AMERKA

NCELEME - GZLEM - YORUM

DN YAYLALIER

KNC ADAM YAYINLARI

Yazar
Din Yaylaler
dincyaylalier@yahoo.com.tr
Kapak
Gizem Yksel

Yayn Ynetmeni
Baak Ergn

Bask
kinci Adam Matbaaclk
Moda Caddesi zgr Han
No:28 K:3 D:306-307
Kadky / stanbul
Tel 0216 345 95 66

Mays 2017

1. Bask

ISBN 978-605-306-081-9

KNC ADAM YAYINLARI

Tel: 0216 345 95 66

Fax: 0216 345 95 74

www.ikinciadamyayinlari.com

Bu eserin tm yayn haklar

kinci Adam Yaynlarna aittir.
 AMERKA
NCELEME - GZLEM - YORUM
NDEKLER

zgemi...............................................................................7
n Sz..................................................................................11
Amerikalnn Kimlii...........................................................15
Amerikada Kabuk Deiimi................................................34
Gmen Konusu...................................................................45
Yzdeki Kan........................................................................52
Kazananlar - Kaybedenler.....................................................76
Dier Amerika......................................................................90
Tarihten Ders Almak............................................................95
Bir Radikalin yks........................................................100
Rock and Roll.....................................................................107
Mormonlar..........................................................................114
Amerikallara Gre Hayatn Anlam...................................128
maj Konusu ve Amerikada Lobileme.............................139
Bir Ortaokulu Ziyaret.........................................................148
Eitimin Bedeli..................................................................157
Bilim Adamlar Nasl Yetiiyor..........................................164
Amerikann Doa ile Mcadelesi ve Balantl Dnceler...181
Amerikada Yksek Lisans ve Doktora.............................201
 Z GEM

Din Yaylaler, Ankara Ticari Bilimler Akademisi

Ekonomi Blmnden mezun olduktan sonra, Trki-
ye Salk ileri Sendikas ve Trk-te eitim uzman
olarak alt.
Yksek lisans ve doktora iin Amerikaya giden Din,
1984 ylnda Southern Methodist niversitesinden
(SMU), Master of Liberal Arts, 1987 ylnda da Purdue
niversitesinden tarihte M. A. derecelerini ald.
1986 ylnda Utah niversitesinde Tarih-Uluslara-
ras likilerde doktorasn tamamlayan yazar, Yeditepe
niversitesi Uluslararas likiler Blmnde retim
yesidir.

Kitapla ilgili geri bildirimleriniz, gr ve yorumla-

rnz iin:
dincyaylalier@yahoo.com.tr

7
 Bu kitap, 2010 ylnda Yeditepe niversitesinin
Uluslararas likiler ve ktisat Blmlerini birincilikle
bitiren, ancak ani bir rahatszlk nedeniyle hayallerine
ulaamadan mrnn baharnda aramzdan ayrlan Has-
ret Hanlar ELKin aziz hatrasna adanmtr.
 N SZ

Bu kitabn amac kamera objektiflii ile toplumun de-

iik kesimlerinden manzaralar sunup, tarih ve sosyolo-
jinin altnda teori ile pratii yourarak Amerikay
incelemektir.
Fransz tarihi Alexis de Tocqueville 1830lu yllarda
Yeni Dnyaya gider, dokuz ay kalr ve bugn Amerikan
niversitelerinde hl okutulan iki ciltlik Democracy in
America isimli kitabn yaymlar. Teorik bir yaklamla
yazlan eser Amerikan ynetim yapsn, hukuk sistemi-
ni, Federal Anayasann analizini, zgrlk ve demokra-
si kavramlarn, din unsuru ve benzeri konular inceliyor.
1980-1997 dneminde mastrlarm ve doktora-
m Amerikada yaptm. Purdue niversitesinin Tarih
Blmnde asistan, Utah niversitesinin Orta Dou
Blmnde de okutman olarak altm. Takip eden
yllarda Yeni Dnyay deiik nedenlerle tekrar ziyaret
ettim. Tocquevillein kitabn okurken, Acaba bu teo-
rik yaklam gerek insan hikyeleri, yaadm olaylar,
uzun yllara dayanan gzlem ve yorumlarmla nasl daha
pratik bir duruma getirip, geni bir okur kitlesine aktara-
bilirim? dncesiyle dzenli notlar tuttum, Amerikan
tarihi zerine dersler aldm, hocalarmla, farkl meslek
gruplarndan ve deiik etnik kkenden gelen Amerika-
llar ile sohbet ettim.

11
 Amerika en iyi ile en ktnn bir arada yaad e-
likiler lkesidir. Bir yanda dnyann en iyi niversitele-
ri, ktphaneleri, kltr merkezleri, hastane ve teknoloji
merkezleri, uzay ss NASA, askeri gc, Hollywood,
spor tesisleri, doa parklar; ama dier yanda sana-
yi toplumlar iinde en adaletsiz gelir dalm, azna
kadar dolu olan hapishaneleri, zellikle byk ehirle-
rin sokaklarnda grlen evsizleri, metropollerde belirli
saatlerden sonra belirli semtleri terre boan eteleri,
uyuturucu madde ticareti ve kullanm, makro seviyede
rk konusunu zmlemesine ramen zaman zaman be-
yaz polislerle Afrikal-Amerikal genler arasnda patlak
veren, can kayplarnn yaand terr olaylarKsa-
cas toplumun kazanan ve kaybedenleri. 21. yzylda bu
tezatlar lkede radikal bir dzen deiimine yol aar m?
Bir elikiler lkesi olarak Amerika sper g olma sta-
tsn nasl devam ettiriyor? Bu toplumun olumlu ve
olumsuz i dinamikleri nelerdir? Kitapta bu ve benzeri
sorulara analitik bir yaklamla cevap aranmtr.
Kitabn ilk makalesi olan Amerikalnn Kimliinde
de greceiniz gibi ksa bir tarihsel giriten sonra gerek
kiileri ve olaylar aka dhil edip, gnmz Amerikas
ile kprler kurmaya altm. Bu teori-pratik btnl
uygun olan konularda korunmutur. Kitap her kesimden
okuyucuya hitap etme amacyla kaleme alnmtr. Yeni
Dnyada yksek lisans ve doktora yapmak isteyen -
rencilere klavuz olacak bilgiler de zenle ve zellikle
vurgulanmtr. Sosyal bilimlerde ezbere kar analitik
dnce yeteneinin gelimesi iin zgr eitimin ne-
mine Bilim Adamlar Nasl Yetiiyor? ve Amerikada
Yksek Lisans ve Doktora yazlarnda odaklanlmtr.
Amerikaya en ok renci gnderen ilk 10 lke arasn-
da yer alan Trkiyemizde byle bir ihtiyacn olduu

12
inancyla bu bilgiler aktarlmtr. Nasl ki Nobel dll
bilim adammz Aziz Sancar, Trkiyeden North Caro-
lina niversitesine gelen rencilere yardmc olacak
Trk Evi dncesini hayata geirdiyse, bu mtevaz
kitap da bu alanda bir ihtiyaca cevap verebilir umuduyla
yazlmtr.
Sosyal bilimlerde mutlak objektiflii yakalamak zor,
ou zaman olanaksz. Bu soruna ramen ele alnan ko-
nularda madalyonun her iki yzn de irdelemek iin
byk aba gsterilmitir.
Politize edilmi, tek tarafl hkmlerin faydal olma-
dn tarihimizden reniyoruz. Sultan III. Selim (1789-
1807) asker yenilgilerin verdii alarm ile Avrupada ilk
defa daimi Osmanl elilikleri kurdurdu. Batya g ve-
ren dinamikleri renme ihtiyac duyan Sultan elilerin-
den raporlar istedi.
1802-1806 arasnda Pariste grev yapan Mehmet
Said Halet Efendi kltr kabadayl ile Osmanlnn
Fransadan renecei hibir eyin olmadn Sultana
bildirmiti. mparatorluun yeniden gcne kavumas
iin 16. yzylda, Kanuni Sultan Sleyman zamannda-
ki kurumlara ve disipline dnlmesi gerektiine inanan
eli, Allahszlar lkesinden stanbula gven ile dne-
1
bilmesi iin arkadalarnn duasn istedi.
1791de Viyanada elilik yapan Ebu Bekir Ratib
Efendi ise grevinin sorumluluu altnda Avusturyay
gl yapan unsurlar da raporlarnda dile getirdi. Asker
kuvvete zemin hazrlayan teknolojik, ekonomik ve sos-
yal yapdan rnekler verdi.

1. Enver Ziya Karal, Halet Efendinin Paris Byk Elilii, 1802-

1806 (stanbul, 1940), s. 32.

13
 Sultan II. Mahmut (1808-1839) dneminde Viyanada
eli olan Sadk Rfat Paa ile Pariste grevli Seyyid
Mustafa Sami Efendi de raporlarnda Avrupay hkim
klan faktrleri Sultana bildirdi.
Kltr kabadayl dnceyi dondurup beik ule-
mas yaratt iin Mehmet Sait Halet Efendinin deil,
Bekir Ratib, Sadk Rfat ve Mustafa Saminin izgisini
takip ederek Amerikay dorular ve yanllar ile oldu-
u gibi incelemeye alacaz. Elbette ki Yeni Dnyay,
geni corafyas, 300 milyonluk oulcu etnik nfusu,
ak toplum yapsnn yaratt dinamizmi ile detayl
bir ekilde irdeleyebilmek ortak bir abay gerektiriyor.
Eer bu kitapta ele alnan konular yeni aratrmalara yol
aabilir, yeni bak alarn tetikleyebilirse bu alma
amacna ulam olacaktr.
Kitabn yayna hazrlanmasnda geri bildirimleriyle
katk salayan deerli arkadalarm Eylem Rakc ve
Mcahit Erola teekkr ediyorum. stanbul Geliim
niversitesi Sosyoloji Blmnden Prof. Dr. Bel Di-
keligil de metni analitik bir yaklamla okuyup nemli
geri bildirimlerde bulundu. Bel Hocann katksna da
teekkr ederim.

Din Yaylaler
stanbul 2016

14
 AMERKALININ KML

10 Temmuz 1995 tarihli Newsweek dergisinde What

is an American? balkl bir inceleme yaymland. Der-
gi yazarlarnn ortak rn olan aratrmaya gre Ameri-
kan toplumundaki en gncel konulardan birisi vatanda-
larn kimlik araylaryd.1 Kiinin kimlii iinde yaad-
toplumun kltr tarihince ekillenir. Bu genel ereve
iinde Amerikann kltr tarihine ok ksaca gz atp
gnmz ile kprler kuralm.2

1. Newsweek, 10 July 1995, ss. 25-37. Time ve Newsweekin Av-

rupa ve Amerika basklar deiik konular kapsyor. Bu ki-
tapta dergilerin Amerika basm kullanlmtr.
2. Amerikan tarihi iin bkz: Irvin Unger, These United States.
The Questions of Our Past (Boston: Little Brown and Company,
1982); Irving Bartlett, The American Mind in the Mid-Nineteenth
Century (Arlington Heights, Ill.: H. Davidson, 1982); John A.
Garraty, A Short History of American Nation, 3. bask (New
York: Harper and Row, 1981); Richard Nelson, American His-
tory (New York: Knopf, 1961); Robert Kelly, The Shaping of
the American Past, 4. bask (New Jersey: Prentice Hall, 1986);
Mary Beth Norton A People and a Nation. A History of the
United States, 3. bask (Boston: Houghton Mifflin Company,
1991); Walter LaFeber, The American Century. A History of the
United States Since the 1980s, 2. bask (New York: John Wiley
and Sons, 1979).

15
 18. asrda ngiliz smrgeciliine son verilmesinden
sonra Amerikadaki temel sorun deiik eyaletlerin bir
arada nasl tutulup, lke btnlnn salanabilecei
idi. 1784te Amerikan Anayasasnn mimarlar Thomas
Jefferson, James Madison, Benjamin Franklin, Thomas
Pain, George Washington, Alexander Hamilton, Phi-
ladelphia eyaletinde bu ana sorunu tartrken lkenin
toplum yaps gnmzde olduu gibi oulcu deildi.
rnein, o gnlerde sanayilemenin neticesi olan e-
tin emek-sermaye atmas henz ortaya kmamt.
1960larda olduu gibi toplum nsan Haklar Hareketi
ile alkalanmyordu. Yeni Dnya Anglosakson kkenli
vatandalarn elinde ynetilirken, zellikle gney eya-
letlerinde klelik kurumu varln korumaktayd. O d-
nemin deer llerine gre Amerikan kimlii yle ta-
rif edilebilirdi: Protestan kilisesine bal, Anglosakson,
ngilizce konuan, genellikle ticaret veya iftilik yapan
ya da devlet brokrasisinde alan, anayasaya sadk,
zenci emei kullanan, toplumda kadnn yerinin ev oldu-
una inanan bol ocuklu beyaz adam.
Sanayileme ile toplumun klasik yaps deiin-
ce kimlik sorusuna basit kalplar iinde cevap vermek
mmkn olmuyor. Amerika kurulu yllarnda kaplarn
gmenlere amt. Gen lkenin ucuz emee ihtiya-
c vard ve dnyann drt bir tarafndan gelen insanlar
bu talebi karlad. Birinci ve kinci Dnya Savalar
srasnda daha da byyen Amerikan ekonomisi g-
men emeine ihtiyacn devam ettirdi. lkeye ilk gelen
gmenlerin ou ngilizce bilmiyordu. Sadece belirli
bir kiliseye de bal deillerdi. Anayasann Anglosak-
sonlara salad kanuni haklardan da yoksundular. Bu
yzden, 18. yzylda Amerikan kimliini ekillendiren
unsurlar onlar potasnda eritmedi. Gmenler kendi

16
mahallelerini kurup geleneksel detlerini yaamaya de-
vam etti. Ekonomide bir talebe cevap verdikleri iin de
Anglosakson kltrne uymayan inanlar pek gze bat-
mad. Ama daha sonraki kuaklar Amerikan kltr ya-
ps iinde eriyerek toplumun her kesimine girdi. Bilim
adam, uzman, i adam, senatr, vali, belediye bakan,
cumhurbakan oldu.
1970lerden beri ekonominin dnya pazarlarndaki
mutlak stnln kaybetmeye balamas ile Ame-
rikallar belirli sektrlerde ilerini kaybediyor. Bu du-
rum doal olarak toplumda honutsuzluk yaratmakta.
Newsweekin kamuoyu yoklamasna gre, beyaz Ameri-
kallarn %38i yeni gmenlerin lkeyi glendirdiine
inanrken, %53 buna inanmyor.3 Bu yzde iinde yer
alan herkesin bu hassas konuyu istismar eden rk grup-
larn tesiri altna girdiini zannetmeyin. Bugn, milli
kimliini fanatik rgtlerde arayan Amerikallarn says
genel nfus iinde %1den daha az.
Amerikada bir gerek var; byk ounluk genel
seimlerin dnda aktif olarak politik tartmalara katl-
myor. Eski bakanlardan Richard Nixon, bu grubu ses-
siz ounluk olarak nitelemiti. Toplumsal olaylara ilgi
duyan Amerikallar ise muhafazakr ve liberal olarak iki
ana gruba ayrlarak, dhil olduklar sivil toplum kurulu-
lar, partileri ile Washingtonun politikasn etkilemeye
alyorlar. Her iki kesimin de gerek deerleri temsil
ettiini syledii bir ortamda Amerikalnn kimliini ta-
nmlamak daha da zorlamakta.
ki ana kamp iinde konular farkl alardan yorum-
layan gruplar da var. rnein, muhafazakrlar genel
olarak krtaja kar. Bu kampta etkili bir bask grubu
3. Newsweek, 10 July 1995, s. 31.

17
olan Hristiyan Koalisyonuna gre domam ocuun
da yaama hakk var. Koalisyon politikasn senatr ve
temsilcilerine siyasi bask yaparak, televizyon ve gaze-
telere ilan vererek yrtyor. Ayn kesimde bu politika-
y yeterince etkili bulmayan gruplar krtaj yapan klinik
ve doktorlara fiziki bask yaplmas taraftar. Klinik ve
doktorlarn evlerini kordon altna alp, pankart ve slo-
ganlarla onlar ocuk katili ilan ediyorlar. Bunu da ye-
terli grmeyen kii silah ekip doktoru vuruyor. 1994te
Florida eyaletinin Pensacola ehrinde Paul Hill isimli bir
vatanda Doktor John Brittonu alt kliniin nn-
de ldrd. Tutuklanan Hill, hareketinin Allah katnda
moral bir anlam olduunu iddia etmiti.4 Bu fanatikler
muhafazakr yelpazenin en sa ucunda yer alyor ve sa-
ylar ok az da olsa eylemleri toplumda ok yaratyor.
Hill 2003te idam edildi.
Liberal gruplar ise krtaj konusunda kararn anneye
ait olduunu savunuyor. Bu kampn byk ounluu da
grn politik bask, eitim ve propaganda ile savun-
ma eiliminde. Bu mcadele eklini pasif bulanlar kli-
nik nlerinde muhafazakr rakipleri ile slogan savana
giriyor.
Amerikalnn kimliini tanmlamada sadece krtaj
hakkndaki grlerini l olarak alrsanz bu kampla-
rn cevab yle olacaktr.
Muhafazakrlar: Allah katnda insan hayat ok de-
erlidir. Gerek Amerikal, domam bebein lmn
isteyenlere kar mcadele veren insandr.
Liberaller: Krtaj bir anne iin ok zor bir olay.
Kimse ocuunu ldrmek istemez. Ancak, karar verme
hakk kadnn olmaldr.

4. Time, 15 August 1994, s. 39.

18
 Bu gruplarn ajandasn incelerseniz gayelerinin di-
rekt veya endirekt olarak Amerikan kimliine ekil ver-
mek olduunu grrsnz. Krtajn yannda konuya
daha ksaca deinelim:
a- Devlet ortaokul ve liselerinde dua edilmesi,
b- Aznlklara i hayatnda ve niversiteye girite
olanak salayan affirmative action (ayrmcla kar)
yasas,
c- Devletin toplumdaki yeri tartmas.
a-Hristiyan Koalisyonu ve dier muhafazakr grup-
lara gre bugn Amerika bir kltr krizi yayor. Ana-
yasann kurucular toplum hayatnda Allah kavramnn
nemini idrak eden dindar insanlard. Geleneksel kltr
deerlerinin yozlamas ile Allah korkusu gnllerden
silinince gen nesiller uyuturucu madde, alkol gibi kt
alkanlklara bulat. Koalisyona gre bu duruma son
vermenin arelerinden birisi okullarda gne dua ederek
balanmas. Liberallere gre ise kurucular dinin toplum
iindeki nemini kabul ettikleri hlde kilise ve devlet
arasndaki ayrm savundu. Zira Avrupada yaanan tec-
rbelerden rendiler ki, devlet belirli bir din gr
topluma dikte ettirirse ounluun aznl ezme duru-
mu ortaya kyordu. Evet, Hristiyanlar ounluktayd
ama okullara bu ereve iinde dua edilme art getirilse
Yahudi, Mslman, Budist, ateist veya dier inanlara
sahip renciler ounlua uymak iin zorlanm ol-
mayacak myd? Ayrca mevcut kurala gre, derse ba-
lamadan nce temin edilen sessizlik annda renciler
istedikleri inan dorultusunda dua edebilmekteler, iste-
mezlerse de etmezler.

19
 b- Affirmative Action, 1960larda gelien nsan
Haklar Hareketinin zorlamas ile kabul edilen yasalar-
dr. Bu ereve iinde; devlet ve zel teebbs ie aln-
mada, zellikle Afrikal-Amerikallara yardm etmeyi
hedef alan belirli bir yzdeyi aznlklarn istihdam iin
kullanacak, niversiteler de girilerde bu gruba dhil -
renciler iin kontenjan ayracaklard.5
Yasalarn olumlu neticeleri 1970-90 dneminde g-
rlmeye baland. yi eitim grm bir siyah orta s-
nf dodu. 1960larda polis tarafndan coplanan zenci
genler Amerikan parlmentosuna girdi, devlet ve zel
teebbs kademelerinde nemli yerlere geldi. 3 Nisan
1995 tarihli Newsweekin aratrmasna gre 1972 y-
lnda aznlklarn sahibi olduu inaat irketlerinin sa-
ys 39.875 idi. 1987de bu rakam 107.650ye ykseldi.
Ayn dnemde kadnlarn sahibi olduu inaat firmalar
da 14.884ten 94.308e kt.6 2016 ylnda bu rakamlar
drt be misline katland ve bu pozitif gelime devam
ediyor.
Son yllarda bu yasalar aka eletiriliyor. Genellik-
le Cumhuriyeti Parti taraftarlar ve muhafazakr kuru-
lular kanunlarn hedefine ulatn, artk ie alnmada,
niversitelere girite kiinin dhil olduu etnik grup
gzetilmeden sadece yeteneinin kstas olarak kullanl-
masn istiyor. 1989de Philadelphiada cereyan eden
u olay epey yank yapmt. ehrin senfoni orkestras
bir kemanc alacaktr. Jri, grubun standardn korumak
5. Affirmative Action konusunda bkz: Nathan Glaser, Affir-
mative Discrimination (Cambridge, Mass. : Harvard University
Press, 1987); Allan P. Sindler, Equal Opportunity (Washington:
American Enterprise Institute for Public Policy Research,
1983); Herbert Gans, More Equality (New York: Pantheon,
1973).
6.Newsweek, 3 April 1995, s. 31.
20
iin ie almada sadece kalite prensibini uygulamaya ka-
rar verir ve kendileri ile adaylar arasna bir perde ekilir.
Bylece adaylarn yzn grmeyen komite keman en
iyi alan aday seecektir. Yarmay bir beyaz Amerikal
kazand. Baz etnik grup szcleri kota sistemi uygula-
mad iin senfoniyi rk politika takip etmek ile su-
lamt.
Bir rnek daha vereyim. Chicago polis rgtnde
19 yldr grev yapan 41 yandaki beyaz Jim Cosgro-
ve 1983te hak ettii terfisini alamam. Newsweeke
verdii demece gre, bu 19 yl sresinde test neticeleri
kendisininkinden daha dk olan 150 civarnda kadn
ve dier aznlklar terfi ettirilmi. Cosgrove balangta
affirmative actiona kar olmadn, ancak uygulan-
nda yaratt hakszlklar sonucu fikrini deitirdiini
sylyordu. Polis memuruna gre klelik dneminde
yaplan hatalarn bedeli kendisi gibi kk insanlar
cezalandrlarak denemezdi.7
Demokrat Partinin muhafazakr kanad da bu yasa-
larn hedefine ulap zamann doldurduuna inanyor.
Partinin liberal kesimi ise, etnik gruplar arasnda ahenk
yaratmak iin daha gidilecek ok yolun olduunu ve bu
sre iinde bu yasalara hl ihtiya duyulduunu sa-
vunmakta.
Kamuoyu aratrmalar Amerikallarn byk o-
unluunun artk bu yasalar desteklemediini gsteri-
yor. Newsweekin 1995te yapt ankete gre grle-
ri alnan vatandalarn %75i ie alnmada eit lde
kalifiye olmu adaylarn varl durumunda aznlklara
ncelik tannmasn, beyazlar hedef alan ters rklk
(reverse racism) yaratt iin kabul etmiyor.
7. Newsweek, 6 May 1991, s. 30.

