizavamopoder
doreiaseufavor,cadaumpodiaseromonarcadooutro,bastavasaberutilizaresse
mecanismodesviandoemseubenefcioosseusefeitos.
nessesentido,porexemplo,quetemosocasoderaptodeBhertoleza,jdiscutidono
primeirocaptulo.AraptadaviviaemconcubinatocomJooJorgeFarias,oseuraptor,h
Page75
75
doismeses.Eletinha38anos,trabalhavacomcriaodeanimaisesabialer.Asvriasfalas
dastestemunhas,comotambmdosenvolvidos,nodeixavamdvidadequeafamliasabia
doenvolvimentodosdoisantesmesmodorapto,masnoprocuraramajustiadeimediato.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 79/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Sdepoisdedoismeses,quandoBhertolezajviviacomJooJorge,foiqueseupaifeza
queixa.Nodecorrerdoprocesso,amedaraptadadeclarouque,sdepoisdorapto,soube
queafilhanoeramaisvirgemquetinhamantidorelaescomJooJorgebemantes,eque,
porisso,nodenunciouofato,jquenosabiadenada.
Pareceestranhoquetodaavizinhanasaibadodefloramentoedarelaontimaque
Bhertolezamantinhacomoseuraptorequeapenasafamlianosoubessedofato.Issonos
permitequestionarque,seavirgindade,associadaaocasamento,fosseumvalorto
importanteeimprescindvel,amedaraptadateriaidopoliciamaisrpido,logoquando
tudoaconteceu.Emesmoqueelanosoubessedodefloramento,oquepoucoprovvel,ela
noexerceuseupapeldemehiginica,poisnovigiavaasrelaesdesuafilhaequeteve
comoconseqnciaodefloramento.
JJooJorgeeraumhomemque,paraaspessoasqueosconhecia,noinspirava
confiana.Eletinhaumcomportamentoreprovvel,porquantojhaviaseenvolvidocom
outroscasosdedefloramentoeroubodecavalos,portantonoeraotipodehomemqueum
paidesejasseparaasuafilha,noumpaiqueconsiderasseamoraldapoca.Aindaassim,
continuavaafreqentaracasadeBhertoleza,mesmodepoisqueseuspaissouberamqueele
jtinhaseenvolvidoemoutroscasosdeseduo.Issoinquietouavizinhana,poisManoel
AlvesdaSilva,40anosevivo,testemunhadocaso,jhaviaalertadoafamlia,tendoem
vistaqueJooJorgejdeclararaquenopretendiacasarsecomBhertolezaefreqentavaa
casadelaapenasparamanteremrelaessexuais.Nestecaso,porqueospaisdeBhertoleza
notomaramumaatitudepautadanamoralinstituda,enorecorreremjustiaeafastaram
JooJorgedesuafilha?Serqueajustianestemomentonotinhaopodersuficientepara
controlaravidaeocotidianodessesindivduos?22
Assim,cadaenvolvidoconstriasuaversodiantedosfatos.Opaidaraptadaafirma
quespermitiuasvisitasdoraptoremsuacasa,porqueestehaviaafirmadoquequeriacasar
secomsuafilha,eassimqueestivesselivredosoutrosprocessosdeseduo,ofaria.Nessa
circunstncia,eletambmassumeaposiodeenganado.JJooJorgedemonstravagostar
22Esteves(1989),emseulivro,Meninasperdidas:ospopulareseocotidianodoamornoRiodeJaneiroda
Bellepoque,relatacomooaparelhojurdicoexerceuseupoderfrentecorrupodoscostumeseda
criminalidadesexual,colocandosecomoguardiodoprogressoedacivilizao.Paraisso,controlavae
estipulavanormasdecomoserumcidadocompleto,cumpridordeseuspapis.Essecontextocomeouaser
discutidoeformado,noRiodeJaneiro,cidadeatentourbanizadaeemconstantecrescimento.Oquenose
deuemCampinaGrande,quetemoseugrandeimpulso,emtermosdemodernidade,em19201930.
Page76
76
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 80/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
daraptada,noentanto,noqueriacasarcomelanemseenvolvernovamentecomaJustia,e
arelaoqueelemantinhacomamesmaparecianoestarnosmodelosderegulagemede
controle,umavezquetinhacometidooutroserroseaindacontinuavaacometlos.
Todasessasquestesnospermitempensaremoquantoaslinhasquedividemoque
moraldoimoralsotnueseatseconfundem.Certeau(1994)jfaziaessaanliseao
discutirousoqueosmeiospopularesfazemdasculturasdifundidaspelaselites
produtorasdelinguagem.Paraoautor,osconhecimentoseossmbolosimpostossoo
objetodemanipulaespelospraticantesquenoseusfabricantes.Emesmoqueaculturada
elitelancemodeestratgias,ouseja,deaesquepartemdeumlugardepoder,osmeios
popularespodemdelaseapropriareconstruiroutrasprticasou,atravsdasprticas
teimosaseastuciosasqueutilizam,cotidianamente,transformaressaproduooficialem
apenasumquadroaparente.
SegundoasanlisesdeMicheldeCerteau(1994),abricolagemrepresentaessetrabalho
minucioso,cotidianoumafonteilimitadadeenriquecimentoparaaquelesquenose
contentamcomosimplesdomniodecontedos,umavezquebuscamdespertaracriatividade
noprocessoenoprodutoconstrudo.Obricolarnoageapressadamente,nosesatisfazcom
apadronizaodosgestosecomauniformizaocultural,quevisaapenasaoconsumo
alienadodosbensproduzidosedosserviosofertados.Oquesetornacrucialnabricolagem,
acrescentaCerteau(1994),oatoculturalprprio"colagem",invenodeformasede
combinaes,assimcomoaosprocedimentosquepossibilitamamultiplicidadede
composies.JooJorge,assimcomoopaidaraptada,realizouessebricolar,apartirdo
momentoemquereconheceuodiscursooficialodaJustiamasquenooconsumiutal
comoeleseapresenta.
Quantofaladaraptada,estanotemveznoprocesso.Suasatitudessoconstrudas
atravsdasfalasdosoutros,esoessesoutrosquedoformaaBhertoleza.Oseucorpo
construdo,elaboradoporessesdiversossaberes,sejamelesjurdicos,debasecatlicaoupelo
sensocomum.Omedoeosperigosdadesterritorializao23queessecorpopodeoferecer
acionamessessaberes,principalmenteosquepartemdasinstituies.Noentanto,apesar
dessarededevigilncia,umasociedadeinteiranosereduzaela.Certeau(1994)janalisava
queexistemoutrosprocedimentospopularesquejogamcomessesmecanismosdedisciplinae
noseconformamcomelaanoserparaalterlos.QuandoBertholezadecidiufugir,optou
Adesterritorializaoserentendida,nestapesquisa,combasenotrabalhodeRolnilk(2005),paraquem
23
desterritorializarquestionarolugarfixo,ouseja,oterritrioquestionaroquetemosporcertoouoque
disseramqueeracerto,podercompornovaspaisagense,quemsabe,empreenderumareterritorializao.
Page77
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 81/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
77
porumamaneiradefazer24,assimcomo,quandodecidiumanterrelaessexuaisforado
casamentoformal.Assim,tantoaraptadaquantooraptordessecasoinventam,criamoutras
prticasquesocontrriassqueosdiscursosnormativoslhescircunscreveram,comoodo
discursojudicirio.
Nessecaso,aprpriaJustiafoiacionadapelosindivduosparaosseusprprios
benefcios,interessesfamiliares,derivalidade,dedioedeamor.Nonossocaso,opaida
raptadafoioresponsvelporesseacionamento.Ecomoformadedefenderesseinteresse,a
Justiafoiutilizada.Assimcomoopoderdorei,elasetornouumserviopblico,ecada
indivduo,sabendoutilizlaaseufavor,tornavasetambmjuiz.nessemomentoemque
podemosquestionarporquecadafalapodesercamuflada,mudadanomomentodos
interrogatrios.precisosabermanipular,sabersecolocarnopapeldevtima,para,ento,ter
aJustiaaseufavor.
Nodecorrerdoprocesso,astestemunhasafirmamquearelaoentreJooJorgeeo
paidaraptadaerapermeadaporinteresses,porqueoraptorpagavaascontasdeleeato
alugueldacasaondemoravam.Poressarazo,opai,atento,notinhacontestadoo
defloramentoeoraptodafilha.OprprioJooJorgejhaviaavisadoquetudoconseguiriam
dele,desdequenoenvolvesseaJustianocaso.OpaideBhertoleza,comovinganaouat
mesmoparaassegurarapresenadoraptoraoladosuafilha,procurouaJustia,comoforma
deasseguraroseuobjetivo.Nosetratavaapenasdahonradesuafilha,massim,de
assegurarqueelanofosseabandonada,jqueaconteceraalgumacoisaqueteriaabaladoa
relaodefavoresentreosdois.
Teriapassadonacabeadopaidaraptadaapossibilidadedeperdernososfavores
deJooJorgecomotambmdeterumafilhaque,maistarde,poderiasetornarumpesona
suaestruturafamiliar.Assim,eraprecisoatribuiraresponsabilidade,atdeumapossvel
gravidez,paraoraptor.Portodosessespossveismotivos,opaiviunaJustiaapossibilidade
deutilizlaoseufavor.
Noentanto,novasquestessurgemnoprocesso.EManoelAlvesdaSilvaque,mais
umavez,teceinformaesque,atento,estavamocultas.Eleafirmouqueduvidavada
honestidadedeBhertoleza,mesmoJooJorgeassegurandoqueelaeravirgem.Issotudo
ParaCerteau(1994),essasmaneiradefazerconstituemasmilprticaspelasquaisusuriosseapropriamdo
24
espaoorganizadopelastcnicasdaproduosciocultural.Elascolocamquestesanlogasecontrriass
abordadasnolivrodeFoucaultanlogas,porquesetratadedistinguirasoperaesquasemicrobianasque
proliferamnoseiodasestruturastecnocratasealteramoseufuncionamentoporumamultiplicidadedetticas
articuladassobreosdetalhesdocotidianocontrrias,pornosetratarmaisdeprecisarcomoaviolnciada
ordemsetransformaemtecnologiadisciplinar,masdeexumarasformassubreptciasquesoassumidaspela
criatividadedispersa,tticaebricoladoradosgruposoudosindivduospresosagoranasredesdavigilncia.
(CERTEAU,1994,p.41)
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 82/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page78
78
porque,segundoManoel,elajhaviasadocomoutroshomens,etodossabiamdisso.Um
desseshomensseriaFormiga,queelahaviaconhecidoemGoiana.Porm,nessaviagem,ela
foraacompanhadaporumirmocasado.Nessecaso,atestemunhanoacreditavamuitoque
elahaviatradoJorge.Percebemosqueofatodetersidoacompanhadaporoutrohomemde
confiana,nessecaso,oseuirmo,jeraumaspectoqueresguardavaasuahonra,poisela
noseriacapazde,sozinha,serresponsvelpelasuahonra.
OoutrocasodepossvelenvolvimentodeBhetolezafoicomJosGaldinodeCampo.
Dessavez,JooJorgenotinhacomotirarsatisfaesporqueaqueleseencontrava
embriagado,oque,segundoatestemunha,eracostume.Combaseemtodosessesfatos,
Manoelconcluiuqueaeducaodadameninaporseuspaiseramedesleixada,poisa
deixavamanterrelaescomJooJorgeepermaneceramaiorpartedotempocomasuame,
jqueopaiviajavaatrabalho.
Arespeitodaboaeducaofeminina,temosumartigopublicadonojornalO
conservador,de1885,emqueaboaeducaoentendidaenquantoformaoeducacionale
voltadaparaasmoasmaisabastadas.Oartigoiniciacomapropostadepublicar,nos
prximosperidicos,artigosreferentesmoda,afimdetornarojornalmaisatrativoparao
belosexo.Logo,asmulheresquejliamojornal,ficariamapardamodaparisiense.Isso
nosfazcrerquealgumasmulhereseramleitorasdessejornal,oqualsabiaqueasmulheres
gostavamdelersobremoda,principalmenteasnovidadesdeParis,masalertavaque,antesda
beleza,quepassageira,amulherdeveriasepreocuparcomoseunveleducacional:
Mastendodecomelanoprimeironmerodomsdeoutubroprximo,pareceu
mequeessatarefadeveriaserprecedidadealgumasreflexessobreaeducaodo
belosexoentrenspoisnossaopinioquestemlegtimojussuprema
elegnciaamulherquecomeouporeducarasuainteligncia,eadornaroseu
espritodetodasasbelasqualidadesqueassinalamumabismoentreasvtimasda
ignornciaeosbemaventuradosdacivilizao.misterqueasnossasleitorasse
convenamdeumaverdade:seumamulherseminstruoumaflorsem
perfume,umamulhersemeducaoumdessesfrutosgrosseirosevenenososque
anatureza,comoqueporescarno,fazbrotardentreassarasespinhosas.(JornalO
Conservador19desetembrode1885ApudBARBOSA2007,p.144).
Almdebonita,amulherdeveriaserinteligente,porquantonoadiantavaserbelade
corpo,eraprecisosertambmbeladealma.Masserquetalempenhoemincentivaras
mulheresadesenvolveremsuainteligncianoassustariaosexomasculino?Oprprioautor
(ouautora)doartigoinstigavaasmulheresaserebelaremcontraospaisquenose
depusessemainvestirnaeducaodafilha.Taleducao,entretanto,noeravoltadapara
induzirasmulheresaperceberemoseulugardesubmissoouno,pelocontrrio,eraapenas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 83/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page79
79
instrucionaleacompanhavaaindaasfamosasprendasfemininascomoobordado,ocantoeos
trabalhoscomaagulha.Umamulherinteligenteera,pois,aquelaquesoubessesecomportar
nasfestasenosespaossociais,juntoaoseumarido.
Noh,portanto,motivoparaqueobelosexoparaibanonoombreiecomosmais
distintosdasprovnciasirms.verdadequetemtomadoautoridadededogma
entrensestasproposiesdesanimadoras:NaParabaimpossveleducarse
satisfatoriamenteumamoa!
Nohrecursos,nohmestres,nohgosto!Masestasproposiesso
exageradasecontraproducentesporquesoalimentadaspeladesdiaepelo
desnimo,eprocuramjustificaoexatamentenosmalesqueproduzem.Senoh
gostonaParabaporquenosehabilitamasmoasatlosenosehabilitam
porquenotomambonsmestresenoestudamcomvontadeesenopossuem
bonsmestresenoestudamcomvantagemporquenoquerem,porquainda
senocompenetraramdaurgentenecessidadededarssuasindividualidadeso
maisbrilhantedote,omaispreciosorealce.porquenosedepuserama
organizar,emfavordeumacausasanta,umaformidvelgreveouparedecontrao
desnimoouindiferentismodospaps,emaischefesdesuasfamlias.(JornalO
Conservador19desetembrode1885ApudBARBOSA2007,p.145).
OautoraindaenfatizaqueaeducaoparaasmulheresnaParabanocontavacom
bonsprofessoresnemcomobomgosto.EranecessrioinvestimentoparaqueaParaba
contassecomumbomestabelecimentodeensinoparaasmoas,atporqueseriamaisum
atrativodosexofemininodaelite.Masserqueapalavraeducaoteriaomesmosignificado
paraosdiversossetoresdasociedadeparaibana?
Ameducao,emrelaoaBhertoleza,estariaatreladaaofatodeelanoterse
mantidovirgem,umaincumbnciadosseusprotetores,ospais.Contudo,asuahonranofoi
vigiadae,emalgunsmomentos,foiatfacilitadaparasercorrompida.
Assim,asrelaessociaiserampermeadasnospelosdiscursosnormativosque
partiamdasinstituies,maspelasopiniesdosvizinhos,amigosemexeriqueiros,porquanto
astestemunhasdeclaravamdetalhesdavidadosenvolvidoseemitiamasuaopiniosobre
eles.Nodonossointeresseprovaraveracidadedessasverses,todaviapodemos
questionaroqueessaspessoaspensavamsobreamoraldapocaesobrecasoscomoode
Bhertoleza.
Mesmosetratandodeprocessoscriminais,emqueaconteceamediaooficial,eas
pessoasenvolvidaspodemounoestarfalandooquedefatofizeram,mesmoqueestejam
desempenhandopapisdiferentesdaquelesquequerememqueaJustiaacredite,possvel
encontrar,nasentrelinhasdessesdepoimentos,contradies,condutasejuzodevalordeuma
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 84/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
poca:
Page80
80
Evidnciasdecomovtimas,rusetestemunhasdescrevemnosomenteos
acontecimentosqueoslevaramajustia,mastambmdiversosrelacionamentos
sociaisecondutasqueelesconsideravamcorretosouerrados.Mesmoquando
mentemouinventamposturasmorais,fazemnosdeumaformaqueacreditamser
verossmile,portanto,ajudamatracaroslimitesdamoralidadecomum.
(CAULFIELD,2000,p.39)
Aprivacidadedaspessoasedasrelaesntimasfamiliaresnoeramexclusivasdas
famliasenvolvidas,pelocontrrio,constatamos,nessecaso,queatestemunhaseenvolveua
talpontoqueinterferiunasituao,indofalarcomoprprioJooJorge.Assim,as
informaescirculavamcomfacilidade,principalmenteasqueeramligadashonra,oque
mostraacuriosidadedaspessoaseaimportnciaquedavamaoscasosqueenvolviama
sexualidadefeminina.Eraelaasociedadefiguradanatestemunha,queajudavaacriaro
esteretipodavtima,nocasodaraptada,umamoahonradaoudesonrada.
Asredesdesociabilidadesomuitoimportantesnessecontexto.Algranti(1993)
explica,emseutrabalho,queasredesdeproteocomunitriaperderampartedasua
importnciaenquantoummeiodesegurana,tendoagoraapenasumaredemaisfamiliar.A
comunidadeassumeoutraforma,adeinteragircomasociedadeelaagoratambm
importanteparaclassificarosindivduos,nonossocaso,amulher,emhonradaouno.
Analisandoaprticadedotaoderfoseasuarelaocomasrepresentaes
produzidaspelassociedadessobreamulhereocasamento,aautoraenfatizaquedoisdos
requisitosexigidosdascandidataseramavirtudeeacastidade.Issosedevia
preocupaodainstituiocomahonrafeminina,usandoesseargumentoparajustificara
prticadodote.Depoisdemaisdeumsculoemeio,vriosjuzesepromotorespblicos
estiverampreocupadoscomapreservaodahonrafeminina.Aparentemente,asrelaes
entreamoraleamulhermudarammuitopouco.Noentanto,mesmonoperododapesquisa
deAlgranti(1993),queotempodoBrasilcolnia,ahonraealegitimaodafiliao
poderiamserprincpiosimportantesparaairmandade,emborapudessemnoserparaassuas
beneficirias,ouseja,vriosdiscursos,provenientesdasmaisdiferentesinstituiessociais,
ostentamaimportnciadahonrafeminina.Poroutrolado,nosepodegeneralizarqueesse
princpiofossevivenciadouniformemente.
Porisso,taiscasosnospermitemcartografarasrelaesdepoderempreendidasnessas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 85/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
relaes,asquaisiamalmdopodermacro,institucional,querdizer,osraptosno
representavamapenasumaofensasfamliaseapossveldesonradamulher.Eramsituaes
Page81
81
detensesenegociaesentreosindivduosnelesenvolvidos.Aofazerempartedo
planejamentodorapto,sem,muitasvezes,teragarantiadeumcasamentoformal,elas
mostravamquetalprticanoerasimplesmenteumaofensaaoptriopoder,masuma
alternativaparaasrelaesamorosas.AsdiversastensesquesurgemnocasodeBhertoleza
somaispelosentimentodeperdadealgumbeneficiodoquepelaafrontaoudesonradafilha.
EmrelaoaocasodeMariaCavalcante,raptadaporTitoAugusto,aJustiatambm
nopareceterumpapeltoimportantenavidadosindivduos.Marianomoravacomame,
mascomseuspaisadotivos,desdecriana.Provavelmente,amedeuafilhaparaessecasal
criar,masnoficoumuitolongedoprocessodecriao,tantoqueaprpriame,Mhatilde
CavalcantedoRego,quemfazaqueixa,nodia23deabrilde1902.Logoqueafamlia
percebeafaltadeMaria,umhomemacusado,esetratadeAugustoTito,cujonomeo
primeiroasersuspeitado,porqueelejvinhademonstrandointeresseporMaria.
Comunicavamseatravsdebilhetese,emumdeles,Augustoaconvidaparafugir,dizendo
quetinhaquesernaquelanoite.
MarcaramparalugardoencontroolimoeiroquehavianoquintaldacasaondeMaria
morava.Paradarmaisseguranaraptada,Augustoprometequeirlevlaparaumacasa
ondeasuaseguranaseriamantida,adeseuManoeldoRego25,queeraojuizdacidade.A
moa,ento,aceitaoconvite,impondoocumprimentodapromessa.Elasabiaque,emsua
poca,umamulhernopodiaficarsozinhacomumhomemnemfugircomele,eparamanter
asuahonra,exigiu,comogarantia,seroquesecostumafalar,depositadanacasadealgum
deprestgioeconfianadasredondezas.Assim,poupariaasuahonraeevitariapassarpela
vergonhaeporcomentriosdeabandono.
Portanto,sduashorasdamadrugada,Mariaconseguiufugirdecasa,encontrandose
comAugustonoquintaleembaixodopdelima.Depois,caminharamatacasadele.Maria
dizterrecusadoentrarnacasadoraptor,poisdeveria,oquantoantes,encaminharparaacasa
dojuizManoel.Noentanto,Augustoprometeuaelaquenodiaseguintealevariae,assim,ela
dormiucomoraptor,comqueteverelaessexuais.Emprincpio,Mariaresiste,afinalera
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 86/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
umamoadefamlia,nopoderiacedercomtantafacilidade,eranecessriomostrarqueno
queriaumaaventura,queestavadispostaacasarseequesporissoteriafugidodecasa.
25OnomedeManoeldoRegoapareceemoutrosprocessoscrime,comojuizpblicodacomarcadeCampina
Grande.Entreosprocessosemqueeleestpresente,estodeBhertoleza,raptadaporJooJorge(1882),ode
Francisca,raptadaporManoelEsteves(1882),eodeMaria,raptadaporAugusto(1902).
Page82
82
Contudo,Augustoosedutor,econtraeleMarianopoderesistir,poiseraumamulher
indefesaecedeu,apenas,porqueoamavaeporqueelehavialheprometidocasamento.
EssafoiaexplicaodadaporMariaparaoseurapto.Emsuafala,analisamosqueela
secolocacomoenganadaporAugusto.Pormoseuplanonoeraesse,esim,manterse
virgematocasamento,garantindolheahonraeocumprimentodapromessadeAugusto.
Ela,porm,deixaselevarpeloraptor,assumindoopapeldefrgil.Maspossveltambm
quetenhaacontecidocontrrio,talvezeladesejasseficarcomelenamesmaintensidade,mas
nodeixavaissotransparecernasuafala,porqueaJustiaeaspessoaspodiamclassificla
comomulherdesonesta.Aquitambm,comonosoutroscasos,Maria,asupostavtima,
apropriasedodiscursodamoral,engendradopelaJustia,poissecolocacomoumamulher
seduzidaeenganada,efalaoqueosjuristasqueriamouvir.
Nessecaso,Maria,comotantasoutrasmulheres,conheciaessediscursotuteladorda
justiasobreahonra?SegundoCavalcanti(2000),emseuartigoCampinaGrande
de(fl)oradaporforasteiros,osdiscursoseasprticasdaJustianofazemmaisque
legitimar,legalizandoenormatizandooscostumesinstitudossocialmente,civilizandoose
adequandoosaumaticaliberalburguesa.Aautoraaindaasseveraque
Ocrimedeseduo,tipificadonoartigo217comoatodeseduzirmulhervirgem,
menordedezoitoanosemaiordecatorze,etercomelaconjunocarnal,
aproveitandodesuainexperinciaoujustificvelconfiana,umcasoemquese
percebe,maisclaramente,essaespciedepactoentreoscostumessociais,
oriundosdosensocomumedoscdigosedasnormasjurdicas,pretensamente
cientificas.(CAVALCANTI2000,p.62).
Assim,ocostumeoriundodosensocomumpuniaodefloradorcomocasamentoou
comamorteque,nainterpretaodaJustia,eraumavinganaprivada,primitivae
improdutiva.MasaJustiadvidalegalaoquejacontecianormalmenteeeraaceitonas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 87/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
relaescotidianas,sque,aolegitimartaisprticas,erarealizadaumaespciede
cientifizaodoscostumes.Damesmaforma,poderiaacontecercomrelaoaoconceitode
honra,sobreaqualaJustiaconstruiuumdiscursolegal,cientfico,masissonoquerdizer
quetalconceitonoeracomumentreosensocomum,eleeraalmejadonospelasmulheres
comotambmpeloshomens,noentanto,nemsempreerapossvel,principalmentenas
relaesamorosas,manteresseideal.Eraprecisosaberjogarcomaocasio,realizaroque
Certeau(1994)chamoudebricolagem26.
AbricolagemumaapropriaoqueMicheldeCerteaufazdaconceitualizaodeLevistraussque,porsua
26
vez,analisaopensamentoselvagemcomoumarranjofeitocommeiosmarginaisapartirderesduosde
construesedestruiesanteriores.Certeauutilizaoconceitoparapensaraleituraqueseria,ento,uma
reutilizaodeelementosretiradosdecorposoficiaiserelidos.
Page83
83
LogoquefoidescobertooparadeirodeMaria,suamedecriaoeesposadeAntnio
Francisco,foiprocuraroraptorAugustoeexigirdeleumareparaodahonradafilha.As
testemunhasouvidasnoprocessodesaprovavamoatodeAugusto,emesmoqueasrelaes
fossemmaisfluidasemaleveisentreospopulares,ahonraaindatinhacertaimportncia.
Caulfield(2000),aofalarsobreahonraeahonestidadefemininas,abordaquesobre
asmulheresesuahonestidadesexualquerecairaresponsabilidadedamanutenodaordem
social.Assim,ahonestidadefemininaseriapreservadapormeiodaproteodafamlia.Por
suavez,eranecessrioevitarocontatodasmulheresdas"classesperigosas"comaquelasde
famlias'honestas'.Aexpresso'moadefamlia'assumiaumsentidoquerelacionavaotermo
famlia,especialmente,aossegmentosprivilegiadosdasociedade,capazesdezelarpelos
valoresmoraisdessainstituio.
Ahonrafemininaestavavinculadahonestidade,masadefiniodehonestidade
diferenciavaseentrehomensemulheres."Umhomemhonestoeraaqueleconsideradobom
trabalhador,respeitveleleal.(...)Emcontraste,ahonestidadefemininareferiasevirtude
moralnosentidosexual"(CAUFIELD,2000,p.77).Umjornalde1892traziaanotciadeum
raptonoconsentidoqueaconteceunaRssia,masquetrazindciossobreoquesepensava
noBrasilarespeitodahonramasculina.
Noticiasdiversas
SeamodapegassenaRssiaumaeleganterapariga,loucamenteapaixonadapor
umestudantereuniutrsamigasdecididaseresolveuraptloasraptoras
esperaramnonoitenumaruadesertaequandoelemuitodescuidadodirigiase
paraasuaresidncia,agarramnoeamordaaramnotolheramlhetodosos
movimentoscomlaadasdecorda,levandoodepoisparaumsitioconveniente,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 88/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
ondeaenamoradaraparigaoviolentouo.
Omaisengraadoqueoviolentadoqueixouseasautoridades.(JornalO
Democrata15deagostode1892:anoIn.53).
Anotciadoraptonoterianenhumaligaocomomododepensardapoca,seno
fosseafrasedoautorqueexpressavaqueeraengraadoumhomemsequeixardequefora
violentado.Ora,talvezeletivessequeagradecer,porquequeavirgindadeeoresguardodo
corpoeramnecessidadesfemininas,eno,masculinas27.
OjuristaViveirosdeCastro,autordolivro"OsDelitoscontraaHonradaMulher",em
umveredictode1897,usouoseguinteargumentosobreahonestidadefeminina:"Asmoas
defamliavivemnorecatodolardomstico,sobavigilnciamaterna,sabemconservara
Joshomens,segundoEsteves(1989),apartirdodiscursojurdico,eramjulgadospeloseutrabalho,eno,
27
pelasuacondutaouhonra.Bastavasertrabalhadorparaprovaroseucarter.ParaCosta(1979),oshomensmais
abastadosforamrecompensadosporteremsesujeitadopoliticamenteaoEstadoatercomopropriedadeprivadaa
esposa,etalprticafoiacentuadapelodiscursomdico.Oshomensdossetorespopularestambm,pelodiscurso
mdico,teriamganhadoocontrolesobreamulher.
Page84
84
virgindadedocorpoedignidadedossentimentos.Aofendida,portanto,devesercreditada
quandonohprovascontrriassuaprecedentehonestidade"(CAULFIELD,2000,p.77).
Paraasmoassolteiras,ahonestidadeeraumacondiosocialeumatributomoral,
sendoaperdadavirgindadealgodesastroso,poiselaperdiaoseudotenatural,irreparvel.
Poressarazo,osdefloramentosdeveriamserpunidosparainibiresseatoconsiderado
criminoso,porofenderamoraldasociedade,jqueresultavanocrescimentodonmerode
mulherespropensasacaremnaprostituio.Noentanto,comojanalisamos,nemsempre
esseidealerainterpretadooutinhaomesmosignificadoerelevnciaparatodos.
Oconcubinato,porexemplo,denotavacertalegitimidadenointeriordassociedades,
principalmente,entreospopulares.Pormocasamentoformalnofoirejeitado,pelo
contrrio,elerepresentavaumauniomaisestvelereconhecida.Existeumadiscusso
historiogrficanoBrasilsobreessatemticajbemdesenvolvida.GilbertoFreyrefoiumdos
autoresqueinauguraramessadiscusso.Apartirdeumdiscursosaudosista,elegeoperodo,
entrefinsdoSculoXIXeasprimeirasdcadasdoSculoXX,comosendodetransioda
sociedadepatriarcalparaumasociedadeindividualistae/ouburguesa.Umatransio,
segundoele,marcadapeloquestionamentodasantigasrelaeshierrquicasdasociedade,na
qualafiguradopaierahegemnica.
Apartirdessasquestesacercadopatriarcalismo,comoideologiadominante,discute
seapossibilidadedeoutrostiposdefamliasteremexistidonesseperodo.Aantroploga
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 89/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
MarizaCorra(1998)jalertava,noinciodosanosde1980,paraatendnciadospensadores
brasileiros(emespecial,GilbertoFreyreeAntnioCandido)emanalisaraconstituioda
famliabrasileiranosmoldespatriarcais,desconsiderandoapredominnciadeorganizaes
familiaresmultifacetadas,mveiseflexveis.
JVainfas(1997)afirmaqueexistiaminmerostiposdefamliasdiferentes,duranteo
SculoXIX,eques26%dasfamlias,emSoPaulo,erampatriarcais.Todavia,oque
interessaparaoautoranoodefamliaenquantoparentela,rededepoderedependncia,e
jamais,asestruturasdomiciliaresemsuaextenso.Ofatodeseremfamliasnumerosasou
nonadaofuscaopatriarcalismodominante,amenosquesepretendaque,pelosimplesfato
denohabitaremacasagrande,assim,aschamadasfamliasalternativasviviamalheiasao
podereaosvalorespatriarcaisoque,segundooautor,ningumseriacapazdeafirmar
seguramente.
Nessalinhadepensamento,entendemosqueasfamliasalternativas,segundoCorra,
existiram,comoocasodamedeMariaque,sendosolteira,preferiuqueafilhafossecriada
pelospadrinhos.Mastambmnopodemosdizerqueessasfamliasestavamalheiasaos
Page85
85
padresmoraisdaelite,porque,seno,amesmame,D.Mathilde,noteriarecorrido
Justianemsepreocupadoemdarasuafilhaparasercriadaporumafamlianosmoldesda
moraldapoca.Issosignificaquealgumasregrasqueregiamopatriarcalismoeram,de
algumaforma,importantesparaessapopulao.
Nasfamliasbrancasdeorigenshumildes,cabiamechefevigiaresalvaguardaros
seusfilhosdasrelaescomgentedecor.Essecuidadoeraparteintegranteeessencialde
suaorganizaodesobrevivncia.SegundoAssis(2006),emseuartigosobreasmulheresda
ViladoPrncipe(18501900),umadasformasdesalvarsuasfilhasdaqueleambientede
pobrezaedesvalorizaosocialeradlasparacriaraparentesoucomadresmais
remediadas,costumebastantedifundido.Essaprticaderivavadondiceelevadodefilhos
ilegtimoserecaapreferencialmentesobreasmeninaspradolescentes,cujasmes
imaginavamsermaisfcilarranjarlhesumbomcasamento,retirandoasdoseuconvvio
familiareenviandoasparavivercomsuasmadrinhasouparentesnacondiodeagregadas
dacasa,desincumbindosedastarefasdomsticas,deondessaamcasadas.
Contudo,alegitimidadeounodoconcubinato,noeraumempecilhoparaqueas
mulherescontinuassematerfilhosetentassemcrilos.Cabeento,nessemomento,fazera
seguintepergunta:Atondevoasmaneiras,asbrechas,asalternativasencontradasporessas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 90/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
mulheresparacontinuaremarealizarumaprticaqueasociedadenoaceitava?Asimagens
darealidade,comosv,socontraditrias,eosesteretipos,irreais.
Ento,necessriolembrarqueamesolteiraouconcubinaacabousendoaceitanas
cidadesenasvilasdoSculoXIX.Dessaforma,omodelopatriarcalquecontrapeorecato
damulherbrancapromiscuidadedasescravasumagrosseirasimplificaodarealidade
(DelPriore,1989,p.199).
SegundoCaulfield(2000),emmuitosaspectos,asvtimas,osruseatestemunha
pertencentesaumamesmacategoriasocial,assimcomoadvogados,promotoresejuzes,
compartilhavamumamesmalinguagemsobrehonraerelaesdegnero.
Noentanto,empregavamessesconceitosemrespostaademandaseinteresses
contraditrios.Porconseguinte,encontreipoucaevidnciadequeaspessoasque
depuseramnostribunaisrejeitassemosvaloresmoraiseasrelaesdegnero
estabelecidaspelalei.Todavia,arepetioestratgicadessasnormasevalores,
tomandoemprestadaafrasedeJudithButler,noreproduziaexatamentealei.
(CAULFIELD,2000,p.40)
Assim,ofatodeosindivduosnorejeitaremosvaloresmoraisestabelecidospelaLei
nosignificaqueosinterpretemdamesmaforma,pelocontrrio,muitasvezesos
Page86
86
reformulavam,noassumindoopapelpassivodesomenteabsorvlos,realizandootrabalho
criativodeseapropriaremdelas,ressignificandoas.
Umexemplodessaanliseocomportamentodoraptornodesenrolardocaso.
Mesmodepoisdacoeroapresentadaporalgunsmembrosdasociedadedaqualelefazia
parte,AugustoafirmouquenosecasariacomMaria,pornosercousanovaumrapaz
raptarparasuaamasia.Aquipodemosquestionaroquantoasregrasqueregemasrelaes
afetivaseaprpriamoraldasociedadesocomplexas,pois,aomesmotempoemque
importanterespeitaressasnormasprestabelecidas,tambmparececomumburllas,
reiventlaseressignificlas.
AugustoreconheciaqueoseuatoparacomMarianoeracorreto,pois,diversas
vezes,declarouparaastestemunhasquesabiaqueelaeravirgemeque,porisso,lhedeviaa
honra.Disse,ainda,quenoqueriaamenorMaria,porserumaboamenina,paraasua
amasiadizendomaisquecomelaqueriacasarse.Oqueentoteriaacontecidoparaque
Augustomudassedeidia,seelehaviaafirmadoparavriastestemunhasahonestidadeda
raptada?
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 91/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
atestemunhaJuvncioBelmiro,33anos,casadoeagricultor,quenosdumapista
parairmosconstruindoessefato.OspaisdeAugustonoaprovavamocasamentodelecoma
raptada,oqueatestemunhanoconsegueentender,poisamboseramiguaisemqualidade.
Paraajustia,Augustotinhacometidoocrimederaptoedeseduo,pois
Concorremdoiselementosconstitutivosdesseprimeirocrime:primeiroatiradado
lardemulherhonesta,segundoparafimlibidinoso(artigo270docdigopenal)
considerandoqueoraptodaoffendidaseguiudeseudefloramento,poisderamos
trselementossegundooartigo277docdigopenaloconstituem:primeiroum
actodecopulacommulhervirgem,segundooqueamulhersejamenordeidade,
terceiroseuconsentimentofoiobtidoporseduo,enganooufraude.(processode
1902)
Definirosmeioscriminososdedefloramentoseduo,enganooufraudeerapelo
menostocomplexoquantodefinirhonestidadeedefloramento.ViveirosdeCastro,mais
umavez,seguiuospreceitosjurdicosclssicos,massuasinterpretaeserammais
compatveiscomastradiespopularesbrasileirasdoquecomostericoseuropeus.Citando
umdosmaisimportantesintrpretesdodireitoclssicoitaliano,FrancescoCarrara(1805
1888),Viveirossustentouqueseduoeenganodeveriamserentendidoscomocrimesno
contextodeumapromessadecasamentonocumprida.Deflorarporfraudeconsistiaem
convencerumamulherdequeodefloradorseriaseumaridolegtimo,quando,naverdade,
Page87
87
nooseria.Dessamaneira,oconsentimentodamulherparamanterrelaessexuaisforado
casamentoseriadefensvelsomenteseelativesseailusodequeestavaconcedendoum
adiantamentodedireitosdemarido.Nessecaso,paraViveirosdeCastro,noparaCarrara,
amulherteriarazoemconsentir.
Comoahonestidadeparaasmulheressolteirasestavarelacionadavirgindade,a
promessadecasamentoeravistacomofatorpreponderantenadecisoderealizaroatosexual.
Sendocomprovadaahonestidadedamoa,essajustificativacontribuaparacaracterizarseu
gestodeingenuidade,ouseja,amulhernocediaaohomemporqueodesejava,masporque
eraenganada,poiserainconcebvelqueumamoahonestasentissedesejosequemantivesse
relaessexuaiscomumhomemquenofosseseufuturomarido.
"Umamoadefamliahonestaeraingnuaetransparenteseuspensamentoseatos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 92/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
eramtotalmenteprevisveis.Ela,porexemplo,nuncairiamanterrelaessexuais
extraconjugais,amenosquefosseforadaouludibriada(...)Aingenuidadeea
inocnciadasmoasdefamliaeramcontrapostasaocinismodasmulheresno
submetidasvigilnciafamiliar,asquaiseramconsideradasenigmticas,
facilmentecorruptveisedissimuladas"(CAULFIELD,2000,p.77).
Parecenosclaroque,paraaJustia,amulhereraumserfrgilefcildeser
corrompido,seduzidoouenganado.Nessesentido,apromessadecasamentopassaaserum
meiodeseduo,agravadopelahonestidadeconfirmadapelastestemunhas.Noentanto,para
aJustia,Mariaeramenordedezesseisanose,
Considerandoquequandoamenoroffendida16annosdaseunsdosmeiosda
violnciaqueconcorreparaconstituirocrimedeestupro(artigo276docdigopenal)
noobtendoofactodeconverteraoffendida,porqueolegisladorpenalentendeque
nestaidadenopodeterellalcidacompreensodaconseqnciadoacto,queaffecta
toprofundamenteasuahonrasendoumacaptaoobtidaporuma(ilegvel)asua
inexperinciaeasuafraqueza.Considerandoportantoqueaoraptodaoffendidaseguiu
senoocrimedefloramentomassimocrimedeestupronosprecisostermosdoartigo
279docdigopenalconsiderando,finalmenteoquedomaisnosautosconstade
disposiodedireitocomasquaismeconformojulgoprocedenteaqueixadefolhade
doisepronuncioaugustoTitoincursonoartigo270pargrafosegundocombinandoo
artigo278docdigopenaleosujeitoapriso(ilegvel)ecustosoescrivolanceo
nomedorunoroldosculpadose(ilegvel)contraomesmomandatodeprisocumpra
nomaisoseuregimento,Campinagrande,26dejulhode1901juizdedireito(ilegvel)
leiteFerreira.
Assim,Marianotinhacapacidadede,aomenos,serseduzida,poisnotinhalucidez
obastanteparaentenderoqueestavaacontecendocomela,razoporqueocrimefoi
Page88
88
caracterizadocomoestupro,eno,seduo.Almdisso,emnenhummomento,aJustia
consideraasuavontade,pois,seelafugiu,foiporquetambmdesejavaAugusto.
MasnointerrogatriodeMariaquenospareceficarmaisclarooabandonode
Augusto.Eladisseque,noquartodiaemqueestavanacasadeAugusto,opaidelemandou
lhechamar.Emprincpio,elenegouochamadodopai,mas,devidoinsistnciadochamado,
eleacabouindo.Navolta,Mariadesconfioudequeeleestivesseguardandoumsegredo.
Augusto,ento,confessouqueseupainoqueriaocasamentoequelheofereceradinheiroe
apoioparaafuga.
justia,opaideAugustoafirmouqueelesnodeviamtemlas,poisosprocessos
damesmajustiasserviamparacomellesomesmolimparse..Noentanto,pareceque
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 93/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Augustonodeveriaterdesdenhadotanto,poisacabousendopresoporcrimederaptoe
estupro.
MesmodepoisdaprisodeAugusto,Marianodeixoudeserobjetodedebateparao
discursojudicirioparaibano.Alis,taldiscursoacercadoscomportamentossexuais
amorososeafetivosapresentaprocedimentoscomuns,principalmentequantopretensa
formaodaidentidadefeminina.Dentreosestudosqueapontamessassemelhanas,temos
odeShoihet(1989),Corra(1983)eEsteves(1989).
Apartirdaanlisedessasautoras,oprimeiropontoemcomumocartercticodos
peritosdajustiaemrelaoaodepoimentodasmulheres.Paraeles,afaladelasnomerecia
tantocrdito,porquesoconsideradascomoseresdbios,volveis,enganadoresou
facilmentecorrompveis.Acompreensojurdicasobreamulher,namaioriadoscasos,
aproximasedoesquemadosensocomum:danaturezafemininaterumafracacompreenso
racionaldanoodehonraentendidacomopreservaodavirgindadeatocasamento.
Almdisso,faltasmoasquesemetememconfusoumaboaeducaovistoquea
esmagadoramaioriapobreeseminstruocompletaoquecaracterizaumquadroperfeito
paraaperdio.Ouseja,asmulheressomenosaptasalevarumavidahonesta.
Taisestudos,entretanto,tambmdiferememmuitospontosdessapesquisa.O
primeiropontomaisenfticodessadiferenaoprprioespaodepesquisa.Comoespao
parasuasanlises,asautorasescolheramoRiodeJaneiro,umacidadeimportante,umadas
maisdesenvolvidasepopulosasdoBrasil,equeestavamaisprximadasnovidadesedos
acontecimentosdomundo,comodaEuropa.Grandepartedasmulheresdossetoresmais
popularestrabalhavafora.Issolhesofereciaummundodiferentedolardomstico,queerao
mundodarua.Aruarepresentavaoperigo,mastambmpodiarepresentaraliberdade,a
apropriaodosespaosaspraas,osjardinseatmesmoaspousadasoulugaresdesertos.
Page89
89
Oespaodenossapesquisa,aParaba,distintodesseespaodoRiodeJaneiro.Em
1908,CampinaGrandecontavacom34.322habitantes,acapital,com47.790,eAreia,24.000
habitantes.JnoRiodeJaneirohavia,em1900,811.443habitantes,umadiferenabastante
significativa,quenospermitepensarqueadinmicadeumacidadedesseportenopoderia
serigualanenhumacidadedaParaba.Nosprocessoscrimepesquisadosnestapesquisa,o
universodosenvolvidosbemdistinto,principalmenteodasmulheres.Aruaaindanoerao
seuespaoprincipal.SegundoCavalcanti(2000),snadcadade30doSculoXXqueas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 94/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
mulheresvoocuparasruascommaiorintensidade,emCampinagrande.Assim,osespaos
quevoserapropriadospelasmulheresdenossapesquisaserooutros:asfestas,osencontros
nosquintaisounasreuniesemcasadealgumvizinho,notrabalhonazonarural,comoacasa
defarinha,nalavanderiaouacaminhodorio.
Porm,quandosetratadosdiscursosjurdicosarespeitodasmulheres,no
encontramosgrandesdisparidades.Nosprocessoscrimequeexaminamos,houvediscursos
emqueamulheraparececomofrgilefcildeserenganada.Comoexemplo,vimosocasode
Maria,noqualoadvogadodedefesadoraptorAugustoTitoapresentacomocausade
encerramentodoprocessoasuaidade,quenolhepermitiriaumaintelignciadesenvolvidae,
peloautodeperguntas,percebiasequeelaforasugestionadaafalartudooquelconstava.
Nodocumentodehbeascorpus,constaquearaptada,segundoafirmaoadvogado,
apoiandosenanointimaodoruparadepor,nanorealizaodoexamedecorpodelitoe
emumafalsaofensa,teriaindicadoAugustopararepararasuahonra,quehaviasidotirada
poroutro.
Assim,afigurafemininaapropriadadeduasformaspelodiscursojurdico:parao
advogadodedefesadoraptor,Mariaencarnariaopapeldeincapaze,porisso,estavasendo
conduzidaporoutraspessoasamentirecolocaraculpadoseudefloramentoemAugusto.J
paraajustia,aincapacidadedeMariaestavaatreladaaofatodeelanoterdomniosobreo
prpriocorpoe,porisso,oseudefloramentonopoderiateracontecidoespontaneamente,
maspormeiodeestupro.Vse,ento,queambossereferemincapacidadedeMariapara
justificarsuafala.
Maria,entretanto,tambmtinhavontadesetambmsabiaserastuta.Emnenhum
momento,colocousecomosujeitodevontades,mascomovtimadeAugusto.Dessaforma,
teriaajustiaaseufavor.Astestemunhas,nessecaso,foramresponsveisporumaviso
positivaarespeitodasuaconduta.Oquenemsempreacontecia,comovimosnocasode
Bhertoleza.Mesmoquandoastestemunhasdepunhamafavordasraptadas,noindicavaque
iriamacolhlanasociedade.Muitasatpassavamaapontlas,nascomunidades,como
Page90
90
desonradas.Tambmeramuitocomumastestemunhasajudarematecerumcaso,doquala
prpriaJustianosabiaaocertoquemeraosuspeito.
Foioqueaconteceuem1882,emCampinaGrande,quandoMariaJos,vivade40
anosdeidade,fezumadennciacontraVicenteFerreiradeS,17anos,solteiroeagricultor,
eHerculanoNascimentoCruz,16anos,tambmsolteiroeagricultor,ambosalfabetizados.
Elessecomunicavam,pormeioderecados,comasuafilharisJoaquinadoEspritoSanto,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 95/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Elessecomunicavam,pormeioderecados,comasuafilharisJoaquinadoEspritoSanto,
solteiraedomstica.Oprocessocomeacomumgrandemistrio.Sotrsosenvolvidos:
Vicente,HerculanoeMatheus.Pormaincertezaemtornodequaldostrsforarealmenteo
raptorcirculaemtodooprocesso.
Omistriodocasoseencontranaoposiodafaladamecomafaladastestemunhas,
paraasquaisnohaviadvidasdequeoraptoreraMatheus,poisvriaspessoasjotinham
vistonacasadaraptada,inclusivenanoitedorapto.OmesmonoaconteciacomVicentee
Herculano,jqueningumosviafreqentaracasaderis.Noentanto,afaladameda
raptadanodeixavadvidasdequeteriamsidoelesosautoresdorapto,principalmente
Herculano,quetinhafeitopromessasdeamorparaasuafilha.
Duranteoautodeperguntas,parafugirdaacusaoderapto,Herculanoafirmouque
noconheciaaraptadaequeshaviaacompanhadoMatheusporquenosabiadeseu
objetivo.Suapresenafoiobastanteparaquerispensassequeelefosseoraptor,juntocom
Matheus.Vicentetambmnegouterparticipadodorapto,alegandoqueconheciaaraptada,
masnuncaacortejara.MasafirmouqueMatheuseHerculanoseguiramjuntosnaquela
noite.
Aolongodoprocesso,astestemunhasafirmaramqueMatheuseraumhomemhonesto,
casadoenuncatinhafeitonadaqueofendesseasuadignidadeapenasessefato,odorapto,
constavacomoumerrocometido.Omesmofoiditopelastestemunhasquantoris:elaera
mulherhonesta,enadaconstavacontraasuahonra.EtantoelaquantoMatheusocupavam
umlugarderespeitonasociedadedaqualparticipavam,mas,emdeterminadomomento,
fizeramoutrasescolhasquenoestavamregidaspelodiscursonormatizadordamoral,nose
limitandoaumpapeldeconsumidoresdessamoral.Certeau(1994)jnosmostravaqueo
homemordinrioinventaocotidianocommilmaneirasdecaanoautorizada,escapando
silenciosamentedessaconformao.Essainvenodocotidianosedgraasaoqueoautor
chamadeartesdefazer,astciassutis,tticasderesistncia,quevoalterandoos
objetoseoscdigoseestabelecendouma(re)apropriaodoespaoedousoaojeitodecada
um.
Page91
91
OquerisnoesperavaqueHerculano,apsorapto,edepoisdetermantidorelaes
sexuaiscomela,aabandonasse.Nodepoimento,eladissequeMatheusestavapresenteem
todoorapto,inclusivenomomentoemqueHerculanomanteverelaessexuaiscomela.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 96/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
LogoquandoHerculanofugiu,Matheusteriatentado,fora,manterrelaessexuaiscom
ela,levandoaparaGuarabira,ondeficouporseissemanas,levandoa,depois,paraacasada
suame.