21
 Affirmative Action kapsam iinde zenci ve Meksi-
kal aznlklar beyazlara kyasla daha az not ortalamas
ile niversitelere kabul ediliyordu. Berkeley, Californi-
adaki en iyi devlet niversitesidir. 1994 yl bavurula-
rnda rencilerin okula giri not ortalamas 4,0 zerin-
den yle idi: Zenciler 3,4, Meksika aslllar 3,7, Beyaz-
lar 3,8, Asyallar 3,8.8 Utahda John zberkmen isimli
bir arkadam vard. John Amerikann tannm zel
okullarndan birisi olan Stanforda bavurmu. Notlar
normal seviyede olan delikanl etnik grubunu kasten Af-
rikal-Amerikal olarak gsterince niversite tarafndan
kabul edilmi. Ancak okula telefon edip etnik grubunun
beyaz olduunu sylediinde niversite kabul kararn
iptal etmi. Bavurmada gerei neden sakladn sor-
duumda yle demiti:
Bilinen bir gerek var ki normal not ortalamas ile
iyi okullara girmek ok zor. Etnik grubumu saklayarak,
aka ile kark bir hakszl gstermek istedim.
John kzgnl ile bu hassas konular istismar eden
beyaz rk gruplarn maas olacak bir gen deildi. s-
tei, niversiteye girite herkese notlarna gre eit i-
lem yaplmasyd.
Affirmative Action yasalar artk birok eyalette
uygulanmyor.
c- Amerika sanayi toplumlar iinde gelir da-
lmndaki eitsizlik asndan ilk srada yer alyor.9
Newsweekin 1993te, Ticaret Bakanlnn yaymlad
istatistii kullanarak hazrlad milli gelirden yllk pay
al yzdesini gsteren tablo yle:

8. Newsweek, 26 June 1995, s. 20.

9. Newsweek, 10 July 1995, s. 21.

22
 $5.000 altnda %4,5
$5.000-9.999 %9,7
$10.000-14.999 %9,2
$15.000-24.999 %16,9
$25.000-34.999 %14,7
$35.000-49.999 %16,3
$50.000-74.999 %16,1
$75.000-99.999 %6,7
$100.000 ve st %5,810

Amerikada yllk geliri 20 bin dolardan az olanlar fa-

kir kabul edilip devletin temin ettii yiyecek kuponlarna
ve dk kiral evlere bavurma hakk kazanr. Ayrca,
kilise gibi zel kurulularca iletilen yiyecek bankala-
r dar gelirlilere bedava gda maddeleri verir. Yukar-
daki liste gsteriyor ki Amerikallarn byk ounluu
fakirlik izgisinin stnde yayor. Elbette ki milli ge-
lirden alnan pay bir toplumda kiinin sosyal konumu-
nu gsteren tek faktr deil. 1995 yl rakam ile Utah
10. Ayn kaynak. Amerikada ekonomik g ve eitsizlii in-
celeyen kaynaklar iin bkz: Christopher Jencks, Rethinking So-
cial Policy: Race, Poverty, and the Underclass (Cambridge, Mass:
Harvard University Press, 1992); Richard Polenber, One Na-
tion Divisible, (New York: Viking Press, 1980); William E. Le-
uchtenburg, A Troubled Feast (Boston: Little and Brown, 1973);
Gabriel Kolko, Wealth and Power in America (New York: Pra-
eger, 1962); Nelson Lichtenstein, Labors War at Home (New
York: Cambridge University Press, 1982); Robert L. Heilbro-
ner, An Inguiry into the Human Prospect (New York: Norton,
1974); Ken Auletta, The Underclass (New York: Random Ho-
use, 1982).

23
niversitesinde sosyal bilimlerde bir asistan profesrn
yllk geliri 40 bin dolard. zellikle byk ehirlerdeki
niversitelerde bu cret ok daha fazladr. Gene Utahda
Salt Lake ehrindeki Nostrom maazasnn ayakkab sa-
t blmnde alan Danson isimli lise mezunu arka-
dam ylda 32 bin dolar, iki yllk kolej eitimli salk
sigortas satcs Jack 97 bin dolar kazanrd. Liseyi bi-
tirdikten sonra aylk emlaklk kursunu tamamlayan
Nancy yllk gelirinin -sadece bu kitapta yazlmas art
ile- 200 bin dolar zerinde olduunu sylemiti. Astro-
nomik gelirler spor, mzik, moda, sinema dnyasnda
ve borsada elde ediliyor.
Liberaller, devletin ekonomiye direkt mdahalesi ile
gelir dalm eitsizliinin dengelenmesi taraftar. Bunu
gerekletirmenin yolu vergileri arttrmak. Elde edilen
kaynan sosyal programlar desteklemek iin kullanl-
masyla devlet ayn seviyede rekabet etme olanak ve
yeteneine sahip olmayan vatandalarna yardm etmi
olacak. Muhafazakrlar ise vergiyi, risk alarak toplumda
gelir yaratan insanlar cezalandran bir mekanizma ola-
rak gryor. nanlarna gre sosyal programlar fakirli-
in kurumlamasna neden olmakta. Devletin koruyucu
kanatlarna snan vatandalar iinde bulunduklar ksr
emberi krmak iin gayret sarf etmiyor.
Amerikan ekonomisi ok byk ve zaman zaman
yaanan durgunlua ramen bu ekonomi istihdam ola-
naklar salyor. Ekonominin bykln basit bir kar-
latrma ile yle gsterebiliriz. 2015te sadece Apple
irketinin piyasa deeri 710 milyar dolara ulaarak, ayn
yl Trkiyenin ulamas beklenen 778 milyar dolarlk
milli gelir seviyesine yaklamt. Apple gibi Google,
Walmart, Bank of Amerika, GM ve binlerce irketin de-
erleri de milyarlarca dolar; tek balarna birok geli-
24
en lkenin yllk milli gelirinden daha byk. Bugn
Amerikada hkim olan genel inanca gre, bu ekonomi-
de i bulmak bireyin kendi sorumluluunda. irketler
bnyelerine ok iyi eitimli, dinamik ve yaratc beyin-
leri katyor. Bu ortamda birey kendisini disipline ede-
cek, iyi eitim alp i kovalayacak. Bu srete devletin
grevi ekonomide makro dengeleri korumak, renciler
iin dk faizli eitim kredilerini ve devlet niversite-
lerinde burslarn arttrlmasna katkda bulunmak olabi-
lir, ama vatandaa i bulmada verdii bir garanti yok. O
bireyin sorumluluk alan.
Amerikada gelir dalmndaki eitsizlik toplumun
aktif kesimlerinde youn olarak tartlyor. Ancak eko-
nomi makro seviyede retken olduu ve nfusun byk
ounluu fakirlik izgisinin zerinde yaad iin bu
konuda radikal bir deiiklik olmayacak.
1994 ylnda iki Amerikal yazar; Charles Murray ve
Richard Herrnstein, The Bell Curve isimli byk sansas-
yon yaratan bir kitap yaymladlar. Yazarlara gre, bugn
Amerikada vatandalarn baarl olmalarn salayan
tek unsur IQ denilen zek testi. Bu snavda yksek puan
alanlar en iyi okullara gidiyor, iyi i bulup lkenin elitler
snfna dhil oluyor. Sosyal merdivenin en tepesinde yer
alan ve saylar ok az olan bu gruptan sonra IQ skoru
daha dk, 125 milyon insandan oluan orta snf gel-
mekte. Merdivenin en altnda ise IQlar ok dk olan
ve saylar 13,5 milyona yakn aznlk ve fakir beyazlar
yer alyor. Amerikann nfusu 300 milyon civarnda ol-
duuna gre yazarlar, ocuk, emekli ve ev hanmlarn
rakamlarnn dnda tutmular. Murray ve Herrnstein ta-
banda skanlarn zaman iinde elitleri ve orta snf fi-
ziki olarak zorlayacan iddia ediyor. Yaay tarzlarn
korumak isteyen bu kesimler ise Latin Amerika modeli
25
totaliter bir idare yaratp, fakirleri gettolarnda snrlan-
drmaya alacak.
Byle bir senaryonun gerekleeceini zannetmiyo-
rum. Yazarlar istatistiki veriler arasnda kaybolduundan
yaadklar toplumun sosyolojisini doru okuyamyor.
Amerikada fakirler arasnda devrim yapacak ortak bir
ate yok. Asistanlm karl niversitelerden aldm
burs ok dk olduu iin bulunduum eyaletlerde en
ucuz yerlerde oda kiralardm. Bu nedenle, The Bell Cur-
ve yazarlarnn kendilerinden iddet bekledii fakirleri
ok yakndan tanmak frsatm oldu. Birka rnek vere-
yim: Utahda geici ilerde alan, senelik geliri 7 bin
dolar olan Howard isminde bir arkadam vard. le ve
akam yemeklerini deiik kiliselerin mutfanda beda-
va yiyen delikanl bir gn: Eer bu dnyada fakir ola-
caksan Amerika bu i iin ideal yerdir, demiti.
Gene Utahda hayatn geici boyaclk yaparak kaza-
nan John isminde bir delikanl ile tanmtm. Kaldm
ucuz pansiyonun alt katnda kk bir odada yayordu.
Bir gn John aniden hastaland. Kendisini apar topar bir
Katolik kuruluunca idare edilen Holly Cross hastanesi-
ne gtrdk. Zehirlenmi. Derhal karantinaya alnd ve
hastanede iki ay kald. 30 bin dolarlk faturay grd-
nde, bankada 200 dolar olan John kalpten lecekti.
Neticede, hastane borcunu affetti. Btn hastanelerde
ayn politika geerli midir bilemem. Holly Crossun din
bir kurulu olduu iin bu anlay gsterdiini tahmin
ediyorum.
Murray ve Herrnsteinin kendilerinden radikal hare-
ket bekledii fakirleri uyuturan faktrler de var: Alkol,
spor, rock and roll. Deiik eyaletlerde saysz rnei-
ni grdm; fakirlerin elinde bira, karlarnda TV, yan-

26
larnda mzik setleri olduu srece brakn devrimi, bu
vatandalar tuvalete bile zor gtrrsnz. Amerikada
fakirlik snf bilinci yaratmyor.
Saylarnn lke apnda iki milyon civarnda olduu
tahmin edilen evsizlerden de radikal bir giriim bekle-
mek hayal. Bu insanlarn byk bir ksm maalesef al-
kol, uyuturucu bamls, dank ve rgtsz bireyler.
Peki, zaman zaman Amerikada polis ve Afrikal-
Amerikallar arasnda patlak veren iddet lkede radi-
kal bir deiime neden olur mu? Cevab vermeden nce
bu olaylardan bazlarn ksaca hatrlayalm. 9 Austos
2014te Missouri eyaletinin Ferguson ehrinde polis,
18 yandaki Michael Brownu silahla vurarak ldrd.
ehir bir anda kart, dkknlar yamaland, gvenlik
gleriyle gstericiler att ve polis olaylar kontrol
edemeyince Missouri Valisi Jay Nixon, Amerikan ordu-
sunun yedek birimi olan Ulusal Muhafzlar Fergusona
ard. Bu gcn her eyalette bir birlii var ve yeleri
gnlk hayatta tam zamanl sivil ilerde alyorlar. Ye-
dek birimdeki grevleri yar zamanl. Genellikle hafta
sonlar bu i iin asker eitim alyorlar. Bu birim de gs-
tericileri kontrol edemeyince, vali kritik operasyonlarda
kullanlan zel Silahlar ve Taktikler Birimi (SWAT)
greve ard. Ar silahl SWAT timlerinin zrhl ara
ve biber gazyla ok sert mdahalesi byk tepki ekti.
Basn mensuplar dhil, 50 civarnda gsterici gzaltna
alnd. Birok aklselim sahibi Amerikal ve Dnya by-
le bir olayn Yeni Dnyada yaanmasn hayretle kar-
lad. Dnyaya demokrasi dersi veren Amerikann
bir ehrinde resmen terr esiyordu. Kzgn gstericiler
sokaa kma yasana da uymaynca olaylar iyice -
rndan kt.

27
 Polisin iddiasna gre, olayn cereyan ettii cumar-
tesi akam Michael Brown bir marketten bir kutu puro
alm; gstericiler bu iddiay kabul etmeyince polis
marketten ald kamera grntlerini basna vermi-
ti. ikyet zerine beyaz polis memuru Darren Wilson
delikanly takibe alm. Kaamayacan anlayan gen
teslim olmak iin ellerini havaya kaldrm. Bu noktada
Michael vuruldu. eitli iddialar ortaya atld. Bir grg
tan gencin teslim olmak iin polise yaklatn, bir
dieri ise delikanlnn polisin silahn almak iin hamle
yaptn ve bunu bir tehdit olarak alglayan memurun
silahn atelediini sylyordu. Kamera grnts yok-
luunda bu iddialara gre kamuoyunda grler olutu.
Otopsi raporunda delikanlnn vcudunda 6 kurun oldu-
u tespit edilince sokaklar tekrar kart.
Bu srada Bakan Obama, Massachusettsteki
Marthas Vineyarddaki tatilini kesip Washingtona dn-
d. Basn toplantsnda olaydan byk znt duyduu-
nu, gsterilerin sona ermesini, polis ve gstericilerin id-
det kullanmamas gerektiini vurgulad.
Bu tip olaylar dier ehirlerde de protestolara neden
oluyor. Michael Brownun ldrlmesinden sonra New
York, Chicago, Atlanta, Boston, Detroit dhil birok
ehirde Brown iin sayg duruu ve iddet iermeyen
eylemler dzenlendi. CNN televizyonunun Atlantada-
ki merkezi de gstericilerin hedefindeydi; alglamada
oluan bir hatadan dolay. Olaylarn iyice kzt, g-
venlik glerinin youn olarak gaz bombas kulland
gnlerde, CNN ana haberlerini sunan hanm spiker saha-
daki muhabiri ile konuurken, belki de tamamen insani
nedenlerle: Polis neden gaz yerine mesela tazyikli su
kullanmyor? diye sordu. Hanm spikerin bilemedii,
ya da bir art niyeti olmadan sorduu bu soru zellikle
28
siyahi gsterilerce iddetle knand. nsan Haklar Hare-
keti 1960larda Amerikann byk ehirlerinde polisle
atrken, o zamanlar gaz bombas yokluunda gven-
lik kuvvetleri tazyikli su kullanmt. Saa sola savru-
lan savunmasz gstericilerin ilesi dnemin anlatld
btn belgesellerde gsterilir. Daha ilkokuldan beri bu
tarih gereklerle byyen Afrikal-Amerikallar bu yo-
rumu kastl bir duyarszlk olarak alglaynca CNN de
protestolardan nasibini ald.
2014te sanki bir kurguymu gibi pei sra siyahi
genler beyaz polis kurunlaryla ldrld. Michael
Brownun lmnden sonra gene New Yorkta greve
yeni balayan polis Peter Liang, 20 Kasmda zenci Akai
Gurley vurdu. Polis tekilat olayn kaza olduunu ne
srd. ki gn sonra Clevelandda, 12 yandaki Tamir
Rice, polisin arama talebini reddetti ve silahl olduu
phesiyle vurularak ldrld. 2 Aralkta Arizonada
zenci Rumain Brisbon, gene cebinde silah tad p-
hesiyle ldrld. Cebinden ar kesici kt.
Ve 21 Aralk 2014te Amerikay ok eden bir intikam
olay yaand. New Yorkta siyahi gen Ismaiyl Brinsly,
Instagrama: Bugn iki domuza kanatlar takacam!
yazp, devriye grevi srasnda ekip aracnda yemek yi-
yen iki polisi kafalarndan vurdu. Meksika asll Rafael
Ramos ve in asll Wenjian Liu olay yerinde ld.
Bu eit olaylardan sonra genellikle uygulanan politi-
ka, yerel polis rgtlerine daha fazla siyah memur aln-
mas ynnde. rnein Michael olayndan sonra Fergu-
son, polis rgtnn gvenlik operasyonlarndan sorum-
lu birimin bana siyahi polis memuru Ronald Johnson
getirildi. Johnson olaylar yattrmak iin zenci mahal-

29
lelerindeki vatandalar dinleyerek, onlarla kucaklaarak
youn bir pansuman abasna giriti.
Amerikada siyahlarn oturduu blgelerde yaanan
kronik ekonomik ve sosyolojik sorunlar var: fakirlik ve
eitimsizlik. Ayrca bu muhitlerde siyahi vatandalar
arasndaki iddet de ok yksek. ete savalar buralar-
da hkim olan grntdr. Ksaca her Afrikal-Amerika-
l sosyal snflar arasndaki mobiliteye sahip deil. Bi-
reylerin kendi hatalar dhil, bu durumun ok karmak
tarih nedenleri var. Siyahlarn anayasal haklarnn veril-
mesi bile 20. yzyln ortasnda gereklemeye balad.
Bu eit ksa sreli sokak atmalar Amerikada
radikal bir sistem deiimine neden olmaz. nk d-
nen Afrikal-Amerikallar, sistemdeki btn aksaklk-
lara ramen bir gerei gryorlar ki, 1960larda nsan
Haklar Hareketinin mthi mcadelesi sonunda bugn
hkim, savc, senatr, kongre yesi, Genel Kurmay Ba-
kan, Anayasa Mahkemesi yesi ve Cumhurbakan ola-
biliyorlar. Sistemin tabannda kilitlenen gen siyahilere,
gene ayn rktan gelen her daldaki profesyonellerin, kili-
selerin, marjinal olmayan Mslman gruplarn d de
u: Kendini disipline et, al, uyuturucu tuzana d-
me, ylma, asla eitimini yarm brakma, yerel ve fede-
ral devletin salad burslar kullan, sana yardm iin el
uzatan kurumlarn kapsn al ve sistem iinde yksel.
Amerikan liderleri her frsatta lkenin oulcu yap-
snn yceltilmesinde aktif rol oynuyorlar. 1965 ylnda
Martin Luther King Jr.un nderliinde Afrikal-Ameri-
kallar eit oy hakk iin mcadele etmi ve beyazlardan
oluan polis rgtnn iddetine maruz kalmt. Ala-
bama eyaletinin Selma kentinde yaplan ve polisin ate
amas sonucu Amerikan tarihine Kanl Pazar olarak

30
geen yryn 50. yl ansna 8 Mart 2015te gene
ayn ehirde dzenlenen, 40 bin kiinin yrd etkin-
lie Bakan Obama ve ei, eski Bakan George W. Bush,
ei ve 100 civarnda siyah ve beyazlardan oluan Kongre
yesi katld. Konumasnda lkedeki sivil haklara d-
nk mcadelenin srmesi gerektiini vurgulayan Oba-
ma, nemli ilerlemelere ramen frsat eitlii konusun-
da daha yaplmas gereken ok eyin olduunu syledi.
Biz Beyaz Saray ina eden kleleriz. Kanl Pazardan
50 yl sonra bile yrymz bitmedi. Ama bitie yak-
nz, dedi. Fergusonda silahsz olmasna ramen polis
tarafndan vurulan Michael Brown olayna da deinen
Obama, bunun artk sistematik bir uygulama olmadn
da vurgulad.
Ferguson olaylaryla, madalyonun bir dier yz olan
beyaz rklar da gndeme oturdu. Yzdeki Kan ya-
zmzda kendilerinden bahsedeceimiz Ku Klux Klan
(K.K.K), beyaz rk rgt, beyazlara ait iyerlerinin
yamalanmasn nleme bahanesiyle Fergusona geldi.
Bu rgt 1865 ylnda, i sava sonrasnda gney eya-
letlerinde zencilerin oy kullanmasn nlemek iin ku-
rulmutu. Siyahlar ldrld, evleri yakld, halk nn-
de asld Amerikan Anayasasnn silah sahibi olma
ve fikir zgrln sonuna kadar istismar eden rgt,
baz gney eyaletlerinde varln srdryor. Beyaz
Amerikallarn ezici ounluu bu rgte kar. Ancak,
zellikle gneydeki krsal kesimlerde rgtn ana ta-
klmaya hazr bir potansiyel var. Fergusonda i yerinin
yamalanmas korkusu yaayan sradan bir Amerikan
vatandana rgt el uzattnda karln bulabiliyor.
Gvenlik glerinin yetersiz kald durumlarda rgtn
yaklam karlksz kalmayabiliyor.

31
 Baz eyaletlerin polis rgtlerinde rk beyazlarn da
olduu zaman zaman basna yansyor. rnein 2015te
Miamide bir poligonda baz polislerin hedef tahtas ye-
rine siyahi Amerikallarn fotoraflarn kullandklar
basna yansynca byk tepki ekmi, polis efi gerekli
soruturmann yaplaca szn vermiti.
zellikle 11 Eyll saldrsndan sonra Amerikada
slamofobi korkusu toplumun deiik katmanlarnda
ykselmeye balad. 2015 Eyllnde Texasn Irving
kentinde u olay yaand. Sudan asll Mslman bir ai-
lenin 14 yandaki olu olan Ahmed Muhammed isimli
renci evinde icat ettii dijital gstergeli saati Teknik
dersinin retmenine gstermek iin okuluna gtrr.
Hocas saati beenir ve Ahmedi takdir eder. Sonraki
ngilizce dersinde saatin alarmnn ak olduunu fark
etmeyen renci panie yol aar. Ahmedin saatli bomba
tadn zanneden ngilizce retmeni hemen gven-
lii arr. rencinin eli kelepeli fotoraf zellikle
liberal basnda byk tepki ekmiti. Bakan Obama
ayn gnn akamnda Twitter hesabndan u mesaj ya-
ymlad: Ahmed icadn Beyaz Saraya getirmek ister
misin? Senin gibi ocuklara bilimi sevmesi iin ilham
vermeliyiz. Amerikay gl yapan budur.
Dnelim ana konumuza. ncelediimiz kstasa
gre Amerikalnn kimlii standart olarak tarif edilebilir
mi? Hayr. nk muhafazakr ve liberaller savunduk-
lar deer llerinin gerek Amerikaly tanmladna
inanyor. Bu kamplarn tartmalar elbette ki dier ko-
nulara da yansmakta. Peki, ounluun zerinde anla-
t, objektif olarak milli kimlii yanstan unsurlar var
m? Evet var. Terre dnmedii takdirde her grn
tartlmas, vatandalarn kanun nnde eitlii, yerli
kltrlerin tam olarak yaanma hakkna ramen milli
32
lisann ngilizce olmas, snflar arasnda sosyal ve eko-
nomik hareketliliin desteklenmesi, faizm, nasyonal
sosyalizm ve komnizmin l ideolojiler olduu, fer-
diyetilik ve pragmatizmin kabul, ekonomik motorun
zel teebbs olmas, her neslin bir ncekine gre daha
ansl olaca midi. Bu son unsuru biraz aaym: 1972
Cumhurbakanl seimlerinde Demokrat Parti aday
George McGovern, Ohio eyaletinin Akron ehrindeki
bir lastik fabrikasnda konuma yapar. Liberal grleri
ile tannan aday, iilerin kulana ho gelir dncesi
ile bakan seildii takdirde miras vergisini arttraca-
n syleyince emekilerin slkl protestosuna hedef
olur. Olay bir makalesinde anlatan Time yazar Lance
Morrowa gre, ocuklarna para brakma hedefi ile al-
an iiler, klasik Amerikan ideali olan gelecek nesillerin
kendilerinden daha iyi bir hayata sahip olaca hayalinin
krlmasn istemedikleri iin byle davrandlar.11
Grece ksa tarihlerinin altnda bugn Ameri-
kallar, kltrel yaam farkllklarnn ve deiik fikir-
lerin ancak demokrasi ats altnda hayat bulabilecei
bilincine erimiler. Her zaman baarl olmasa da farkl
fikirlerden yeni sentezlere ulaabilmek de ancak bu sis-
tem iinde mmkn olabiliyor. Bu nedenle demokratik
rejime ballk, Amerikan kimliini ekillendiren ana
unsurdur diyebiliriz.

11. Time, 16 June 1986, s. 29.

33
 AMERKADA KABUK DEM

ngiliz ekonomisti Adam Smith 1776da yaynlad-

Milletlerin Zenginlii isimli kitabnda kapitalizmin
ana prensiplerini ortaya koydu. Ekonomide devlet m-
dahalesini ngren merkantilist sistemi eletiren yazar,
giriimcilerin zgr brakld takdirde kendilerinin ve
toplumun ihtiyalarn daha iyi karlayacaklarna inan-
yordu. Devletin grevi lkenin gvenliini koruyup alt-
yap hizmetlerini ina etmek, giriimciler iin elverili
yatrm ortam yaratmakt.
Amerikann kurucular da Adam Smithin gr-
lerinden etkilenmiti. 1776da Amerikan Bamszlk
Beyannamesini kaleme alanlar arasnda yer alan Tho-
mas Jeffersona gre en iyi devlet, topluma en az mda-
hale eden devletti.
Kapitalizmin tarihinden reniyoruz ki, insanolu-
nun egoist doas ekonomide retimi kamlyor. An-
cak ayn igd, toplumda eit seviyede rekabet etme
olanak, ans ve yeteneine sahip olmayan insanlar s-
mren dzeni de yaratyor. Amerikann sanayi toplumu
oluunda gz pek, risk alan, devletin yokluunda eme-
i smren kapitalistler ekonominin lokomotifi olmu-
tu. lkenin tarm ve sanayi retimi artt. Demiryollar,

34
barajlar kurulup, kmr, petrol, elik ve tekstilde dnya
hkimiyeti kuruldu.
20. yzyln banda Fransa, ngiltere ve Almanyann
toplam retiminden daha fazla mal reten Amerika son
derece etin bir mcadele sonunda sanayi toplumu oldu.
Bu srete ezilen ana grup vard: Siyahlar, Kzlderi-
liler ve Gmenler.
Drt yl sren Amerikan Savann 1865te biti-
i ile Yeni Dnyada klelik sona erdi. Ancak siyahlara
tannan haklar sadece kt zerinde kalyordu. Federal
Anayasa zencilere oy verme, seilme gibi haklar tan-
m, ama yasalar kendi eyaletlerinde dzenleme yetkisi
olan yerel hkmetler eski dzenin devamn salayacak
mazeretler yaratmt. rnein baz gney eyaletleri zen-
cilerin oy kullanabilmesi iin okuma yazma bilme art
araynca, iki asrlk klelik zinciri altnda bu olanaa
sahip olamayan siyahlar sandk bana gidemedi. Poll
tax vergisi de ayn ama iin kabul edilmiti. Yasa, zen-
cilerin oy kullanabilmesi iin belirli bir cret demesini
ngrmekteydi. Gnlk geimini zor karlayan siyahlar
bu nedenle de demokratik haklarn kullanamad.
1865te gneyli pamuk aalarnn destei ile kuru-
lan rk rgt Ku Klux Klan (K.K.K), zencileri ulu orta
asarak Amerikan Anayasasn tanmadn ilan etti. Bir
yanda K.K.K terr, dier yanda gney eyaletlerinin ya-
salar rafa kaldryla zenci emei smrld. Siyahla-
rn gerekten Amerikan toplumunun bir paras hline
gelmeye balamas, 1960larda Martin Luther King Jr.
ve arkadalarnn balatt nsan Haklar mcadelesi so-
nucudur. 2008de Beyaz Saraya seilen Barack Obama
baarsnn bu srecin bir uzants olduunu defalarca
vurgulamt.

35
 Topraklar zorla ellerinden alnan, inanlar, kltrleri
belirli emberler iinde dondurulan Kzlderililer ise Af-
rikal-Amerikallar gibi mcadele veremedi. 1840lar-
da gz pek, maceraperest, zengin olma hrs ile yanan
Anglosaksonlar Bat Amerikaya akn etmeye balad.
Colorado, Nevada, Arizona, California, New Mexico
ve Idahoda bulunan altn, gm ve dier kymetli ma-
denler bu g daha hzlandrd. Go to the West Young
Men slogan bu yeni dalgay tanmlyordu. Beyaz adam
bu topraklarda asrlardr yaayan Kzlderililerle kar-
lat. Bu dnemde Bat Amerikada Kzlderili saysnn
400 bin olduu tahmin ediliyor.
Beyazlara gre, madenleri ileme yetenei olmayan
tembel, a d inanlar ile modern gelimeye ayak
uyduramayan yerlilerin topran ellerinden almak do-
al bir hakt. Amerikan Harbinde savaan General
Shermanna gre, ok Kzlderili ldrdkleri takdir-
de bir yl sonraki ilerini daha hafifletmi olacaklard.
Washingtonun yerli kabileler ile grmelerini yne-
ten Francis A. Waltor, 1872de verdii demete Kzl-
derililerin yaamlarna devam etmeleri iin Amerikan
hayat eklini kabul etmek zorunda olduklarn, ancak
buna pek ans vermediini sylemiti. Yeni Dnyadaki
inanca gre en faydal Kzlderili, l olanyd. Sistem-
li imha hareketi ve yaygn hastalklarn etkisi ile Bat
Amerikada Kzlderili says drt yl iinde 200 bine
indi.
Washington, yerlileri yeni dnyann kltr yapsnda
eritmek iin kampanya amt. rnein 1887de kar-
lan Dawes Act yasas, Kzlderililere rekabet ve zel
mlkiyet duygularn alamak iin deiik blgelerde
toprak verilmesini ngryordu. Ancak topran kiisel
deil, kolektif kullanmna inanan yerliler bu teklife s-
36
cak bakmad. Bunun zerine beyaz adam Kzlderilile-
re sadece belirli merkezlerde yerleme hakk tand. Bu
amala yz elli deiik yerde zel kamplar kuruldu. Bu-
gn turistler bu kamplar ziyaret ediyor. Yerlilerin elin-
de silah deil, Amerikan sigaras ve tketim mallar var.
Atlar da filmlerde gsterildii gibi gzel ve lgn deil;
gen Kzlderililer kamyon kullanyor.
Amerikann sanayi toplumu oluunda gmen ii-
lerin ok nemli rol vardr. Yeni Dnya, Batdaki ma-
den ocaklarnda gmen emeini kulland. Kzlderili-
lerin beyaz adamn kontrolne girmeyip, zencilerin de
genellikle dou ve gneyde kmelenmesiyle, yabanclar
yerin dibinde, demiryollar ve dier sektrlerde alma-
ya balad.1
Amerikaya ilk gmenler 1600lerde Bat
Avrupadan geldi. Anglosakson olanlar Yeni Dnyada
iyi karland. Amerikan Savann bitii ile gmen
says her yl artt. 19. ve 20. yzyln balarnda Dou
Avrupa, Yunanistan, talya, in ve Japonyadan gelen
yabanclar Amerikallarn talep etmedii ilerde al-
yordu. Kendi lkelerindeki ekonomik buhrandan ka-
an yeni gmenler her ii her crete yapmaya hazrd.
Zamanla yabanclar kendi evrelerini yaratt. rnein
1900de Utahda sadece 3 tane Yunanl varken, 1910da
saylar 4 bine ulat ve bugn Utahn deiik ehir-
lerinde byk bir Yunanl nfusu vardr. Ayn gelime
Amerikann dier eyalet ve ehirlerinde de yaand.
Gazeteci Bill Moyersin rettii, 1900lerde Colora-
dodaki maden iilerinin yaamn konu alan belgeseli
1. Bu konuda bkz: R.W. Paul, Mining Frontiers of the Far West
(1963); W.H. Goetzmann. Exploration and Empire (1956); F.A.
Shannon, The Farmer's Lust Frontier (1945),

37
Public Televizyonunda seyretmitim. Colorado niver-
sitesi ile ibirlii sonucu retilen yaptta, emekli iiler
hayat mcadelelerini anlatt. Son derece tehlikeli artlar
altnda, gnde 16 saat alan emekilerin gnlk ka-
zanc da ok dkm. Bir ii, daha 13 yanda yerin
dibinde almaya baladn syledi. irketin adrlar-
dan oluan kampnda kira ile oturup, gene irketin ilet-
tii maazadan alveri yapmak zorunda olan iilerin
sendika kurma gayretleri iddetle nlenmi. 1914 Aralk
aynda dzenlenen bir grev srasnda kan atmada 53
madenci lm.
Madenlerdeki manzara, 1900ler Amerikasnn dier
sektrlerinde de yaand. Gmen emei ttn, pamuk,
petrol, demir sanayisinde sosyal haklardan yoksun ola-
rak alt. 1880-1900 arasnda i kazalar sonucu 35 bin
kii lrken, 25 bini de yaraland. Hkim olan inanca
gre, bir emeki bir ii aldnda iin getirdii riskleri
de kabul ediyor demekti. Mevcut artlar kabul etme-
nin dnda baka alternatifi olmayan gmenlerin a-
lmas ile Bat Amerika sratle sanayilemeye balad.
1930larda sendikalarn yasa ile gvence altna alnmaya
balamasyladr ki, alma artlar yava yava dzeldi.
20. yzyln ilk eyreinde, kapitalizmin yaratt
sosyal sorunlar aka tartlmaya baland. 1900-1920
yllar arasnda yer alan ve Amerikan tarihine Progres-
sive Era (reform dnemi) olarak geen bu dnemde,
orta snfa mensup aydn, yazar, sanat ve gazeteciler
lkenin sade vatandalar lehine bir kabuk deiimine ih-
tiyac olduunu sylyordu. rnein, gazeteci Herbert
Croly 1909da yaymlanan The Promise of American
Life isimli kitabnda, toplumdaki sosyal patlamalar n-
lemek iin devlete ihtiya duyulduunu savundu. Tezine
gre; Amerikann kurulu yllarnda ekonomik dina-
38
mizm ve zenginlik yaratan kapitalizm, reform edilme-
dii takdirde sistem kecekti. Ekonomik ve politik g-
cn sadece elitler elinde toplanmas, ocuk emei dhil
smrlen bir snf yaratmt. Toplumda denge yarat-
mann tek yolu, devletin alan fakirler lehinde yasalar
kartmasyd. Yazar Robert Hunter da Poverty isimli
kitabnda ayn grleri savundu. Ames Mitchellin
1906da yaymlanan roman The Silent War, sistem re-
form edilmedii takdirde Amerikay bekleyen snf sa-
van konu almt. Ressam Balfour Kerin From the
Depths isimli tablosu da ayn mesaj vurguluyordu.
Eseri tarif edeyim: Elitlerin elendii salon, smrlen
emekilerin zerine kurulmutur. Gittike ezilen, dibe
ken fakirlerden bir erkein yumruu salonun tabann
deler. Dans eden, yemek yiyen sekinler, aniden ykse-
len yumrua hayretle bakmaktadr. 2
Reform hareketini savunan aydnlar, Amerikan Sos-
yalist Partisi ats altnda radikal bir dzen deiimi is-
teyen Eugene Debs ve arkadalarndan ideolojik olarak
ayrlmt. Rekabet, kr, zel mlkiyet gibi kapitalist ana
ilkeleri reddetmeyen progressiveler, sistem demokra-
tik olarak reform edildii takdirde retimin daha fazla
artacan savunuyordu. Debsin partisi ise, dzenin
devletin tek iveren olduu sosyalizm ile deitirilmesi
taraftaryd. 1912de 120 bin yesi olan Sosyalist Parti,
Debsin ayn yl katld Cumhurbakanl seiminde
1 milyon oy ald. Ancak sosyalistler, 1920de kurulan
Amerikan Komnist Partisi ile ideolojik mcadeleye gi-
rince enerjilerini bu cephede harcadlar.

2. Bu konuda bkz: G. E. Mowry, The Era of Theodore Roodxevell

(1958); A. S. Link. Woodrow Wilson and Progressive Era (1954);
Richard Hofstadler, The Age of Reform (1955); Gabriel Kolko,
The Triump Of Concervatism (1963)

39
 Orta snf moralistlerden oluan progressivelere
gre Amerikann 3 ana dalda reforma ihtiyac vard:
1- Rvet ve adam kayrmann kol gezdii devlet ku-
rumlarnn yeniden dzenlenmesi,
2- Washingtonun ekonomiye el atp alanlara g-
vence salayan yasalar derhal karmas,
3- Byk irketlerin kurduu tekellerin krlp, yeni
iletmelere ekonomide yaama imkn verilmesi.
Reform hareketi kapitalizmi yumuatmaya alr-
ken, ikinci snf vatanda olarak kabul edilen zencilerin
dertlerine eilmemiti. Birinci Dnya Savanda Ame-
rika iin len siyah askerlerin mezarl bile beyazlardan
ayryd.
1901de Cumhurbakan olan Cumhuriyeti Theo-
dore Roosevelt reformcu harekete sempati duyuyordu.
Et, petrol, ttn sektrlerinde tekellemeyi nleyen ya-
salar destekleyen bakan, 1902de Birleik Maden -
ilerinin grevini sona erdirmek iin aktif olarak alt.
i ve iveren temsilcilerini Washingtona davet eden
Roosevelt grev durdurulmad takdirde retimi devam
ettirmek iin orduyu kullanaca tehdidi yapnca taraflar
anlamak zorunda kald. iler zam ald, ancak iveren-
ler sendikay resmen tanmama hakkn korudu. 20. yz-
yln banda Amerika sendikalar kabul etmeye henz
hazr deildi.
1903te karlan yasa, Tren irketlerinin bilet fiyat-
larn istedikleri gibi ayarlamasn nlerken, 1906da
yrrle giren Pure Food and Drug Actda sala
zararl yiyecek ve ilalarn satmn yasaklad. Devlet
arln hissettirmeye balamt.

40
 Rooseveltten sonra Beyaz Saraya gelen Cumhuri-
yeti William Howard Taft da reformcu hareketin re-
formlarna inanyordu. 1912de karlan yasa ile 38
eyalette kadn ve ocuklarn almalar gnde 8 saat ile
snrlandrld.
Demokrat Partili Cumhurbakan Woodrow Wilson
da reformlar destekledi. 1915te, 25 eyalet maden i-
ilerinin alma sresini gnde 8 saat olarak kabul etti.
Ayn yl kan yasa ile 35 eyalet i kazasna urayan i-
ilere tazminat hakk tand.
Wilson kendisinden nceki iki Cumhurbakan gibi,
zencilerin sorunlarna eilmedi. 1912 seimlerinde si-
yahlara, seildii takdirde ekonomik ve sosyal durum-
lar ile ilgilenecei konusunda sz veren bakan, zel
kaynaklardan desteklenen Milli Irk Komisyonunun
dahi konuya bakmasn istemedi. Kabinesi gneyli po-
litikaclar ile dolu olan Wilson, siyahlarn ilesini ask-
ya alarak toplumu reform etme taraftaryd. Seimlerde
Wilsonu destekleyen, 1895te Harvarddan doktorasn
alm ilk zenci olan yazar E. B. Du Bois, urad d
krkl ile Siyah-Beyaz karmnn hibir zaman ger-
eklemeyecei sonucuna eriti. Ona gre, siyahlar or-
ganize olup, kendi gayretleri ile ekonomik ve politik bir
g hline gelmeye almalyd. Zenciler kendi ilerini,
gazete ve niversitelerini kurarak kimlik ve ahsiyetleri-
ni gelitirmeliydi. Bugn Amerikada siyah Mslman-
larn savunduu grler Du Boisin yazlarndan da et-
kilenmitir. Ancak zenci dnr grlerini din deil,
liberal bir platform zerine ina etmiti.
Tarihiler reformcu dneminin oynad rol deiik
alardan hl tartyorlar. Hkim olan gre gre, bu
dnem ana inancn topluma yerlemesine neden oldu:

41
 1- Kapitalizmin yaayabilmesi iin reform edilmesi
gerei,
2- Bu hareketin balatt dinamizm ile ekonomik ve
politik yapnn demokratikleme srecine girmesi,
3- Devletin arln koymas ile toplumda kanun
hkimiyetinin kurulmaya balanmas.
Evet, Amerikada byk lde para konuur. Kanun
ile ba derde giren zengin, zeki ve cambaz bir avukat
tutup, yasal boluklardan dzle kar. 1994te eski
Amerikan futbol yldz O. J. Simson, kars Nichole ve
arkada Ronald Goodman ldrmekten tutuklanm-
t. Simson milyonlar ile lkenin en iyi avukatlarn ki-
ralayp dream team kurdu. Bu silahrler, zencilerin
ounluu temsil ettii jriyi ikna edince, futbol yldz
-aleyhindeki birok delile ramen- susuz bulundu. An-
cak yllar sonra bir gasp suuna karan Simson mr
boyu hapis cezasna arptrld.
Bu eit sivri rneklerin yannda bir gerek de var ki,
kanun hkimiyetinin kurulmas sade vatandalarn ezil-
mesini nlyor. Bir rnek vereyim. Utahda Mark isim-
li arkadamn annesi Dixie, bir hastanede di tedavisi
grrken, doktorun kazayla siniri kesmesi sonucu geici
olarak yz felci oldu. Dixie hastane aleyhine at taz-
minat davasndan 260 bin dolar ald.
Sanayi lkeleri iinde Amerika tazminat davas al-
ma rekorunu elinde tutuyor. Bu bir yasal curcuna olarak
grlebilir. Ancak bunun pozitif bir yn de var. Her
dzeyde tazminat davas alabilmesi, kurumlar ve bi-
reyleri grevlerinde daha dikkatli ve sorumlu yapyor.
Dnyann drt bir ktasndan gelen insanlarla yaamn
srdren Amerikada, etnik gruplar arasnda harmoni

42
kurabilmenin nemli yollarndan birisi, ekonomik refa-
hn yannda, kanun hkimiyetinin salanmasdr.
Son 20 yldr Amerikann gndemini donatan bir
kavram var: Politically Correct olmak. Yani, insan ili-
kilerinde kiilerin etnik, din inanlarna sayg duymak,
fiziki grnm ile alay etmemek... rnein, kabadaylk
igds ile ayn ii yapan kadn ve erkeklerin eit c-
ret hak etmediini sylememek. Afrikal-Amerikallar,
gemiin argo terimi olan negro diye tanmlamamak.
Bu ve benzeri rnekler tazminat davas ama nedeni de
olabiliyor. Politically correct olmay rayndan karp
istismar etme eiliminde olan insanlarn varlna ra-
men, bu kavram dengeli bir toplum yaratmada ok etkili
oluyor.
Din gruplara gre ise, Allah sevgisinin yaanmasyla
insan ilikilerinde karlkl sayg olacaktr. Bu kesimin
unuttuu tarih bir gerek var. Hristiyan prensipleri ze-
rine kurulan Amerikada, tazminat davas ama hakk,
medeni yasalar ve politically correct olma kavram-
nn gndemde olmad dnemlerde siyahlar, beyazlarla
ayn musluktan Allahn suyunu bile iemiyordu ve ka-
dnlara da sadece ocuk reten makine gz ile bakl-
yordu.
17. yzylda, ngiliz Anglikan Kilisesinin basksn-
dan kaarak Amerikaya gelen Quakers grubu Hristi-
yan prensipleri zerine kurulu, smrsz, bar iinde
yaayan bir toplum kurmay hedef almt. nanlar-
na gre bu ideal yap btn insanla rnek olacakt.
Quakerslerin hayali hayatn gereklerine yenildi. Ame-
rika sanayileme srecine girdiinde eitsizlik, smr,
dengesizlik gnlk yaamn bir paras hline geldi.
Makro seviyede Yeni Dnyay sosyal patlamadan kur-

43
taran kilise deil; akl, mantk ve moral sorumluluk ile
reform hareketini balatan reformcular oldu. Kilisele-
rin ou, toplum reform srecine girdikten sonra sosyal
deiime ayak uydurmaya balayabildi.
Tazminat davas ama hakknn istismar edildiinden
sz etmitim. Bamdan geen bir olay anlataym: 1994
yaznn scak bir gn Utah niversitesinin pistinde
kotuktan sonra odama dnyordum. Bir evin nnde
kucanda kk bir bebek olan bir hanm komular ile
konuuyordu. Hanmn yannda elimsiz, siyah bir k-
pek de vard. Ben yanlarndan geerken kpek birden-
bire aslan kesilip stme atlad ve sol ayam srd.
Hanm kpei durdurmak iin elinden geleni yapmt.
Odama geldiimde kanayan ayam kolonya ile silip
bant yaptrdm. Olay anlattm Amerikal arkadala-
rmn ilk sz: Hemen tazminat davas a! oldu. Nasl
aarm! Hanmn kpei durdurmak iin gayretini gz-
lerimle grdm. Bebeini mi yere drmeliydi? Tazmi-
nat davas ama hakknn yozlamasna katkda bulun-
mamak iin mahkemeye gitmedim!
Sonu olarak; Amerikada sade vatandalar lehine ge-
lien kabuk deiiminin uzun ve etin bir mcadele s-
reci iinde olutuunu syleyebiliriz. Bu deiimin olu-
umunda aydnlar, sanatlar, niversiteler, basn, devlet,
zel sektr, sivil toplum rgtleri ve sade vatandalar
nemli roller oynad. Bugn, bu kabuk deiimi kurum-
lat iindir ki, demokrasi treni rayndan kmyor.