Aparentemente,Vicentenoestavaenvolvidonorapto.QuantoaHerculano,no
havialibiaseufavor,poiscontinuoujuntocomMatheusnanoitedorapto.Serque
tramaramdesdeoinciooplanodeviolentarrise,poralgummotivo,Vicentehavia
desistido?EaboandoledeMatheus,conhecidapelavizinhana,nocontribuaparaasua
inocncia?Noentanto,mesmocasadoeleaceitaaparticipardesseato,fugindopara
Guarabira,cidadeprxima,ficandocomelaaproximadamentedoismeses.
NoprocessonoconstaaversodeMatheus,eoquetemossobreeleditopelas
testemunhas,segundoasquaisnohavianadadeerradoquecomprometessesuaconduta.E
peloqueconseguimosobterderis,oseurelacionamentonoeracomele,esim,com
Herculano,emboraastestemunhasafirmemtervistoMatheusfreqentaracasadelaantesdo
rapto.
Serqueris,tidacomomoahonesta,teriamanipuladoaprpriafala?Comque
propsitoelaincriminariatambmHerculano?SegundoVicenteque,paraprotegeros
amigos,nodmuitosdetalhessobreofato,Herculanoteriacontinuadoacaminhadacom
Matheusembuscaderis.Nessesentido,hquesequestionar:SerqueHerculano,sabendo
dointeressedamoa,teriatramadooraptocomantecednciaepedidoaajudadosamigos,e
Vicente,talvezomaisprudente,decidiunoparticipar?TeriaMatheusaceitado,coma
condiodequeficassecomamoa?Seessaversofoioque,defato,aconteceu,podemos
afirmarqueosraptosnemsempresedavamporamoreque,muitasvezes,asmoaspoderiam
serrealmenteenganadaspelosseusraptores,cujasintenesemrelaoaelasnoeramas
melhores.
Matheuscomplicaseaindamaisnocaso,poislevaamoaparaoutracidade.
Tentando,talvez,fugirdaacusao,eleatrazdevolta,depoisde,aproximadamente,dois
meses.Oqueteria,ento,guiadoMatheusacorromperasuaboandoleeaconfianade
todos?Talvezoriscovalesseapena.Assim,acaboucomplicandoasuavida.Paraajustia,
Matheustentouraptar,pormeiodesedutoraspromessas,aditamenorgeralmentereputada
comohonestaeaconduziuparaumlugaratagoraignorado,ondedeveestargozandode
Page92
92
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 97/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
prazeresdasensualidadefimqueteveemvistaraptandoadacasamaterna,vistocomoj
cazado.
Nessaperspectiva,odiscursojudicirioentendeuque,porsercasado,Matheusnotinha
boasintenescomris,poisnopoderiaaomenosrepararoerrocomocasamento.Por
issoseunicoobjetivoeraodegozardosprazeressexuais.Masoqueparecerealmente
contar,nessecaso,soaspalavrasdaraptada,quedefiniuaconclusodoprocessoquedurou
trsmeses,comaprisodeMatheuseHerculano,porteremraptadomulherhonestaea
violentado.
Matheus,Herculanoerispartiramdeumnolugar,aqueledacriaoannima,
nascidadodesvionousodosprodutosrecebidosequereconheceosdiscursostticosdos
consumidores,ouseja,comoasformassubterrneasconvivemcompolticasimpostas,
institudasporumlugardepoderedequerer.Referimonossrelaesinstituintes,s
burlasdosconsumidoresdetaispolticas,dequenosfalaCerteau(1994).Referimonos,
maisespecialmente,sinvenesdehomensedemulheres,comoris,MatheuseHerculano,
querealizaramescolhasdiferentesdasquelheseramimpostas,burlarameatassumirampara
sioutrasrepresentaes,romperamcomosseusantigospapisdeboamoahonrada,de
bomhomememaridoedebomrapaz.Enfim,noseconformaramemapenasaceitaras
normas,criarameinventaramparasioutrasprticas,outrosespaos.
Portanto,cadaraptoquenodeucertotemasuaparticularidade,envolvetenses
diferentes.Apesardisso,permitemnosanalisaralgumassemelhanas:emnenhummomento,
asraptadasafirmaramternegadoapropostadoraptoalgumasdelasdisseramqueforam
seduzidas,enganadas,masnonegaramoseuenvolvimento,atris,que,mesmodepois,
sendoviolentadaporMatheus,emprincpio,decidiufugircomoseuraptor,queera
Herculano.Oenvolvimentodasraptadaserafundamental,atporqueparafugireranecessrio
querer,docontrrio,seriaraptoporviolncia,eno,consentido.Convmregistrarque,a
partirdomomentoemqueelasaceitamfugir,jestosecomprometendo,eoraptosvai
pararnaJustiaquando,poralgummotivo,nodeucerto,ouseja,quandooraptorno
cumpreasuaparte,queassumirarelao.
NoscasosdedefloramentoanalisadosporEsteves(1989),asvtimasdeclaramquea
propostasemprepartiadonamorado,isto,queelasnoseriamcapazesdeseduzir,esempre
apresentavamresistnciaverbal,dizendonoquereroatosexual,masacabavamsendo
convencidas.Nemtodososprocessosanalisadosnestapesquisaapresentamodepoimentodas
raptadas,oquenonospermiteanalisloscommaisprofundidade.Todavia,nosprocessos
emqueconstaodepoimentodasraptadasodeRosalina,oderiseodeMariadaCruzelas
Page93
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 98/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
93
nonegamasuaparticipaonosraptos,masenfatizamqueforamseduzidaseque,porisso,
nopuderamapresentarresistncias.Entretanto,amaioriadelesfoiplanejadoousugeridopor
elasmesmas.
Assimsendo,asrelaesdepoderproduzidasnessasprticasamorosasnos
permitiramcartografarumapartedacomplexidadedosespaosdesensibilidadee
subjetividadedossujeitosenvolvidos,principalmentedasmulheres,quetambmse
configuraramdemaneirasdiversas,nosendoidentificveisporumanicaidentidade.
nessaperspectivaquepretendemosprocederaumaanlisesobreasmulheres,que
apresentaremosnoprximotpico.
2.3Raptadaporvontadeprpria:amulherenquantosujeitodevontades
Algunsraptostambmpodemenvolvercategoriassociaisdiferentese,atmesmo,de
idade,comoaconteceucomFrancisca,em1882,nomsdenovembro.OacusadofoiManoel
EstevesTavares,de40anosdeidadeecasado.EleraptouFrancisca,menordedezessete
anos,dacasadeseupai,quetambmeraseupatroecompadre.Nafaladastestemunhas,
unnimeaafirmaodequeFranciscanosedeixarialevar,anoserporviolncia,poisa
diferenasocialdelaedoacusadoeramuitogrande,razopelaqualconsideravase
impossvelumromanceentreosdois.
Infelizmente,stemosafaladastestemunhasedoacusado,talvezseFrancisca
tivessesidointerrogada,teramosmaisargumentosparaproblematizaressaquesto.Segundo
ManoelEsteves,oacusado,oraptofoiconsentidoporFrancisca,eambosfugirampara
Goianinha,entoprovnciadePernambuco,ondepermaneceramporquasetrsmeses.
Arrependidodoquefez,dissequenoficariamaiscomelaequeprecisavavoltarpara
CampinaGrande,paraoCumbe,zonarural,alegandoqueestavamuitodoente.
Oraptordeclarou,ainda,queFranciscalheteriafeitooconviteparamoraremjuntos,
mas,comoeleprecisavavoltarparaoCumbe,FranciscapermaneceuemGoianinha.Esse
depoimentonosapontaalgumaspistas.Primeiro,ofatodeoacusadotrabalharcomopaide
Franciscaeestarpertodelapoderiatercontribudoparaalgumtipodesentimentoamorosoe,
sendoelecasado,resolveramfugir.Estandomesmodoente,ManoelEstevesresolveuvoltar
parasetratar,deixandoFranciscaemGoianinha.Quandoojuizlheperguntouporqueno
avisaraaopaideFranciscaqueelaqueriafugir,eleargumentouquetinhamedodeser
perseguidoepreso,porissonoteveoutroremdiosenotirlaequeFranciscalhefaria
muitoagrado.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ7 99/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page94
94
FranciscapoderiatercorrespondidoaossentimentosdeManoelouterpartidodelaa
conquista..EManoel,homemmaisvelho,mesmosendocasadoepercebendoquenohavia
outrasada,teriaseenvolvidocomafilhadeumhomemqueestavaacimadesuacondio
social.Ento,fugirpoderiaseronicomeio.AfaladeManoelnosapontaparaumcaminho
inversodaseduo,pelomenosdaseduoempreendidaporele.Franciscaapareceno
discursodeManoelcomoumamulher,possivelmente,sedutora,quelhefezumapropostade
fugae,comoelaeradeseuagrado,oraptonofoimovido,apenaspelomedodeopaida
moadescobriropossvelromance.
Manoelsecolocacomoohomemseduzido,pondoemdvidaahonradeFrancisca,
afirmandoquemuitoemsegredofalasedahonradamesma,queditamoanoerahonesta,
masnotinhadistocerteza.Astutamente,eletentareverterparasiumasituaofavorvele
sabiaque,parafazlo,teriaqueduvidardahonradamoa.Noentanto,astestemunhas
depemafavordela,evidenciandoseubomcomportamentoeassegurandoqueoraptos
poderiateracontecidopormeiodeviolncia.
OdiscursojurdicotambmconfirmaainocnciadeFranciscaeseuestadodevtimae
queManoelEstevesteriaseaproveitadodafraquezadamoa,jqueelaestavacommedoda
indignaoqueiriadespertarnocoraodeseupai.Logo,noteveoutraopo,entregou
seloucamentenosbraosdoseudesnaturadoseductor.AindasegundoojuizManoeldo
Rego,omesmoquetratoudocasodeMariaedeAugusto,Franciscairiacarregareternamente
ofatodetersidoraptadaporManoelEsteves.Avergonhaseriaopiorcastigoparaela.Ojuiz
aindaconfirmaqueManoelesqueceuorespeitoquedeviaLeiesociedade,porisso,
condenouseuato.
Assim,paraasociedadedaqualFranciscaeManoelfaziamparte,seriaimprovvel
queumamoadecategoriasocialtodiferentedadeManoeltivessefugidosenopormeio
deviolncia.Mas,seelahaviasidoraptadacontraasuavontade,comoestavavivendoem
concubinatopor,aproximadamente,trsmesescomoraptor?Almdisso,paraqueumrapto
fossebemsucedido,eranecessriaaparticipaodaraptada,umavezqueescndaloss
dificultariamaindamaisafuga.
Odiscursojurdico,noentanto,entendiaqueFranciscaforaseduzida,porquanto
Manoelseaproveitaradasuafragilidade,eseestavamvivendoemconcubinato,eraporquea
moatinhamedoouvergonhadeseexpor.Nossacertezadequeoacusadonomentiu
quandodissequeestavadoente,pois,antesdaconclusodoprocesso,elefaleceunacadeia,
ondeestavapresodesdeaacusao,porterabusadodaconfiana,daforaedaviolnciapara
raptarFrancisca.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 100/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page95
95
Oqueparecesercomumatodososenvolvidosnoprocessoaimagemidealizadada
mulherhonesta,virgemepura,quefoivtimadaprpriafraqueza.Francisca,comotantas
outrasmulheres,tambmdesejava,erasujeitodevontades,maseraenquadradadeforma
contrria.Ascaractersticassexuaisquedeveriamserrepresentadasouvalorizadaseram
construdasdeacordocomocdigomoraldapoca.Assim,osdiscursosdisciplinadores,
construdoscomomodelosparaasociedade,comoodiscursojurdico,tinhamcomoobjetivo
construirpapisparaofemininooumasculino,emumadadasociedade,eemumdado
momentohistrico.Portanto,osdiscursos,disciplinadores,construdoscomomodelosparaa
sociedade,comoodiscursojurdico,tinhamcomoobjetivoconstruirpapisparaofemininoe
omasculino.Otermopapisestsendoutilizado,aqui,noseusentidoreducionista,ouseja,
oqueestabelecidocomoadequadoeinadequadoparahomensemulheres.
Assim,oCdigoPenaltambmcontribuiuparasehomogeneizaracategoriamulher,
associandosuahonraasuacondutasexual.Issonoslevaaconceberqueaidentidadesexual
umasubstnciaintrnsecaaocorpoeque,portanto,serianaturalenormalamulher
desenvolveroseupapeldemeeesposa,dentrodeumcasamentosaudvel,assimtambm
comoaheterossexualidadeseriaaexpressonaturalderealizaosexual.
ParaElizabethBadinter(1985),amulhernosetratadeumafigurauna,definida
porumaidiadeessnciadamaternidadenatural.EmOmitodoamormaterno,
desnaturalizouessesentimentoconsiderado,durantemuitotempo,comoinerentenatureza
damulher,mostrandocomoaprpriaafetividade,tantasvezesatribudaessncia
femininaeentendidapelahistoriografiaatualcomosendotambmumaconstruohistrica,
temumafundaotemporale,especialmente,possveldeserhistoricizada.
Foucault(1988),quandodescreveosaphrodisiadaantiguidadegrega,tambm
desconstriessaidiadequeoquemudasoasatitudeseosvalores,permanecendoa
naturezahumanaintactaaodostempos.OautordemonstraqueaErticagrega
problematizavaarelaodoscidadoscomosrapazes,assimcomodoscidadoscomas
mulheres,apartirdoprincpiodatemperanaedodomniodosprazeres.Adevassidodo
cidadoeramedidamenospeloobjetodoprazer(mesmosexoousexooposto)doquepela
freqncia(quantidade)eintensidadedasrelaes,devidocrenadequeessasduas
inclinaeseramambasigualmente,nummesmoindivduo.Foucault(1989)seinterrogase
essaconstataonospermitiriasuporseosgregoseramounobissexuaiserefere:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 101/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Sequisermosdizercomissoqueumgregopodia,simultneaoualternadamente,
amarumrapazouumamoa,queumhomemcasadopodiaterseuspaidika,que
eracorrente,apsasinclinaespararapazesnajuventude,voltarsede
Page96
96
prefernciaparaasmulheres,ento,podesemuitobemdizerqueeleseram
bissexuais.Mas,sequisermosprestaratenoamaneirapelaqualelesrefletiam
sobreessaduplaprtica,convmobservarqueelesnoreconheciamneladuas
espciesdedesejos,duaspulses,diferentesouconcorrentes,compartilhando
ocoraodoshomensouseusapetites.Podemosfalardesuabissexualidadeao
pensarmosnalivreescolhaqueelessedavamentreosdoissexos,masessa
possibilidadenoerareferidaporelesaumaestruturadupla,ambivalentee
bissexualdodesejo.Aseusolhos,oquefaziacomquesepudessedesejarum
homemouumamulhereraunicamenteoapetitequeanaturezatinhaimplantado
nocoraodohomemparaaquelesquesobelos,qualquerquesejaoseusexo.(
FOUCAULT1989,p.168)
Oquecaberessaltarnessaproblematizaoquespodemoscompreenderasatitudes
emrelaoaocorpoesexualidadeemseucontextohistricoeespecfico,explorandoas
condieshistoricamentevariveisquedoorigemimportnciaatribudasexualidadenum
momentoparticulareapreendendoasvriasrelaesdepoderquemodelamoquevemaser
vistocomocomportamentonormalouanormal,aceitvelouinaceitvel.Essetextode
Foucault(1989)nonospermitepensarasprticasamorosasnemosraptos,masservede
parmetropararelativizarospressupostosquenorteiamasgeneralizaeseuniversalizaes
criadaspelasinstituiese(re)introduzodebatedasexualidadecomoconstruohistrica.
Entretanto,aprpriacontrariedadedosdiscursoscontidosnosprocessoscrime,como
afaladoacusado,dastestemunhas,daJustiae,algumasvezes,davtima,apontanosparaas
mltiplasformasdeassumirasmasculinidadeseasfeminilidades,comotambmas
complexasredesdepoderqueconstituemhierarquiasentreosgneros(LOURO,1997,p.24).
Nessecaso,afaladeCaulfield(2000)ganhaaindamaissentido,poisosindivduos
envolvidos,aomesmotempoemquecompartilhavamdasidiasedasleis,tambmfaziam
outrascoisascomelas,reinterpretavamnasdeumaformabemdiferentedaintenoinicial,
comonoraptodeMariadaCruz,16anos,solteiraeanalfabeta,queaconteceuem1887,no
dia16deoutubro.Assimquesoubedofato,opaisaiuembuscadafilha,comostrsfilhos,
poisqueriamcastraroraptor.Emumprimeiromomento,elequisresolveroproblemasua
maneira,comumavinganaprivadaebemlongedosmeioscivilizadoresdaJustia.Mariada
Cruz,diferentedamaioriadoscasosaquianalisados,faziapartedeumafamlia,composta
pelopai,pelameepelosirmos.Vemos,nessecaso,queosprpriosirmostambm
assumiramadesonradopaieforamembuscadaraptada.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 102/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
DanielJoaquimFranaCavalcante,38anos,casado,agricultorealfabetizado,
planejoutodooraptocomantecedncia:foicasadeSeverinodaCostaBarros,47anos,
casadoeagricultor,moradordaregio,providenciarcavalosparaafuga.Marcaramaentrega
docavaloparaamadrugada.Nooutrodia,estavaDanieleumamoanagarupa.Segundo
Severino,elenosabiaquemeraela,equandoperguntouparaDaniel,elerespondeuquese
Page97
97
tratavadesuacunhadaqueeleirialevarparaoseuprimoManoel.Atestemunhassoubeque
setratavadeumraptodepoisqueosirmoseaautoridadechegaram.
Maria,araptada,afirmaquejtinhacertapredileoporDanielhumanoeque,
desdeento,conversavamsobreapossvelfuga,esperavamsummomentopropcio.Eesse
momentoaconteceu,foiquandoopaiviajou,eelaficoucomumairmmenor.noitese
encontraramnacercadoquintaldasuacasa.Danieldeclaroulhequenotivessemedo,pois
sempreestariaaoladodela.Eseudepoimentoassimprosseguiu:
Depoisdeinfinitosprotestosdeamoreamisadesolicitouaparafimlibidinosoque
javiodoisanosqueelleprocuravaela,enopodendomaisresistirassuas
sugestesvistoqueporellajsentiamuitaamisadedeixouselevarporsuasdoces
palavras,enessaocasio,tevelugaroseuestuprooquesedeunomeiadodoms,
depoisdoquelhedisseiaprepararseparaafugaequelhepreviniaodiadella
(DepoimentodeMariaraptode1887).
Mariasecolocacomoseduzida,quenopodiamaisresistirseduodeDaniel.
Emboratentesedefender,aoafirmarquesedeixoulevar,tambmdeixatransparecerosseus
sentimentos,afirmandoquejsentiamuitaamisadeporDaniel,etendoemvistaotempo
emqueosdoismantinhamcertocontatontimohdoisanos,podemossugerirqueo
envolvimentojestavabastanteacentuado.Mariasemostra,ento,comoumamulherque
temdesejosesentimentos.Noentanto,ospapisestipuladospelosdiscursosnormatizadores,
comoodaIgreja,damedicina,dapedagogia,investiamemummodelodiferentede
identidadefeminina:amulheresposadonadecasamedefamlia,vigilante,ordeira,
higinica,responsvelpelosmembrosdafamliaeisentadedesejos.
Nonosparecequecadamulherqueconsumiaessesdiscursosofaziadamesma
formaqueseuslocaisdeproduointencionavam.Maria,comcerteza,eraumadessas
mulheres.EladesejavaDaniel,porissonotevemedodesedesterritorializar,deabandonara
suacasaeasuafamlia,deseindisporcomaprpriairm,poisoraptoreraoseucunhado.
Deviamterseapaixonadoapartirdaconvivnciaedocontatofamiliar,Mariatinha,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 103/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
aproximadamente,quinzeanosalmdejovem,deveriaserinteressante,eparasurgirentre
elesalgumsentimentonoseriamuitodifcil.Fugiramsemterparadeirocerto,meianoite.
Seguiramviagemacavalo,emcompanhiadeumamigochamadoHenrique.
AcasaondeficaramhospedadosficavaemAlagoaNova.Aoqueparece,aspessoas
dessacidadenosabiamdoraptonemdaorigemdeMaria,nemmesmoosfamiliares
desconfiaramdeDaniel,poiseleaproveitouomomentoemqueiriaviajar,transportandouma
bagagem,eraptouMaria,assimningumsuspeitariadafuga.Duranteaviagem,amoa
Page98
98
pareciaestardisfarada,poisningumsuspeitoudasuapresenaapenasquandoodia
amanheceu,perceberamqueeraumamoa.Osdetalhesdoplanocomprovavamquej
estavamtramandooraptohalgumtempo.Noentanto,apesardetobemplanejado,orapto
noteveumfinalfeliz,porqueodelegadofoiprocuradeDanieledaraptada.Falaramque
iamlevaramoaeHenrique,Danielnoapresentouresistncia,masteriadito
Queelafosseparacasadopaiqueeleemqualquertempoiriatirara.Quesejuntaria
comdoiscabraseatirariadacasadasogra,fariaodiabo,porqueohomemquando
seviaperdido,tudoellefazia.EletestemunhaperguntandoaDanielcomoelatinha
feitoaquilocomsuacunhada,Daniellherespondeu,queellaquempodiadizer,
dizendo,queamesmaqueriabemaDanielequedoisadoisanosqueailudiapara
atiraratqueagoraotinhafeitoequeerasuasinaestarafimcomelepoisemqual
querestadoqueestivesseacubariasemprecomella.(interrogatriodatestemunha
TarginoMacedo).
DanielnonegouterraptadoMariaequehaviadoisanosquetentavaraptla,
portantoelesmantinhamumrelacionamentoescondido.provvelhouvessempensadoem
vriastticasparaseencontrar,semqueningumpercebesse.Podemosperceber,emseu
discurso,queDanielsemostravaconvictodasuarelaocomMaria,poisprometeutirlada
casadeseuspaisnovamente,poiselaestavaemseudestino.
Assim,ambosqueriammanterumarelaonopermitidapelamoraldasociedade.Ele
eracasado,eMaria,asuacunhada,oquenofoiumempecilhoparaquedesejassemviver
umarelaoafetiva.Podiamatrespeitarefazerpartedessasociedadetidacomoacorreta,
masoseurelacionamentonoestavadentrodospadresdemoralestabelecidos,porissono
tiveramoutraalternativasenorecriarumespaonoinstitudoparaessefim.
Assim,almdeseutilizardetticas,isto,deummovimentoquefogesoperaes
depoderquetentamcontrolaroespaosocial,DanieleMarianoempreenderamapenasuma
resistnciaordemvigente,umavezquenoromperamtotalmentecomela.Seorapto
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 104/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
tivessedadocerto,talvezosdoisvivessemumarelaototradicionalquantoocasamento
formal.Dessaforma,podiamseapropriardouniversonormatizador,queestipulavaumideal
decasamento,ressignificandooquandofosseconveniente.
Umexemploquetalvezfaciliteoentendimentodessaapropriaoseriaadinmica
descritaporCerteauarelaodeummoradorcomsuamoradia,aqualprevumambiente,
conformeasintenesdoarquiteto,comumasala,doisquartos,umacozinhaeumbanheiro.
Contudo,ohabitardomoradorumfatordeambigidade.Ali,ondesepreviuumasala,
eventualmenteseorganizaoutroaposentooquartotalvezsetransformeemumespaopara
prticasreligiosas,umescritrio,umasaladabagunadascrianas,dentreoutrastantas
Page99
99
formaspossveisdesehabitarolugar.Defato,essesnovossentidosdependemdaconstruo
queprecedeohabitardodomiclio.Pormosentidodadopelomoradornoapenas
estruturadopeloprojetoarquitetnico,mastambmestruturantedaqueleespao.Os
movimentostticosquetiramproveitodelugaresorganizadospodemservirparapensara
relaodossujeitoscomaculturasedimentadadeformageral(JOFGRILBERG,2005:24).
DanieleMariadaCruznotiveramtempodeinventaressenovoespaoparaoseu
relacionamento,emudamradicalmenteassuasvidas.Algunsmesesdepoisdorapto,como
seguimentodoprocessoDaniel,afirmouserinocente,poisMariaestavacasada,hnove
meses,edotadaporele.SeDanielerainocente,porqueteriasepreocupadoemarrumarum
doteparaqueelasecasasse?Suarespostaaojuizfoiqueseimportavacomocrimedeque
haviasidoacusado.Diztambmqueseucontatocomelaeraapenasquandoiacasadeseu
sogroequesabiaqueelaestavaparafugircomumhomem,quenoeraele.
Assim,paraseesquivardaculpa,DanielofereceumdoteecasaMariacomoutro
homem.Mas,eoseusentimentoporela?Noteriaresistidopressodasociedade?Ecomo
amoasesentiuaoperceberquenoteriachancedecontinuarasuahistriadeamorcom
ele?Emboranotenhamosrespostaparatodasasquestes,ficaclaroqueDanielmudoude
idianomomentoemquefoipego.Antesdoprocesso,tinhaconvicodequenodesistiria
doseurelacionamentoequeiriabuscla,emqualquerlugar,noentanto,apsascoeres
quedevetersofridoouatmesmoameaasporpartedafamliadeMaria,devetermudadoa
suacertezainicial,chegandoadarumdoteparaqueMariasecasassecomoutro,vistoque,
depoisdorapto,elaprecisariadeumatrativoamaisparaconseguirumpretendente.O
processoterminacomaliberaodeDaniel,consideradoinocente.Paraafamlia,essa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 105/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
decisofoiamaisacertada,poiselepermaneceriacasado.Tinha,decertaforma,reparadoo
erro,oferecendoumdoteparaMaria,enoseriapreso,evitando,pois,umescndaloainda
maior.