44
 GMEN KONUSU

19. asrda Amerikaya deiik lkelerden, zellikle

Alman, talyan, Yunan, rlandal, Yahudi, Fransz, ngi-
liz, Ermeni gmenler akn etti. Yeni misafirlerin ortak
karakteristii fakirlik olup her ii yapmaya hazr olma-
laryd.
Gmenlerin hayat mcadelesi birok kitap, roman,
film ve bilimsel tezin konusu olmutur. Yeni Dnyada
hayat artlar ok zordu. Sosyal ve ekonomik haklardan
yoksun olarak kapitalizmin emrine giren yabanc emei
Anglosaksonlarn talep etmedii ilerde kullanld. l-
kede hkim olan rklk, zencilerin yannda talyan, Yu-
nan, Yahudi, Polonya ve benzeri gettolar da yaratmt.
zellikle byk ehirlerde grlen etnik mahallelerin
tarih kk o gnlere gider. Purduede Amerikan tarihi
okutan Profesr Pat Heardene gre, gnde 15-20 saat
alan gmenlere mit veren tek k ocuklarnn ken-
dilerinden daha iyi hayat artlarna sahip olaca hayali
idi.1
1. Gmen konusunda bkz: Alan Kraut, The Huddled Masses:
The Immigrant in American Society (Illinois: Harlan Davidson,
1982); Glenn Altschuler, Race, Ethnicity, and Class in American
Social Thought, 1865-1919 (Illinois: Harlan Davidson, 1982);
Teresa O Neill, eds. , Immigration: Opposing Viewpoints (San
Diego, CA: Greenhaven Press, 1992); Gerard Duncan, Im-

45
 19. yzyl sonlarnda sanayileme ile Amerika sosyal
deiim srecine girdi. Kltr, inan, milliyet farklar-
na ramen sendikalarn ats altnda yumruk olmasn
renen gmenler toplumu ekonomik ve sosyal kabuk
deiimine zorlamaya balad. alma artlarn dzelt-
meyi hedef alan grevler sk sk iddetli terre dnt.
Berkeleyde Amerikan tarihi profesr olan Leon Lit-
wack bu srete Amerikann defalarca sosyal patlama
noktasna geldiini, ancak lkenin mali zenginliini
bilen sermaye kesiminin, istemeyerek de olsa deiimi
kabul etmek zorunda kaldn sylerdi. Zaman iinde
siyasi partilere giren gmen ocuklar Amerikan de-
mokrasisinin snrlarn ama mcadelesinde de nem-
li roller oynadlar. Bugn Amerikada gmen kkenli
vatandalar toplumun her kesiminde yer alyor. Kk
bir bakkal dkknndan, Beyaz Saraya kadar uzanan
zincirin her halkasnda deiik etnik gruplara mensup
insanlar grrsnz.
Makro seviyedeki bu olumlu gelimeye ramen g-
nmz Amerikasnda yerel lekte siyahlar, Asyal ve
Meksikallar hedef alan rklk yayor. Etnik grup-
lar iinde Yeni Dnyaya ilk getirilen kesim olmasna
ramen sistem iinde dlandklar inanc ile zencile-
rin ikyeti devam ediyor. Bu durumu basit bir neden
ile aklayan siyah Amerikallar var. Mesela, 1989 son
baharnda, NBC televizyon kanalndaki Phill Donahue
programnn konuu olan bir zenci aydn u deerlendir-
meyi yapt:
Amerikaya 15, 16. asrlarda kle olarak getirildik.
Evet, bugn kanun nnde zenci-beyaz eitlii var. An-
migration and Assimilation (Boston: D. C. Heatland Company,
1933); Oscar Handlin, Immigration As a Factor in American His-
tory (New Jersey: Prentice-Hall, 1954).

46
cak derimizin renginden dolay talyanlar, Yahudi, rlan-
dallar ve dier gmenler gibi ounluk iinde kaybo-
lup sosyal merdivenin st katlarna kamyoruz. Ke
balarn tutan beyaz adam bizi karakterimize gre deil,
derimizin rengine gre deerlendiriyor.
Konumacnn grnde gerek pay olmasna ra-
men unutmamak gerekir ki, ayn toplum 2008de Barack
Obamay Cumhurbakan seti.
20. yzyln ilk yarsnda Amerikan ekonomisi
elektronik eya ve araba retiminde dnya pazarlar-
n hkimiyeti altna almt. Geri kalm lkelerde eski
model de olsa Amerikan arabas kullanmak sosyal pres-
tijin gstergesi olarak kabul ediliyordu. 1970-1980 ara-
s Japon Mucizesinin Amerika dhil dnyay igale
balamas ile Yeni Dnyann ekonomik imparatorluu
zayflamaya balad. Kk, ekonomik arabalar reten
Japonlar, Amerikan oto sanayisinin merkezi Detroiti
kalbinden vurdu. lerini kaybeden iiler hnlarn
sembolik olarak televizyon kameralarnn nnde Japon
arabasn balyozla paralayarak alyorlard. Purdueden
arkadam Bekki Evansn bilgisayar profesr olan ba-
bas konuyu tarttmz bir sohbetimizde u yorumu
yapmt:
Toyota balyozlamak ile vakit ldreceklerine Japon-
lardan daha iyi araba yapsnlar. 1970-80 aras Amerikan
arabalarnn kalitesi ok dt. Herkesin lks araba alma
imkn yok. Ben Ford kullanrdm. Kalite dnce Japon
arabas aldm. Serbest ekonomide tketiciyi kazanmann
tek yolu kaliteli mal retmektir. Balyozlu gsterilerin
hibir aklc izah yok. Konuyu istismar eden baz po-
litikaclar Japon mallarna yksek gmrk vergisi teklif

47
ediyor. Bu zm yolu deil, sorunu geici olarak don-
durmaktr.
1982 ylnda Amerikal-Asyallar Detroitten gelen
cinayet haberi ile irkildi. inli gmen Vincent Chin,
Ronald Ebens isimli isiz Amerikal tarafndan ldrl-
d. Olay uydu: Chin evliliinden bir gn nce arkada-
lar ile gece kulbne gider. Grg tanklarnn ifadesine
gre ayn kulpte bulunan Ebens, inli delikanly Japon
zannederek kendisine barr: Biz sizin yznzden i-
siz kalyoruz. lkene geri git! Gecenin bitiminde Chin
evine dnerken, Eben ve arkadalar kendisini bir ke-
de sktrp lnceye kadar dver.
Detroit mahkemesinin karar Asyallar arasnda ok
yaratt. Mahkeme cinayetin alkol tesiri altnda ilendii-
ne, rk bir motifin olmad, Ebenin iinde bulundu-
u psikolojik artlar tarafndan bunalma itildiine karar
verip, san yl gz hapsine ve 3.750 dolar tazminat
demeye mahkm etti.
ki gen Asyal film yapmcs Christine Choy ve
Renee Tajimann bu olay konu alan ve Amerikada
1989un en iyi belgeseli seilen Who Killed Vincent
Chin isimli yaptn Berkeley niversitesinde seyret-
tim. Asyal renciler Birlii Bakan olan bir gen kz
film balamadan nce yapt konumada yle dedi:
Bu belgeselden reneceimiz ac dersler var. Ame-
rikan vatanda olan in asll Vincenti hedef alan terr
her Asyalnn bana gelebilir. inli, Japon, Filipinli, k-
sacas btn Asyallar olarak birlik olmak zorundayz.
Ancak beraber olursak rkl yeneriz.
Filmin bitiminde byk ounluunu Asyal renci-
lerin oluturduu salonda tam bir sessizlik vard. Sanki
kimse nefes almyordu.

48
 Hayattaki mutsuzluk ve baarszlk nedenlerini
gmenlere balayarak izah eden dar, rk zihniyet
Amerikada aznlkta. Ancak problem, bu fanatiklerin
zaman zaman toplumda ok yaratan cinayetler ilemele-
ri. rnein, 18 Ocak 1989da Patrick Purdy isimli beyaz
Amerikal, Californiadaki Stockton ehrinin Cleveland
Ortaokuluna girip 5 renciyi AK-47 ile ldrd. Oku-
lun 970 rencisinin 600 Asyallardan oluuyormu.
Patrick olay yerinde beynine kurun skarak intihar etti.
Cinayetin motifi basn ve kamuoyunda gnlerce tartl-
d. 24 yandaki katili tanyanlar kendisinin isiz olup,
Amerikadaki bu problemin zellikle Asyal gmenler
tarafndan yaratldna inandn sylediler.
Alaska Pacific niversitesinde (A.P.U) temizlik-
i olarak alan Ray isminde bir gen vard. Uyutu-
rucu maddelere olan dknl ile tannan delikanl
yabanclar sevmezdi. Duyduumuza gre yabanclarn
da kulland tuvaletleri temizlemek gururuna dokunu-
yordu. 1982 ubatnda Ray intihar etti. Vcudu uyu-
turucu madde ile ykl iken dt buhranda silah ile
dnyasn deitirmi. niversiteden kimse cenazesine
gitmedi.
Deiik etnik gruplar arasnda tam bir uyum kurabil-
mek ok zor. Bu srete doal olarak kazananlar ve kay-
bedenler oluyor. Ancak, yerel seviyedeki srtmelere,
zaman zaman terre dnen anlamazlklara ramen
makro seviyede etnik karmn topluma byk katklar
var. Ekonomiden rnek vereyim. Dnya pazarlarna a-
lan irketler ticaret yaptklar lkenin dilini, kltrn
bilen eleman ihtiyacn etnik Amerikallardan temin edi-
yor. 1995te Vietnamla diplomatik ilikilerin normal-
lemesi sonucu devlet kurulular ve zel irketler ni-
versitelerde Amerikan vatanda Vietnamllar aryordu.
49
 Yeni Dnyada rklk, zellikle fakir ve eitim se-
viyesi dk beyazlar arasnda taraftar toplamakta. K-
k rk gruplarn kendilerine pazar olarak setikleri
kesim de buras. Bir genelleme yapacak olursak, gelir ve
eitimleri yksek evrelerde etnik gruplar arasnda pek
srtme grlmyor. zellikle niversite ortamlarnda
deiik milletlere mensup insanlar uyum iinde alr.
Spor, televizyon, sinema, ksaca sanat dnyasnda da et-
nik harmoninin varln grrsnz. Bu yapnn inasn-
da Amerikan kltrnn hogr anlayna da vurgu
yapmak gerekiyor. Somut bir rnek vereyim: 2015teki
Oscar dl treninde aktr Sean Penn En yi Filmi ak-
larken yapt espri, Yeni Dnyay bilmeyenler tarafn-
dan rklk olarak nitelendirilmiti. Penn, zarf ap
Meksikal Alejandro Gonzalesin adn grnce: Who
gave this son of a bitch his green card, dedi; yani: Bu
o ocuuna Yeil Kart kim verdi? Sean Penn ile
Gonzalesin yakn arkada olduklarn bilmeyenler fer-
yad kopard.
Amerika mizaha hogryle ok farkl bakar. 1980
Austosunda lkeye ilk gittiimde Southern Methodist
niversitesinin (SMU) renci yurdunda kalyordum.
Paul isminde Amerikal bir oda arkadam vard. O yl
Cumhuriyeti Partiden muhafazakr grleriyle bili-
nen Ronald Reagan, Cumhurbakan seilmiti. Bir cu-
martesi akam Paul ile birlikte Saturday Night Life
isimli komedi programn izliyorduk. Komedyenlerden
birisi, Ekranlardan sakn ayrlmayn biraz sonra Ba-
kan Reagann zerine ieyeceim! dedi. Ben cmleyi
doru anlayp anlamadm Paula sorduumda, Di-
yorsa yapar, mizah bu, dedi. Programn sonuna doru
sahneye dev bir Reagan resmi getirildi, komedyen ka-
meralara arkasn dnd, pantolonunu indirip bakann

50
resmine iedi. Hayretler iindeydim. Takip eden gn
Cumhuriyeti Partiden iddetli protesto, kanal kapatma
bekliyorum, t yok. Hayretimi gren 22 yandaki Paul:
Bu ileri ciddiye alma, bu bir komedi, dedi. lerleyen
yllarda Bakan Obama ve dier Cumhurbakanlar iin
Talk Show ustalar David Litterman, Jay Leno ve Jimmy
Fallonun yapt akalar grnce bunlar normal kar-
lar hle geldim.
Amerikada etnik fkralar mizahn en arpc alanla-
rndan birisidir. Yahudi, talyan, Polonyal fkralar ki-
taplamtr; imdi de internet ortamnda srekli gncel-
leniyorlar. nanlar bile mizah kapsamndadr. Katolik,
Mormon, Amish, Ateist, Budist fkralar yaygndr. Hz.
sa fkralar bile var.
Amerikada ekonominin retken olmas etnik har-
moninin kurulmasndaki temel faktrdr. rnein
Californiada 177 ayr etnik grup yayor. Ekonomist-
lerin hesaplarna gre, bu eyalet Amerikan birliinden
ayrlp bamsz olsa, dnyann en byk 7. ekonomisi
olacak. Bu harmoninin kurulmasnda hogr ve mizah
ekonomik retkenliin kremas oluyor.

51
 YZDEK KAN

Ak ve demokratik bir toplumda sistemin yaratt

temel zgrlkleri istismar eden fanatik akmlar olacak-
tr. Toplumun aktif kurulularndan sosyal deiim ve
eitim ile dlanan, siyasi yelpazenin sa veya solunda
yer alan bu grupuklar dnyay kurtaracak reetenin
kendilerinde olduuna inanp, kimliklerini bulduklar
eantiyon partilerinde birbirlerine nutuk atarak ilerini
rahatlatacaklardr. Haberleme, teknoloji ve bilgisayar
devrimleriyle giderek klen dnyamzda fanatikler,
sloganc grlerinin toplumda neden geni kitlelere
yaylmadn anlamayp, ada dnyay kltr yozla-
mas sonucu dejenere olmu bozuk bir dzen olarak yo-
rumlayacaktr. Sadece sanayilemenin yaratt arpk-
lklar istismar ettikleri iin, bilgi devrimi ile insanln
gerekletirdii olumlu hamleleri gremeyeceklerdir.
Salt Lake Cityde 1991 Nisannn scak bir hafta
sonu arkadam David Adams ve ei Kelly ile Yzdeki
Kan isimli, Amerikan Nazi Partisini (A.N.P.), konu alan
belgeseli grmeye gittik. Filmin yapmclar Anne Bohi-
en ve Kevin Ralferty, gazeteci James Ridgeway ile ibir-
lii sonucu belgeseli hazrlam.

52
 Filmin yorumunu yapmak seyirciye ait.1
Film, A.N.P. ileri gelenlerinin bir parti toplantsnda
yaptklar konumalardan alnan zetlerle balad. Ha-
tipler ayn mesaj deiik alardan tekrar ediyordu:
Biz stn beyaz rkn temsilcileriyiz. Bugn siyah,
Meksikal ve Asyallarn nfusu bize kyasla hzla art-
yor. Bu gidi bir gn lkeyi uuruma itecektir. Beyazlarn
dier rklar ile karmas ok tehlikeli. Etnik kesimin sa-
ys bu hzla artarsa otuz yl iinde beyazlar Amerikada
aznla decek.
63 yandaym. Btn hayatm boyunca inaatlarda
alarak geimimi kazandm. Devlete yk olmadm.
Vergimi verdim ve hibir zaman sosyal yardmlara ba-
vurmadm. Zencilere bakn; almayp devletten yar-
dm bekliyorlar. Vergi deyen vatandalarn srtndan
geinip lkeye sadece yk oluyorlar. Bu ok byk bir
adaletsizlik.
Amerikan devleti satlmtr. Yahudi ve siyahlar dev-
letin btn kesimlerine giriyor. Neticede beyazlar isiz
kalmakta. Devletimizi geri almak zorundayz. Silahla,
iddetle, hangi yol ile olursa olsun bunu yapmaya mec-

1. Bu radikal gruplar inceleyen kitaplar icin bkz: Peirce

Randel, The Ku Klux Klan; A Century of Infamy (Philadelphia:
Chilton Books, 1965); John Lester, Ku Klux Klan: Its Origin,
Growth, and Disbandment (New York: A. M. S. Press, 1971);
Muffatt Mecklin, The Ku Klux Klan: A Study of the American
Mind (New York: Russell, 1963); Howard Blum, Wanted! The
Search For Nazis in America(New York: New York Times Bo-
oks, 1977); John George, Nazis, Communist, Klansmen, and Ot-
hers on the Fringe: Political Extremism in America(Buffalo, N.Y.:
Prometheus Books, 1992); Aryeh Neier, Defending My Enemy:
American Nazis, the Skokie Case, and the Risk of Freedom (New
York: Dutton, 1979).

53
buruz. Beyaz rkn bu gruplarn elinde imha edilmesine
son vermeliyiz.
Bugn Amerikada birok yalanc Hristiyan var.
Jerry Farewell, Billy Graham gibi sahtekrlar byk ki-
liseleri, mali olanaklar ile din adna halkmz aldatyor.
Onlara gre Yahudiler, Allahn seilmi ocuklar. srail
ve Yahudileri savunarak Hristiyan olunmaz. Yahudiler
saya bakaldrp onu sahte peygamber olarak grd.
sa ve Hitler beyaz rkn stnlne inanan liderlerdi.
Yahudiler bu iki byk nderin lmnden sorumludur.
sa ve Hitler ldrld, ama mcadele ruhlar iimizde
yayor. Satlm Amerikan devletinin basks, bu kutsal
inanc kalplerimizden silemeyecek.
Konumalar Michigan eyaletinin ok kk bir tarm
ehrinin ok kk bir kilisesinde yaplyordu. Duvarlar
Amerikan ve Alman Nazi Partisi bayraklar ile donatl-
mt. Krsnn yannda Hitlerin ufak bir bst vard.
Dinleyiciler kendileri ile bar hlinde olmad grnt-
s veren, 30 kadar deiik ya grubuna dhil vatandatan
olumutu. Bir de saa sola kouturan dnyadan haber-
siz, gelecein faolar kk ocuklar vard.
Ynetmenler, biri kadn 6 kiiden oluan bir grup ile
konutu. Nazi kostmleri iinde ciddi grnmeye gayret
eden yelerden birisi yle dedi:
Biz lkede alan snf temsil ediyoruz. Ben araba
iisiyim. Arkadalarm da bu eit iler yapyor. Bugn
Amerikada, devlet nderliinde beyaz rkn kltr
imha edilmekte. Okullarda, orduda ve dier kurulularda
rk karm tevik ediliyor. stn rkmn aa kltrle-
re bulamasn istemiyorum. Irkmn gelecei tehlikede.
Suskun olamam. iddet ile de olsa devletin iledii cina-
yeti durdurmalyz.

54
 Gen kadn:
Bugn Amerikada deiik rklara mensup insanlar
evleniyor. Bu bir cinayet. Ben sadece beyaz adam ile
evlenirim. Kediler, kpekler, atlar bile kendi cinsleri ile
eleiyor.
Kk sinema salonunun arka sralarnda oturan bir
seyirci dayanamayp bard:
Seninle hayvanlar bile elemez!
Belgeselin bir dier blmnde yal bir Nazi lideri
de u grleri savundu:
Hitler beyaz rk yceltmek iin Allah tarafndan
gnderilmi bir eliydi. Komnist ve Kapitalist Yahudi-
lerin eline gememek iin intihar etti. Savunduu fikir-
ler iimizde yayor. Birka yl nce FBI beni sorguya
ekmiti. Onlara da syledim; biz Amerikaya gelecein
tohumlarn attk. Yeermelerini kimse nleyemez.
Bir saat on be dakika sren filmde fanatiklerin silah
talimi de gsterildi. 1983te devleti tek bana alaa
edeceine inanan bir Nazi, FBI tarafndan silah ve patla-
yc madde ykl kamyonu ile yakalanmt. Belgeselde,
bu fanatiin macerasn anlatan ksa bir blm de vard.
Sinemadan dar ktmzda bu defa biz iimizi ra-
hatlatmaya baladk. David:
Irklar toplumda neden dlandklarn gremiyor.
Nazi ideolojisine kiisel yeteneksizliklerini rtp, aa-
lk komplekslerini tatmin ettii iin sarlyorlar. Nazi-
lerin sorunlarn nedenini aznlklara balama kolaycl
bu adamlarn ruhunu okuyor.
O zamanlar haftada 20 saat postanede alp, full-
time Utah niversitesine giden Kelly:

55
 yerimde her eyden ikyet eden ekilsiz bir tip
var. Delikanl dnyadan nefret ediyor. Kendisi ile bar
iinde deil. Geen gn yerde sigara izmaritleri grdm,
toplayp p kutusuna attm. Bana: Kelly bu senin de-
il, Meksikal temizleyicilerin ii! demesin mi? Aptaln
suratna tokat atmamak iin kendimi zor tuttum. Fanatik
gruplar bu inanca sahip salaklar alarna dryor.
Kelly yle devam etti:
Sivil kanunlarla Amerikada kurumsal rklk sona
erdi. Ama dar beyinli vatandalar arasnda ad duy-
gular hl yayor. Kanun zoru ile kalpleri deitirmek
olanaksz. Ancak bu insanlar otomatik olarak rk grup-
larn yesi deil. Fanatiklere gre bu kesim bilinsiz rk-
. Ben 5 yamda iken ok iyi bir zenci kz arkadam
vard. Bir gn vey babam arkadam bizim evde su
ierken grd. Anneme zorla o barda pe attrmt.
Fanatik gruplarla bir ilgisi yoktu. Genel olarak siyahla-
r sevmezdi. Aslnda mutlu bir insan deildi. Annemle
devaml tartrd. Amerikada byle bamsz, insan
sevgisinden yoksun pasif rklar var. Ancak, toplumun
byk ounluu tarafndan dlandklar iin etki alan-
lar ok snrl.
27 Mays 1991 tarihli Phill Donahue televizyon prog-
ramnn konusu iki eski Ku Klux Klan (K.K.K.) yesi-
nin itiraflarn kapsyordu. K.K.K. aa yukar Nazilerle
ayn platformu paylamakta. Kk faizmden daha eski
olan kuruluun temel felsefesi, Anglosakson asll olma-
yan etnik aznlklardan nefret etmeleri. Yz ve vcutla-
rn kapsayan beyaz kostmleri ile rklarnn sadeliini
koruduuna inanan bu fanatikler, gney eyaletlerinde ve
krsal blgelerde kimliini korumaya alyor.

56
 Programn konuu olan David Mozzala ve Robert
Jones para karl rklara silah kullanmasn reten
eski askerlermi. Bir tarihte grevinin K.K.K.ye yeni
ye bulmak da olduunu syleyen Mozzala tannmamak
iin takma sakal ve byk ile kamera karsna kmt.
Verdii bilgiye gre rgtn hedef ald pazar mutsuz
ailelerden gelen, orta veya liseden ayrlm, 15-20 ya
grubu aras genler. Mozzala 1989da rk genleri r-
gtlemek iin Portland eyaletinin Oregon ehrine gider.
Kurulan ekirdek kadro ideolojilerine ball gster-
mek iin bir cinayet dzenler. Oregon niversitesinde
okuyan Afrikal bir zenci renci, beyzbol sopalar ile
dvlerek ldrlr. Olay ehirde ok yaratr. Katiller
yakalanr ve Mozzala cinayete tevik suundan hkm
giyer.
Donahue:
Genleri cinayet ilemeye nasl ikna ettin?
Bu delikanllar toplumda kaybolmutu. Kimlikleri
yoktu. Gen yalarnda hayat tarafndan ezilmilerdi.
Onlara birlik olup beyaz rk imha etmek zere olan zen-
ci ve Yahudilere kar cephe almalarn tavsiye ettim. yi
satcydm. Gen insann kan, ruh ve beynine nasl giri-
leceini biliyordum.
Bir dinleyici:
Neden deimeye karar verdin?
Zaman iinde K.K.Knn hedefsizliini grdm. Sa-
dece aznlklara nefreti alayarak bir yere gidemezdik.
imdi genlerin fanatik gruplara girmesini nlemek iin
alyorum. Genken benim rk olu nedenim basit-
ti, ok gvensizdim. inde bulunduum bolukta rgt
beni buldu. Baarszlm devletin aznlklara tand

57
olanaklarla aklad. Ksaca ben dzenin kurbanydm.
gveni yklan insan fanatizmin ana taklr. Kar-
mak problemlere sunulan basit cevaplar onlar tatmin
eder. Kendilerinde hata aramadan baarszlklarn sa-
dece d etkenler ile izah etmeye balarlar.
Bir dier dinleyici:
Senin hl hapiste olman gerekir.
Gemi hatalarmn bugnk genler tarafndan tek-
rarn nlemek iin alyorum. Beni affetmenizi ve an-
lamanz istiyorum.
Programa telefon ile katlan bir zenci hanm:
Ac ekerek, samimi olarak deitinse toplumca af-
fedilmelisin. Eer rol yapyorsan seni Allah cezalandr-
sn.
Irklara makineli tfek, roket ve dier patlayc
maddelerin kullanmn reten Robert Jones bu eitim-
lerden birinde kaza sonucu sol kolunu kaybetmi. Sa
elinin parmaklar da ezilen Jones genlerden fanatizmin
kurban olmamalarn istedi.
Donahue:
Neden bu gruplar iin altn?
Paraya olan dknlmden. Piyasada 250 dolara
aldm patlayc maddeleri bu gruplara 1.000 dolara sa-
tyordum. Kolay para kazannca iin iine iyice girdim.
Oregonda ldrlen zenci rencinin avukat Mor-
ris Deeds de programa katlmt. Cinayete kurban olan
zenci rencinin 6 yandaki olunu kucanda tayan
beyaz avukat yle dedi:

58
 Irkla kar olan nefretim ve bu kk delikanl-
nn gelecei iin davay aldm. Bu eit olaylarn tekrar
etmemesi iin hep birlikte medeni cesaret ile anariye
bakaldrmalyz.
Seyirciler bu ary youn alk ile onaylad.
Donahue:
Sayn Morris, rk genlerin kk nereden kaynak-
lanyor?
Ailelerinden. Ben 7 yanda iken bir siyah adam
iin kt bir kelime kullanmtm. Babamn suratmda
patlayan tokadn hl hatrlarm. Ailem bana insanlar
derilerinin rengine gre deil, karakterlerine gre deer-
lendirmeyi retti. Irk bir babann elinde bu olgunlua
eriemezdim.
Programda Tom Metzker isimli K.K.K. szcsnn,
Oregonda katillerin mahkmiyetinden sonra basna ver-
dii deme tekrar gsterildi. Metzker kstah bir tavrla:
Mahkeme karar hareketimizi nleyemez. Bugn
okullar, ordu ve polis rgtlerine girmi durumdayz.
Gelimeye devam edeceiz! deyince, stdyo seyirciler-
den ykselen yuh sesleri ile nlad.
Avukat Deeds:
Bu adam, cinayetten sonra, Oregon halk genle-
rimizin bir zenciyi ortadan kaldrmasndan gurur duy-
mal, diyen bir rkdr. Konuma zgrln istismar
ederek byle deme verebiliyor.
Programn konumaclar arasnda bulunan David
King isimli Washington State niversitesinde okuyan
bir renci, 1989da Idoha eyaletinde K.K.K.nin gen-
ler iin dzenledii toplantya katlm. Kendisini sem-

59
patizan olarak gsteren King toplantda tuttuu notlar
okul gazetesinde yaymlayarak genleri rklara kar
uyarmak istemi.
Donahue:
Toplantda ka kii vard?
Yz kii kadar.
Ya ortalamas?
18-28 aras.
Neler konuuldu?
Son derece basit, slogancla dayanan zm yol-
lar: Eer iiz ve mutsuzsan bu senin deil, beyaz rk
imha plann sistemli olarak uygulayan, Yahudi-Zenci
kontrolndeki Amerikan devletinin hatas. Tembel zen-
cileri desteklemek iin harcanan para aslnda sizlerin
hakk nk siz bu lkenin gerek sahiplerisiniz.
Irk ve fanatik Hristiyanlarn Amerikan kamuoyu-
nu ok eden eylemlerinden birka rnek daha vereyim.
1992de Idaho eyaletinde yaanan olay gnlerce basnda
yer almt. Vicki ve Randy Weaver 4 ocuklar ile kuzey
Idahonun modern dnyadan soyutlanm bir blgesinde
yayorlard. Hristiyan fundamentalist aile, byk ehir
hayatnn moral knt iinde olduu inancyla bu bl-
geye yerlemiti. Irk gruplara sempatisi ile tannan ve
genliinde Vietnamda savaan Randy, 1986 ylnda
sivil polis ajanndan iki otomatik tfek satn alr. Poli-
sin, cezadan kurtulmas iin Idaho ve Montana Eyaletle-
rindeki rk militia (milis) gruplar hakknda istihbarat
temin etmesi teklifini kabul etmeyince Randy hakknda
yakalama karar karlr. Bunun zerine aile Idahonun
kuzeyinde ssz, ormanlk bir blgede kaak hayat ya-

60
amaya balar. 1992 Austosunda ailenin yaad evi
kuatan gvenlik gleri beklemedikleri bir durumla
karlamt. Ailenin 14 yandaki olu Sammy, kpei
ve bir arkada ile evlerinin etrafnda devriye gezerken,
allklar arasndaki polisleri fark edince tfeini ateler
ve bir gvenlik grevlisini ldrr. Alan kar atete
Sammy ve kpei ld. l oullarn evlerine tayan
aile teslim olmay reddedip sonuna kadar atmaya ka-
rar verdi. Basnda ve televizyonlarda olay merakla iz-
lenmiti. Aile atmadan taviz vermiyordu. Bu srada
FBIn keskin niancs hedefini net olarak gremeyince,
kucanda kk kzn tutmakta olan Vicki Weaver ve
kzn ldrd. ki hafta sren olay, blgenin tannm
milis liderlerinden birisi olan Bo Gritzin, Randyi tes-
lim olmaya ikna etmesi ile sonuland. Randy bir sre
ieri alnd; serbest brakldktan sonra FBI hakknda 10
milyon dolarlk tazminat davas at. Karsnn ve kz-
nn lmnde FBI sulu bulan mahkeme Randye 1,5
milyon dolar tazminat denmesine karar verdi.
1993 ilkbaharnda Texasn, Waco blgesinde de bir
terr olay yaand. ada dnyann moral knt-
sne bulamamak iin Hristiyan cemaat lideri David
Koresh ve 200 taraftar Waco krsalnda ina ettikleri
yerleim biriminde yayorlard. ncili ezbere bildii
sylenen Koresh modern dnyann son gnlerini yaad-
na inanr. Kendisini peygamber ilan eden 30 yalarn-
daki lider, cemaatin genilemesi iin deiik hanmlar-
dan ocuk sahibi olmasn mbah gryordu. Dman
glerce evrildiklerine inanan grup, yelerini otomatik
silahlarla donatmt. Wacoda bir komn hayat yaayan
grup, silahl eitimler yapmaya da balaynca gvenlik
birimlerinin dikkatini ekti. Blge FBI ve polis tara-
fndan evrildi. Teslim olun! uyarsna silahla cevap

61
veren yeler 4 gvenlik grevlisini ldrnce, gvenlik
birimleri tankla yerleim alanna girdi. Plana gre f-
krtlacak uyuturucu gaz ile cemaat etkisizletirilecekti.
Ancak bu srada aniden kan yangn ile 85 kii yanarak
ld. Adalet Bakanlnn resmi aklamasna gre, dn-
yann byk bir yangn ile sona ereceine inanan yeler
kasten binalar atee verdi. Olaya zel bir ilgi duyan rk-
gruplara gre ise gvenlik kuvvetleri yangn kard.
Bir milis (militia) lideri olan Ruby Ridge, televizyon ka-
nallarna Wacoda devlet Amerikallarn anayasal hakk
olan silah sahibi olmaya sayg gstermedii iin lm-
lerin olduunu syledi. Michigan Eyaletinin rgt lide-
ri Mark Koernek de basna devletin bu olaylar bahane
edip, Amerikallarn Anayasal hakk olan silah almna
kat kurallar getirmek iin kullandn iddia etmiti.
19 Nisan 1995te Oklahoma ehrinin dokuz katl h-
kmet binas bir kamyona yerletirilmi bomba ile yerle
bir edildi. 167 kii hayatn kaybederken, memur ocuk-
lar yuvasnn ayn binada bulunmas ve tamamen k-
mesi olayn acsn daha da arttrd.
lk tepkide basn ve halk olayn Orta Doulu ter-
ristler tarafndan dzenlendiini tahmin etmiti. 1994te
New York Ticaret Merkezinin de bu ekilde bombalanp,
sulularn Orta Doulu olmas otomatik olarak bu hk-
mn verilmesine neden oldu. Olay gn Oklahomada
yaayan rdn asll bir Amerikal ngiltereye gitmi.
Delikanl pheli olarak Londradan geri getirildi. So-
ruturma sonucu olay ile hibir ilgisinin olmad anla-
lan gen, NBC Televizyon kanalnn Today programnda
yle demiti: Londraya i iin gitmitim. Apar topar
geri getirildim. Bombalama olayndan sonra baz insan-
lar evimi evirip eime hakaret etmiler. Orta Doulu bir
arkadamn hamile olan ei tehditlerden korkup ocu-
62
unu kaybetti. Neden gerek katiller bulunmadan hayal
sulu yaratlyor? nsanlar neden etnik kkenlerine gre
farkl deerlendiriliyor?
FBI ksa bir sre iinde 27 yanda Timothy McVeigh
isimli, Michigan Eyaletinde beyaz rk milis gruplar ile
ilikisi olan delikanly olayn sorumlusu olarak tutukla-
d. Baba Bush zamanndaki Krfez Savanda grev ya-
pan delikanl, Amerikaya dnnde ordu iindeki elit
birlik olan (Special Forces) grubuna dhil olamaynca
byk bir buhrana girmi.
Irk fizik Profesr William Piercein yazd Tur-
ner Diaries isimli hayal roman beyaz rk milislerin
kutsal kitaplar arasndadr. McVeigh tanyanlarn ba-
snda kan yorumlarna gre delikanl bu kitab defalar-
ca okumu ve evresindekilere tavsiye etmi. Piercein
Amerikann sorunlarn izah edii son derece basit ve
slogancla dayanyor. Zenciler, Yahudiler ve dier
aznlklar Anglosakson kltrnn yozlamasndan so-
rumlu. Byk ehirleri saran anari, aile kurumunun
kmesi, uyuturucu madde kullanm Hep bu yoz-
lamann sonucu. CBS Televizyon Kanalnn 14 Mays
1996 tarihli 60 Minutes programnda Mike Wallacen,
Pierce ile yapt sylei yaymland. Yazar toplumda-
ki kten liberalleri de sorumlu tutarak, romannda
da vurgulad gibi, hesaplama gnnde bu liberalle-
rin idam edileceklerini syledi. (Bunlar Amerikada m
oluyor diye hayret etmeyin, rklarn da sz zgrl
var bu lkede.) Romana gre geleneksel kltrlerini
kaybetme igds ile panie kaplan beyazlar doal
olarak silaha sarlr ve devlete kar sava ilan eder. Bu
ereve iinde romanda Washingtondaki FBI Genel
Merkezinin bir kamyona yerletirilen bomba ile havaya
uuruluu anlatlyor. Wallece, Oklahoma terrnde de
63
ayn metodun kullanldn, McVeighe byle bir plan
alam olabileceinden vicdan azab duyup duymad-
n sorduunda, Pierce sorumluluk kabul etmeyip bu
bombalamann zamansz yapldn vurgulad. Irk ya-
zara gre Amerikada devrimci ortam henz olgunlam
deil. Kitleler Anglosakson kltrne dzenlenen byk
komployu bilinli olarak gremedikleri iin bu olay bir
terr giriimi olarak deerlendireceklerdir.
Milis gruplar, Amerikan Nazi Partisi ve K.K.K. gibi
lkenin rk fanatikleri; 30 eyalette rgtlenmiler ve
lke apnda ye saylarnn 20 bin civarnda olduu
tahmin ediliyor. Genel olarak grlerini yle zetle-
yebiliriz:
1- Federal Devlet adi sular ile mcadele bahanesi ile
Amerikallarn anayasal hakk olan silah sahibi olmay
snrlamak istiyor.
2- Birlemi Milletlerin gayesi gizli bir komplo ile
Washingtonu kontrol etmek ve Amerikann lider olma-
d yeni bir dnya dzeni kurmak.
3- Dnya bankaclk sistemi Yahudiler tarafndan
kontrol edilmektedir. Bu yap mutlaka kertilmelidir.
4- Gerek vatansever Amerikallar Federal Devlet ile
bir gn yaanacak byk savaa kendilerini hazrlama-
ldr.
Naziler ve K.K.K. gibi toplumdan soyutlanp sade-
ce krsal blgelere hapsolmak istemeyen milisler, rad-
yo programlar ve interneti youn kullanarak geni
kitlelere yaylmaya alyor. Milisler tarih kklerinin
Amerikann kurulu yllarna kadar gittiini iddia edi-
yor. O dnemde ou gnlllerden oluan rgtler tem-
sil ettii blgenin gvenliini salayp, ticaret dhil di-

64
er yerel ilerini de yrtyordu. 1830-1831 yllar ara-
snda Amerikay ziyaret eden Fransz yazar Alexis de
Tocqueville, Democracy in America isimli kitabnda bu
gruplarn nemini anlatr. niversitelerde hl okutulan
bu esere gre Amerikallarn gnll rgt kurmada zel
bir yetenei var. Elbette ki gnmz Amerikasnn ko-
ullar kurulu yllarndan ok farkl. Bir defa lkede n-
giliz ve Fransz igal kuvvetleri yok. zellikle I. Dnya
Savandan sonra dnya pazarlarna alan, ekonomik
ve asker bir g olan Amerikay kk milis gruplar
deil, yerel ve Federal Devlet mekanizmas ynetebilir-
di. Ksacas, milis gruplarnn 17. yzyl kurumlaryla
21. yzyla alternatif sunmalar sadece bir fantezi.
Milis gruplar hangi tabandan besleniyor? Naziler ve
K.K.K.de olduu gibi kendileri ve toplum ile bark
olmayan kzgn vatandalar bu yapda kimlik aryor. Ka-
dnlarn daha az olduu rgtler, 20-60 ya arasndaki
beyazlardan oluuyor. Eitim seviyeleri dk, dnya-
nn yerli ve yabanc komplolar ile ynetildiini zanne-
den, vergilerden, aznlklardan, zellikle de Afrikal-
Amerikallar ve onlara yardm ettiine inandklar Fe-
deral Devletten irenen fanatikler bunlar. Deiik iler
yapyorlar. ou kk apl serbest meslek sahibi, oto
tamircisi, lokanta, bar, kafe sahibi, alt dzey gvenlik ve
asker emeklisi, iftiler, isizler Ve tabii bu cemaatleri
yneten, az iyi laf eden, yazan izen, gazete karan,
radyo program yapan entelleri!
Oklahoma olayndan sonra Amerikan basnnda milis
gruplaryla ilgili youn bilgi yer ald. Bu fanatikler belir-
li bir merkezden ynetilmiyor. Her eyaletin kendi rgt
ve lideri var. Kendileriyle sylei yaplan rgt szcleri
Oklahoma terrn savunmad, ancak Federal Devletin
toplumda artan basksna o kadar ok vurgu yaptlar
65
ki, sanki McVeigh bu basknn masum bir kurbanym
gibi gsterildi.
Irk gruplar, Amerikan kltrnn bir paras olan
silah sevgisini kastl olarak istismar edip sempatizan
devirmeye alyorlar. lkede hkim olan genel inan-
ca gre silah hr Amerikalnn yakn dostu, sulula-
ra kar savunma gvencesi. 200 yllk tarihleri iinde
Amerikada oluan inan bu. Amerikallarn silah sevgi-
sini ben de grmtm. Alaskann Anchorage ehrinde
J.C. Penneys maazasnn btn blmlerinde altm.
Silah satlan birimde bu tehlikeli oyuncaklar satn alma-
nn ne kadar kolay olduuna ok arrdm. Yl 1983;
mteriye ehliyetini soruyor, kimlik numarasndan sa-
bkas olup olmadn reniyor, sicilinde polisin bir
uyar kayd yoksa otomatik tfek dhil her trl silah
satyorduk. Beraber altm Don Hankins isimli de-
likanl hayretimi grnce: Amerikallar araba, kpek
ve silahlarna zel bir sevgi duyar. Hatta bazlar bunlar
ocuklarndan bile fazla sever, demiti.
Amerikada bireysel silahlanma anayasal hak. 300
milyon nfuslu lkede 314 milyon silah var. Dnyada
sivillerin kulland her 3 silahtan biri Amerikada ve
herkes bu tehlikeli oyuncaklar sorumlulukla kullan-
myor. rnein Amerikan toplumunun bir paras olan
motosiklet eteleri. lke tarihinin en byk motosiklet
etesi sava 2015 Maysnda Texas Wacodaki Twin
Peaks restorannda yaand. FBI tarafndan en tehlikeli
yasad eteler arasnda saylan Cossacks ve Ban-
didos motosiklet kulb yelerinin tuvalette balayan
yumruklu kavgas, restorann otoparknda silahlarn da
devreye girmesiyle savaa dnt. 9 kii ld, 18 kii
yaraland. Polis 192 ete yesini tutuklad.

66
 Amerikada Yksek Lisans ve Doktora yazmz-
da kendisinden bahsettiim, Purdue niversitesinden
arkadam Mike Parkinsonun ailesi Indiana eyaletinin
West Lafayette ehrinde iftilik yapar. Bir hafta sonu
iftliklerine davet edilmitim. Miken 25 yandaki kar-
dei Tom, arkadana yeni oyuncan gsteren bir ocu-
un heyecan ile bana uzun menzilli yeni tfeini gster-
di. Otomatik silahn marifetlerini grmek iin iftliin
byk bahesine ktk. Tom, deiik noktalara yerle-
tirdii ieleri epeyce uzak bir mesafeden tek tek vurdu.
Tepkimi lmek iin yzme baktnda gzleri gururla
parlyordu. Eve dndmzde tfeini titizlikle temiz-
leyip lks klfna koydu. Bu yeni model tfein drbn
gc ok yksekmi.
Dnelim Timothy McWeighe. Delikanl, Waco ola-
yndan ok etkilenmi. Yangnn gvenlik kuvvetlerince
kasten karldna inanan Timothy, bir rk sempatizan
tarafndan ekilen Waco Olay isimli videoyu defalar-
ca izlemi. Orada lenleri sayg ile anmak iin blgeyi
ziyaret etmi. Soruturmay yneten dedektifler Waco ve
Oklahoma olaylarnn ayn gne, 19 Nisana, rastlamas-
nn bir tesadf olmadn sylemilerdi.
McWeight, olaydan 4 yl sonra ine ile idam edildi.
Ateli silahlara ve patlayc maddelere sahip olma
kolayl Amerikada, bizlerin pek alk olmad yeni
terr kavramn da gndeme tayor. Sanayi toplumu
ayn zamanda bilgili, modern teknolojiyi ve bilimi kulla-
nan terrist muhaliflerini de yaratyor. Bazen tek kiilik
ordu olabilen bu insanlar kamuoyunu rehine alabiliyor.
Bir olayla konuyu aaym. 1990l yllarda Amerika bu
yeni terr ile tant. Posta ile gnderilen bombalar ile
deiik ehirlerde 23 niversite retim yesi, bilgisayar

67
uzman ve teknik elemanlar ciddi olarak yaralanrken bu
insanlardan 3 kii hayatn kaybetti. Btn kaynaklar-
n seferber eden FBI ve polis olay aydnlatamad. nce
sulunun macera peinde koan bir niversite rencisi
olduu zannedilmiti. San Francisco Examiner gazetesi-
ne yollanan mektupta zgrlk Klb isimli bir grup
sorumluluu stlendi. deolojilerinin sac veya solcu
olmadn vurgulayan mektup, tek gayelerinin kiiyi
doadan soyutlad iin modern bilim ve teknolojiye
sava amak olduunu sylyordu.
1995 yaznda Washington Post ve New York Times
bombacdan gelen bir teklif aldlar. Gazeteler bu ah-
sn manifesto niteliindeki mektubunu yaymladkla-
r takdirde posta terr sona erecekti. FBI ve editrler
arasndaki grmeler sonucu her iki gazete de mektubu
yaymlamaya karar verdi. Manifestoya gre sanayi dev-
rimi kompleks bir dnya yaratt ve insanlar teknoloji
zinciri ile kleletirdi. Bu srete arabalar hava kirlen-
mesine neden olurken, fabrikalar da evreyi harap etti.
Doann zehirlenmesini nlemenin tek yolu, insanlarn
kendilerini teknoloji zincirinden kurtarp basit bir hayat
yaamalar. Manifesto bu srete modern teknolojinin
ncln yapan kii ve kurumlara kar savan de-
vam edeceini vurguluyordu.
1996 Nisannda basn, Thedore Kaczynski isim-
li kiinin bombac olarak yakalandn haber verdi.
Olay u ekilde gelimi: Sann Chicagoda yaayan
annesi evini satar. Kaczynskinin erkek kardei David
tanmaya yardm ederken, yllar nce kaleme alnm
ve bombacnn gazetelerde yaymlanan manifestosuna
ok benzeyen fikirleri ieren yazlar bulur. Aabeyinden
phelenen David, FBI haberdar eder.