Oque,ento,aproximaashistriasdetodasessasmulheresenvolvidasnessescasos
derapto?Mesmoquenofossemtoousadasemsuasatitudes,elasampliavam
cotidianamenteoslimitesdasnormasmaisconvencionaisdasrelaesdegnero,recriandoas
identidadesfemininas,umavezqueoutrasinstituies,almdafamliaedaJustia,tambm
estavampreocupadasemcriarumespaoparaasmulheres,dentrodamoralinstituda.Os
jornaistambmtraziam,comoeste,quefoipublicadoem1909,oscuidadosquesedeveriater
comasmulheresprfidas:
Page100
100
Umamulherprfidaumdemniodomestico,umpunhalocultonasmangasde
umjesuta,oassassinatolento,calculado,cruelefriotudoquantohdepiornas
diversasclassesdasmulheres,amulhercaprichosapodedeixarboasaslembranas
desi:ocaprichoumumaleviandade,noumamaldade.
Desdemonamorreassassinada,sendoinocente,amulherperdidavive,apezarde
culpada,aquiqueestadiferena:averdadeiraprfidaconsistesimplesmenteem
ganhartodososlucrosdoamorsemarriscarnemavidanemaliberdade.
DesdequeaserpenteinduziuaEvaacomeracelebremavedada,comoquelhe
instillouovenenosutil,dequemaisasdescendentesdeEvadeviamusareabuzar.
Umconselho,pois,mulheresminhas,casadas,solteirasevivas:
Amaivossosmaridos,voisquesoiscasadas,maisamaioscomsinceridade,com
fidelidade,comextremo,sepuderdes.
Ojuramentoprestadoaopdosaltaresdeveseravossagide.Cumpreno
esquecelo.Seelleforavossaprimeiraoraodamanh,ealtimaprecedanoite,
podeis,estacertadequenocahireisnocrimedequevosfallo.
Solteirasaosnamoradosfaltaicomocoraonasmos:senoamardesnovos
lembreis,dosoutros.
Vivasedevivas.(VirilGil).(JornalOCampinaGrande,15deagostode1909,
anoII,n41)
OautordotextoseautodenominaViril.Essetalvezsejaumpseudnimo,poisno
hrefernciaaessenomeemoutrojornaldapoca.Eleterminaoseutextocomconselhos
paraasmulherescasadas,solteirasevivas,paraquesejamhonestas,sincerasefiisaseus
respectivoshomens.Assim,amulherprfidaaquelaquelucracomoamor,queutiliza
estratgiasparaosseusobjetivos,queplaneja,quetrama.Amulherideal,aocontrrio,seria
aquelaqueseguisseospreceitosdamoraleoseupapeldemeeesposafiel,semdesejaro
outro.
Todososenvolvidosnessescasosderaptonospermitemquestionarqueosideais
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 106/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
femininos,masculinos,amorososefamiliaresnoeramosmesmos,ou,pelomenos,noeram
assimiladosdamesmaformaportodosossujeitos.Aoanalisarascamadaspopulares,
estranhamos,emdiversosmomentos,asatitudesdealgunssujeitos,daformacomo
resolveramconduzirsuavidaamorosa.Darton(1986)tambmjtinhafeitoessecaminhoem
suapesquisasepreocupandoemcaptarasdiferenas,porquenasdiferenas,no
estranhamento,quepodemostentarcartografarsensibilidadesesubjetividadesdepessoasto
distantesdens.
AonosdepararmoscomodiscursodaIgreja,doEstadoedeoutrasinstituies
reguladoras,ecomasmemriasquetemosdopassado,muitasvezes,dosensocomumsobre
osrelacionamentosamorosos,sobreasregrasdenamoro,arigidezimpostaaosnamorados
parateremummomentoass,estranhamoscomoosnossosprotagonistastomavamdecises
tosrias,detalformaquenosparecequetudoeramuitofcil.Fugircomacunhada,coma
filhadopatro,mesmojsendocasado,saircomoamigoeacabarraptandoumamoa,
tambmjsendocasado,moastojovens,15,16,17anosplanejandoaesquepodero
Page101
101
mudarsuasvidas?Seoestranhamentoexiste,porqueessesindivduosescolheramcaminhos
quenocorrespondemaoquesetinhacomonormal,ouseja,homenscasadosdeveriam
permanecercasados,cuidandodoseularmoasjovensdeveriamestarsepreparandoparaser
futurasesposasemes.
Mas,emumdeterminadomomento,avidadessaspessoasfoimodificadaporelas
mesmas,poisnofizeramoqueseesperavadelas,muitomenosserebelaram,mas
empreenderam
Milmaneirasdejogar/desfazerojogodooutro,ouseja,oespaoinstitudopor
outros,caracterizamaatividade,sutil,tenaz,resistentedegruposque,pornoter
umprprio,devemdesembaraarseemumarudedeforasederepresentaes
estabelecidas.Temquefazercom.(CERTEAU1994,p.79).
Dessaforma,Certeau(1994)estabelecequeastticaseastciasempreendidasso
muitomaisquelances,golpesoutruqueshmuitasmaneirasdefazer,muitasmaneiras
paracaminhar,ler,produzir,falar.Assimcomoosindgenas,analisadosporCerteau(1994)
que,mesmosubjugadospelosespanhisoscolonizadoresusavamasprticasou
representaesquelheseramimpostas,sejapelaforaouseduo,parafinsbemdiferentes
dosquelheseramimpostos.Issonosignificaquemuitasvezeselesrejeitavam,mastambm
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 107/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
asempregavamaserviodasregras,costumesouconvicesestranhascolonizaoda
qualnopodiamfugir.(CERTEAU,1994,p.95).
Oamasiamento,porexemplo,poderiaserumaalternativaparaocasamentoformale
servivenciadocomamesmaresponsabilidade.Ou,ainda,serumaopoparaos
relacionamentosqueapresentavamalgumimpedimento,comoquandoumadaspartesera
casada.Paraoidealdefamliaconstrudoparaapoca,nobastavaviverjuntos,nemao
menosapenascasar,eraprecisosabercomocasaresabercomovivercasado.Emumjornal
de1909,umavisoaopblicoenfatizaasobrigaesdocasamentoformal:
AvisoaopblicosobreocasamentocivilaRepblicasreconheceocasamento
civil,cujacelebraosergratuita.Constituio&4Art.72.Aspessoasque
pretenderemcasarsedevemhabilitarseperanteoOficialdoRegistroCivil.Art.
1(1parte)doDecreton.181de24dejaneirode1890.Soefeitosdocasamento
civilconstituirfamliaelegitimarosfilhosanteriormentehavidosdeum
contraentescomoutroobrigaromaridoasustentaredefenderamulhereosfilhos
determinarosdireitosedeveresrecprocos,nafrmuladalegislaocivil,entreo
maridoeamulhereentreeleseosfilhos.Art.56&1,5,e6dodecretoacima
citado.(JornalOCorreiodaSerra18desetembrode1909:N.Inmero14).
Page102
102
Portanto,osinteressesdosindivduosnemsempreeramcompatveiscomosdamoral
reguladora,eaalternativaparafazervalerassuasvontadeseracriarumespaoondetais
desejosevontadespudessemserealizar.Essesespaospodiamserchamadosdealternativas,
astciasouapenasnovosterritriosdesensibilidade.
Nosnoscasosderaptoqueproblematizamosqueasmulheresestavam,cadavez
mais,criandooutrosespaosparacomporassuasidentidadesevontades.AdautoRamos,
pesquisadordegenealogiasparaibanas,registrouavidadeEdmundodoRegoBarrosFilho,
nascidoem1871naParaba,tornandose,maistarde,umafigurailustrejornalistaepoeta.
Elesecasou,em1908,comAlexinizFerreiraBaltar,filhadeumdosseusprimos.Firmou
compromissocomAlexiniz,depoisdepassaralgunsanosforadaParaba.Noentanto,poucos
mesesdepoisdocasamento,aconteceumatritoentreocasal,eEdmundovaimorarem
Goiana,Pernambuco,deixandoAlexinizsozinhanaParaba.
Omotivododesentendimentoficaclaronacartaqueeleenviaparaairm,como
mostraestefragmento:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 108/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Aindaagorasedescidasdemimcomosedecuidastequandopodiastermelivrado
dessaperversaquenoteveremorsodesacrificarmeinjustamenteparaescondera
desonraevingarsedeumcriadoquemorriadeamores.Almdisso,tendo
encontradoaquelaperjuradefloradaguardeiosegredoparanodeixalamperante
asociedadeeafamliaeopremiodetantagenerosidadefoisacrifcioaqueela
atirousecaluniandome.(RAMOS,1990,p.19)
AnoivadeEdmundoteriasecasadocomele,nosparafazercimesaumsuposto
namorado,mastambmpararepararsuahonra,jquetiveraumhomemnasuavida.Ao
descobririsso,Edmundoprefereiremboraeacabaenlouquecendo.Talvezelenoestivesse
preparadoparalidarcomofatodeumamulherseguirsuasvontadeseseusdesejosedetlo
manipuladoparaoseuobjetivo.
Cartografamos,ento,quemuitasmulheresseacomodavameassumiamaimagem
estereotipadadefrgeis,abnegadas,intuitivas,dceisesensveis,caractersticasconstitutivas
danaturezafeminina.Mastambmtiravamproveitodesuanaturezafrgilparase
insurgirem,utilizandosedeexpedientessutis,comochantagens,manipulao,histeriapara
ampliaroseupoder.Faziamasuapartenatessituradeumarededemicropoderes,
exercendoosnamedidaemquedetinhamsaberesespecficosemanipulandoosasua
convenincia,subvertendo,noseucotidiano,microestratgiasderesistncia.
Page103
103
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 109/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page104
104
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 110/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
CAPTULOIII
OSRAPTOSEASMULHERESPORMEIODEOUTRAS
LINGUAGENS:MEMORIALISTASEJORNAIS
Page105
105
Falardoscasosderapto,pormeiodosprocessoscrime,umexercciobemdiferente
defalardoraptoatravsdoslivrosdememria,queeramescritosemumalinguagemmenos
tcnica,comespaosmaisternos,idiasromnticas.Associadoaisso,pretendemostrazer
tonaessasoutrasfalasouessesoutrosolhares,apesardadificuldade,porsetratardetextos
escritosemperodosdiferenteseemcontextoshistricosdiferenciados.
Almdetrabalharcomoslivrosdememria,procederemosaumaanlisedevrios
artigospublicadosemjornaisdapoca,quefalavamsobreamulher,deformageral.Optamos
porouvilasporentendermosqueessaumaformapossveldecartografaresseuniverso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 111/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
emqueelasestavaminseridas.Nopretendemosproporumarecepodessesartigos,porno
seresseoobjetivodestapesquisa,masinvestigarqualeraolugardamulhernessasociedade
oucomodeterminadogrupodepessoasconstruiuesseuniverso,umavezquequasetodosos
artigoseramescritosporhomens.Masnoqualquerhomem,esim,oschamadoshomensde
bem.
Serpossvel,tambm,pormeiodosraptosconsentidosqueerampublicadosna
imprensa,questionarolugarqueeracriadoparaaprticadoraptoconsentido.
Page106
106
3.1Dilogocomasfonteshistricas:processoscrimeememria
Oscasosderaptoconsentidoqueiremosanalisarnestecaptuloforampesquisadosem
livrosdememorialistasegenealogistas.HorciodeAlmeidafoiumdessesmemorialistas.Ele
nasceuem1896,nacidadedeAreia,naParaba,emorreuem1983,noRiodeJaneiro.Em
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 112/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
1930,bacharelouseemDireito,emRecife.IniciouseprofissionalmentecomoJuizEleitoral,
representandoaclassedosadvogados.FoisecretriodoInterioreJustiaecolaboravacomos
jornaisdacidade,escrevendoedirigindooEstadodaParaba.Destacouse,sobretudo,nas
letras,ficandoconhecidonacionalmentecomohistoriador28.Umdosseuslivros,quese
tornoumaisconhecido,eoprincipaldenossoestudofoiBrejodeAreia:memriasdeum
municpio,escritoem1958.Eletrazvrioscasosderaptoemostravriasquestesligadas
aocotidianodosindivduos,comohbitosdealimentaoequesteseducacionais.
OutromemorialistacomquemiremostrabalharMaurlioAugustodeAlmeida.Ele
nasceuem1926,nacidadedeBananeiras,naParaba,emorreuem1988,emJooPessoa.
Formouseemmedicina,emPernambuco,emboratenhaseguidoacarreiramdicaetenhase
tornadofiguradeprestgionasociedadeparaibana.Tambmseinteressavaporcultura29.
Deixouumadasmaisbemorganizadasbibliotecasparticulares,comumacervodemaisde50
milvolumescatalogados,queseusdescendentesestotransformandoemumaFundao.
Tambmexerceuaprofissodehistoriadoramador,escrevendovriasobras,entreelas,O
BarodeArarunaesuaproleemqueelerelataahistriadoraptoconsentidodeCordolina.
Notrabalhamosapenascomobrasdememorialistas,mastambmcomado
genealogistaTrajanoPiresdaNbrega,comagenealogiadaFamliaNbrega.Esselivro
narraoraptodeMarcolina,filhadeumcapitointransigenteedominador.Temos,assim,
EramembrodaAcademiaFluminensedeLetrasfundadoreidealizadordaFederaodasAcademiasde
28
LetrasdoBrasilmembrodaAcademiaCariocadeLetrasPresidentedoCenculoBrasileirodeLetraseArtese
doSindicatodosEscritoresdoRiodeJaneiromembrodoInstitutoHistricoeGeogrficoparaibanofoium
dosdezfundadoresdaAcademiaParaibanadeLetras.
29Eramembrodediversasentidadesculturais:AcademiaParaibanadeLetras,SociedadeBrasileiradeEscritores
Mdicos,membrofundadordaAcademiaNordestinadeLetraseArtesmembroefetivodaAcademiaBrasileira
deHistriasciofundadordaAcademiaParaibanadeMedicinasciocorrespondentedoInstitutoHistricoe
GeogrficodoRioGrandedoNorteedaAcademiadeLetrasdoRioGrandedoSul.
Page107
107
duasobrasquenoforamescritasporhistoriadores,masporhomensquesediziam
interessadospelahistriaepelasletraseque,semdvida,escreveramobrasdegrande
importnciae,apartirdelas,imprimirampartedeseuspensamentosevalores.Porisso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 113/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
analisaremostaiscasosderapto,semesqueceressaintencionalidadequepartedolugarde
produoassimcomonosprocessoscrime.
Comojdiscutimosemcaptuloanterior,osprocessoscrimesodocumentosque
diferemdoslivrosdememriaaquiutilizados,osquaistambmseconstituemfontes
importantes,porquantodescrevemcasosderaptos,obviamente,deumaformadiferentedos
processoscrime,mastambmrequeremcuidadosquandodesuaanlise,comoquemo
escreveu,dequelugaroautorfalaeemqueperodo.Essessoalgunsdosaspectosque
ajudamohistoriadorainvestigarindciosequestionaroquesvezesnospareceverdadeiro.
interessanteenfatizarqueessesmemorialistasviveramemumperododegrandes
mudanas,noqueconcerneaolugarocupadopelamulher.Elespresenciaramavanosdo
feminismoesuascausasdeluta.HorciodeAlmeida,emumapalestrarealizadanoLiceu
Paraibano,em27deagostode1933,sobreotemaAposiodamulherperanteasleisdo
pas,discutequeadecantadavitriadofeminismonopassadeumsonhoespeculativo,
umavontadequenosabemoverse,umaidiaquenotempreciso.Paraesseautor,o
feminismoseequivocouaolutarprimeiropelosdireitospolticos,quandodeveriamter
comeadopelosdireitoscivis30,poisdequeadiantariavotar,sesegundoaleibrasileira,isso
colocaamulhernumasituaodevisvelcontraste.Porumlado,dlheodireitoaovoto,
enquanto,poroutro,aequiparaaosilvcola,aoprdigoeaopobre?31
Eleentendequeomaisurgenteparaasmulheresseriaagarantiadepodercomandaros
seusnegcioseterseusdireitosassegurados,emigualliberdadeemrelaoaohomem,
principalmenteasmulherescasadas,quepassamadependertotalmentedosmaridos.Oautor
atdefendeanecessidadedeamulherterliberdade,masqueessaliberdadenoseja
excessiva,porquenoexcessoqueestaperdio.Seavidasemliberdadeescravido,em
30 ParaBesse(1999),osufrgiofemininodesafiouopoderpatriarcalinstitucionalizadonoEstadoemarcouo
ingressoformaldasmulheresbrasileirasnavidapoltica.Contudoovotonotinhasentidoparaamaioriadas
mulheresbrasileirasquepermaneciamdespojadasdessedireito(devidoaorequisitodealfabetizao,que
permaneciaemvigor)e,emgrandemedida,notinhautilidadecomoinstrumentoparamelhorarascondies
(devidonaturezaelitistaeautoritriadapolticabrasileira).(BESSE,1999,p.183).
31 Noparecequealutapelosdireitosciviseraalheiasfeministas.Durantetodaadcadade1920,as
associadasFEB,FederaoBrasileirapeloProgressoFeminino,lutaramemfavordosdireitosdasmulheres,
pressionandoquesefizessemreformasnoCdigoCivilequeeliminassemaincapacidaderelativadasmulheres
casadas(BESSA,199,p.187).
Page108
108
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 114/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
demasiaprejuzo.Eladeveterlimitaesquelhesoimpostaspelaregaradamoral,para
quenoseconfundacomaindisciplina.ParaAlmeida,aliberdadefemininanopoderiaser
comparadacomaliberdademasculina,poiscertosatosparaoshomensnoeramilcitos,j
paraasmulheres,erammotivoparadesonra.
MesmoAlmeidadefendendoalegitimaodosdireitosfemininos,estesselimitamaos
direitoscivis,porissoelecriticaofeminismo,porqueconcebequeelenosepreocupavacom
ascoisasrealmenteimportantes.Essemovimentonosparecenoservistocombonsolhospor
Almeida,porquerepresentavaumadesterritorializaodamulher,dosseuspapisdemee
deesposa,eoperigoqueagoraocorre,namarchaemqueandamascoisas,ode
masculinizarsedemais,apontodequererfazerdohomemoqueelefizeradelanossculos
passados.Nessaperspectiva,HorciodeAlmeidadefendiaocasamentocivil,apartirdo
casamentohiginico,lugarprimeiroparaaefetivaodasrelaesamorosas,edarealizao
damulher,atravsdamaternidade.Almdisso,essauniosedarianoporimposioda
famlia,maspelalivreescolhadoscnjuges,norteadospeloditamedoamorromntico.
Sendoassim,pormeiodaleituradessesautores,mostraremoscomooscasosderapto
narradosassumemoutraconcepodiferentedaquelacomosotratadosnosprocessoscrime.
Tratasededarimportnciaaossentimentosdosenvolvidos,decriarumaesferadeamorpara
asrelaesafetivasqueestavamemquesto.Asnarrativasdosmemorialistasvodesdea
formadecombinarafugaatossentimentosenvolvidos,comoocasodoraptode
Cordolina,filhadocoronelJosFerreiradaRochaCamporra,quemoravaprximocidade
deBananeiras.
TalcasonarradoporMaurlioAugustodeAlmeida(1978)que,atravsdas
memriasdefamiliares,analisouosfatosqueaconteceramaproximadamentenofimdo
SculoXIX.Ahistriafaladargidaeducaodada,principalmentepelopai,cujo
temperamentoeraimpulsivoeviolento.Cordolinaenamorouseperdidamenteporumrapaz
quetambmaqueriamuito.Noentanto,ocoronelnoaprovavatalromance,restando
moaaproveitarsedosmomentosempblicoparavlo,comonamissa.
Segundoadocumentao,eracomumseutilizardoespaodamissa,porexemplo,
paraveropretendenteemquesto,foioqueretratou,em1825,oestrangeiroCarlSeidler
apudQuintaneiro(1995):
Page109
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 115/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
109
Aigrejaoteatrohabitualdetodasasaventurasamorosasnafaseinicial,amais
ardentedesuaecloso.Sapossvelverasdamassemembaraos,aproximarse
discretamenteeatcochicharalgumaspalavras.(QUINTANEIRO,1995,p.37)
Mesmodiantedetantasdificuldades,Cordolinaconseguetramarasuafuga,talvez
comaajudadealgumaescrava.Nanoitemarcada,foramorapazeseusamigos,montadosa
cavalo,raptarCordolina,quedesceudeseuquartodentrodeumtacho.Esseraptoilustrabem
adiferenadesserapto,emrelaoaosdemaisjanalisados.Orapaznopassaaconviver
comaraptadaimediatamenteeleacolocanacasadealgumconfivel,afimderesguardar
lheahonra.Namaioriadosraptosconsentidosnarradospelosmemorialistas,antesderaptar
asmoas,osrapazesseguemumalistaderecomendaesquegarantamahonradelas.
Acompanhiadeoutraspessoas,quesirvamdetestemunhaparaatestarquenada
aconteceucomajovemeoseudepsitonacasadealgumconfivelerespeitvelnacidade
tambmgarantemqueosenvolvidosnomantiveramnenhumtipoderelaosexual.Assim,
orapazsconcretizavaoseurelacionamentodepoisdaaceitaoepermissodopai,oque
nemsempreacontecia.Portanto,osraptosqueaconteciamnasfamliasmaisabastadas
legitimavamqueamulhertambmpodiafazerprevalecerasuavontade.
Aconstruodotextodomemorialistaclaramentepermeadapelaidiadoamor
romntico.NoinciodoSculoXX,essediscursoeraassociadodesautorizaodaordem
paternapelosmaistradicionalistas32.Noentanto,aolongodasprimeirasdcadasdomesmo
sculo,ocasamentofoiperdendoocarterdeacordoentrefamliasedefavorecimentos
polticos,parasetornarumcontratomoderno,regularizadopeloCdigorepublicano,tendoa
escolhalivredoscnjuges,baseadonoamorromntico.
Contudo,naParaba,verificamosque,atasprimeirasdcadasdoSculoXX,as
prticasmatrimoniaisseencontravammaisprximasdodispositivodaaliana,emboraas
discussescolocadasnaquelemomentotambmmostrassemcomoasprticasemrelaoao
casamentoefamliaestavammudando.Oraptoconsentidofoi,emparte,umexemplodessa
mudana.Quantoaodeslocamento,emtermosdesensibilidadeocidental,jfoianalisadopor
MichelFoucault(1988),aodiscutirapassagemdodispositivodaalianaparao
dispositivodasexualidade,mostrandocomoossistemasdematrimnio,detransmissode
nomesedebensvoperdendoaimportnciamedidaquenovosprocessoseconmicoseas
estruturaspolticaspassaramanomaisencontrarneleuminstrumentoadequadoouum
Umdessesintelectuaisrepresentantesdaelitetradicional,queseviaameaadopelasnovasregrasdelaos
32
familiares,eraJosAmricodeAlmeidaque,em1923,aindadefendiaaprticadocasamentoconsangneoe
censuravaoscrticosqueatacavamaendogamiaporsuaspretensasconseqnciasgenticasdeleteriais
(LEWIN,1993,p.161).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 116/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page110
110
suportesuficiente,enquantoodispositivodasexualidadevaiseimpondoesearticulandoa
partirdocorpo(FOUCAULT,1988,pp.100110).
AobradahistoriadoraMurielNazzari1(1988)sobreaprticadodotenasociedade
brasileiraumimportanteestudoquemarcaatransformaodessapassagemdos
dispositivos.Aautoratratadocostumedodoteedeseudesaparecimentoentreasfamlias
paulistas,atravsdeumrecortecronolgicodoSculoXVIIaoXIX.Oestudomostrao
costumedasfamliasproprietriaspaulistas,noSculoXVII,dedotarsuasfilhas,geralmente
fornecendocasa,gadoeescravos(ndios),bensnecessriosparaoestabelecimentodeuma
novafamlia,segundoospadresdaelitelocal.Dessaforma,odotequeeralevadopela
mulhercontribuadecisivamenteparaosustentodonovocasal.NoSculoXVIII,esse
costumecomeouasofrertransformaes,acompanhandoasmudanasocorridasna
sociedadeenopactomatrimonial,atdesaparecernofinaldoSculoXIX.
Segundoaautora,emmeadosdoSculoXIX,oquadromudaracompletamente.As
filhasnoerammaisfavorecidasemdetrimentodosfilhos.Houvealgumaspoucaslegaesa
moassolteiras,emenosdeumterodasfamliasproprietriasdavadotes.Quandoisso
acontecia,eramdotescomparativamentemenores,comumcontedodiferente,queno
ajudavammuitoaosrecmcasados.Asesposaseramsustentadasporseusmaridos,aoinvs
deproveramaioriadosmeiosparaamanutenoinicialdocasal,comoacontecianoSculo
XVII.Poroutrolado,asmudanasqueacompanharamessapassagemparaodispositivoda
sexualidadeinvestiramemoutrosmeiosparaadisciplinarizaodossujeitos,comodiscurso
dafamliasaudvel,pautadanoamorromnticoenaafetividade.Entretanto,talpassagem
nofoifeitadeformaabrupta,masapartirdoconstantejogoentrecontinuidadeserupturas,
respeitandoasdiferenaseasparticularidadesdecadaregiodopas.
OcasodeCordolinaseinserenocontextodofinaldoSculoXIX,aindamuito
influenciadopelopatriarcalismoepelodispositivodaaliana.Assim,Cordolinaesuas
irmseramreguladasconstantementepelopai,aquemdeviamrespeitoeobedincia,sem
contestaremhiptesealgumaassuasordens.Elasnopoderiammanterrelaescom
pessoasestranhasaoambientedomsticoe,muitomenos,namorar.Aseveridadetornarseia
contundentesevioladasasprescriespaternas(ALMEIDA,M.A.,1975,p.65).Mas,como
emvrioscasosjanalisados,ocasalencontravaalgunsmomentosparaaomenosseolhar,
comonasreuniesdefamlias,oquenosfazcrerqueorapazporquemCordolinase
apaixonoueraconhecidonacidade.
TemosqueconsiderarascircunstnciasnasquaisAlmeida,M.A.,(1975)escreveuo
casoderaptodeCordolina:apartirderelatosoraisdepessoasjidosasquepertenciama
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 117/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page111
111
famliadaraptada.Almdisso,omemorialistaeosfamiliaresquecontamocaso,encontram
seemoutrocontextohistricodatemporalidadedanarrativa,jmuitoinfluenciadopelo
discursodoamorromntico.Assim,possibilidadedeoautorconstruirumaesferados
possveissentimentosqueCordolinaestavasentindonaquelemomentosetornavamaisfcil,
poiscadavezqueocasoeracontadoerecontado,muitasinterpretaespodiamser
acrescentadas,oqueotornamaisricoaindaemanlise.Emumapartedotexto,oautorat
permitedecifrarosanseiosdeCordolina,atmesmonosseusmomentosdereflexo,como
emdiaenoite,sobretudonoite,crescianosseussonhosaimagemdorapaz.
Talvezosrelatosqueatravessaramotempopermitiramaoautorcriaressaesferade
romantismoqueenvolviaesseamorproibido,quefezcomqueeladesautorizasseaordem
paternaparafugircomorapazque,nessacircunstncia,noteveoutracoisaafazeranoser
efetivarorapto.Ento,juntocomalgunsamigos,decidiuraptarajovemque,comcerteza,
planejouomelhormomentoemquepoderiaacontecerafuga,afinal,elaconheciabemos
horrioseavigilnciadacasa.Eassimaconteceu,eladesceuatravsdeumtachopresoa
umacorda.SegundoAlmeida(1978),aoperceberquenoestavamaisnacasadeseupai,a
moaexclamou:MeuDeus,estous!Aoouvila,orapazdisse:Estscomigo,nesta
sonhadaaventura!.
Orpidodilogoentreosnamoradosimportanteparapensarmososlugaresde
gneroestabelecidosnaquelasociedadeparaibana.Aidiadeestars,apartirdomomento
emqueeladeixaacasadopai,problematizaafigurapaternacomoseuprotetore,semessa
segurana,elaestariasozinha.Nomesmoinstante,opretensomaridoseoferecepara
preencheressalacuna.Eleseriaonovoprotetor,jquelhegarantequenoadeixarsozinha.
Nessesentido,asociedadeparaibanaestabeleciacomoadequadoparaoshomensolugarde
agentedarelaoeparaamulherolugardesubmisso.Pelomenosesseseramoslugares
desejados.
interessantetambmobservarque,emtodaaescritadeAlmeida,M.A.,(1975)
sobreorapto,elenocitaonomedoraptor,oqueocolocaemsegundoplanoeconferea
Cordolinaolugardeprotagonistadahistria.Oraptoseguiuospassosdeoutrosacontecidos
nasfamliasmaisabastadas,eelafoidepositadanacasadeumafamliadeconfiana,queo
coronelnotevedificuldadesparaencontrar.Essetambmumfatointeressante,pois,em
umasociedadepautadanopatriarcalismo,porqueumafamliarespeitadaaceitariaabrigar
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 118/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page112
112
umajovemqueestdesautorizandoaordempaterna?Talvez,essehomemrepresentasseuma
porcentagemdaspessoasqueestivessemafavordocasamentoporamor,ouorapto
consentidopoderiatercertalegitimidade,emumasociedadeemqueasuaprticaeracomum.
Essecasonoteveumfinalfeliz.Cordolinavoltouparacasaeviveuquasequeem
regimedecrcereprivado.Casouse,anosmaistarde,comumpretendentearranjadopelopai,
masocasamentonoduroumuito,poiselamorreudetristeza,talvezumadepressoaguda
pornoterconcretizadooseurelacionamentocomquemescolhera.Ocasovirouescndalo
nacidadeemotivodevergonhaparaafamlia,queevitouoassunto,proibindoquequalquer
membroouosempregadoscomentassemofato.Ocasogeroutantavergonhaque,dcadas
depois,umapessoadafamlia,contemporneadofato,nosesentiavontadeparafalar
sobreorapto,alegandoqueaquelaslembranaslhecausavamenjo,aindalhevexavamo
ntimo.
Emrelaoaessescasos,emqueahonrafemininaeraabalada,Caulfield(2000)
referequeaoshomensdavaseumaamplaliberdadesexual,aopassoqueseexigiadas
mulheresacastidadeeasubmissoautoridademasculinaesseochamadocomplexo
honravergonha.Segundoessecomplexojogo,amulhernopossuiriahonra,estaestava
legadaaoshomens.Amulherspoderiasentirvergonhaecabiaaohomemimporautoridade
e,assim,defenderahonestidadesexualdasmulheresdafamlia.
Segundoaautora,essemodelofoiconstrudonaliteraturaantropolgicasobreo
mediterrneo,produzida,principalmente,nasdcadasde1960e1970.Essestrabalhosso
geralmentebaseadosnaobservaoparticipantedegruposdehomens.Grandepartedessa
literaturadiscuteasmaneirascomoessesvaloresdiferemsegundoaclassesocial.Noentanto,
segundo,aindaaautora,
Estudosantropolgicosmaisrecentesqueenfocamavidadas
mulheresnaschamadasculturasdocomplexohonravergonhatm
questionadoarigidezdomodeloaodemonstrarqueasmulheres
interpretamsuaprpriavidaeuniversodemaneirasdiversase
dinmicasequeseusensodevirtudenopodeserreduzidoanoo
devergonha.(CAULFIELD2000,p.46)
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 119/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
QuandoessesestudossevoltamparaaAmricaLatina,percebesequeessecomplexo
quaseexclusivamentedasanliseshistricasdoperodocolonialedoSculoXIXeque
Page113
113
honraevergonhaeramdeterminadosporcombinaesdecomportamentovariveis,que
englobavamoindivduo,fortuna,nobreza,famlia,etnicidadeemuitosoutroscritrios.
Portanto,vergonha,honraouhonestidadenotinhamomesmosignificadoparatodos,
dependiadasredesderelaesnasquaisossujeitosestavaminseridos.
Osignificadodahonraabreespaoparaqueproblematizemoscomoelaestavasendo
trabalhadanasociedadeparaibanadapocaou,aomenos,comodeveriaserentendidapelas
mulheresequeprticaselasdeveriamexercerparaquefossemconsideradashonradas.
Nessesentido,vejamosestefragmentodeumartigodapoca,quenodeixava
dvidassobreesselugardesejadoparaamulher:
Conselhosasenhorascasadas:
Eisdiversosconselhosparaassenhorasquesefossemseguidosfarionosa
felicidadedosmaridoscomoadassuacarasmetades,assegurandoassimapaz
domstica.
Amulherquediz:euquerodevelheperderapartequelhedevenafamlia.
Amulherdeveevitarsempreocontradizeroseumarido.
Quandosecolheumarosasseesperaoprazer,dosperfumesassimdamulhers
sedeveesperaroagrado.
Amulherqueseconstituiemcontinuadaopposio,victimadaaverso
argumentadapelotempo,edequeanolivro,todasasqualidadesboasquea
adornaro.
Nosedeveintrormerttesenosnegciosdeseumarido,esesperarquelhos
confie,assimcomonodeveaconselhalosenoquandoeleaconsultar.
Nosedevemostrarirascvelnemaltercarcomseumarido.
Devedaroexemplo,praticandovirtudes,amaneiradefazerdepraticlas.
Noexigircousaalguma,paraobtersemuitoemostrarsesempresatisfeitacomas
ddivasdeseumarido,paraquelheexciteafazerlheoutras.(JornalODemocrata
20dejaneirode1894,anoIII,n117)
Assim,noseulugardeesposa,amulhernodeveriaseoporaomarido,comoafilha
nodeveriaseoporaopai.Suasopiniesnopodiamserreveladas,muitomenos,asua
vontadeprpria,poissuavidasterialegitimidadedentrodaproteomasculina.Issono
significaquetodasasmulheresaceitaramouseguiramessadeterminao,seissoacontecesse,
noserianecessriodarconselhosssenhorascasadasparafazeremdeseuslaresedeseus
casamentosumambientefelizparaospadresdapoca.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 120/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Nomesmoartigo,oautor(ouautora),poisotextonoassinado,estabeleceoutra
relaoparaolugardamulher,admitindoque,emalgunsaspectos,elapodesermelhorqueo
homem,todavianodevedeixartransparecerassuasqualidades:
Page114
114
Muitasvezesoshomenssovaidososeinsupportaveis,masnemporissosedeve
contradizer,essavaidadeaindanascousasmaislivresepormuitosuperiorque
umamulherse,julgueaummarido,devesempremostrarquenoconheceasua
vantagem.
Quandoomaridoestiveremerro,convenientenolhodemonstrarlogo,esim
pormaneirasconvenientes,ecomdouraecarinho,levaloapensarmelhor,
deixandolhesempreomritodeserellequemacertoucomoqueeramenosjustoe
acertado.
Noseintrometernosnegciosdomarido,eattrahirlheasuaconfiana,
confiandolhetodososseussegredosobservandoamaiorordememtudo,enunca
seaborrecerdasuacasa,nemdoeuestado,paraqueomaridonoacheoutramais
agradvel.
Amulherdevedeixaraseumaridoaliberdadedesuasaesdeveemfimfazera
companhiatogostosaaummarido,queellenopossapassarsemella,equeos
prazeresforadecasa,lhesejamsempreinspidos,quandoosnopartilheasua
esposa.(JornalODemocrata20dejaneirode1894anoIII,n.117).
Vemos,ento,queamulheratpodiafazervalerasuavontade,desdequefizessecrer
queomaridoquehaviadecidido.Aordemmasculinaprecisavaprevalecerparamantero
equilbriodafamliasadia,quecomeavaaserconstrudapeloEstado.Masnoexistiaum
nicoesteretipofemininonemmasculino.Haviahomensemulheresqueoptavampor
formasdiferentesdeviverassuasidentidadesdegnero33,umavezqueelassosempre
construdas,elasnosodadasouacabadasnumdeterminadomomento,razoporqueseria
necessriodesconstruireproblematizaraoposioentrefemininoemasculino,comoa
prpriaunidadeinternadecadaum.
Implicariaobservarqueoplomasculinocontmoplofeminino(demodo
desviado,postergado,reprimido)eviceversaimplicariatambmperceberque
cadaumdessesplosinternamentefragmentadoedividido(afinal,noexistea
mulher,masvriasediferentesmulheresquenosoidnticasentresi,quepodem
ounosersolidrias,cmplicesouopositoras).(LOURO,1997,p.32).
Louro(1997)concebequepossvelpensarasidentidadesdegnerocomo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 121/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
continuamenteseconstruindoesetransformando.Emsuasrelaessociais,atravessadaspor
diferentesdiscursos,smbolos,representaeseprticas,ossujeitosvoseconstruindocomo
masculinosoufemininos,arranjandoedesarranjandoseuslugaressociais,suasdisposies,
suasformasdeseredeestarnomundo.
Seoptarmospelalgicadicotmicadequeohomemocupaoplodedominado,ea
mulher,dedominante,perderemosasvriasdireesemqueseexerceopoder.Oexerccio
Humadiscussoarespeitodoconceitodeidentidade,entendendoqueumsujeitoconstitudodevrias
33
identidades,ouseja,elassomltiplas.Sendoassim,algunsestudiososestoacentuandoalgumasdistines
importantesarespeitodaidentidadedegneroeidentidadesexual.Asidentidadessexuaisseconstituiriam
atravsdasformascomocadasujeitoviveasuasexualidade.Poroutrolado,ossujeitostambmseidentificam,
socialehistoricamente,comomasculinosoufemininoseassimconstroemsuasidentidadesdegnero.(LOURO,
1997,p.26)
Page115
115
dopoder,naverdade,podefraturaredividirinternamentecadatermodaoposio,porque,
antesdeseremhomensemulheres,ossujeitospertencemaoutrasclasses,religies,idades,e
suassolidariedadeseantagonismospodemprovocarosarranjosmaisdiversos.Porisso,ao
analisaroscasosderaptosentreospopulares,deparamonoscomsituaeseatitudes
diferentes,porquecadasujeitoviveeconstriassuasrelaesapartirdeoutrosparmetrose
interpretaes.
Emoutrocasoderaptoconsentido,analisadopelomemorialista,TrajanoPiresda
Nbrega(1956),tambmdiscutiremosaimpossibilidadedeossujeitosseremconstrudosa
partirdeumanicaidentidadepautadaemumaessnciamasculinaoufeminina.
Reconhecemos,nessecaso,osmesmoscomponentesdosoutrosraptos,noentanto,seu
desfechoeseudesenvolvimentosobemdiferentes.Ocasofoicontadopelonetodoirmodo
raptor.OraptofoideMarcolina,filhadocapitoJustinoAlvesdaNbrega,chefedoPartido
Conservador,emSantaLuzia.Eleeradescritocomoumhomemforteevoluntarioso,equea
filhahaviaherdadooseugnio.MarcolinagostavadeumrapazquemoravaemSap,mas
queestavavisitandoSantaLuzia.Foientoqueseapaixonouporela.Opainoconcordou
comocasamento,eamoadecidiufugir,pormopai,jconhecendoafilha,reforoua
vigilnciadeseuquartoegarantiuque,seelafugisse,eleamataria.
ComoMarcolinatinhaumapersonalidademuitoforteeandavaarmadacomuma
pistolaeumpunhal,poderiaatuslos,casofossenecessrio.Nessesentido,elanose
enquadravanoperfildemulherestipuladoparaapoca:frgil,abnegadaeamvel.Ento,em
umanoitedetempestade,quandooempregadodeseupaideconfianahaviafaltado,
aproveitouomomentoemqueopaiabriuaportaparaolharachuvaefugiupelajanela.O
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 122/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
pretensomaridojestavaesperandoa,poistrocavamcorrespondncia.Noficaclarono
relatocomo,diantedetamanhavigilncia,MarcolinaconseguiutrocarmensagenscomBraz.
Talveztivesseumaempregadaouamigadeconfianaqueconseguiafazerasmensagens
chegaremaambos.
Apsafuga,MarcolinaeBrazsaramdafazendaparaacidadedeSantaLuzia,ondeo
inimigodeseupai,chefedopartidoliberal,ofereceuabrigoparaosdois.Nessecaso,fica
evidenteoporqudaajudadessehomemeraumaformadetripudiardoseuadversrio
poltico.Mesmoassim,jqueocapitoJustinoeramuitotemido,eochefedoPartidoLiberal
noqueriaarriscarasuasegurananemdesuafamlia,pediuqueosfugitivossassemdesua
casa.Jhaviamsepassadotrsdiasdafuga,masocapitoJustinocontinuavafirmenoseu
propsitodeacharafilhaeoseuraptorematlos.MasambosconseguiramfugirdeSanta
Luziae,ummsdepois,atravsdeumacarta,Marcolinapedeaautorizaopaternapara
Page116
116
casarse,umavezqueeramenordeidade.Entretantoopaiintensificaaprocuradosdois,pois
desejavavingarsepeladesautorizaoquelheimpuseraafilha.
Percebendoqueopainocederia,amoaviveuemconcubinatocomBrazeteve
vriosfilhosdesserelacionamento.Maisumavez,elafogedoperfilfemininodapoca,no
comoumaformaderesistnciaaumaordem,mascomoumaformadecriarumespao
possvelparaasuarelaoamorosa.
Mesmodepoisde12anos,ocapitoJustinonohaviadesistidodesuavinganae,no
leitodemorte,fezofilhomaisvelhojurarqueiriavinglo.Mas,depoisdamortedopai,
Martinho,oirmodeMarcolina,aproximaadafamliae,sento,elasecasa.Tornandose
maiordeidade,elapoderiatersecasadosemaautorizaopaterna,mastalvez,paraocasal,
issosfariasentidoseafamliaestivessepresente.Vimos,nessecaso,queavergonhasefez
presente,umavezqueopaiquerialimplacomamortedafilha.Noentanto,Marcolinano
parecetersesentidoenvergonhada,principalmente,quandolhefoipermitidocasar,eelano
ofez.Aoquenosparece,seusensodevirtudeedehonranoeraomesmodocomplexo
honraevergonha.
Contudo,outroscasosderaptoenvolvendoaoposiodafamliatambmaconteceram
emAreia.HorciodeAlmeida(1958)relatavrioscasosacontecidosnasltimasdcadasdo
SculoXIX,umdosquaisenvolviaafilhadeumprofessordelatimilustre,JoaquimdaSilva.
Suafilha,Lucila,noqueriasecasarcomopretendente,ManueldaSilva,queopaihavia
arranjado.Porisso,fugiucomaquelequeelahaviaelegidocomoseupretendente,Joo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 123/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
AntniodeFigueiredo.Sentindosetrado,opaideixoudefalarcomafilha,sreatandoos
laosemseuleitodemorte.
Maisumavez,arelaodepoderqueopaiqueriafazerexercersobafamliaera
grandee,muitasvezes,essaimagemdepodereraconstrudadeformanegativa,ouseja,opai
eravistocomocarrascoenodeveriademonstrarafetividade,porquantosuavontadedeveria
sersuperiorseuolharesuavozdeveriamimprmedoerespeito.Poroutrolado,omarido
noestavadistantedessaimagem,quandocasado,podiaserviolentoeimprordenstalcomo
opai.oquemostraumnoticirio,ODemocrata,em1894,quetrazanotciadeummarido
quetentamataraesposadepoisdeumacrisedecimes:primeiro,eletentaenvenenla.
Comonoconseguematladeimediato,esperaqueelaadormeaeaatacacomvrias
facadas.
Assim,afiguradopatriarcatambmconstrudaparaimpraordem,principalmente
nafamlia.JoaquimGomeseraumdessesexemplos.Eraricocomercianteefazendeiroej
Page117
117
tinhaumfilhoque,emborativesseumfuturobrilhantecomopromotor,acabou
enlouquecendo,porqueopaitinhaproibidooseucasamentocomafilhadojuizdacomarca.
JoaquimGomesaindatinhatrsfilhas,duasdasquaissecasaramcomhomensqueopai
escolheraeeramdegrandeinfluncianoestado,masaterceira,Ldia,gostavamesmodeum
comerciantelocal,oqueopainoaprovava.Parasepararosdois,enviouafilhaparauma
fazendaemGuarabira,ondeelapermaneceuporumano.
Fingindoteresquecidooseupretendente,LdiaretornouparaAreiaeatconseguiu
certaliberdade.Semavigilnciaconstantedopai,fugiucomonamoradoqueadepositou
nacasadoDr.JooLopesPessoae,ummsdepois,casousecomela.JoaquimGomesnunca
maisquissaberdafilha.Eleconseguiuexercerasuaforaatcomofilho,quepoderiagozar
deliberdadedeescolhamaiordoqueasirms.Porm,comLdia,opoderpaternono
funcionoue,mesmocomumintervalodetempo,elanodesistiudeseupropsito.Assim,o
painoimpediuocasamento.TalvezLdiafossemaiordeidadeouavergonhaseriamaiorse
ocasamentonoserealizasse,oquesaconteceudepoisdeumms,tempoparaos
preparativosouparaumapossvelpermisso.
Nonosparecequeasubmissopermeavaconstantementeavidadessasmulheres.o
quemostraestanotciadeumcasoderapto,umtantocurioso:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 124/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Liodadaporumamulher
NosEstadosUnidosumarapariga,missAalington,eraseqestradaporum
estudantedeNewYork,aquemopaenoqueriadaremcasamento.
Elagostavadelleeporissodesceoanoiteumaescadademo,montounum
cavalloqueaesperavalembaixo,efugiucomonamorado.
Quandocavalgavaaoladodelleapprouximouseedisselheestendendoamo:
agoraquevsqueteamotantojuraquesersparamimaummaridoextremosoe
bom.
Elle,senhordapressarespondeulheumpoucoseccamente:
talvezquesim,etalvezqueno.
Houveumsilenciogellidoqueellarompeuderrepente:
aiquemeesqueceramasjiaseodinheiro
vosebuscardisselheelleapressadamente.
Voltaramatrazpozseoutravsnaescada,ellasubiuedemorousemuito
Elle,ansioso,dissecdebaixo,comvozmansa:
entaoqueridavens?
Ellachegouajanella,empurrouaescadaedisseparabaixo:
talvezquesimetalvezqueno.
Aescadacahioearrependidaanamoradafechoutranquilamenteajanella.
(JornalODemocrata23demaiode1894,anoIII,n157)
ApesardeserumcasoocorridoforadoBrasil,sofatodetersidopublicado
podenosdizermuitacoisa.Primeiro,foiconsiderado,nomnimo,originaleinteressante,
Page118
118
segundorelataumcasoderapto,quetambmparecesercomumnesseperodoemoutros
lugaresepases.Almdisso,questionaoslocaisdegnero,porquanto,emprincpio,amoa
ajovemapaixonada,quenotemefugircomoseufuturomaridoeleohomemcorajoso,
senhordesi,querespondesecamentenamoradatalvezpossaserumbommarido,ouno,
talveztudodependadocomportamentodafuturaesposa.Ajovempercebe,ento,qualsero
seulugarnessarelaoearrependesedafuga,inventandoteresquecidoasjias.Agoraela
quesenhoradesi,eele,ohomemansiosoemanso.Anotciaaindasignificativapelo
ttuloquelhedado:Liodadaporumamulher,etemumsentidopositivoparaas
mulheres,jqueelenoatratoubem,e,conseqentemente,elanooquismais.
Convmressaltarqueosraptosnoaconteciamapenasentreosjovens.Almeida
(1958)narrouocasodeAugustoClementinodeAlmeidaque,aos80anosdeidade,vivo
duasvezes,raptouNaninhade50anos,comquemsecasoupelaterceiravez.Osraptos
consentidosseconfiguravamenquantoalternativaamorosaparaosrelacionamentos,sendo
lugardetensesededisputas,bemcomoderelaesdepoder.Masnoeramapenasnos
livrosdememriaqueosraptoseramdiscutidos,algunsjornaistambmpublicaramalguns
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 125/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
deleseajudaramacriarumlugarparaofeminino,deacordocomasociedadenaqualas
mulheresestavaminseridas.Essaseranossaprximaproblematizao.
3.2Prfidaouingnuaavisibilidadedamulherparaibanaatravsdosjornaisede
casosderapto
DequeformapodemossabercomoamulhereraconcebidanofinaldoSculoXIXe
inciodoXX?Existemalgunscaminhosemdireoaosquaispossvelproblematizarcomo
asmulhereseramgestadaspelaIgreja,pelaJustia,pelaescola,dentreoutros.Mas
escolhemosaimprensa,especialmenteosjornais.Primeiro,porsetratardeuma
documentao,cujoobjetivoerainformareque,porisso,tinhaumpblicoalvoaatingir,que
noseriamapenasosletrados,mastambmindivduosdeoutrasclasses,postoquealgumas
notciasconsideradasimportantespoderiamserlidasouatcomentadascomoutraspessoas.
Assim,ojornalpoderiaterumalcanceconsidervelediretoparaosqueoliam,sema
intervenodiretadealgumaautoridade,comoacontecianaIgrejaouEstado.
Nossoobjetivo,noentanto,nosaberqualarecepodessasnotciasouquaiseram
osleitoresouleitorasdessesjornais,porquetalintenocaberiaaoutrapesquisadecunho
Page119
119
diferente.Nestecaso,estamosinteressadossomentenoquedizemessesjornais,sobreoque
falamquandootemasereferesmulheres,oquepensavamequaisartigosounotcias
mereciamganharaspginasdosjornais.Quandoissoacontecia,eraporqueseconsideravao
fatointeressanteouimportante.
Pesquisamosemjornaislocais,comoodeAreia,dacapitaledeCampinaGrande,
referentesaoperodode1880a1910,quetambmtraziamnotciasdetodaaParaba34.Os
artigosselecionadosnosremetemsmulheres,algunsvenerandoosexofeminino,instituindo
comoelasdeveriamser,eoutrosmostrandoocontrrio,osdefeitosdessemesmosexo,mas,
damesmaforma,ajudandoaconstrulo.