68
 Kaczynskinin hayat hikyesi ok ilgin. Lise an-
da matematik ve bilime olan ilgisi ile gz dolduran sank
burs ile Harvard niversitesine gider. Baar ile mezun
olduktan sonra Michigan niversitesinden mastr ve
doktorasn alr. 1960larda Berkeley niversitesinin
matematik blmne dhil olan gen bilim adam 2 yl
altktan sonra iini brakmaya karar verir. Blm ba-
kannn fikrini deitirmesi iin yapt srar netice ver-
mez ve Kaczynski akademik hayat terk eder. Bir sre de-
iik eyaletlerde seyahat eder ve 1970lerde Montanada
kk bir toprak satn alp, akarsu, elektrik ve her trl
modern olanaklardan yoksun bir kabin ina eder. Eski bir
bisikletle dolaan sank, gnlerini ehir ktphanesinde
okuyarak geirir. Kardeinin ihbar ile yakalandktan
sonra polis kk kabinde bomba yapmnda kullanlan
maddeler ve 3 daktilo makinesi bulmutu.
Amerikada, Kaczynskinin duyarl olduu evre
kirlenmesine kar mcadele eden yzbinlerce bilinli
insan var. Bal olduklar rgtleri, siyasi partileri kana-
lyla demokratik rejim iinde hakl olduklar davalarn
savunuyor, somut neticeler alyorlar; gelimenin tekerle-
ini geriye evirmeden, masum insanlarn elini, kolunu,
gzn havaya uurmadan. nk akan kan, ideoloji-
nin ierii ne olursa olsun, sadece toplumda fanatizme
duyulan nefreti arttryor ve fanatiklerin anlayamad
gerek u; kurumsallam demokrasileri bireysel terrle
ykmak mmkn deil.
2014 Hazirannda Nevada eyaletinin kumarhanele-
riyle nl kenti Las Vegasta bir rk ok daha yaand.
ki rk fanatik Jerad Miller ve kars Amanda Miller,
ounlukla polislerin le yemei yedii pizzacya gi-
derek, Bu bir devrimdir! diye barp ate at. Sald-
rda polis memurlar Alyn Beck ve Igor Soldo can verdi.
69
Daha sonra len polislerin silahlarn alan saldrgan kar-
koca, restorann karsndaki market zinciri Walmarta
girdiler. Burada da Joseph Robert Wilcox isimli alan
kurun yamuruna tutarak ldren ift olay yerine gelen
polislerle atmaya girdi. Yakalanacaklarn anlaynca
Amanda Miller nce kocasn bandan vurarak ldr-
d, arkasndan da intihar etti. ifti tanyanlarn basnda
kan aklamalarna gre rk kar-koca lkedeki o-
ulcu yapdan rahatsz olduklarn ve bir kar devrimle
Anglosakson hkimiyetinin yeniden inas gerektiine
inanyormu.
Elbette ki Amerika rk konusunda byk gelimeler
salad. Barak Obamann Cumhurbakan olabilmesi de
bu geliimin somut sonularndan birisi. lkede makro
dzeyde oulcu toplum yapsnda radikal bir deiime
yol aacak nedenler genelde yok. Amerikallarn ok b-
yk bir kesimi deiik rk ve kltrden gelen insanlarn
yaatt sisteme sadk. Ancak mikro dzeyde zaman
zaman patlak veren rk cinayetler toplumda ok etkisi
yaratyor. 2015 Hazirannda lke bir rk ok daha ya-
ad. Gney Carolina eyaletindeki Charleston kentinde
bulunan lkenin en eski kiliselerinden Emanuel Afrika
Metodist Episkopal Kilisesine silahl saldr dzenlendi.
Alts kadn erkek dokuz kii hayatn kaybetti. Kili-
seyi kana bulayan 21 yandaki Dylan Storm Roof isimli
beyaz rk olaydan 12 saat sonra Kuzey Carolinann
Shelby kasabasnda yakaland. Birka gn iinde olayn
detaylar basnda yer almaya balad. Dylan kamufle et-
tii silahyla kiliseye gider ve bir saat kadar cemaatle
seremoniye katlr, dua eder. Polise verdii ifadesinde
kilisede kendisine ok iyi davranldn, hatta nere-
deyse saldrdan vazgemeyi bile dndn syle-
miti. Ama aniden ayaa kalkar ve etrafna lm kusar.

70
Dylann ayn evi paylat yat Dalton Tyler basna
yansyan aklamasnda saldrgann bir hafta nce ken-
disine: Siyahlar dnyay ele geiriyor. Birilerinin be-
yaz rk iin bir ey yapmas gerek. Irk sava balatmak
istiyorum. ldrecek birilerini aryorum! demi fakat
Dalton bunu ciddiye almam.
Bu noktada bir parantez amak istiyorum; beyaz r-
kn tehlikede olduuna inanp silahlanan, rk sava ba-
latmak iin katliam yapan zihniyet sadece Amerikada
yaamyor. Norve, Avrupann en huzurlu ve kalknm
lkelerinden birisi. 2011 Temmuzunda lke tarihinin en
byk vahetini yaad. Anders Behring Breivik isimli
beyaz rk, nce yabanclara ve gmenlere lml yak-
lam nedeniyle hkmet binalarn hedef ald. 6 ton
gbre kulland el yapm bombay otomobiline ykle-
yip, Oslonun merkezinde uzaktan kumandayla patlat-
t, devlet binalarnda hasar olutu. Saldr sonras polis
niformas giyen rk, tekneyle 700 gencin kamp yap-
t Utoya Adasna gitti. Otomatik tfekle lm kusan
saldrgan, aralarnda Trk kkenli Gizem Doann da
olduu 77 genci ldrd. Adaya baskn yapan SWAT
timi terristi ayandan vurarak yakalad. Andersin in-
ternette yazd yazlar, att mesajlar, Norve halkn
gmen tehlikesine kar uyarmak iin bir devrimin
tetiklenmesi gerektii konusunda younlayor. Bir
makalesinde u soruyu soruyor: Btn gn bir bankta
oturup sakz ineyen bir Somalili nasl Norve vatan-
da olur?
Anders 21 yla mahkm oldu.
Bu kapsam ierisinde dier Avrupa lkelerinde yaa-
nan rk saldrlar da unutulmamal.

71
 Dnelim Amerikaya; Bakan Obama kilise saldr-
sn iddetle knad ve cenaze treninde yapt konu-
mada saduyu arsnda bulunup Amerikann bu eit
fanatik saldrlara teslim olmayacan vurgulad.
Bu kilise cinayeti ile birlikte gndeme gelen bir ko-
nuya da ksaca deinmek istiyorum. Olay takip eden
gnlerde Dylan Roofun, Amerikan Savanda
(1861-1865) Gney eyaletlerinde klelik dnemini sim-
geleyen Konfederasyon bayra ile ekilmi resimleri
basnda yer ald. lkedeki rk kiiler ve gruplar iin bu
bayran simgesel bir nemi var. lke 19. yzyln orta-
larnda Kuzey ve Gney olarak ikiye ayrld ve 620.000
bin kiinin ld, bir milyonun stnde insann sakat
kald bir sava yaad. Ekonomisi tarma dayanan
gney eyaletleri klelik dzeninin devamn istiyordu.
1861de Bakan seilen Abraham Lincoln ise bu dze-
nin kaldrlmas taraftar idi. Ancak klelik kalkarsa tar-
lalarda kim alacak, pamuu kim toplayacakt? Gney
eyaletleri birlik olup, Dylann resim ektirdii bayra-
n altnda savaa girdi. Bu savan ekonomik nedenleri
de var. Kuzey, Gneyin tarmsal rnlerini pazarlyor,
byk krlar elde ediyordu. Gney ise kleliin devam
yannda bu ekonomik smry sona erdirip, Avrupa ile
direkt ticaret yaparak elde ettii kr ile gene Avrupadan
sanayilemesini tamamlayacak makineler ithal etmek
istiyordu. Sanayilemi Kuzey ise yksek gmrk ver-
gileri koyup, Gneyi bu tehizat kendisinden almas
iin deta emperyalist bir politika izlemekteydi. Purdue
niversitesinde Amerikan tarihi hocas olan Prof. Pat-
rick Hearden i savan kleliin kaldrlmas gibi mo-
ral bir nedeninin olmas yannda, Kuzeyin bu emperyal
politikasnn da ok nemli bir etkisi olduunu vurgu-
lard. Neticede sanayilemi, ordusu gl Kuzey 4 yl

72
sren sava kazand. Konfederasyon bayra Gney
eyaletlerindeki devlet dairelerinde Amerikan bayra ile
birlikte dalgalanmaya balad. Kilise cinayetlerini kna-
yan Beyaz Saraydan gelen byk tepki zerine Gney
Carolina Kongre Binasndan bu bayrak indirildi. Ba-
kan Obama bayran Amerikan kltrnn bir paras
olduunu ancak dalgalandrmak yerine mzede olmas
gerektiini belirtti. Obamaya kar bakanlk seimini
kaybeden Cumhuriyeti Mitt Romney ve gene Cumhu-
riyeti Jeff Bush da bayran kaldrlmas iin ar yap-
mt. Gney i sava kaybetti ama klelii simgeleyen
bu bayrak beyaz rklarn kimliklerinin bir paras. te
Dylan Roofun bu bayrakla ekilmi resimleri bu tarih-
sel olaylar, tartmalar tekrar gndeme getirmiti.
9 Temmuz 2015te toplanan Gney Carolina Meclisi
oy birlii ile Konfederasyon bayrann devlet kurulu-
larndan kaldrlmasna karar verdi. imdi basklar dier
Gney eyaletlerinde. Bu bayra, rk gruplarla ilgisi
olmayan ama onu tarihlerinin bir simgesi olarak gren
Gneyli vatandalarn da bulunduunu belirtmeliyim.
Silahl terr eylemleri her an yaanabiliyor
Amerikada. Son bir rnek vereyim. 30 Eyll 2015te
Oregon eyaletinin Rosenburg ehrinde Chris Harper
Mercer isimli delikanl, bin rencinin eitim grd-
Umpqua Yksekokuluna (community college) silah-
l bir saldr dzenledi. New York Times gazetesinin ha-
berine gre okula 6 silahla gelen Chris snflara girer ve
rencilere hangi dine inandklarn sorar. Kendilerini
Hristiyan olarak tanmlayan rencileri, Sizi Tanrnza
kavuturacam! deyip ldrr. Toplamda 9 kii haya-
tn kaybetti. evresinde Nazi sempatizan olarak tan-
nan gen, gvenlik gleriyle giritii atmada l ele
geirildi. Bakan Obama olayn ardndan u aklamay
73
yapt: Maalesef bu eit olaylar Amerikada bir rutin
hline geldi. Silah sahiplerine zellikle ar yapyorum;
ister bu silah kurallarna uygun ekilde kullanyor ol,
istersen av iin, spor iin veya kendi aileni korumak iin
ol, senin iin konutuunu iddia eden organizasyonlar
seni gerekten temsil ediyor mu? Bu olaylar Amerikada
neredeyse her 3 ayda bir tekrar ediyor. Ancak sorumlu-
lukla bu sorunu zebiliriz.
Ateli silahlarn su ilemeye yatkn insanlar elinde
yaratt nefrete ramen Amerikan kltrnde bu teh-
likeli oyuncaklar ok popler. Mthi bir talep var ve
silah sektr onu karlyor. Ocak 2016 tarihli Fortune
dergisine gre silah irketleri 2015 yln rekor satlar-
la kapatm. Mesela sektrn ileri gelenlerinden Smith
Wessonun satlar %151 artarak lkenin en krl 15.
irketi olmu.
Sonu olarak diyebiliriz ki; Amerikada genel nfus
iinde fanatiklerin says %1den az olmasna ramen
rk oklar ve bireysel terr eylemleri tekrar yaana-
bilir. Ancak geen yazmzda da bahsettiimiz gibi bu
lgnlklar toplumun ok byk bir ksmnda nefretle
karlanyor ve Yeni Dnyada artk ark geri dndrme
olana yok. Amerikan gemisinin kaptanlar, aydnlar,
sanatlar, dnen insanlar bir gerei net olarak g-
ryorlar ki, lkenin oulcu yaps birok alanda lkeye
global rekabette stnlk kazandryor. Tek bir rnek ve-
reyim: Silikon Vadisi bugn dnyann en gl internet
yatrmclarnn, niversitelerinin, teknoloji sektrnde
en byk irketlerin bulunduu blge. Burada dnyann
her bir kesinden farkl kltr ve rktan gelen insanlar
dnyann geleceini ekillendirmek iin alyor. Ame-
rika bu insanlar olduklar gibi kabul ettii iin cazibe

74
merkezi oluyor. Her lkeden zeki ve yaratc insanlar
eken mknatsn bir ad da hogr.
Ksacas, toplumun demokratik rejimi yaatma konu-
sunda sahip olduu bilin dzeyi, fanatizmin en byk
panzehri.

75
 KAZANANLAR - KAYBEDENLER

1982 ylnda nl bir ekoslovak buz hokeyi oyuncu-

su Amerikaya iltica etti. Bir takm ile yapt szleme
ile toplumun kazananlar grubuna dhil olan atlet bir
televizyon spor programnda yeni lkesi hakknda yle
demiti: Amerika dnyann en ilgin yeri. Banka kar-
tn duvardaki kutuya sokuyorsun yzne para geliyor.
Ayn yllarda uzun boyu, dev elleri ile Nijeryal Ha-
keem Alujuan eitimi iin Houston niversitesine gel-
di. Lise yllarnda lkesinde kalecilik yapan gen atlet,
okulun basketbol kounun destei ile baskete balar.
Ksa srede niversite takmnda sivrilen Hakeem me-
zun olduktan sonra Houstonun profesyonel takm ile
mukavele imzalayp kazananlar kulbne ye oldu.
Yeni Dnya hakkndaki grlerini soran bir televizyon
muhabirine yle cevap vermiti: Birok lkede bulun-
dum. Amerika dnyann en zengin lkesi. Burada ok
mutluyum, bir baka yerde yaayamam.
ngilterede evinin kk bir odasnda kirac oldu-
um Avril Wardle isimli yal hanm iki haftalk Ame-
rika seyahatinden son derece olumlu izlenimlerle dn-
mt: Amerikallar dnyann en gzel evlerine sahip.
Geni odalar, her trl konfor, yemyeil baheler; sanki
rya gibi.

76
 Her Amerikal rya evinde mi oturuyor? Banka kar-
tn duvara sokunca suratna para m geliyor? Amerika
btn vatandalar iin dnyann en zengin lkesi mi?
Ohio niversitesinde Rus tarihi okutan Profesr Ste-
ven Miner, Stalin dnemini inceleyen konferansnda u
analizi yapar:
lk iki yllk kalknma plannn uyguland bu za-
manda sknt ve terre ramen kazananlar ve kaybeden-
ler vard. Stalinin merkez planna inanan veya inanm
grnen idareciler, uzmanlar, sanayi sektrndeki kali-
teli i gc iyi yaam artlarna kavutu. Kaybedenler
topra zorla ellerinden alnan kyllerdi.
1930larda Sovyetler Birliinde kaybedenleri, bu-
gn Amerikan toplumunda ezilerek byk ehirlerin
meydanlarn igal eden, parklarda uyuyan yeni fakir
snf ile karlatrmak elbette ki mmkn deil. Kullan-
mak istediim Minern kazananlar-kaybedenler iki-
lemi. zellikle 1980lerden sonra yeeren yeni fakirler
Amerikann evsizleri. Siyah-beyaz, yals-genci, ka-
dn-erkei ile kaybedenler lkenin nemli sosyal sorun-
larndan birisini oluturuyor.1
San Francisco, turistlerin gzde ehirlerinden birisi-
dir. ehir merkezindeki dev gkdelenleri, lks dkkn
ve otelleri, sokaklar dolduran her millete mensup insan,
lokantalar, yumuak iklimi ile ilgi eken ehrin bir di-
1. Evsizleri konu alan kitaplar iin bkz: George Thorman,
Homeless Families (Springfield, Ill. : C. C. Thomas, 1988); Ka-
ren Heusel, Homeless Children: Their Perspectives (New York:
Garland Publishing, 1995); Meredith Van, Homeless Famili-
es: Causes, Effects, and Recommendations (New York: Garland,
1993); Michael Evans, Homeless in America (Washington D. C.
: Acropolis Books, 1988).

77
er yz daha var: Toplumun tabannda ezilen evsizleri.
ehrin ana caddelerinden olan Market Streette, Mission
blgesinde bu yeni snf her kede grrsnz. Alkol
ve uyuturucu madde ile kendinden gemi insanlar sal-
lana sallana yrr. Kaybedenler birka para eyadan
oluan portatif evlerini sper marketten yrtlm tel
araba ile turistlerin akn ve soru dolu baklar arasnda
bir keden dierine tar.
Kirli elbiseli, sa sakal birbirine karm kaybeden-
lerin hepsini ayn kefeye koymak elbette ki ok yanl.
Sosyologlar psikolojik, ruhi, ekonomik ve ailevi neden-
lerle bu yeni snfn doduunu yazyor. Kaybedenler
sokak ortasnda yolunuzu kesip para dilenenlerden, ulu
orta politik nutuk atanlara kadar uzanr. 1988in scak
bir Haziran gn, Market Streetteki McDonaldsda le
yemei yiyenler bir Afrikal-Amerikalnn gr sesi ile ir-
kildi:
Vietnam Savanda milyarlarca dolar harcadk. Ne-
den? Btenin byk bir ksm hl silahlanmaya gidi-
yor. Neden? Politikaclar seiyoruz ama Washingtona
gittikten sonra szlerini unutuyorlar. nsan yerine kon-
muyoruz. Neden? Neden?
ri yapl konumac, etrafa meydan okuyan baklar
attktan sonra asker admlarla nmzden geip mekn
terk etti.
Berkeley niversitesinin ktphanesinde aratrma
yaparken tantm bir Trk renci u olay anlatmt:
1987de Amerikada bulunan Blent Ecevit, Trk -
renci Dernei tarafndan niversiteye konferans verme-
ye davet edilir. Californiadaki militan Ermenilerin terr
ihtimaline kar Amerikan hkmeti Ecevitlere geni bir
ekipten oluan korunma temin eder. Siyah gzlkl, iri

78
csseli sivil polislerin yaratt kordonu sessizce kran
bir evsiz para istemek iin Ecevite doru yrynce pa-
nik kar ve elimsiz vatanda apar topar olay yerinden
uzaklatrlr.
Amerikan politik yaps iinde aznlklarn politika-
clar etkileyebilmelerinin tek yolu rgtlenip bask gru-
bu hline gelmeleridir. Yeni fakir snfn bu imkn yok.
zel ve din kurulularn salad yardm ile yaam
sava veren kaybedenlerin ou seim ktklerine bile
kaytl deil.
Genel olarak muhafazakr zihniyet kaybedenlerin
kendi hatalarndan dolay toplumun dibine indiine ina-
nyor. nanlarna gre eer bu vatandalar disipline olup
i bulsa, sosyal snflar arasnda katlk deil esneklik
olan Amerikada konumlarn deitirebilirler. Devletin
kaybedenleri desteklemek iin kaynaklarn kullanma-
s, alan, vergi deyen vatandalar nezdinde haksz-
lk olacaktr. 1980lerde Cumhuriyeti Bakan Ronald
Reagan btede yapt kesintiler ile evsizlerin saysn
arttrmakla sulanyordu. ABC televizyonunun liberal
grl haber eleman Sam Donaldson bir yorumunda
muhafazakr Reagann aslnda yumuak kalpli olduu-
nu, srtndaki paltoyu ekinmeden bir fakire verebilece-
ini, ancak dnya gr olarak devletin bu konuda bir
sorumluluu olduuna inanmadn sylemiti.
Demokrat Partinin liberal kanadna gre ise Was-
hington nclnde dzenlenen ekonomik ve sosyal
programlar ile toplumun tabanndaki bu yara sarlma-
ldr. in gerei, bireysellik Amerikan kimliinin ana
unsurlarndan birisi olduu iin, zel kurulular ve say-
lar ok az olan idealistler dnda bu sevimsiz konuyla
itenlikle ilgilenen pek kimse yok.

79
 Utah niversitesi renci gazetesi Chroniclen 31
Temmuz 1991 tarihli saysnda, Stuart McDonaldsn
Doru Politikaya Sahip Olanlar Ezilenlere Yardm Et
balkl mektubu kt. Yazara gre bugnn Ameri-
kasnda birok vatanda sistem tarafndan ezilip ikin-
ci snf insan muamelesi gryor. Bu srete zellikle
etnik aznlklar ve evsizler ayrmcla hedef olmakta.
Problemin liberal Amerikallarn politikaya arln
koymas ile zleceine inanan Stuart ile 1990 yaznda
tanmtm. niversitenin Yabanc Diller Blmnde
sekreter olarak alyordu. Mektubunu okuduktan sonra
kendisine, bu dertlerin tamamen zld bir toplumun
olup olmadn sorduumda: Baka bir lkede rnek
aramak sorunum deil. Ben mevcut dzeni tabandan ge-
len bir bask ile yumuatp, ezilenler lehine deitirmek
istiyorum, demiti.
Chroniclen 7 Austos tarihli saysnda Stuarta ce-
vap veren Daniel Longstalfn mektubu yaymland. -
renci olan yazar yle diyordu:
Sayn Donalds, btn beyazlar ayn kategoriye ko-
yup onlar ezenler olarak gryor. Tarih sre iinde ya-
plan hatalar kabul ediyorum. Ancak bir genelleme ile
btn beyazlar sulamak ok yanl. imdi beyazlardan
intikam almak iin ellerinden ilerini mi alalm? Vergi-
lerini mi arttralm? Ezilenler ile denge kuruyoruz diye
yeni dengesizlikler mi yaratalm?
Lise yllarnda Amerikan futbolu oynayp, daha sonra
tarihi olmaya karar veren Tom isminde bir arkadam
vard. Utah niversitesinde mastr yapan delikanl De-
mokrat Partinin muhafazakr kanadn destekliyordu.
Bir sohbetimizde konuyla ilgili olarak yle demiti:

80
 Dnya tarihi bugne kadar sosyal problemlerin ol-
mad bir dzene tank olmad. Kiisel inancm u
ki, gelir dalmndaki byk dengesizliklere ramen
Amerikada etnik aznlklar, gmenler ve fakirler dier
lkelere kyasla daha ansl. Ben Los Angelesta by-
dm. Ailem hl orada yaar. ehirde her trl dengesiz-
lii aka grrsn. Ama bunun yannda birok olumlu
gelime de var. rnein, Asyal gmenler kendi ilerini
kuruyor. Bakkal, manavlk, lokantaclk yapp ocukla-
rn en iyi niversitelere gnderiyorlar. Evsizler ise ayr
bir konu. Politikaclarn bu derde nasl are bulunaca
konusunda kesin grleri yok. Problem ertelenerek ge-
itirilmeye allyor.
Amerikada kazananlar sadece sporcular, mzisyen-
ler ve sanatlar deil. zellikle teknik konularda eitim
grm olanlar zel sektrde yksek maala i buluyor.
irketler niversitelerin teknik blmleri ile yakn temas
iindedir. Mhendislik, bilgisayar, uzay aratrmalar,
matematik gibi dallarda Amerikann en iyi niversite-
lerinden olan Purduede bu ilikiyi grmtm. Mezu-
niyete yakn dnyann tannm firmalar okulda kamp
kurard. Sene iinde uzun salar, dank giysileri ile
dolaan renciler bu dnemde muhafazakr bir gr-
ne brnp gerek hayata adm atmaya balard.
Amerikada birok lkede olduu gibi maalesef sos-
yal bilimlere kar genel bir ilgisizlik vardr. niversite-
lerde birok renci bu derslere alnmas zorunlu kap-
samnda olduu iin kayt olur. Purduede mhendislik
okuyan arkadam Mark bir sohbetimizde: Bir trl an-
lamyorum; mhendis olmak ile Milattan nce yaam
bir dnrn hayatn renmek arasnda nasl bir iliki
var? demiti.