Algunscasosderaptotambmganharamaspginasdessesjornaisparaibanos,oque
mostraqueosjornaistambmfiguramcomoimportantedocumentaonestapesquisa.
SegundoBarbosa(2007),emseutrabalhointituladoMiscelneas,rodapsevariedades:
antologiadefolhetinsparaibanosdoSculoXIX,apesardapobrezamaterialedoaltograu
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 126/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
deanalfabetismodapopulao,aParabateveumaimprensaquemerecesermelhorestudada,
principalmentenostrabalhosquesepropemaanalisarahistriacotidianaeculturaldo
estado,porque,atravsdaimprensa,possveltornarvisveisasmanifestaesculturaise
literrias,bemcomooimportantepapeldesempenhadopelosperidicosnacirculao,na
divulgaoenaformulaodaculturaescritaeletradadaParaba,noSculoXIX.
Aindasegundoaautora,asprovnciasmantinhamintensastrocasquenoestavams
sobadireodaCorte/CapitalparaoNorteeorestodopas.Eramuitocomumqueas
matriasfossemretiradasdosjornais,mesmodosestrangeiros:notcias,folhetins,contos,
ensaiosecartascirculavameminmerosjornais.Assim,podemoslernotciasqueforam
publicadasemjornaisdevriascidadesdopas,comoasdointeriorounoexterior.
Essagrandeteiadedistribuiodeperidicosampliavageometricamenteessarede
deinformaoedesaber.Assim,temosqueosjornaisdaParabarecebiamos
peridicosdeParis,sobreosquaiscomentavameteciamconsideraes.Osjornais
doRioGrandedoSuledoPartambmforamenviadosParaba,queeramlidos
pelosredatoresque,aomesmotempoemquefaziamcircularessaleitura,
enviavamseusjornaisaoutroslugaresescapitais.Todoesseprocessoerafeito
atravsdenaviosque,seporumladoeramlentos,poroutro,cobriamessepasde
costaacostaemantinhamrotascomerciaisregularescomaEuropa.Dessaforma,
osjornaisestavamlongedeapresentaramonotoniaconsideradaporJosLeal,eos
leitoreslongededemonstrarlimitaodecuriosidadeedeconformao[...]com
aspequenasmigalhasquelhepropinavamosperiodistas(s/d,p.23).
(BARBOSA2007,p.12)
Osjornaisutilizadosnestapesquisaforam:dacidadedeAreia:ODemocrata(1890,1892,1893,1894)A
34
Verdade(1890a1894)OCorreiodaSerra(1909)DacidadedeCampinaGrande:JornalGazetadoSerto
(1889a1891)OCampinaGrande(1909)Dacapital:JornaldaParahiba(1980e1890).
Page120
120
Essatrocadenotciaspermitianossaberoqueaconteciaforadoestadoedopas,
comotambmcriarcomportamentoselegitimlos,pois,quandodeterminadojornal
publicavaumanotciadeoutrolugar,eraumindciodequeaconsideravaimportante.Essa
eraumaformadeenfatizar,sejapelacrticaoupelaafirmao,oqueachavamsercorreto.Era
tambmcomum,nessesjornais,noconstarafontedeondeeramextradosostextos.Em
geral,omitiaseessainformao,mesmoporqueeraprticacorriqueiranosecolocaronome
doautornosescritos.
Algunspodemdizerqueosjornaisparaibanosnotiveramgrandeimportncia,uma
vezquepoucossabiamler,noentanto,aleituranopodiaserapenassilenciosaousolitria.
Muitos,aoacharumanotciaimportante,engraadaouimoral,poderiamcomentarcomoutras
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 127/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
pessoase,assim,fazerumaleituracoletiva.Outracrticafeitaaosjornaisaquedizqueno
tinhamamesmaqualidadedosjornaisdasgrandesprovncias.Barbosa(2007)tambm
analisouque,emmuitosaspectos,e,principalmente,emrelaospublicaesliterrias,a
imprensaparaibanaapresentaasmesmascaractersticasdaimprensacarioca,tantonoquese
referelinguagemferina,utilizadanosartigos,quantoperiodicidade.
Tambmfoisemelhanteformacomosurgiamedesapareciamfolhaseperidicos.
Forammuitososjornaisquedesapareceramcomamesmarapidezcomquevieramtona.
Vendidosavulsosouatravsdeassinaturas,elesutilizavamaestratgiadedeixarnascasaso
primeiroexemplar,comanotaexplcitadeque,senoodevolvessemseriamcobradasas
assinaturas.Comoasassinaturaseramempurradasaosleitores,muitodelesficavamcomos
exemplareseserecusavamapaglos.Oseditores,porsuavez,noseincomodavamde
cobrlosnaprpriafolhadosjornais.
Outracaractersticaimportantesobreosjornaisarecorrnciadoanonimatoedouso
dospseudnimos.Vriostextos,degnerosdiversos,enoapenasdecontedopoltico,
forampublicadossemnomedeautor,atravsdasiniciais,desmbolosousemqualquer
identificao,quasesempre,parapreservarquemescrevia.Eracomumtambmousode
pseudnimoseiniciaisemtextosdeordemamorosa,oquesejustificapelofatodeosautores
nodesejaremexporaquelasaquemsedestinavamasmensagens.Esseartifciotambm
utilizadopelasmulheresquepublicaramnosjornaisparaibanosequenodesejavamterseu
nomeconhecido.Issosignificadizerquemuitosdosartigosenotciasquepesquisamos
seguiramessemesmomodelo,poisnoeramassinados,impossibilitandonosdesaberse
haviamsidoescritospormulheresouhomens.
Assim,seguiremoscomopercursoembuscadosindciosdeixadospelosjornais
paraibanos.Nojornal,AVerdadedacidadedeAreia,de1890,pesquisamosdois
Page121
121
acontecimentosquesederamnomesmoano.TratasedaintervenodaJustiaemcasosde
defloramento,emqueopretensonamoradoouamantesenegouaconcretizaro
relacionamento:
Registrodacidade
Hmuitosdiasqueconservaseemcustodiaumcidadoresidenteemlagoasdeste
termo.Segundonosinformaramomotivodaprisoporqueelleserecusacasarse
comumamulhercomquemesteveamasiadopormuitotempo,daqualtemdiversos
filhos,havendoaindaoutracircunstanciaqueconvmserdeclarada,porqueadita
mulher,emdesavenascomoseuamante,retirouseparacasadeumairm,onde,
entoemcompanhiadella,deuexpansoaoseugniofolgaso.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 128/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Achandoseellaabandonadaporseuamigo,veioqueixarseaodelegadoqueo
cidado,dequemignoramosonome,atinhadefloradosendorecolhidoacadeia
porordemdamesmaauthoridade.
Constanosqueestsendoprocessado.
Queinteressanteprocesso!
Sihouvesserectidaoemcumprirsecomajustia,muitagentinhaboacaonosso
torro,estariafazendocompanhiaaocidadoqueseachapreso.(JornalAVerdade
junho1890anoIIIn712).
Anotcia,cujaautorianoestexplcita,relatamaisumcasodeamasiamento,que
estavaacontecendosemnenhumproblemaouintervenodasautoridadesdaIgrejaoudo
Estado.Porm,quandoaconteceumadesavenaentreocasal,amulherrecorreJustia
paraacusarosupostoamanteesnessemomentoqueessaautoridadeintervmnocaso.De
acordocomoautor(ouautora)danotcia,muitosoutroshomenspoderiamestarnapriso,
principalmenteseaJustiainterviesse.Assim,amulherfoiaautoradaqueixa,porquetinha,
emsuasmos,umaalternativaparapuniroseucompanheiroe,paraisso,utilizarsedeforma
positivadopoderdaJustia.
Foucault(1987),emVigiarePunir,jproblematizavaasconcepesconvencionais
queusualmenteremetemcentralidadeepossedopoderepropequeobservemosopoder
sendoexercidoemmuitasevariadasdirees,comosefosseumaredeque,capilarmente,
constituiseportodaasociedade.Paraele,opoderdeveriaserconcebidomaiscomouma
estratgiaelenoseria,portanto,umprivilgioquealgumpossui(etransmite)oudoqual
algumseapropria.Maispreocupadocomosefeitosdopoder,Foucault(1987)assevera
queseriaimportantequesepercebessemessesefeitoscomoestandovinculadoss
disposies,smanobras,stticas,atcnicas,afuncionamentos.Nessaperspectiva,o
poderprodutivoepositivoopodernoapenasnega,impede,cobe,mastambmfaz,
produz,incita(FOUCAULT,1987,p.29).
Outranotciaquesedeunomesmoano,emAreia,tambmpublicadapelojornalA
Verdade,relatamaisumcasodousopositivodopoderpelassupostasvtimasdoscasosde
seduoededefloramento:
Page122
122
Registrodacidade
Antehontem,namatrizdestacidade,effectuouseoutrocasamentoporinterveno
dajustiaqueobrigouoamanteligarseasuaella.Algumaspessoas,por
curiosidade,foramassistiraoacto.Duaspraasdepolciaconduziramonoivoa
igreja.
Nopodemosdeixardeirregistrandoestasfarasquevosereproduzindouma
vezporoutranestacidade
Oqueexatoquetaiscasamentosestoemvoga.(JornalAVerdadenovembro
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 129/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
1890anoIIIn814).
Nessecaso,ocasamentosedeuatravsdafora,poisonoivofoiescoltadopelos
policiais.Almdisso,aformacomooautorseposicionadiantedanotcianospermite
problematizaralgumasquestes,taiscomoafreqnciadessescasoseaqualificaoque
dadaparaessecasamentofarsa.Notemosnenhumoutrodadoquenospermitasabercomo
sedeuessefato,mas,seaJustiainterveio,obrigandoosupostoamanteacasarsecomuma
mulher,porqueexistiamindciosdequeessehomemmantinhaumrelacionamentocomela.
Ofatoqueoautordotextodeixaclaraasuaopiniodequecasamentosassim,efetuados
pelaforaepelaobrigatoriedade,nopodemserconsideradosverdadeiros.
Taisproblematizaes,aparentementeafastadasdoscasosderaptoconsentido,levam
nosaquestionarasrelaesdepodereautilizaodessepoderpelossujeitosenvolvidos,
principalmentepelasmulheres.Muitosraptospodemterterminadodessaforma,comofoioj
analisadocasodeBhertoleza,queviviaamasiadacomJooJorgee,sdepois,foiquea
Justiainterveio,porquehouvedesentendimentosnasrelaesmantidasentreafamliada
raptadaeadoraptor.Nessaperspectiva,homensemulheresnosoconstrudosapenas
atravsdosmecanismosderepressooucensura,eleseelasfazem,tambm,atravsde
prticaserelaesqueinstituemgestos,modosdeseredeestarnomundo,formasdefalare
deagir,condutaseposturasapropriadas(e,usualmentediversas).Osgnerosseproduzem,
portanto,nasepelasrelaesdepoder(LOURO,1997,p.41).
Emjulhode1894,umcasochamaaatenodeumcidado,quemoravanacidadede
AreiamaisumcasamentoquesfoirealizadopelaintervenodaJustia.Onoivofoi
acompanhadodepoliciaisataigreja,ondessedeuocasamentoreligioso.Ointeressante,
nessefato,queonoivoqueriacasarsecomoutra,quenoanoivaqueoesperavanoaltar.
JosMalaquiasoprotagonistadestahistria.Eleraptoudacasadopaiumajovemese
refugiounacasadeFranciscoJorgeTorres,oautordanotcianojornal.
Opaidamoa,IgncioBarreto,foiembuscadesuafilhanacasadeFranciscoJorge,
quesenegouaentregaroraptorearaptada,jquetemiaqueIgnciocometessealgumatode
violncia,poisestavamuitotranstornado.EntoIgncioprocuraaJustiaparaajudloe
Page123
123
voltanooutrodia,acompanhadodoinspetorecomumacartadocoronelManoelGomes,
pedindoapresenadoraptornacadeiadacidade.AraptadapermaneceunacasadeFrancisco
JorgeesJosMalaquiasseguiuparaacidadecomoinspetoreopaidaraptada.Noentanto,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 130/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
oinspetorentregouoraptoraoscuidadosdopaidamoa,oqualolevouamarradoata
cidade.TantoIgncioquantoFranciscoJorgepareciamserbemreverenciadosnacidade,j
queoinspetoreocoronelrespeitaramambos.NoinvadiramacasadeFranciscoquando
estiveramprocuradeJoaquim,mastambmobedeceramsordensdeIgncioBarreto.
DurantetodootempoemqueJoaquimfoipreso,Franciscoficouintervindoporele,
querendoqueaJustiaescutasseasuaversoe,no,apenas,adopaidamoa.Aindaassim,
Joaquimfoipreso.Dadelegacia,osenvolvidosforamaocartrioparadarandamentoao
processocontraJoaquim.Todavia,spoderiamacusloseelenoquisessesecasarcoma
raptadaoudotla,oquenoeraocaso,poiselequeriacasarse.Mas,paraaleibrasileirada
poca,casoohomemnoquisessesecasarcomamulher,elepodialheoferecerumdote,a
fimdeelapudesseconseguirumnovonoivoapartirdeoutrosatributos.
Todaviaumfatonovosurgiu:Joaquimjtinhafirmadocompromissoantescomoutra
moa,oqueoimpediadesecasarcomaqueeleraptara.Quandoperguntadocomqualdas
duaselequeriacasar,respondeuquecomaquehaviaraptado.Franciscomandoubuscarem
suacasaamoa,quelestavadesdeorapto,masJoaquimfoiobrigadoacasarsecoma
noiva:
ConstamequenasextafeiraoJoaquimMalaquiasvaicasarnocomaqueelle
quer,mascomqueaautoridadeimpozcomasbaionetas.Finalmenteopublicoque
ajuzeseaminhaidadefazmenoconhecerobemeomalouseaautoridadeque
persegueessehomemcorrompida.FranciscoJorgeTorres.(AVerdadejulhode
1894anoVIIn.877).
EssaescolhadeixouFrancisco,oamigoeautordanotcia,indignado,porqueentendia
quecasamentosrealizadosdessaformanopoderiamserfelizes.Nessecaso,qualseriao
motivoquefezJoaquimMalaquiasnoivarcomumaefugircomoutra?Seriaessenoivadopor
convenincia?Masasuavontadeeraoutrae,emboraosmotivosnosejamcitadosno
decorrerdanotcia,maisumavez,apalavradadafoisuperioratmesmoaoraptorealizado,e
ossentimentosnoprevaleceram.Jnestecaso,oprotagonistamesmoJoaquimMalaquias.
Osnomesdasenvolvidasnosocitados,apenasoshomensaparecemnestecaso.Alm
disso,nosediscutiaahonradasmoasemquesto,esim,ossentimentosdeJoaquim,to
defendidosporFrancisco,oquenospossibilitadizerque,nemsempre,eramasmulheresas
representantesabsolutasdossentimentos.
Page124
124
Masosraptosnoficaramenvoltosapenasnoscasosdeamoresfrustradosoucom
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 131/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
finalfeliz,tambmjforammotivadosporamornocorrespondido.Foioqueaconteceuem
Bananeiras,mostradoatravsdeumacorrespondnciaaoJornalAParahyba,emJulhode
1880.Tratasedeumraptoconsentido,emqueamoapensavaquetinhasidoraptadapelo
seunamorado,porissoopermitiu.Squefoivtimadeumoutrohomemqueaamava.Pedro
eraapaixonadoporMaria,mas,antesdesedeclararaela,ficousabendoquetinhase
apaixonadoporoutrohomem,cujonomeeraPaulo.
EntoPedroresolveucolocaroseuplanoemao,comaajudadeumamigode
Maria,convencendoadequePaulotambmaamavaeque,porisso,queriafugircomela
paraapressarocasamento.Amoaacreditoue,nanoitedafuga,noescuroenoaugeda
agitao,noconseguiureconhecerPaulo,vistoquePedrolheteriaapresentadooutrohomem
comosefossePauloque,naescurido,eraimpossveldeserreconhecido.Assim,Maria
seguenafuga.
Nomeiodaconfuso,PedrosimulouumaemboscadaeamortedePaulo,porquem
Mariaeraapaixonada,eaproveitouparadeclararoseuamor:
Todosqueseachopresentesacreditamemvossasvirtudesecremnalealdadedo
vossoamor,paracomaquellequejnoexiste...precisoqueresolvaisdeuma
vezoresultadodestaluctahorrvelquetempostoomeuespritovoandosobreo
vosso...Oh!Meudeus!ExclamouMariaoquepretendessenhoraminhamode
esposa,no,milvezesno,no,meuDeus!noiteepoderquemeusgemidos
norepercutiroatoscus,junctoaothonodeDeus,paraondefizerosubir
aquelleparaquemsomenteeuvivia?Tendesbemresolvido,senhora,noque
deveisfazer?RetorquiuPedro,equereisprivarmedanicafelicidadequeme
dadogozaraquinaterra?
Amanhapartiremosparaonorte.Quemsabesejamaistornaremosavernossos
ptrioslares.Bemsi,senhora,quetensbensraso,dequefuimenospensado,
poremlutariaemvocontrasaspiraesdomeucorao.
(JornalAParahiba22deJulhode1880n86)
Mas,emboratenhasesensibilizadocomadeclaraodePedro,quandosoubedetoda
averdade,Mariapreferiuvoltar,mesmodepoisdafuga.Nopodemosnegarqueessefoium
planoumtantoousadoenganaramoae,aindaassim,esperarqueelacorrespondesse.
Portantoessecasoconfirmaoquejestvamosproblematizando:alegitimidadedoraptonas
relaessociais.NafaladeMaria,possvelapreenderqueoraptoseriaumaformade
anteciparocasamentooque,nessecaso,noseriamotivodedesonra,porquantoelaseria
depositadanacasadepessoasdeconfiana.
Pedro,querendoconquistla,acreditouque,emummomentodefragilidade,Maria
cederia,principalmenteporterfugidocomumhomemque,supostamente,teriamorrido.
Page125
125
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 132/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Conseqentemente,eleseriaonovoprotetordeumamulhersozinha.Todavia,antesmesmo
deserdescobertatodaaverdade,Mariaserecusouacasar.Apesardisso,Pedroainda
acreditavanapossibilidadede,movidapelomedoepelavergonha,amoasecasarcomele,
mesmosabendodetodooplano,oquenoaconteceu.AimpressoquetemosdequeMaria
notemiaserrejeitadanoseumeio,poisissonemsempreeramaisimportantedoqueos
sentimentosquenutriapelohomemaquemdiziaamar.
Houtroscasosderaptoque,mesmonotendoacontecidononossoespaodeestudo,
merecemserproblematizados,atporqueforampublicadosnosjornaisparaibanoseforam
motivosdecomentriosentreosqueosleram.Almdisso,aformacomoanotciafoiescrita
nospermiteconstruir,atravsdealgunsindcios,asredesdepensamentodapoca.Vejamos,
ento,estecasoderaptopublicado:
Manceboraptado
DoquinzedenovembrodeSorocaba:emSantosumahespanhola,morenae
arrojada,raptouumrapazde14annosdeedade,chamadoFrancisco.
AfamliadorapazdeuqueixaapoliciaqueprendeuRosalia,assimsechamaa
terrvelseductoraquandotencionavaembarcarparaBuenosAyires,levandoao
ladooobjectodeseuamor.
Odiriodondeextrahimosanossanoticianonosreferequaispredicadosto
captivantestinhaomenor,paraquepudesseviraracabeaarapariga.
Afolhanodizigualmenteseapoliciasubmeteuorapazainqurito,rigorosoese
ahespanholaestresolvidaarepararomal,sehouvealgummalemtudoisso.
(JornalAParahiba1890anoXXIVn2436).
Osindciospossveisquenosinteressamso,sobretudo,aquelesqueremetem
questodomomentoemqueoautorduvidasehouvemesmoalgummalaserreparadono
rapazraptado.Nessecaso,ohomemnoteriaumahonraaserreparada,comonocaso
feminino,emqueocasamentoseriaasoluo.NoCdigode1890,oofensor,ouseja,o
deflorador,noprecisavairpresocasoresolvessecasarsecomasupostavtima.
Caulfield(2000),aoanalisarocasamentocomoreparaodomal,consideraa
discussodoCdigoPenalde1890,noqualalgunsespecialistas,comoSouzaLima,por
exemplo,acreditavamqueocasamentonoseconfigurariacomooperdototalaodeflorador,
umavezqueerapermitido,mascontraavontadedopai.Eissopoderiaserutilizadotodasas
vezesemqueesseconsentimentonoviessedeespontneavontade.Noentanto,amaioria
dosespecialistasbrasileirosacabavaconcordandoqueocasamentoeraumaformade
repararosdanoscausadosmulher,suafamliaesociedade.Assim,oprprioCdigo
Penalabriacaminhosparaalegitimaodealgumasprticas,paraarealizaodeuniesno
desejadas,comooraptoconsentido.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 133/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page126
126
importanteenfatizarque,atmesmonoCdigoPenal,oconceitodehonraera
discutvel.Seriaconsideradaahonrananoopatriarcal,comoumrecursofamiliar,oua
nooburguesadehonra,comoumavirtudeindividual?
Acombinaodessasduasnoesdehonraajudouareforarosvaloresdas
famliasdospaseslatinos.Ahonracomoprecedenteeraaprerrogativados
homens,ahonracomoatributomoral(purezasexual)erarestritaasmulheres,ea
defesadahonrafeminina,umaresponsabilidademasculina.(JULIANapud
CAULFIELD2000,p.86)
Talcomplexo,jdiscutidoeconhecidocomocomplexohonravergonha,eralimitado,
postoqueasmulherespodiaminterpretarsuaprpriavidaeuniversodemaneirasdiversase
dinmicas,eseusensodehonranoeralimitadoapenasnocampodavergonha.
Aprticadoraptoconsentido,tambmpodiaalgumasvezesserapropriadapor
pessoasqueastornavanomnimocontraditriacomoestepequenoannciodeumcasode
rapto:
Rapto
DolugarCoelhodestemunicpiofoiraptadaamenorBrazilina,peloinspectordo
quarteiro,LuizSerafim,eisahiuminspectorcommeilfautparaaactual
situao!!!(JornalOdemocrata17dejaneirode1893anoIIn239)
Aexpressoemfrancs,quesignificarespeitvel,umtantoirnica,tendoemvista
quefoioprprioinspetor,umhomemrepresentantedaLei,queraptouajovem.Parecenos
queoraptoconsentido,emborafossecrime,segundooArtigo226doCdigoPenalde1890,
eraumaprticalegtimadeseanteciparemcasamentos.Talvezsejaessaaexplicaoparaque
homensdeinflunciaabrigassemaraptadaemsuascasas,semestarcontrariandoaprpria
ordempatriarcal.OutroraptoparecidoaconteceuemCampinaGrande,eoraptoreraum
coronel:
Sabbado14docorrente,ocoronAgrippinodetal,da4companhiaestacionada
aqui,raptoudaRuaViscondedeInhaman1,umamoademenor,cujonome
nsdesconhecido,indodepositlaemcasadeumseucompanheiroAntonio
Curimbamba.Chamamosaattenaodasautoridadescompetentes.(OJornalO
campinaGrande22deagostode1909anoIIn42).
Logo,aprticadoraptoteriavriasapropriaes,dentreelas,adoraptocomo
alternativaparaumarelaoamorosa,quenoalegalizadaapraticadapelasmulheres,
fazendovalerasuavontade,quandoafamlianoaprovavaopretendente,eaapropriao
realizadapeloshomensque,atravsdesseato,tambmfaziamprevalecerasuavontade,s
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 134/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page127
127
queemconcordnciacomamulher,porque,seelanoconcordasse,oraptoseriaconsiderado
porviolncia.
Osjornaistambmsefazemimportantes,nosparapensarmosaprticadorapto
consentido,masaindaparapensarosvrioslugaresestipuladosparaamulhereasvrias
posiesecaractersticasqueelaspoderiamassumir.Parareforaressaassertiva,vejamoso
textoabaixo:
Amulhercaprichosa
Trataremoshojedamulhercaprichosa.
Umamulhercaprichosacomoovento,quemudadevelocidadeedireo,com
umafacilidadeprpriadevento.
Paraumamanteextremosoumamulhercaprichosaummartyriolento.
Estanoitechuvosa,ohomemestaborrecido,parecelhemelhorirparacasa
passaralgumashorasaoladodamulher,conversardeamores,isolarsedomundo
eviverparasi.
No,senhor.
Enestamesmaocasioqueasenhoraqueriraotheatro,ondeserepresentapea
nova.
Elleinsistaellateima,choraseaborrecesefechaseohomemquetudopode
cede.
Elvai.
Masaotheatro,ondeohomefoisporcomprazer,tudolheaborrece,tudolhe
injoa.
Amulherparagozarotriumpho,nolheprestagrandeattenao.
Quefazelle?
Saheaocorredor,eahiporaccasoencontraumamigo,queandaemprocuradelle,
equevaidar0lhenoticiasimportantes,deumnegociotilparaseusinteresses.
Ohomemjabenaoscaprichosdamulher,evaiouvirasinformaesdoamigo.
Masenessamesmaocasioemqueellaachaoespetculoaborrecidoequer
voltar.
Evolta.(JornalODemocrata20dejaneirode1894anoIII,n117).
Vemos,aqui,queamulhertambmpodedominar,comandar,fazervalerasua
vontadesobreadomarido,queaacatar.Hqueseressaltarqueumamulhercomesseperfil
noconsideradaboaesposa,filhaoume,segundoospadresestabelecidosnessecontexto,
masasuaexistnciaobastanteparaquesejacriticadaemumjornal.Segundootexto,a
mulhercaprichosanoama,poisoamorbomesereno,enquantoqueocaprichocalmo,
frio,calculistaeexigedelacomportamentoscontrriossuapersonalidadegentileamorosa.
Ento,oconselhodadoaoshomensdequenosedeixemenganarpormulheresassim,e
paraasmulheres,:sequereissergrandes,belaseverdadeiras,nuncavosdeixesirao
capricho,porquenoganhasnadacomisso,antesperdeis.
Eseguemosconselhosdadossmulherescasadas,ssolteirasesjovens:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 135/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Paraserlidopelasmoas
Page128
128
Paraobellosexoaordem,aeconomiaeoasseiosopequenasvirtudes,que
fortificamasgrandes.
Umamulherquenotemordememsuacasa,comoumsoldadosembravura
diantedoinimigo,notemaprimeiraqualidadedoseuestado.
Felizmenteasnossasleitorassabemqueoasseiooprincipalornamentodeseu
sexoellesnoignoramque,maisqueasedaeosbrilhantes,maisqueasjiase
flores,oasseioasuaprincipalfaceirice,assimcomoparaasvelhasanica
toileltpossvel.Amulherpoucoasseiadadesgostaaqueave,envergonhaa
quemapossueporqueraramentesepodecrernahonestidadedequemmostra
noprezaraestimaalheia,estimandosepoucaasiprpria.(JornalODemocrata
1892,13demaioanoIn1).
Ocontedodotextoacimadenotaqueasmulheresliamtaisnotciasou,pelomenos,
umapartedelastinhaacessoaojornal,atravsdosmaridosoudospais,ouporqueelas
mesmascompravameliam.Parece,aqui,quealgojestavasemodificandono
comportamentofeminino,tantoqueeraprecisolembrlasdesuassupostasobrigaes.A
questoquenenhumaordem,comportamentoouestereotipocumpridototalmentepor
aquelesparaosquaissodestinados.Logo,existirameexistemmulherescujosatosvode
encontroaoqueprescrevemaLei,aordemouamoral.Rompem,porexemplo,como
sentimentomaterno,institudocomonaturalmulher:
Tentativadeinfanticdio
Estamosinformadosquenanoitedehontemparaantehontemumamoaque
querpassarporhonestatentoumataraumacriananaocasioemquedavaaluz,
restandoaindaosvestgiosnopescoodainfeliz.Ofactodeusenaruadotijolo
cr.Apoliciarecomendamosadesnaturadame.(jornalAVerdade,5dejaneiro
de1893anoVIn712)
OutroscasosparecidoscomessetambmfaziampartedosjornaisdeCampina
Grande,comofoiocasodeMariadaConceio.Elaeracasada,masestavaseparadado
maridohtrsanos.Noentanto,estavagrvidadeoutrohomemeescondiaagravidez,talvez
jtemendooquesepoderiadizeraseurespeito.Mariacontouqueestavapasseandolongede
suacasa,sentiuasdoresdopartoeprocurouumacasaabandonadaondepudessedarluz.
Comoacriananasceumorta,elamesmaenterrou.Oqueamulhernoesperavaeraqueos
cesdavizinhanacavassemeachassemofeto.Portantoaversomaiscabvelparaessefato
dequeMariadevetertomadoalgumtipodeabortivoeseafastoudesuacasaparaexpeliro
fetolongedeolharescuriosos,jqueescondiaagravidezdetodos.Jreferimos,neste
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 136/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
trabalho,queamulher,assimcomoohomem,nomantinharelaesapenasnocasamento
formalizado.Eramcomuns,principalmenteentreospopulares,relaesmaistnues.Alis,o
casamentoformaljeradiscussonoJornalImprensade1858:
Page129
129
Reformadocasamento
OcidadoDonisthorpeestpersuadisoqueainstituiodocasamentoagonisa.O
escriptoringlsnosemostra,contudomuitozangadocomestadesgraaque
ameaaahumanidade.Comocasamentodesappareceraumcostumefcilde
substituir.
precisonoacreditarquepordaltadestainstituioasrelaessexuais
desceriamaonveldasqueexistementreosanimais.Tudosearranjardaforma
maissimples.Homensemulheresligarsehoporcontratosdecurtadurao.
Umannobastara.
Farsehumdepositoparaacrianaquepossanascereosdoussepararseho
depoisdoseunascimento,seforvontadedaspartescontratantes.
Paraeconomizartempoedinheiroseriaestipuladoqueaanullaodocontarto
deviaserformalmenteregistradadeformaqueomesmocasalpoderiaviver
muitosannossobomesmotectoesoboregimedomesmocontacto.
Aseparaodosesposostrarparaamulheraobrigaodenocontratarnova
ligaodurantenovemezez.Foradestacondioseriaconcedidaaosdoussexos
umaliberdadeabsoluta.
AIDASMULHERESSETALACONTECER!(JornalODemocrata1892,23de
junhoanoIn43).
Oartigodeumescritoringlse,porsis,polmicoportersidocolocadonas
pginasdojornal,oquenosdaimpressodequedevetertidoalgumsignificado.O
pensamentodoinglsnosparecemodernoatparaosdiasdehoje,masaopiniodoautor
local,quepodeteradaptadoareportagem,tambmsignificativa:AIDASMULHERESSE
TALACONTECER!.Afrasevememcaixaaltaeexclamativa,especificandoapenasas
mulherescomopossveisvtimasdetalmedida.Oautordotextopoderiaestarsereferindoao
fatodequeasmulheressairiamperdendoporduasrazes:porteremqueesperarnovemeses,
depoisdetertidoofilhoouporquenoestariampreparadasparaumarelaotoaberta.
Muitos,porm,saememdefesadasmulheres,comovemosnoartigoassinadopor
JosPeixotoeintituladoAmulher,publicadoem1909,noJornalOCampinaGrande.Sua
defesajcomeaquandoenfatizaacriaofemininaque,segundooGnese,altimaque
Deusrealizae,porisso,amaisperfeita.Emesmosendo,depois,vtimadopecado,
conseguemostraroseuvalor,comoaspersonagensbblicas.
Oautorelevaamulheraumpatamardesantidade,poismaisdotadadequalidades,e
quandoerra,porquefoivtimadascircunstncias.MasointeressantenadefesadeJos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 137/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Peixotoqueeleigualaamulheraohomem,dizendonoternenhumadiferenaentreambos.
Eaindacompleta:
Temsepretendidoconcluirquepredominandonohomemavontadecomo
faculdadeactivaenamulhersensibilidadecomofaculdadepassiva,dahia
inferioridadedesta.Esteargumentonoprocedente.Osactosdeherosmo,valor
eabnegaodamulher,dequenosdotestemunhaahistriaseoppoema
semelhanteconceito.Seamulhernosdesgniosdaprovidnciafoioinstrumrnto
daqueda.Foitambmodareabilitao.(JornalOCampinaGrande13maiode
1909anoII,n32).
Page130
130
Odiscursodedefesa,mesmoexaltandoasqualidadesdamulhercomoumapessoa
forte,capazdeatosdebravura,sempretemcomoincentivoparaessasatitudesoamor
maternalouoamorpelafamlia.EacomparaprpriaVirgemMaria,queseriacapazde
tudopeloseufilhoJesusCristo,ajudandoacriarumaimagemfemininadeabnegao,
carinho,compreenso,sempreprontaasocorrereperdoarosquedeladependem.
Assim,entendemosque,atmesmoosdiscursosdapocaacercadoslugares
femininoserammltiplos.Odamulhervoluntariosa,caprichosa,quequerexercerumlugar
quenodeveriaserodela,segundoodiscursodapoca.Oshomens,poroutrolado,deveriam
conhecerosvriostiposdemulherquenoseriamboasparacasar.Nessesentido,osjornais
dapocaestorepletosdeanedotasqueaconselhamoshomensafugiremdemulheres,cujos
comportamentosnoseriaadequadosparaumafuturaesposa:
Mulherqueperdeobriosapatodedefuntoquenoserveparanada.
Mulherquechupaaguardentepoterachado,poisnomerececonfiana.
Mulherqueacreditaemfeitiobolsorasgado,tododinheirolsevai.
Mulherquesvivederosrionamofujamdellasestoarranjadomeiodeno
trabalhar.
Mulherbeatanemsonharcomellabom:coitodemalvadez.
Mulherfaladeiratemlnguadedezmatracas.
Mulhervaidosafazendaavariada.
Mulherciumentacarrapatodecatinga.
Mulherjanelleiratlegraphourbano.
Mulherpreguiosasapoquenotemutilidade.
Mulhernamoradeiraarvoredemandacaru.(jornalAVerdade,22desetembro
de1893anoVIn715).
Osdiscursosdenotamqueapreocupaodeformarmulherespreparadasparaserem
boasesposasemeseraumaconstanteparaosquesesentiamresponsveisporessefeito.No
JornalAVerdade,de1894,AlvesMatheusfaladaresponsabilidadedaeducaofemininae
daimportnciadeeducaramulherdentrodosvaloresdocoraoedoesprito.Paraele,essa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 138/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
seriaasoluoparaosmalessociais,poisamissodemeedeesposaatribudamulher
seriaengrandecida,ficandoelaresponsvelporparaimpulsionarafamliaeacivilizao.O
lugarocupadopelamulher,nessaperspectiva,seriarenovado,porquantoelaseriaocentro
dessafamliaburguesa,baseadanoamorenoslaosfamiliares,responsvelpelasadesocial
desuafamliae,conseqentemente,danao.
Aeducaodamulher
Educardifundirluzeavigorarforas.alqueivaresementarterreno,quehde
desentranharseembemsazonadosfructos.Ficariaincompletaetruncadaa
individualidadehumanasidoprogressivodesenvolvimentodaintelignciaseno
alliasseaausteravirilidadedocaracter.desvaliosaeestrilaidia,que
inlluminaaconscinciasisenofundirnaaco,quenobilitaavida.
Page131
131
Asmodernastheoriasqueevangelizamaemancipaopoltica,massedesvellam
empregoarlhedireitosdoqueemdoutrinarlhedeveresbastalhe,porem,para
justaexaltaooprincipiodaemancipaomoralesocialcomoqueo
Christianismoadotoueengradeceutecendolhedosafectosedosrespeitosda
famlia,amaisfulgidaeesplendidadasprpuras.
Noseiodafamliatemella,emverdade,umthronoaondeimperaasuarealeza,
umpedestal,aondeculminaasuafora,umatribuna,aondepreponderaasua
palavraeenfimumsanctuario,aondeainhalaodassuasvirtudesperfuma
todososcoraesepurificatodasasalegrias.
Educandoamulheraccendeisumfacho,retemperaesumescudo,edescerraes
umanascente,dondehaveroderebentaremliessaudveisquenuncase
olvidam,lagrimaspuras,quesacrificadaspelosacrifcio,temocondoeo
privilegiodedelirmuitasnodoaseapplacarmuitastempestades.AlvesMatheus.
(AVerdade,23deoutubrode1894anoVIIn891).
Olareafamliaquenelehabitaseriaoreinodarainhamulher,meeesposa.nesse
ambientefamiliaremqueelateriatodaasuaimportnciaerealizaopessoal,essaa
novidadedafamliaburguesa,quecomeaaserformada,eondeamulherterpapelcentral.
Masissonoquerdizerquetodasasmulheresseguiroomesmocaminho,nemquese
sentirorealizadascomoresponsveispeloequilbriofamiliar.Ecomojdiziaumadaquelas
anedotas,comunsnos.jornaisdefinsdoSculoXIX,nohcomosaberoqueasmulheres
queremtalvezsodiaboasentenda:
Asmulheres
Diziaumvelhoqueningumsabecomosehdehavercomasmulheresporque:
Senoasamanscio.
Seasnamoraatrevido.
Senofazcasocovarde.
Seasperseguetolo.
Seasservemnoasestimam.
Senoasservemaborrecenos.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 139/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Sesiforindependenteperseguenos.
Seasgabafaroleiro.
Sefalladellas,maleriado.
Seasengana,sevandija.
Senoasenganamalcorrespondido.
Sesehumilhaumpobrehomem.
Senosehumilha,impostor.
Odiaboqueasentenda.(JornalODemocrata14dedezembrode1892anoIn.
120).
3.3Elaboraodoraptoconsentidocomoespaodeastciasevontades
Nestetpico,faremosalgumasconsideraesacercadaapropriaodorapto
consentidocomoumespaodevontadeseastciasdossujeitosquedeleseapropriam.
Emboraonossodiscursoanalticoestejacentradonafigurafeminina,veremosqueohomem
tambmfezdoespaoderaptoconsentidoaafirmaodasuavontade.Issonospermite
Page132
132
afirmarqueomasculinonoestavalivredodiscursopatriarcal,pelocontrrio,ohomem
tambmdeviaobedinciaaseupaieaosinteressesdafamlia,tendoqueignorarseus
sentimentosparaessebemcomum,comofoiocaso,janalisado,dovigrioOdilon
Benvindo.
Mascabe,aqui,outraexplicaoparaadiscussosobreespaoselugaresnaprtica
doraptoconsentido.SegundoCerteau(1994),humadiferenaentreessesdoistermos:o
lugarumcampodevisibilidade,constitudodeumabaseestabelecidaatravsdeaesde
estratgias,ouseja,postulaolugarcircunscritodeumprpriocapazdeservirdebasepara
umagestodesuasrelaescomumaexterioridadedistintaoespao,aocontrrio,notem
umabaseprpria,mveleseconstituiapartirdastticas,dasastcias.Comonotemum
lugardefinido,movesenolugarprpriodooutroejogacomoterrenoquelheimpostotal
comoorganizaaleideumaforaestranha.Portanto,criarumespaodentrodolugar,ao
mesmotempo,criartodaumaformademovimentoesobrevivnciaemlugaresestabelecidos
institucionalmente,criar,atravsdeartesdedargolpes,camposdeliberdade(CERTEAU
1994,p.46100).
Oraptoconsentido,ento,oespaoconstitudoapartirdastticasedasastciasdos
sujeitosquesemovemnolugarinstitucionalizadoparaasprticasamorosas.Esselugar,
formadopelosdiscursosdaIgreja,doEstado,daMedicina,daEscola,noinstituemavida
dossujeitosporcompleto,eessadisciplinarizaodasprticasamorosasousexuais,vale
ressaltar,noaconteciamapenaspelarecusa,repressooufora,mastambmpelaincitao,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 140/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
pelaintensificao,emsuma,pelastcnicaspolimorfasdopoder(FOUCAULT1988,p.
17).
Portanto,aJustiaserumdesseslugaresqueirirradiarodiscursodisciplinarizador
paratodaumasociedade,criandoeinstituindooscomportamentoseasatitudescorretosa
seremseguidos.Mas,nesseato,htambmumjogodeinteresses,porvezesconfusos,porque
nohcomodelimitarumcamponemmomentoexatodeatuao.Deacordocomonosso
estudo,oraptoconsentidoera,emcertamedida,espaodeconfronto,namedidaemqueera
contrrioaumaordempaternaeaodiscursodoEstadoedaIgreja,poisafamliadeveriaser
construdasobparmetrossaudveis,seguindoetapas,comoocasamento,paraaefetivao
dasrelaessexuais.
Orapto,poroutrolado,tinhacertalegitimao,tantoentreospopularesquantoentre
osabastados.Nasfamliaspobres,asrelaesamorosas,comojdiscutimos,erammais
flexveis,eoraptoconsentidoeraumaformadeanteciparumarelao,culminandoem
concubinato,principalmenteseumdosenvolvidosfossecasado.Portantooraptoconsentido
Page133
133
nofiguraenquantoresistncia,masenquantottica,dentrodolugarlegal,criandoumespao
legitimadopelosenvolvidosepelasociedadenaqualestoinseridos.Quandoafirmamosque
taisrelaespareciamconfusasesempossibilidadedeidentificarotempoeocampoexatode
atuao,estvamosnosreferindoaessesjogosdeinteresse.
Osenvolvidosemcasosderapto,assimcomoasociedade,reconheciamosdiscursos
legaise,emcertamedida,almejavamseguilos,comoocasamentoformal.Noentanto,
quandoissonoerapossvel,oraptoconsentidoeraumaformadeanteciparessapossvel
relao,quepoderiaserformalouno.Todavia,quandooshomensserecusavamamantero
pactoestabelecido,assupostasvtimasprocuravamolugardepoderaJustiapara
defenderosseusinteresses.
Portanto,asrelaesdepoderquecadasujeitocrianasmaisvariadasrelaesnesse
caso,dosindivduoscomasinstituiesdepodernonosparecemdelutaederesistncia,
dedominadosedominadores,masdeastciaeespertezanomododeutilizaroudedriblaros
termosdoscontratossociais,apropriandosedessecontratosocial,quandoconvm.
Asprpriasrelaesdegnerosoproblematizadas,otempotodo,noscasosderapto,
porque,oraamulherassumeoestereotipodevtima,poisamulherhonestaserravaquando
eraenganadaeseduzida,oradeatuanteedesejante,planejandooraptoefazendoprevalecera
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 141/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
suavontade.Assim,nohcomoestipularumaidentidadefemininanemumamasculina,mas
sim,vriasidentidades.Osprpriosmeiosdecomunicaotambmparticipavamdessa
construo,comooJornalAEsperana,de1885,quefalasobreaeducaomasculina.
Segundoojornal,aboaeducao,nohomem,eraresponsvelpelaformaodoseucarter,
maspoderiamexistiraquelesquefingiamterbomcarter,maspraticavamasmsaes.
Essesteriamcomocastigoacrticasocialeamreputao,enquantoosbonsseriam
estimados.
Educaomasculina
AEducao
estaumadascoisasqueexercemmaiorpodernohomem.Aeducaoopedestal
davidasocial,eaquelequenuncateveestamagnticacentelhajamaispoderviver
tranqilamenteentreosseusconcidados.Ohomemmaleducadoouquenenhuma
educaorecebeu,spodesecomparadocomoanimalferozquevivenasgrandes
florestasequesealgumapessoaselheaproxima,lanasesobreela.(JornalA
Esperana27dejunhode1885,ApudBARBOSA2007,p.95).
Oshomenstambmtinhamapreocupaodemanterasuahonra.Eparaa
sociedadedequefaziamparte,tantoelesquantoasmulherespagavamumpreoquandono
Page134
134
conseguiammantla.Tambmexistiaparaelesumaidentidadecorretamasculinaaseguir.
bemverdadequeesselugarinstitucionalizadoparaoshomenserabemmaisflexvelqueodas
mulheres,mastambmlhesfaziacobranas.Poroutrolado,asmulherestambmfaziamvaler
assuasvontades.VejamosumfolhetimpublicadonoJornal,OMercantil,em1883,que
mostraumadiscussoentreaesposaeseumarido,sobreapossibilidadedeelacompraras
prpriasroupas,umavezqueelegastavacomorgias,masnolhecompravaroupasboas,
apenastrapos.Inicialmente,eleserecusaaatendersdemandasdesuaesposa,alegando
serhoradedormir,equetudooqueelepedialhecustariamuito.Vejaseocontedoda
discusso:
Guardiofora,fradesagora
Oh!Noseponhaadarpulosnacamacomoumleopardo...
odonodoseudinheiro,estamosdeacordomasoqueosenhornopode
impediralegtimaindignaodeumame,quevosbensdeseusfilhos
saqueadosporumahordadebeberres,quetalvezaindaemcimaetenham
carregadocomascolheresdeprata!
OSr.Girffoinet(nopodendomaisconterseedandoummurronotravesseiro)
Basta!Basta!Eupagotudo,tudo,tudo,otalvestido,eosestragosmascommil
milhesdediabos!Deixamedormirempaz!
AMULHER(graciosa)Oquetutensdebom,meumarido,quenuncatefazes
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 142/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
derogadoparadarmetudooqueeutepeo.EugeneVachete.(JornalO
Mercantil01dedezembrode1883ApudBARBOSA2007,p.65).
Paraficarempaz,ohomemdecideatenderaopedidodamulherque,ironicamente,
fazlheelogios,depoisdeconseguiroquequeria.Ahistriadofolhetimfictcia,masnem
porissomenosimportanteparaproblematizarmosasidentidadesdegnero.Omaridoparece
noexercerosbonscostumesnemopapelquelhecabesocialeculturalmente.Enquanto
esposoepai,gastaemfestasecommulheres.Aesposa,porsuavez,nosecalanemassume
opapeldaboaesposaquetudoaceita,elacobra,grita,discuteedefendeseupontodevista,
escolhendoumhorriopropcioparaassuasalegaes:ahoradedescansodomaridodepois
dafesta.
Oraptoconsentido,ento,maisumadessasastciasqueajudamaconstruirum
espao,ondeofracotiraproveitoembeneficioprprio.E,nessecaso,ofracopodesertantoa
mulherquantoohomem.Masoraptotambmpoderiafigurarcomoespaodetenso,
principalmentenasfamliasabastadas,poisfaziaprevaleceravontadefemininanocasamento.
Noentanto,essamesmaprticapareciaserlegitimada,jquepessoasdereconhecida
reputaoabrigavamasraptadas,paraqueasuahonranofossemaculada.Almdisso,era
Page135
135
exercidajhmuitonodecorrerdahistria.Portanto,oraptoconsentidoeraespaode
apropriaeseconstantereelaboraodentrodasrelaesamorosas,figurando,assim,como
alternativaparaaefetivaodasrelaesafetivasnodecorrerdoSculoXIXeinciodoXX.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 143/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page136
136
Concluso
Nestapesquisa,analisamososdiversoscasosderapto,bemcomoasrelaesdepoder
exercidasapartirdeles.Pudemosverificarcomocadacasoparticularetemsua
especificidade,mas,apesardesepoderemestabelecercomparaes,possvelidentificar
que,emtodososcasos,ossujeitossouberamutilizarosmomentospropciosparaconseguiro
quequeriam.Oprprioraptoconsentidoumadessastticasque,conformeprocuramos
mostraremnossapesquisa,geraramrupturaseembatesnointeriordasrelaesfamiliarese
paracadagrupoenvolvido.
Emrelaosfamliasmaissimples,osarranjosmatrimoniaiserammenos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 144/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
ambiciosos,mastambmpodiamserbaseadosemrelaesdereciprocidade.Ospais
buscavamparasuasfilhascasamentosnosquaiselastrariamparaafamliaumbem,material
ouimaterial,queproporcionasseumavidamelhorparaofuturocasal.Poressarazo,
podemossuporqueorompimentodearranjosoudequaisqueroutrosfatoresque
comprometessemofuturocasamentodeummoarepresentavafortegolpenaorganizao
familiar.Contudo,entreospopulares,haviacertaflexibilidade,quepermitiasmoas
escolhasnotoproblemticas,quantonocasodasmoasdefamliasabastadas.35
Osraptoseramnoticiadosnosjornaisdeformasimples,principalmentequandose
tratavadosqueaconteciamemoutrosEstados.Oraptoconsentidoera,pois,umaprtica
comumeconhecida,deacordocomorecortetemporalquefoitrabalhadonestapesquisa.No
entanto,segundoOliveira(2005),emseulivro,Negciosdefamlia:mercado,terraepoder
naformaodacafeiculturamineira,17801870,operodoemestudo,representaumlongo
processodetransiodevalores,queteveincionasprimeirasdcadasdoSculoXIX.Essa
transioapresentaespecificidades,comumalcancediferenteparacadaregiodoBrasil.
Dentrodeummesmoestado,asmudanasirooperardeformadiferente.
OcomportamentoqueOliveiranosrelataemsuaobracaractersticodoinciodo
SculoXIX,quandoaendogamiaregiaasescolhasdeparceirosenosepensavana
possibilidadedoamor.JnoSculoXX,aescolhadeumparceiropassaaser,pelomenosna
teoria,umtemalivreequetemcomobaseoamor.Avalorizaodoamorbaseiasena
legitimidadequeeledaomatrimnioenaestabilidadeepermannciaqueadquirecomo
construtordoespaodomstico(TRIGO1989,p.8890).
35SobreasrelaesamorosasearranjosmatrimoniasnosculoXIX,MaryDelPrioreescreveCarinhoeamor
soaspectosrelevantesnoscasamentosdepobreselibertos.Talvezporissoestasuniesnosedesfizessemcom
facilidade.Ospadresdemoralidadeerammaisflexveisehaviapoucoadividirouaofereceremumavida
simples.(DELPRIORE,Mary.HistriadoAmornoBrasil.SoPaulo:Contexto,2005,p.159.)