81
 Lisansst diplomas olmayan sosyal bilimcilere
denen cretin azl da bu grn toplumda yaygn-
lamasna yardm ediyor. Utahda Thomas isimli arka-
damn, ocuklar ok seven 13 yandaki kz kardei
Jakobi meslek semede zorluk ekiyordu. Kendisine il-
kokul retmenlii tavsiye edildiinde yzn burutu-
rarak: retmenlerin alktan nefesi kokuyor, demiti.
Jennifer isimli arkadam amcasnn kendisine, Sosyo-
loji okuyacaksn da ne olacak? Bankada dz memur ola-
rak dk cret mi almak istiyorsun? dediini sylerdi.
Bunlar sivri rnekler. Ne retmenlerin nefesi kokuyor
ne de balang maa dnda bankada dk cret al-
nyor. Belirli bir hayat standartlar elbette ki var. Ancak
gerek olan, teknik alanlarda eitim alanlara kyasla ma-
alarnn dk olmas.
Amerikada, resmi bir diplomaya sahip olmasa-
lar da yksek gelir elde eden bir kesim daha vardr;
zanaatkrlar; zellikle otomobil ve her seviyede bir eyi
onaran tamirciler. Geri bu elemanlarn ou meslek li-
selerinden mezundur ama diplomasz olmasna ramen
kazanc gayet iyi olanlarla ahsen tantm. Salt Lake
Cityde Amerikaya bir yk gemisiyle gelip, kaak ola-
rak lkeye giren Taner isimli bir vatandamz vard.
Trkiyede alayl yetien bir mermer ustas olan Taner
alma statsn kazanmak iin bir Amerikal ile ev-
lenmi. Tantmzda ileri gayet iyiydi. ok drst,
alkan ve sempatik olan arkadam Robert De Niroya
benzerdi. 3-4 yl iinde ileri katland, Chicagoya yer-
leti ve son duyduuma gre milyonerler kulbne
ye olmu.
Sosyal bilimciler teori iinde kaybolup toplumdan
soyutlanmakla eletiriliyor. Utah niversitesinde Ame-

82
rikan Tarihi okutan Profesr Sandra Taylor bir konferan-
snda u olay anlatmt:
Bizler gerek dnyada yaamamak ile sulanyoruz.
Geenlerde bir bey ile konuuyordum. yle dedi: Ho-
cam ben kamyon ofrym. Sper marketlere yiyecek
tayp milletin karnn doyuruyorum. Siz ise niversi-
tede rahat koltuunuza oturup masa banda dnyann
problemlerini zyorsunuz. Kendisine yle cevap
verdim: Bir toplumun her ie talebi var. Kamyon ofr-
leri olmasa reticiden tketiciye mallar kim tayacak?
Temizliki arkadalarmzn yokluunda ehirlerimizi
kim temizleyecek? Sosyal Bilimciler gemiten ders -
karmasa, toplumsal sorunlarn zlmedii takdirde ge-
lecekte tekrar edeceini kim syleyecek? nemli olan
birbirimize ihtiyacmz olduu bilincine eriip, yapt-
mz deiik ilere sayg duymak.
Ekonomiye yeni bir rn sunabilen kiiler ve pazar-
da i alan yaratabilen kk irketler de ksa zamanda
kazananlar grubuna dhil oluyor. lkenin drt bir k-
esinde dzenlenen fuarlarda yeni bulular sergilenir.
rnn piyasada baarl olacana inanan zel irketler
yeni fikrin elinden tutar. Byle bir pragmatizm ortamn-
da gerekleen icatlar Amerikan ve dnya ekonomisinde
katma deer yaratyor.
Doktorlar ve di hekimleri de kazananlar kesiminin
yeleri. Utahn Salt Lake City ehrinde tandm Di
hekimi Briant Badger haftada 3 gn alr, dier gnler
hobisi olan maraton iin antrenman yapard. Ayn ehirde
tantm, stanbul a Doktor Jim Abbott, 8 ay youn
alr, 4 ay dnyay gezerdi. Bu arada dnyay bilen bir
insann stanbul sevdasn yabana atmayalm; size syl-
yorum karamsarlar. Tazminat, adi sular ve boanma

83
davas amada dnya rekorunu elinde tutan Amerikada
avukatlar da bu gruba dhildir, elbette ki hkim ve savc-
lar da. yi niversitelerin iktisat ve iletme blmnden
mezunlar ile MBA derecesine sahip profesyoneller de i
dnyasnda youn talep grrler.
Kazananlar statsne girmede sadece para sahibi ol-
may kstas alanlar keyi dnmek iin kanunsuz yollara
da bavuruyor. Beyaz yakal su terimi ile ifade edilen
bu sular ileyenlerin says epey kabark. 1988 ylnda
FBI, John Walker isimli, Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
alan bir uzman Sovyetlere asker belge satt iin tu-
tuklad. mr boyu hapis cezasna hkm giyen Walker,
4 Austos 1991de CBS kanalndaki 60 Dakika progra-
mnda Mike Wallasn sorularn cevaplad:
Neden bu suu ilediniz?
Paraya olan dknlmden.
Sattnz belgelerin son derece hassas olduu syle-
niyor. Vietnam Sava srasnda temin ettiiniz bir belge-
yi Sovyetler, Vietkonga vermi. Bir Amerikan birliinin
harekt plann kapsayan srr deerlendiren Vietkong
btn grubu imha etmi. 18-20 yandaki vatandalar-
nz ldrlnce vicdan azab ekmediniz mi?
Evet ektim. Ancak paraya olan dknlm beni
kr etmiti. Bugn Amerikada binlerce insan kanunsuz
yoldan para kazanmyor mu? Borsadaki skandallar sk
sk basna yansyor. Son olarak tasarruf bankalarnn -
kn grdk. Agzl bankerler gzlerini krpmadan
emeklilerin mr boyu biriktirdii paray ald. Birok
emekli ok geirdi, kalpten ld. Benim suum bu ban-
kerlerinkinden farkl deil. Paraya olan dknlmz
bizi su ilemeye itiyor.

84
 Daha nce belirttiim gibi, gelir seviyeleri arasndaki
dengesizlikler Amerikada sosyal patlama yaratmyor.
Toplumun byk ounluu piyasa ekonomisinin arz ve
talep kanunlarnn doal olarak bu eitsizlii yaratt-
na inanmakta. 1985te Purduede profesrlerin maala-
r zerine inceleme yapan politika bilimi doktora aday
Steve Baner bana cret cetvellerini gstermiti. M-
hendislik, kimya, fizik, matematik, kompter ve dier
teknik alanlarda retim yeleri ylda 75-100 bin dolar
arasnda kazanrken, sosyal bilimlerdeki en yksek gelir
senede 50 bin dolar civarndayd. Bu dengesizlik bilim
adamlarn neden dzene kstrmyor? Niin konuyu
aka ile geitiriyorlar?
Dallastaki Southern Methodist niversitesinde
(SMU) Alman tarihi okutan Profesr Donald Niweyk,
Hitlere iktidar yolunu aan Weimar Cumhuriyetinin
ekonomik problemlerini anlatrken enflsyon faktrne
zel bir nem verir. Zamann Alman marklarn snfa
gsterip:
Weimar Almanyasnda bu paralarn deeri sfra
yaknd. Enflasyon ile mcadele edebilmek iin sabit
gelirlilere gnde iki deme yaplrd. Maamdan bu-
naldmda bu eski marklara bakp, Gelirim Weimar Al-
manyasndaki cretler kadar da kt deil, deyip avu-
nuyorum, derdi.
Amerikada cretler ve hayat pahall eyaletlere
gre deiiyor. Birok eyalette ylda 70-100 bin dolarlk
gelir seviyesi bireye rahat bir evde oturmay, iyi bir araba
sahibi olup sistemin nimetlerinden faydalanma imkn
verir. rnein, bu oranda sabit geliri olan bir vatanda
bankalarn verdii kredilerden yararlanp ev alabilir.
Profesr Steven Miner ile bir sohbetimizde gelir dal-

85
mndaki dengesizliin kendisini tedirgin edip etmediini
sorduumda gen bilim adam yle cevap vermiti:
Ben iimi sevdiim iin yapyorum. ocukluum-
dan beri ilgi duyduum iin tarihi oldum. in para y-
nn dnmedim. Ailemi geindirecek kadar gelirim
olduktan sonra bir sporcunun milyonlar kazanmas beni
ilgilendirmiyor.
Purduede politika bilimi okutan Profesr Michael
Weinstein maddi eitsizliklere ramen, kendisine istedi-
i ekilde ders verme zgrl salad iin dzenin
taraftardr. nsanca yaayabilecei bir geliri olduktan
sonra dncesine kelepe vurulmamasn sistemin ba-
ars olarak grr.
Bu iki profesrn lml grlerine ramen genellik-
le akademisyen ve eitimsiz zenginler arasnda karlkl
bir eziklik vardr. SMUda Amerikan tarihi okutan Pro-
fesr Judit Anderson bir konferansnda yle demiti:
Dallasta sosyal kulplerin byk bir prestiji vardr.
Geen gn bir kulpte Texasn tannm bir i adam
ile sohbet ediyordum. Aynen yle dedi: Benim okula
gitme ansm olmad. Kendimi para kazanmaya adadm.
Gayem bu yoldan toplumda kendime yer bulmakt. Dn-
yay dolatm ama iimde okul eitimine kar duydu-
um eksiklik her zaman beni rahatsz etti. Her yl So-
uthern Methodiste para balyorum. Genlere imkn
yaratmak beni mutlu ediyor.
Dallastaki Texas niversitesinden ekonomide dok-
torasn alm olan arkadam mer Yurtseven konuyu
tarttmz bir sohbetimizde gerei yanstan u yoru-
mu yapmt:

86
 Akademisyenler ve zenginler arasnda sessiz bir tan-
siyon var. stisnalar olabilir, ama ayn anda hem milyo-
ner hem de bilim adam olmak zor. Aydnlar ok para
kazanamad, diplomasz zenginler de aydn statsne
sahip olamad iin birbirini kskanyor.
Belirli bir sabit cret ile yaam mcadelesi veren in-
sanlar doal olarak serbest piyasada kendilerinden daha
ok kazananlara kar bir phe, gvensizlik duygusu
gelitirmekte. 1988 yaznda Berkeleyde ahit olduum
bir olay anlataym. Genellikle Berkeley niversitesinin
rencileri siyasi yelpazenin solunda veya liberal de-
mokrattr. Bir cumartesi gn, J. C. Penney maazasn-
da alrken niversiteli bir gen ile konuuyordum.
Fiyatlarn yksekliinden ikyet eden delikanl btn
kabahati muhafazakr Reagan hkmetinde buluyordu.
O ana kadar varln fark etmediimiz iri csseli, orta
yal bir mteri delikanly hedef alarak ateli bir slup-
la haykrd:
Bu lkenin problemi senin gibi psrk, karamsar,
aydn geinen insanlar. Gayret edersen para kazanrsn.
Ben ticaret ile urayorum. defa ifls ettim. Ama
ylmadm, gece gndz altm, risk aldm. imdi mil-
yonerim. Karamsar olacana git kendine i bul. Bir ey
yarat, ekonomide bir ihtiyaca cevap ver.
Dier mterilerin ne olup bittiini anlamak iin bize
doru gelmesi ile utanan gen sessizce maazay terk
ederken, orta yal bey kafasn iki yana sallayp, mrl-
danarak paltolara bakmaya devam etti.
Aralarnda kltrel, sosyal ve ekonomik dayanmay
srdren etnik gruplar da Amerikann kazananlar kesi-
mine dhildir. zellikle Yahudiler, Yunanllar, Ermeni,
talyan ve rlandallar ekonominin her kesinde kendi-

87
lerine yer tutmutur. ifte milliyetli bu vatandalar lo-
kantaclktan bamsz irketlere, ihracat-ithalat sekt-
rnden bankacla kadar uzanan her alanda sz sahibi-
dir. rgtlenmilerdir ve byk mali gleri olduu iin
Amerikan politik yaps iinde bir bask grubu olarak da
fonksiyon ifa ederler. 1988 Demokrat Parti bakanlk
aday Yunan asll Mike Dukasisin kampanya alan-
lar, sadece Boston blgesinde telefon rehberindeki Yu-
nan isimli vatandalara telefon ederek bir milyon dolar
toplamt. Politikaclar mahalli ve genel seimlerde bu
etnik gruplarn sesini dinlemek zorundadr. Mesela bir
politikacnn Californiada Ermeni ve Rum, Bostonda
rlandal, Texasta Meksikal, New Yorkta Yahudi ve
talyanlar karsna alarak seim kazanmas ok zordur.
Kazananlar ve kaybedenler gruplarn snflandrrken
sadece gelir seviyesini kstas almak elbette ki yanl. An-
cak bu ly kabul eden Amerikan toplumu; bu yazar
deil. stisnalar var, ama lkenin ok byk bir oun-
luu hayatta baarl olmay tanmlarken bu kstas kul-
lanyor. Maddeye sahip olma igdsnn ekonomiye
canllk getirdii bir gerek. Fakat ayn igd negatif
neticeler de yaratmakta. Kii ve toplumun huzuru iin
madde ile mana arasnda denge kurabilmek ok nemli.
Bu dnce devrimini yapm Amerikallar gnll r-
gtlerde, sivil toplum kurulularnda, cret seviyesi d-
k ama insanolunun fiziki, ruhi ve zihn geliimi iin
art olan ilerde ter dkerken grrsnz.
Amerika en iyi ile en ktnn bir arada yaad
elikiler lkesidir. Bir yanda dnyann en iyi niver-
siteleri, ktphaneleri, verimli tarm sektr, teknoloji
merkezleri, hastaneler, alveri merkezleri, spor tesisle-
ri, doal parklar; dier yanda, zellikle byk ehirleri
terre boan eteleri, uyuturucu madde satm ve kulla-
88
nm, sanayi lkeleri iindeki en adaletsiz gelir dalm,
azna kadar dolu hapishaneleri, evsizleri Ksacas
kazanan ve kaybedenleri. Dnyada herkesin kazand
bir toplumun olmad bir gerek. Ancak Amerikadaki
elikiler, lkenin genel zenginlii dikkate alnd za-
man insan dndryor.
21. yzylda, bu tezatlar radikal bir dzen deiimine
yol aar m? Bu soruya hayr diye cevap verebiliriz.
Amerika geni corafyas, doal kaynaklar, makro sevi-
yede iyi ileyen ekonomisi ve demokratik kurulularnn
yardm ile toplumsal sorunlar dengeleyip elikiler l-
kesi olarak yaamna devam edecek.

89
 DER AMERKA

Eitim, grg, iyi bir aileden geliyor olmak insano-

lunun ak fikirli, dier inanlara saygl, kibar ve ho-
grl olmasna yardm ediyor. Amerikada zellikle
niversite evrelerinde bu eit insanlarla tanrsnz.
Size kaplarn aarlar. Bulunduum niversitelerde -
retim yeleri ve dier personelin evlerinde grdm
misafirperverlii her zaman hatrlarm. Bu dostlarmla
iletiimim hl devam ediyor. Ancak her lkede olduu
gibi, bir anlay standart l olarak toplumun btn-
ne yanstmak mmkn deil. Kendileri ile bar iinde
olmayan, hrn, dar grl Amerikallarn farkl deer
llerine sahip olduklarn grrsnz; her lkede ol-
duu gibi. Bamdan geen bir olay anlatarak madalyo-
nun bu yzne de deineyim.
Salt Lake Cityde University Houseda iki yl kaldk-
tan sonra Utah niversitesine yakn eski bir eve tan-
mtm. Yeni yerin avantaj iinde kk bir mutfakla
tuvaletin oluuydu. Sekiz kiracnn oturduu binann y-
neticisi eskiden uyuturucu madde kullanm Galen Ure
isminde bir vatandat. Ayn evde oturmayan binann
sahibi Dick Cheney kira toplanmas ve onarm ilerini
Galena brakmt.

90
 Galen ksa boylu, gbekli, genliinde ine ile da-
marlarna morfin pompalamaktan kollar yara iinde
kalm birisiydi. Ksa kollu gmlek giymezdi. Son 5 yl-
dr uyuturucu madde kullanmadn syleyen delikan-
lnn alkol alkanl devam ediyordu.
Galen 1993 yaznda uyuturucu madde satn ald
phesi ile tutukland. Kendisi bu eit mallarn pazar-
land Pioneer Park civarnda alm yaparken grlm.
Polis Galen takip ederek durdurmu, ancak polisin id-
diasna gre bu arada delikanl maddeleri yutmu.
Babasndan sonra hapiste kendisini ilk ziyaret eden
bendim. Yapabileceim bir yardmn olup olmadn
sorduumda:
Senin ikna yetenein var. Ltfen polisle konu. Ha-
yatm dzene sokmaya altm, yeniden okula ba-
layacam syle. Eer, hapiste kalrsam btn hayatm
snecek, dedi.
Odama dndkten sonra polis karakoluna telefon ede-
rek Galenn istedii ekilde bir kompozisyon sundum.
Grevli, bir yabanc olarak gsterdiim ilgiye teekkr
edip, bu noktada yasal mekanizmann ilemesini bekle-
mekten baka hibir eyin yaplamayacan syledi.
Bir hafta sonra Galen delil yetersizliinden serbest
brakld. niversiteye balamt, ancak baarsz olun-
ca brakt. Kirac olarak geimsiz, sinirli davranlarna
hedef olmaya baladk. Konuma ekli, tonu tamamen
deimiti. Patronluk taslamas herkesi rahatsz ediyor-
du. Bir gn iki arkadam ziyaretime gelmiti. Koridorda
karlatmz Galen sfatn unutarak arkadalarma
tantrdmda, ban kaldrp, gbeini ileri karta-
rak: Ben bu binann yneticisiyim! dedi. Galenn

91
yeni tutumu bana yllar nce Ankarada ahit olduum
bir olay hatrlatyordu. Bir ramazan aynda iftar vakti
Necatibeyden Bahelievlere gitmek iin dolmu bek-
liyordum. Uzun bir kuyruk vard. Bir deneki elindeki
sopay sallayarak millete baryordu:
Kaldrma k. abuk ol. Hzl yrsene be!
in garibi kimse de sesini karmyordu. Crtlak sesi-
ne daha fazla dayanamayp:
Ne baryorsun, kapat eneni! dediimde, delikan-
l gzlerimin iine bakp:
Aabey, eer burada da baramazsam nerede ba-
racam? Brak da nefsimizi rahatlatalm. Fakirin elen-
cesini elinden alma, demiti.
Galenn yeni tutumunu alttan almaya karar vermi-
tim. Ancak patronluk pozlar artnca selm sabah kes-
tim.
Dick Cheney ile samimi bir arkadalm vard. Ksa
aralarla kaza sonucu iki yetikin olunu kaybeden bina-
nn sahibi tarihi ok severdi. Arada telefonda konuur,
gemiin altnda gnlk politik olaylar yorumlar-
dk. O srada iktidarda olan baba George Bush hk-
metinin Savunma Bakannn ad da Dick Cheney idi.
Kendisine:
Size kira iin yazdm ekleri saklyorum.
Trkiyeye dndmde arkadalarma gsterip, Bir
tarihte Savunma Bakan Dick Cheney kampanyasna
yardm ettim diyeceim, diyerek takldmda: Lt-
fen rvet verdim demeyin. Dnyada politikaclarn iyi
bir imaj yok. Ben de isim benzerliinden dolay kfr
yemeyeyim, derdi.