Page137
137
ChegamosconclusodequeaParabanoestavatodistantedessediscurso.Lewin
(1993)indicou,emsuapesquisa,taismudanasdecomportamento,principalmenteno
discursojurdico,queabriubrechasparaquehomensemulherestivessemmaisliberdadede
escolha,todavia,essasmudanasnoseevidenciaramdeformatorpidanaprticaamorosa
paraibana.Procuramosdeixarclaroqueasfamliasmaisabastadasaindaqueriamregera
escolhamatrimonialdosfilhos.IssotermaisnfasenaParaba,comoauxliododiscurso
mdico,apartirde1920,atreladoaodiscursodamodernidade.Mas,mesmoqueessediscurso
aindanofossepreponderanteparainfluenciarasfamliasparaibanas,osraptosconsentidos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 145/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
nodeixaramdeserumapossibilidadeparaarealizaodoscasamentosporamor,coma
livreescolhadoparceiroouparceira.Noentanto,nemsempre,essesraptostiveramfinalfeliz,
poissetornaramespaosdedisputasepoder.Algunsfolhetinsdosjornaisdapocaalertavam
quedesobedecersordenspaternas,nemsempredavabonsresultados,comomostramos
fragmentosaseguir:
Clarice
Abandonouacasapaterna,tendoapenasdezesseisanos,paraseguirumelegante
rapaz,dequemloucamenteseapaixonara.
Deixaramafamlianamaisprofundatristeza.
*
**
Osdoisprimeirosmesesdanovaexistnciaforamosmelhorespossveis.
Nohaviavontadealgumaqueelenolhesatisfizesse.
Andavasomenteacarro,iaabaileseteatros,elegantementeadornada,no
lembrandose,sequer,porummomento,daquelesquelheamaramtanto.
*
**
ilaquepassamiseravelmentevestida,esmolandocomoumamendigadeporta
emporta.Deuscastigoua,fazendocomqueoamanteaabandonasse.
PedroEmlio.(GazetadosArtistas08dejulhode1894ApudBARBOSA2007,p.
93).
Joutrosraptosfiguravamcomonicaalternativaparaumfinalfeliz.Eramuma
formadeconsumarumarelaoproibida,quandoohomemeracasado,porexemplo.Na
maioriadosraptospesquisados,atravsdosprocessoscrime,aconsumaodarelaosexual
eraefetivadasemaformalizaodocasamento.Eoquefaziamoas,quasetodasjovens,
entregaremseaseusnamorados,sabendoque,emalgunscasos,ocasamentonopoderiaser
realizado?Talvezavontadequesentiamderealizarseusdesejos,deestarpertodequem
amavam,algumaspodemattersidoseduzidas,contudooraptoconsentidoeraaefetivao
doqueelasqueriamoudesejavam.
Aanlisedosraptosnosdeuapossibilidadedecartografarumcotidianodeastcias,
trapaaseaproveitamento.Oscasaisseaproveitavamdediversoscdigosdisponveisparase
Page138
138
comunicar,comobilhetes,recadostransmitidosporempregadosoucolegas,pois,mesmo
diantedecertavigilncia,nofaltavammeiosparaestabelecercontatoentreosenvolvidose
planejarfugas.
Osvriosfragmentosdehistriasdeamorpelomenosaquelesquenosforamlegados
pelaliteraturaepelosprocessoscrimetrouxeramnosumaconfigurao,eno,um
panoramadahistriamoraleafetivadasltimasdcadasdoSculoXIXeinciodoXX,na
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 146/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Paraba,evivnciasdispersasque,ocasionalmente,erguerame/oudestruramterritrios
afetivos,geradosnaconflunciaou,ainda,confrontosentrepadreseregrassociaisque,por
suavez,propiciamenunciadoscontraditriosou,simplesmente,tensos.Tensoporviverna
cordabamba,entreoapegoconcepoeaosvaloresarraigadosculturalmenteeainvestida
deoutrosagenciamentosmorais,comoaJustia.
Masoraptoconsentidonodeixoudeseralternativa,nemmesmoquandoa
modernidadechegaParaba,atravsdosdiscursosmdicos,pedaggicosedosjuristas.
Cavalcanti(2000),emsuadissertaointituladaMulheresmodernas,mulherestuteladas:o
discursojurdicoeamoralizaodoscostumesemCampinaGrande(19301950),j
analisavacasosenvolvendoraptosconsentidos,comoodeDjaniraGonalves,queconheceu
SeverinoBatistadosSantose,em15dias,jhaviaplanejadooraptoconsentido,mesmo
sabendoqueeleeracasadoformalmentecomoutramulher.Asuaexplicaopara
determinadaaventurafoiapaixoloucaquesentiuporeleequenoestavaarrependidade
seusplanoseatos.Severinoacusadoaofinaldoprocesso,masnopelocrimedeseduo
oudefloramento,maspeloraptoconsensual.Essaacusaonosebaseounaofensaaocorpo
deDjanira,poisamoa,segundoodiscursodaJustia,viviaemumlugardedegradao,
pertodebordise,porisso,suamoraljestavacorrompida.Severinoacusadoporjser
reincidenteemoutroscasosdedefloramentos.Almdisso,eracasado.Comonopodia
repararocrimecomocasamento,slherestouaprisocomopunio.
Essecasoaconteceuem1941,emCampinaGrande,perodoemquealiberdadede
escolha,principalmenteparaasmulheres,jeramaisampla.Mesmoassim,Djanirase
apaixonaporumhomemcasado,portanto,proibido,segundoasregrasdamoraldapoca.O
raptoconsentido,nessecaso,foiutilizadocomoespaodeconsumaoparaoseudesejo.
claroqueocasotrazoutrasmudanas,secompararmoscomosraptosdoSculoXIXeincio
doXX,acomearpelamudanadoespaodacidadeedasconquistasfemininas.Mas
tambmnodeixadetersemelhanascomosraptoscomosquaistrabalhamos,pensados,
certamente,comoespaosdeapropriaoededesejos.
Page139
139
Acartografiadosespaosempreendidanestapesquisatentouacompanharos
contornos,asmudanaseasrupturas,bemcomoasmultiplicidadesqueenvolviamos
comportamentos,ossentimentoseasensibilidadedossujeitosenvolvidosnaprticados
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 147/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
raptosconsentidos.Optamosporumareflexoqueenfatizasseasprticassociaiscotidianase,
conseqentemente,asinvenesecriaesdossujeitos,suastticaseastciascotidianas.
Cadacaso,cadasujeito,cadapersonagemdessashistriastiveramassuasvidasexpostas,
julgadaseanalisadasnospelaJustia,maspelosvizinhos,amigosefamiliares.Maisuma
vez,essashistriasforamremexidas,analisadaseexpostascomoutroobjetivo,bem
verdade,soboolhardahistoriadora.Isso,porm,nosignificadizerqueaemooea
intensidadedessashistriasforamapagadasoucamufladas,jqueessaintensidade,essa
emooeessasescolhasfizeramnasaparecernovamente.,ento,nessaperspectiva,que
pretendemosempreenderestatarefa.Esperamostlaexecutado,aomenosemparte,paraque
outrospossamcontinuarapartirdaqui.
Page140
140
VIRefernciasBibliogrficas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 148/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Tesesedissertaes:
ARANHA,GervsioBatista.Trem,vidaurbana,modernidade:CampinaGrandena
primeirametadedosculoXX.1999.Dissertao(MestradoemHistria).
BESSA,karlaAdrianaMartins.Jogosdeseduo:prticasamorosaseprticasjurdicas,
Uberlndia1950a1970.Dissertao(MestradoemHistria)1994.UniversidadeEstadual
deCampinas.
CAVALCANTI,SildeL.O.Mulheresmodernas,mulherestuteladas:odiscursojurdico
eamoralizaodoscostumesemCampinaGrande(19301950).2000.Dissertao
(MestradoemHistria).UniversidadeFederaldePernambuco.
CIPRIANO,MariadoSocorro.Aadlteranoterritriodainfidelidade:Parabanas
dcadasde20e30doSculoXX.Dissertao(MestradodeHistria.)2002.Universidade
FederaldeCampinas.
NASCIMENTO,ReginaCoelliGomes.Disciplinaeespaos:construindoamodernidadeem
CampinaGrandenoinciodoSculoXX.1997.Dissertao(MestradoemHistria)
UniversidadeFederaldePernambuco.
RIBEIRO,RaimundoDonatodoPrado.CulturaHistriaeasNovasTecnologiasda
Informao.2001.Tese(DoutoradoemComunicao).ProgramadeEstudosPsgraduados
emCinciasSociaisAntropologiadaPUCSP.
SILVEIRA,AlessandradaSilva.Oamorpossvel:umestudosobreoconcubinatono
BispadodoRiodeJaneiroemfinsdoSculoXVIIIenoXIX2005.Tese(Doutoradoem
Histria).UniversidadeEstadualdeCampinas.
Livros:
ALBUQUERQUEJUNIOR,DurvalMuniz.UmainvenodofaloUmahistoriadognero
masculino.Macei:EdiesCatavento,2003.
ALGRANTI,LeilaM.HonradaseDevotas:Mulheresnacolnia.RiodeJaneiro:Jos
OlympioBrasliaUNB,1993.
ALMEIDA,SuelyCreusaCordeirode.Osexodevoto.Normatizaoeresistnciafeminina
noimprioportugusXVIXVIII.Recife:Ed.UniversitriadaUFPE,2005.
AMADO,Janana.Histriaeregio:reconhecendoeconstruindoespaos.In:SILVA,
MarcosAntnioda.Repblicaemmigalhas:histriaregionalelocal.SoPaulo:Marco
Zero,1990,
ARANTES,A.(org.).Colchaderetalhos.Campinas:Edunicamp,1998.
Page141
141
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 149/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
BADINTER,Elisabeth.Umamorconquistado:omitodoamormaterno.RiodeJaneiro:
NovaFronteira,1985.
BARBOSA,SocorrodeFtimaPacfico(org).Miscelneas,rodapsevariedades:
antologiadefolhetinsparaibanosdoSculoXIX.JooPessoa:Idia,2007.
BARROS,JosDAssuno.OcampodaHistria:especialidadeseabordagens.
Petrpolis/RJ:Vozes,2004.
BESSE,SusanK.Modernizandoadesigualdade:reestruturaodaideologiadegnerono
Brasil(19101940).SoPaulo:EDUSP,1999.
BRANDO,JuanitodeSouza.Mitologiagrega.Ed.Vozes,3ed.,1987.
BUTLER,JudithP.Problemasdegnero:feminismoesubversodaidentidade.Trad.
RenatoAguiar.RiodeJaneiro:CivilizaoBrasileira,2003.
CAULFIELD,Sueann.Emdefesadahonra:moralidade,modernidadeenaonoRiode
Janeiro(19181940).CampinasSP:EdtoradaUNICAMP,CentrodePesquisaemHistria
SocialdaCultura,2000.
CMARA,Epaminondas.Datascampinenses.JooPessoa:Departamentodepublicidades,
1943.
__________.OsalicercesdeCampinaGrande.PrefeituraMunicipaldeCampinaGrande.
SecretariadeEducao/NcleoCulturalportugus.EdiesCaravela,1999.
CORRA,Mariza.RepensadoaFamliaPatriarcalBrasileira(notasparaoestudodas
formasdeorganizaofamiliarnoBrasil).In.MarizaCorra(org),Colchaderetalhos:
EstudosobreafamlianoBrasil.SoPaulo:EditoraBrasiliense,1982.
__________.Morteemfamlia.RiodeJaneiro:graal,1983.
COSTA,JurandirFreire.OrdemmdicaeNormaFamiliar.RiodeJaneiro:EdiesGraal,
1979.
CAVACALTI,SildeL.O.CampinaGrandeDe(fl)oradaporforasteiros.In:Imagens
multifacetadasdaHistriadeCampinaGrande.CampinaGrande:PrefeituraMunicipalde
CampinaGrande.SecretariadeEducao,2000.
CERTEAU,Michelde.Ainvenodocotidiano:1.artesdefazer.Petrpolis,RJ:Vozes,
1994.
__________.AescritadaHistria.Riodejaneiro:ForenseUniversitria,2000.
__________.Aculturadoplural.Campinas:Papirus,1995.(ColeoTravessiadoSculo).
CHALHOUB,S.Trabalho,larebotequim.SoPaulo,Brasiliense,1986.
DARNTON,Robert.OGrandeMassacredosgatos,eoutrosepisdiosdaHistria
CulturalFrancesa.4ed.RiodeJaneiro:Graal,1986.
DELPRIORI,Mary.AmulhernaHistriadoBrasil.SoPaulo:Contexto,1997.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 150/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page142
142
__________.HistriadoAmornoBrasil.2.Ed.SoPaulo:Contexto,2006.
__________.Aosuldocorpo:condiofina,maternidadesementalidadesnoBrasil
colonial.RiodeJaneiro:JosOlympio.Braslia:Edunb,1993.
DELMANTO,C.CdigoPenalcomentado.RiodeJaneiro:Renoir,1998.
DIAS,MariaOdilaLeitedaSilva.QuotidianoePoderemSoPaulonoSculoXIX.So
Paulo:Brasiliense,1995.
DINCO,Mariangela(org.).AmorefamlianoBrasil.SoPaulo:Contexto,1989.
ENGEL,Magali.Meretrizesedoutores:sabermdico,prostituionoRiodeJaneiro(1840
1890).SoPaulo:EdiesBrasiliense,1989.
ESTEVES,MarthadeAbreu.Meninasperdidas:ospopulareseocotidianodoamornoRio
dejaneirodaBellepoque.RiodeJaneiro:Editora.1989.
FALCI,M.K.Mulheresdosertonordestino.IN:DELPRIORE,Mary.(org.)Histriadas
MulheresnoBrasil.2ed.SoPaulo:Contexto,1997.
FAUSTO,B.Crimeeootidiano.SoPaulo,Brasiliense,1984.
FELIPE,J.O.DicionrioJurdico.14ed.Campinas:Peritas,2000.
FLAUBERT,Gustave.MadameBovary.RiodeJaneiro:Ed.Ouro,1986.
FOULCALT,Michel..Estratgia,poderesaber.MichelFoulcaltorganizaoeseleode
textos,ManoelBarrosdaMottatrad.VeraLciaAvellarRibeiro.RiodeJaneiro:Forense
Universitria,2003.
__________.HistriadasexualidadeIeII:avontadedesaber.RiodeJaneiro:Edies
Graal,1988.
__________.Vigiarepunir.7ed.Petrpolis:Vozes1987.
FREYRE,Gilberto.Casagrande&senzala.8ed.RiodeJaneiro:JosOlimpio,1977.
__________.Sobradosemucambos:decadnciadopatriarcadoruraledesenvolvimento
urbano.6ed.RiodeJaneiro:JosOlmpio,Recife:CmaradosDeputados:governodo
EstadodePernambuco:SecretariadeTurismo,CulturaeEsportes,1981.
GINZBURG,C."Oinquisidorcomoantroplogo".RevistaBrasileiradeHistria,So
Paulo,ANPUH/MarcoZero,vol.11,n21setembro1990/fevereiro1991.
GUATTARI,Flix,ROLNILK,Suely.Micropoltica:cartografiasdodesejo.7edio.
Petrpolis,RiodeJaneiro:Vozes,2005.
GURJO,ElieteQueiroz(org).ImagensmultifacetadasdaHistriadeCampinaGrande.
CampinaGrande:PrefeituraMunicipaldeCampinaGrande.SecretariadeEducao,2000.
HOLANDA,HelosaBuarque.Tendnciaseimpasses:ofeminismocomocrticadacultura.
RiodeJaneiro:Rocco,1994.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 151/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
Page143
143
JOFGRILBERG,FabioBotelho.Cotidianoeinveno:osespaosdeMicheldeCerteau.
SoPaulo:EditoraEscrituras,2005.
LOURO,GuaciraLopes.Gnero,sexualidadeeeducao.Umaperspectivaps
estruturalista.Petrpolis,RJ:Vozes,1997.
__________.(org)Ocorpoeducado.Pedagogiasdasexualidade.Traduo:TomazTadeuda
Silva.2ed.BeloHorizonte:Autntica,2001.
LEITE,MiriamMoreira(org.).AcondiofemininanoRiodeJaneiro.SculoXIX.So
Paulo:Edusp,1984.
LEWIN,Linda.PolticaeparentelanaParaba.Umestudodecasodaoligarquiadebase
familiar.RiodeJaneiro:Record,1993.
MARCLIO,MariaLuisa.Histriasocialdacrianaabandonada.SoPaulo:HUCITEC,
1998.
NAZZARI,Muriel.Odesaparecimentododote:mulheres,famliasemudanasocialem
SoPaulo,Brasil,16001900.SoPaulo:CompanhiadasLetras,2001.
OLIVEIRA,MnicaRibeirode.Negciosdefamlia:mercado,terraepodernaformaoda
cafeiculturamineira.17801870.BauruSP:EduscJuizdeFora,MGFUNALFA,2005.
PERARO,MariaAdenir.BastardosdoImprio.FamliaesociedadeemMatoGrossono
SculoXIX.SoPaulo:Contexto,2001.
PESAVENTO,SandraJatahy.Histriacultural.2.Ed.BeloHorizonte:Autntica2004.
PIMENTEL,HelenUlha.Ocasamentonaconstruodaordemcolonial.Universitas
Histria,Braslia/DF,v.1,n.1,2001.
PINSKY,CarlaBossanezi(org.).Fonteshistricas.SoPaulo:Contexto,2005.
QUINTANEIRO,Tnia.Retratosdemulher.OcotidianofemininonoBrasilsoboolharde
viageirosdoSculoXIX.Petrpolis.RJ.Vozes,1995.
RAGO,Margareth.Osprazeresdanoite:prostituioecdigodasexualidadefemininaem
SoPaulo(18901930).SoPaulo:PazeTerra,1991.
REVEL,Jacques.Jogosdeescala:aexperinciadamicroanlise.RiodeJaneiro:Editora
FundaoGetlioVargas,1998.
ROLNIK,Suely.Cartografiasentimental.Transformaescontemporneasdodesejo.So
Paulo:EstaoLiberdade,1989.
SAMARA,EnideMesquita.Afamliabrasileira.SoPaulo:Ed.Brasiliense.EdioTudo
Histria,n.71,1986.
__________.Asmulheres,opodereafamlia.SoPaulo,SculoXIX.SoPaulo:ed.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 152/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
MarcoZero&SecretariadeEstadoeCulturadeSoPaulo,1989.
Page144
144
SILVA,JosefaGomesdeAlmeida.RazeshistricasdeCampinaGrande.In:GURJO,
ElieteQueiroz(org).ImagensmultifacetadasdaHistriadeCampinaGrande.Campina
Grande:PrefeituraMunicipaldeCampinaGrande.SecretariadeEducao,2000.
SILVA,MariaBeatrizNizza.SistemadecasamentonoBrasilColonial.SoPaulo:EDUSP
1984.ColeoCoroaVermelha.EstudosBrasileiros.Vol.6.
SOIHET,Rachel.Vivnciaseformasdeviolncia:mulherdeclassesubalternanoRiode
Janeiro(18901920).SoPaulo,1989.
__________.MulherespobreseviolncianoBrasilurbano.In:PRIORI,MaryDel(org).
HistriadasmulheresnoBrasil.SoPaulo:UNESP,2000.
SHOWALTER,Eliane.Anarquiasexual:sexoeculturanofimdosculo.RiodeJaneiro:
Rocco,1993.
THOMPSON,E.P.Costumesemcomum.Estudossobreacultura.SoPaulo:Compainha
dasLetras,1998.
TRIGO,MariaHelenaBueno.AmorecasamentonoSculoXX.In:DINCO,Maria
ngela(org.).AmorefamlianoBrasil.SoPaulo:Contexto,1989.
VAINFAS,Ronaldo.Trpicosdospecados:Moral,sexualidadeeinquisionoBrasil.Rio
deJaneiro:NovaFronteira,1997.
VENANCIO,R.P.NosLimitesdaSagradaFamlia:IlegitimidadeeConcubinatonoBrasil
Colonial.In.HistoriaeSexualidadenoBrasil.RiodeJaneiro:GRAAL,1986.
VIGARELLO,Georges.Histriadoestupro:violnciasexualnosSculosXVIXX.Riode
Janeiro:JorgeZaharEd.1998.
Documentoseletrnicos:
Artigos:
ASSIS,SandraMaria.Mulheresdavila,mulheresdavida,ViladoPrncipe(18501900).In:
MNEMERevistadehumanidadesUFRNCERES.Disponvelem<http://www
Seol.com.br/mneme/>.Acessoem22dejunhode2006.
OLIVEIRA,IranilsonBuritide.Corposseduzidos,corposdeflorados:ahonraeosseus
significadosnosprocessoscrimedoespaoSerid(Caic,19001930).MnemeRevistade
Humanidades[DossiHistriasdasadeedadoena,org.AndrMotaeIranilson
Buriti].Caic(RN),v.7.n.17,ago/set.2005.P.20115.Bimestral.ISSN15183394.
Disponvelem<http://wwwSeol.com.br/mneme/>.Acessoem15desetembrode2006.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 153/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
SAKALL,SrgioEduardo.AverdadeiraFestadoDivino.Disponvelem
http://www.sergiosakall.com.br/introduao/pirenopolis.html.Acessoem20dejaneirode
2008.
Page145
145
BARBOSA,SocorrodeFtimaPacfico.Leitoreselivrosnosjornaisparaibanos:uma
histriadeleituras.TextoapresentadoemmesaredondanaXXIJornadaNacionaldeEstudos
LingsticosdoNordesteem2006.
MARTINS,SlviaHelenaZanirato.Arepresentaodapobrezanosregistrosde
represso:metodologiadotrabalhocomfontescriminais.RevistaHistriaRegional.Vol.3.
n1Vero1998.
PAIM,ElisonAntnio.AspectosdaconstruohistricadaRegioOestedeSanta
Catarina.SaeculumRevistadeHistria,ano12,n.14(2006).JooPessoa:Departamento
deHistria/ProgramadePsgraduaoemHistria/UFPB,jan./jun.2006.
Fontesdocumentais:
DocumentodoarquivodoPoderJudicirio
Processocrimederapto,Outubro16,1910.
Processocrimederapto,Maro14,1905.
Processocrimederapto,Novembro10,1882.
Processocrimederapto,Junho20,1902.
Processocrimederapto,Agosto15,1882.
Processocrimederapto,Dezembro25,1883.
Processocrimederapto,Abril11,1879.
Processocrimededefloramenton.348de1941
Jornais:
OCampinaGrande1909
ODemocrata1892,13demaioanoIn1).
ODemocrata1892,23dejunhoanoIn43).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 154/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
ODemocrata15deagostode1892:anoIn.53).
ODemocrata,14dedezembrode1892anoIn.120).
ODemocrata17dejaneirode1893anoIIn239)
ODemocrata20dejaneirode1894,anoIII,n117)
ODemocrata23demaiode1894,anoIII,n157)
GazetadosArtistas08dejulhode1894ApudBARBOSA2007,p.93
GazetilhaJornaloDemocrata1dedezembrode1894,anoIII,n.245).
Page146
146
JornalOCampinaGrande30demaiode1909anoII,n28)
JornalAEsperana27dejunhode1885,ApudBARBOSA2007,p.95
JornalGazetadoSerto26dedezembrode1889ApudBARBOSA,2006,p.2
JornalAOpinio28deoutubrode1877ApudBARBOSA2007,p.136
JornalAParahiba,22deagostode1880,n86).
JornalAParahiba1890anoXXIVn243).
JornalAVerdadejunho1890anoIIIn712).
JornalAVerdadejulhode1894anoVIIn.877)
JornalAVerdadenovembro1890anoIIIn814).
JornalAVerdade,5dejaneirode1893anoVIn712)
JornalAVerdade,11deagostode1891,anoIV,n810)
JornalOCampinaGrande22deagostode1909anoIIn42).
JornalOConservador19desetembrode1885ApudBARBOSA2007,p.144
JornalOCorreiodaSerra18desetembrode1909:N.Inmero14).
JornalOMercantil01dedezembrode1883ApudBARBOSA2007,p.65
JornalORebento15deagostode1899ApudBARBOSA2007,p.154155
JornaldaParahba1888
JornalReao1933.
UnioTipogrfica.Defesadaclasseoperria01dejaneirode1884ApudBARBOSA,2007,
p.90
Palestra:
ALMEIDA,Horciode.Aposiodamulherperanteasleisdopas.Palestrarealizadano
liceuparaibano27/08/1933.
Livrosdememrias:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 155/156
08/05/2017 RAPTOSCONSENTIDOS:AfetosproibidoserelaesdepodernaParaba(18801910)
ADAUTO,Ramos.Edmundo.1890.IHGP'InstitutoHistricoeGeogrficoParaibano'
ALMEIDA,MaurlioAugustode.OBarodeArarunaesuaProle.JooPessoa:AUnio
Editora,1978.
ALMEIDA,Elpdiode.HistriadeCampinaGrande.CampinaGrande:EPGRAF,1962.
ALMEIDA,Horciode.BrejodeAreia.Memriadeummunicpio.RiodeJaneiro:
MinistriodaEducaoeCultura,1958.
NBREGA,TrajanoPiresda.AfamliaNbrega.BibliotecaGenealgicaBrasileira.8,
1956.
ROMERO,Silvio.Histriadaliteraturabrasileira.5edio:editoraJosOlympio,1945.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.cchla.ufpb.br/ppgh/2008_mest_rosemere_santana.pdf&gws_rd=cr&ei=WOoPWZ 156/156