92
 Bir gn odamdaki tuvaletin musluu bozuldu. Dick
Cheneye telefon ettim. Tamircinin telefon numarasn
verdi ve bir baka arza olursa kendisini aramam istedi.
Musluun tamir edildii gnn akam kapm krlrca-
sna tekmelendi. Kapy atmda karmda soluk solu-
a haykran Galen buldum: Sen kendini ne zannedi-
yorsun? Ben bu binann yneticisiyim. Beni ap Dick
Cheneye nasl telefon edersin? Beni arkadan baklayp
ynetici olmak istiyorsun. Bunu anlamayacak kadar ap-
tal mym? Sen daha eki kullanmasn bile bilmiyor-
sun. Nasl ynetici olursun?
Dnyadaki en zor ilerden birisi dengesiz insanolu
ile uramaktr. Kendisine bunun son derece basit bir
olay olduunu, musluk tamir edildiine gre bir prob-
lemin kalmadn syledim. Galen kudurmuasna ba-
ryordu:
Seni bu binadan attracam. Bana tuzak kurmann
cezasn ekeceksin!
Galenn odas benimkinin karsndayd. Aniden ko-
ridorda onarlmak iin bekleyen bir lambay kapp btn
gc ile kafama indirip odasna kat, kapsn kilitledi.
Kapy kilitlemi olmas olayn bymesini nledi, yok-
sa
Amerikada bir eve zorla girmeye alrsanz, ola-
yn akn gren ahidiniz de yoksa kanun nnde
eliniz ayanz balanr. rnein, 1993te Holloween
kutlamas srasnda Texasta ilenen bir cinayet ok il-
gintir. Bu zel kutlama gecesinde vatandalar deiik
kostmler giyip sokak, gece kulb veya ev partilerine
gidiyor. Texasta kostml bir Japon renci parti iin
gidecei evi ararken yanl bir adrese gitmi. Ev sahibi
pencereden kapsnn nnde tanmad esrarengiz ki-

93
iyi grnce panie kaplp silaha sarlm. Get lost!
(ek git!) uyarsn anlamayan renci bozuk ngilizcesi
ile durumu izah edemeyince silah atelenmi. renci
derhal ld ve olay Japonyada byk bir yank yaratt.
Avukat mahkemeyi silahn nefsi mdafaa iin atelen-
diine ikna edince sank serbest brakld.
Odama dndmde alnmdan kan aktn grnce
tedbir iin Holly Cross Hastanesinin acil servisine git-
tim. Hastane polisi rapor yazmam isteyince olayn basit
bir kaza sonucu olduunu syledim. Ben hastanede iken
Galen kendisi gibi alkol iesinde yaayan bir arkada
ile bir senaryo hazrlam. Eve dndmde merdiven-
lerde karlatm bu gen bararak:
Ben her eyi duydum. Sen Galen lmle tehdit
edip zorla evine girmek istedin. Kendisini savunmak
iin sana lamba ile vurdu! demesin mi! ldrmak m,
glmek mi gerek bilemedim. eytan ikisini tut, karpuz
gibi kafalarn parala dedi ama yalanc ahit ile ipe bile
gidersiniz. Saduyumu dinleyip, elimsiz delikanlya
glp getim.
Ksaca demek istiyorum ki Amerikay da, her lkeyi
olduu gibi dorular ve yanllaryla olduu gibi deer-
lendirelim.
2011 yaznda Amerikaya tekrar gittiimde Utaha da
uradm. niversitedeki arkadalarm ziyaretten sonra
eski evime gittim. Galen hl oradayd. Zaman iinde
kokain ve sigara burun ve gsn tkad iin oksijen
tp yardmyla nefes alabiliyordu. Gemiten tek keli-
me etmeden iki saat sohbet ettik.
Ben iimden hakkm hell ettim, onun inancn bil-
miyorum.

94
 TARHTEN DERS ALMAK

Amerika, Souk Sava dneminde emperyalizme

kar bamszlk sava veren lkelerin isteine olumlu
cevap vermedii, sosyal deiim taleplerinin Moskova
ve Pekinden dikte ettirildiine inand iin d politi-
kasnda byk hatalar yapt. Kuzey Vietnamda Ho Chi
Ming, Kbada Fidel Castro ve Nikaraguada Sandanis-
talar Washingtondan destek grmeyince kademe kade-
me komnist kampa yaklat. Bu hareketleri tedirginlik
ile karlayan Washington, Amerikann da bir ayaklan-
ma ile ngiliz emperyalizminden kurtulduunu unutmu-
tu.
1776da yaymlanan Amerikan Bamszlk Bildir-
gesi baz nc Dnya liderlerine klavuz oldu. rne-
in 1945te Kuzey Vietnamn bamszlnn kutlan-
d mitingde Ho Chi Ming bu bildirgeden pasajlar oku-
yarak, btn isteklerinin d basklardan uzak bir lke
yaratmak olduunu sylemiti.
Amerikann bamszlk hareketlerine neden olum-
suz davrandn cevaplamadan nce, ksaca Yeni
Dnyann ngiliz emperyalizmine kar verdii mca-
deleye bir gz atalm. Amerika, 1756-1763 yllar ara-
snda ngiltere ve Fransa ile savat. ngilizlerin galibi-
yetiyle sona eren savalar btelerine byk mali kl-

95
fet ykledi. Sorunu Amerikadaki 13 Kolonisine yeni
vergiler koyarak zeceine inanan Londra, neticede
Amerikann bamsz bir devlet olarak domasn sa-
layan atei tetikledi.
Kolonilerde yaayanlar ngiliz vatanda idi. ngiliz
kral, parlamento ve kilisesine bal olan insanlar ver-
gileri protesto ile nleyebileceklerini zannetmiti. Bu
amala duyulan honutsuzluk dilekeler ile Londraya
bildirildi. Ancak vergiler birbiri ardndan gelmeye de-
vam etti. Diplomatik giriimler neticesiz kalnca halkn
honutsuzluu sokaklara tat.
Boston blgesinde ngiliz vali ve dier ileri gelen
yneticileri temsil eden kuklalar yakld. 1764te ngiliz
parlamentosunun kard Sugar Act ve bir yl sonra
yrrle giren Stamp Act, yani eker ve pul vergileri
getirince protestolar iddetlendi. Londra dzeni korumak
iin kolonilere daha fazla asker yollamaya balamt.
Sade vatandalar vergilerden direkt olarak etkilenince
sokaa dklenlerin says da artt. ngiliz askerleriyle
yerli halk arasndaki atma gnlk hayatn bir paras
hline gelmiti.
1773te Tea Act yasasnn aya getirdii ver-
giyi protesto etmek iin bir avu radikal, Boston
Limannda demirli ngiliz gemilerine hcum ederek
binlerce kilo ay denize dkt. Sert kanunlar ile anari-
nin durdurulacan zanneden Londra, kolonilerdeki va-
lilerine daha fazla yetki verip, Yeni Dnyaya daha fazla
asker yollad. Ancak bir defa ok yayndan frlamt. Bu
mcadele sreci iinde Amerikal olma bilinci geliip,
ngiliz emperyalizmi yenilince, Amerikan Bamszlk
Bildirgesi dodu. Ekonomik ve politik d basklardan

96
yoksun, zgr ve bamsz bir lke kurma istemi resmi
olarak dokmanlat.
Byle tarih bir tecrbeye sahip olan Amerika, Viet-
nam, Kba ve Nikaragua devrimlerinde neden tarihin
yanl yerinde yer ald? zel mlkiyet edinme hakknn
Amerikan karakterini izen ana unsurlardan birisi oldu-
unu biliyoruz. Bu faktr, az gelimi lkelerin artlarn
bilmeden, devletletirme ya da kamulatrma sloganlar
ile gelien yerel hareketlere Washington tarafndan oto-
matik olarak komnist damgas vurulmasna yol at.
Vietnamda, Fransz eitimi ile yetimi, halkndan uzak
ve zel mlkiyet taraftar Diem Hkmeti Amerika tara-
fndan desteklendi. Kbada, Amerikan kapitalistlerinin
sahibi olduu otel, gazino, kumarhane, eker tarlalar-
nn bekiliini yapan, halktan kopuk Batista rejimi gene
ayn ideolojik saplant ile Washington tarafndan korun-
du. Nikaraguay zel iftlii gibi idare eden Somoza
ailesi de bu korunmadan payn ald. Souk Savan
yaratt ideolojik panik ortamnda aklselimini kaybe-
den Beyaz Saray sonunda, Vietnamda 58 bin Amerikan
askerinin lmne, yz binlercesinin de sakat kalmas-
na neden oldu. Bakan Lyndon Johnson, komnistlerin
Vietnamda durdurulmad takdirde, domino etkisiyle
btn Asyann bu ideolojinin kontrol altna gireceini
ve neticede komnistlerin San Francisco kylarna ka-
dar geleceini sylemiti. Bu srete 10 binlerce Viet-
naml da ld, sakat kald.
Amerikada birok tannm niversitede profesrlk
ve rektrlk yapm olan hocam Glenn Olds bir sohbe-
timizde: Vietnam Sava, Amerikan tarihindeki en an-
lamsz ve sama olaydr. Yllar getike bu tarih hatann
bykl daha iyi anlalyor, demiti. Emekli profe-
sre gre, 1960larda sava protesto eden Amerikallar
97
bugn kendileri ile manevi bar iinde; sorumlular ise
tarih yarglayacak.
Utah niversitesinde Amerikan D Politikas okutan
Profesr Sandra Taylor rencilerine her lkenin eko-
nomik artlarnn deiik olduunu, Amerikada hkim
olan zel mlkiyet anlaynn zellikle az gelimi l-
kelerde geerli olmadn vurgular. Ekonomik kaynak-
larn snrl olduu bu lkelerde, are olmad sonradan
anlalsa bile, btn mlkiyetin devlet elinde toplanmas
fikri kitleler nezdinde psikolojik bir rahatlk yarat-
yor. Ke balarnda milyoner yaratan bir rejim yerine,
herkesin eit olduunun propaganda edildii topik bir
dzenin kuruluu kitlede ksa sre sempati toplamakta.
Ancak bu tecrbenin yaanmasndan sonradr ki, ekono-
mik durgunlua are olarak snrl zel mlkiyet hakk
tannyor. Bu anlayn uzants olarak Vietnam ve Kba
koyu devletilii brakrken, Nikaraguada Marksist re-
jim tarihe gmld. Ayn srecin eski Sovyetler Birlii
ve Dou Bloku lkelerinde de yaandn hatrlayalm.
Az gelimi lkeleri kendi artlar iinde deerlen-
direbilen, yerel kltrlere anlayl ve saygl idealist
Amerikallara Peace Corps (Bar Gnllleri) rg-
tnde rastlarsnz. 1960larda John Kennedy dneminde
kurulan bu kuruluun yeleri ile bulunduum deiik
niversitelerde tantm. ok az bir cret karl n-
c dnya lkelerine giden bu idealistler salk, eitim
ve teknik alanlarda gnde 10-12 saat alarak ter dk-
yorlar. Purdue niversitesinde Ekonomik Kalknma
dalnda ihtisaslaan zenci arkadam Diana, Afrikann
birok lkesinde kylerde salk hizmetlerinde alr-
d. Afrika ile ticaret yapan Amerikal irketlerin bu eit
faaliyetlere yardm etmesi iin lobi kuran Diana idealiz-
mi, deiik kltrlere olan saygs ve insan sevgisi ile
98
herkesin takdirini toplard. Peace Corps gemite sahip
olduu dinamizmine bugn sahip deil. Belki de Ken-
nedy karizmas bu kurumu canl tutuyordu. Bakann
Amerikan halkna sesleniini hatrlayalm:
Kendine, lkenin sana neler yapabileceini deil,
senin lkene neler yapabileceini sor.
niversitelerde dallarnda ok iyi yetimi, Amerikan
d politikasn tarih perspektif iinde analiz ederek ge-
mi hatalarn gelecekte tekrarn nlemeye alan bilim
adamlar vardr. Washingtonun Orta Amerikadaki em-
peryalist politikasn eletiren Inevitable Revolutions
isimli klasik eseri bir Rus veya in Marksisti deil, Cor-
nell niversitesi tarih Profesr Walter La Feber yazd.
Amerikann randaki yanl politikasn saysz rnek-
ler ile belgeleyen The Eagle and the Lionn yazar gene
Amerikal Profesr James Billdir. Ayn hamleyi basn-
da da grrsnz. Vietnam macerasn anlatan en gzel
kitaplar gazeteciler tarafndan yazld. New York Times
yazarlarndan Neil Sheehann kaleme ald A Bright
Shinning Lie birok dl kazand. rnekler arttrlabilir.
Hibir toplumda, saylar az olan idealistlerin aba-
lar kmsenmemeli. 14. ve 15. yzyllarda Katolik
Kilisesini eletirerek Protestan hareketini kvlcmla-
yanlar o dnemde kk bir aznl temsil ediyordu.
Bir yz yl sonra Avrupada dogmalar ykan, aydnlan-
ma hareketini yaratan gene bir avu dnrd. Tpk
Amerikan devrimini balatan bir grup radikal ya da
1960larda nsan Haklar Hareketini ateleyen Afrikal-
Amerikal Martin Luther King Jr. ve idealist arkadalar
gibi.
Tarihin doru yerinde yer alanlar tarihi ynlendirir-
ken, yanl yerinde kamp kuranlar silinip gidiyor.

99
 BR RADKALN YKS

Tom Hayden 1960larda Amerikan genlik hareketi-

nin ileri gelen liderlerindendi. 1988de yaymlanan ha-
tralarnda yaad dnemin tarihini akc bir slup ile
anlatr.1 Yazar ayn yln Temmuz aynda Berkeleydeki
Codys isimli kitapda dinledim.
Gen yanda gazetecilie ilgi duyan Hayden, Mic-
higan niversitesinin gnlk yayn organ Michigan
Dailynin editr olur. Wright Millsin 1950lerde ya-
ymlad The Power Elitein tesiri altnda Amerikada
ekonomik ve politik gcn demokratik olarak datlma-
dn gren delikanl, bir avu aznln ounluk adna
karar verme durumunda olduu hkmne varr. zm
yolu, genlik nderliinde kitleleri rgtleyip, ekono-
mik ve politik gc tavandan tabana transfer etmektir.
1. Tom Hayden, Memoir, (New York: Random House, 1988).
1960 grenci hareketlerini konu alan diger kitaplar iin bkz:
Seymour Lipset ve Sheldon Wolin, eds. ,The Berkeley Student
Revolt (Garden City, N. Y. : Anchor Books, 1965); Samuel Lu-
bell ve Irving Kristol, eds. ,Confrontation: Student Rebellion in
Universities (New York: Basic Books, 1969); Jerry Avorn, Up
Against the Wall (New York: Atheneum Press, 1969); Steven
Kellman, Push Comes to Shove (Boston: Houghton Mifflin,
1970). The Power Elite Trkeye evrildi: ktidar Sekinleri, ev.
nsal Oskay (Ankara: Bilgi, 2000).

100
Bu genel hedef iinde renciler niversite ynetimine
katlmal, tarm iilerine sendikalama hakk verilip, si-
lahlanma yarnda harcanan milyarlarca dolar dar gelir-
lilere yardm iin kullanlmaldr.
Amerikann sosyal deiim srecine girmesinin art
olduuna inanan Hayden ve arkadalar bu geliimde
ii snfn dinamo olarak gren Marksist-Leninist -
renci gruplarndan ayrlr. Onlara gre ii snf deil,
genlik idealizmi, enerjisi ve eitimi ile deiimin loko-
motifi olmaldr.
Sorunlar zmede liberal politikaclar yava ve ye-
tersiz bulan grup niversite genliini rgtlemeye ba-
lar. Zenci lider Martin Luther King Jr. ile yapt rpor-
taj, beyaz Katolik Haydeni ok etkiler. Kinge gre ide-
alist genler saflarn seip btn gleri ile nsan Hak-
lar Hareketi iinde yerlerini almaldr. Bu tavsiye ile
genler mcadeleyi niversite evrelerinden gerek ha-
yata transfer etmeye karar verir. Hayden 1964-67 yllar
arasnda New Jersey eyaletinin Newark ehrindeki zenci
mahallesinde rgt olarak alr. Kap kap dolaan
genler mahalle sakinlerini semen ktklerine yazdrr.
Zencileri ie almayan spermarket ve maazalar boykot
edilir. Sadece beyazlardan oluan Newark polis tekilat
beyaz genlerin faaliyetlerini phe ile takip eder.
1965 Temmuzunda Newarkda tansiyon patlar. John
Smith isimli zenci taksi ofr yanl dn yapnca
iki beyaz trafik polisi tarafndan tutuklanr ve omuzu
krlncaya kadar dvlr. Olay protesto eden zenci-
ler dkknlar yamalar. Haydene gre vali Richard
Hughasn beyazlardan oluan 4 bin kiilik milli muha-
fz gcn greve armas ile tansiyon daha da artar.
Patlamann ekonomik ve sosyal nedenlerini anlamak is-

101
temeyen vali dipik zoru ile kanun hkimiyetinin kuru-
lacana inanr. Yazarn ifadesi ile milli muhafzlar zen-
cileri Vietnaml yerel eteler olarak grr.
Hayden grubu genlik hareketinin bir siyasi partinin
uydusu olmadan, ekonomik ve politik sorunlar kamu-
oyuna yanstarak gelimesi taraftardr. Yazara gre bu
genel stratejiye ramen genlerin byk bir ksm Ken-
nedy kardelere sempati besliyordu. Aabeyi Johnun
Dallasta ldrlmesinden sonra Cumhurbakan aday
olan Robert, Vietnam Savana kar k, rk ayrm
gzetmeden btn vatandalarn kanun nnde eitliini
savunmas, Amerikann sosyal deiime ihtiyac olduu
inanc ile genler arasnda gelecee dnk mit yaratr.
Ancak Martin Luther King Jr. ve Robert Kennedynin
birbiri ardndan ldrlmesiyle midin yerini karamsar-
lk alr ve genler daha radikal gruplarn tesiri altna gir-
meye balar.
Vietnam Sava niversitelerde iddetle protesto edi-
lir. Genler askerlik belgelerini yakar, okullar igal edilir.
Hayden savan aileleri bile ikiye bldn sylemiti.
Bir yanda Amerikann komnistlere taviz vermesini is-
temeyenler, dier yanda lkelerinden binlerce kilometre
uzakta, lakalam Gney Vietnam hkmetini ayakta
tutmak iin savamann anlamszln savunanlar. Ya-
zara gre, en byk gsterilerden birisi New Yorktaki
Columbia niversitesinde dzenlenmi. Okulun igali
srasnda 29 yandaki Hayden, 20 yanda olan Mark
Rudel isimli rencinin ahsnda kendi ve yeni nesil ara-
sndaki fark grr. Hayden grubunu yeterince dinamik
bulmayan Mark niversite boykotlarnn Amerikan eko-
nomik ve politik yapsn kertmek iin kullanlmas
taraftardr. Btn hayatn devrime adad iin elbise
bile deitirmeye vakti olmadn syleyen delikanl,
102
fikir tartmasnn zaman kaybna yol atna inanr. Fi-
del Castro Kbasn ziyaretten yeni dnm olan Mark,
Hayden gibi yumuak devrimcilerin genlik hareketin-
den atlmas taraftardr.
Yazar, Columbia Dekan Grayson Kirkin, rencile-
rin ynetime katlmn kabul hlinde, olaylarn by-
meden yattrlabileceini sylemiti. Ancak boykotun
bir avu hippi tarafndan kartldna inanan dekan,
polis ve mill muhafzlar okula davet eder; gaz bombas
ve dipik ile igal sona erdirilir.
Hayden ve arkadalar 1968de Chicago sokaklarn
saran Vietnam Savan protesto gsterilerine katlr.
Ama ehirde toplanan Demokrat Parti kongresine bask
yapp, seimi kazandklar takdirde sava durduracakla-
r szn parti platformuna aldrmaktr. Olaylar srasn-
da Hayden ve 7 arkada tevkif edilip 1 ile 3 yl arasnda
deien hapis cezasna arptrlr. Chicago mahkemesi
yllar sonra televizyon belgeseli olarak filme alnm.
Hayden 15 yandaki olu Troy ile film setine gider. Ba-
basn canlandran gen aktrn performansndan etkilen
delikanl: Baba siz de cidden ok arymsnz, der.
Hayden, Vietnam Savann sona ermesinden sonra
Californiaya tanr. Hedefi mevcut politik sistem iin-
de almaktr. Yerel meclise temsilci olarak seilir. Ko-
numann soru-cevap ksmnda bir dinleyici Haydene
bu kararnn dzen tarafndan satn alnd eklinde yo-
rumlanp yorumlanamayacan sorduunda u cevab
ald:
1960larda, politik sistemin etrafna duvar ekilmi-
ti. eri giremiyorduk. Kennedylerin ve Martin Luther
King Jr.nin ldrlmesi ile genlik dzenden irenir
duruma gelmiti. Ancak, zaman iinde duvar yklmaya

103
balad. Siyahlara oy hakknn verilmesi, sendikalama-
nn yaygnlamas, Vietnam Savann sona ermesi ile
politik sistem yumuamaya balad. Bu yeni gelime ne-
ticesinde California Meclisine seildim. Sistem tarafn-
dan satn alnma grn kabul etmiyorum. Semenle-
rim asgari creti ykseltmek, kira derdine are bulmak
iin bana oy verdi. Chicago mahkemesi srasnda hkim
Julius Hoffman bize, Anarist olmayn, sistem iinde
grlerinizi savunun, demiti. O zamanlar politik yap
bizi kabul etmedii iin sokaktaydk.
Kitabn yaymlayan Random House, yazar dei-
ik ehirlere tantm toplantlarna yollam. Hayden,
Bostonda bir kitapda cereyan eden u olay anlatt:
Boston Globe gazetesinden gen bir yazar beni im-
di mutlu olmak ile sulad. Hl militanca mcadele edi-
yor imaj vermem iin sokak ortasnda polis copuna m
hedef olmam gerek? Bu yamda hapishanede ask surat
ile ekilmi resmimin basnda kmas m lazm?
Hayden, Codysdeki toplantya o yl Atlantada topla-
nan Demokrat Parti kongresinden gelmiti. O zamanlar
Atlantann belediye bakan zenci Andrew Youngd.
lk defa bu vesile ile tanma olana bulan politikac-
lar son 30 ylda Amerikada gerekleen sosyal deiim
zerine sohbet etmiler. Young, Haydene u hatrasn
anlatm:
Siz, 1961de Mississippide sokak ortasnda Carl
Hays isimli beyaz rk tarafndan dvlmtnz. Ben
ve eim olayn fotorafn New York Timesn ilk sahi-
fesinde grdk. O zaman mcadele iin henz ceketi-
mi kartmamtm. Bir beyaz delikanlnn benim rkm
iin savamasndan ok etkilendim. Derhal Martin King
Jr.ye mektup yazp mcadeleye hazr olduumu bildir-
dim.
104
 Hayden kitabnn son blmnde, 1960 genlik hare-
ketinin ulat hedefleri maddeler hlinde sralar:
1- Vietnam Savan protestoda n safhada mcadele
veren genlik kamuoyunun bu anlamsz maceraya cephe
almasnda nemli bir rol oynad.
2- niversitelerde yasa deiiklii yaplarak renci-
ler ynetime kabul edildi.
3- Oy verme ya on sekize indirildi.
4- Afrikal-Amerikallar politik ve ekonomik siste-
min bir paras olmaya balad.
5- Genlik hareketi 1970lerde gndeme gelen kadn
haklarna zemin hazrlad.
Yazara gre gemiten alnan ders ile artk kamuoyu,
insanlarn birbirlerini derilerinin rengine gre deil, ka-
rakterlerine gre deerlendirmesi gerektiini ve demok-
rasi ile insan haklarnn birbirinden ayrlmaz bir btn
olduunu anlayacakt.
Toplantdan sonra dinleyiciler kk gruplar hlinde
konuyu tartmaya devam etti. Berkeley niversitesinde
psikoloji profesr olan Mark ile avukat Miken gru-
buna katldm. Amerikann 1960lardan bu yana ok
deitiini kabul ediyorlard. rnein kanun nnde
zenci-beyaz eitlii salanmt. Ancak ayn eitliin g-
nllerde kabul nesiller alacakt. 1988de, bir Berkeley
akamnda bu yorumlar yaplrken, kimse 2008de Bar-
rak Obamann Beyaz Saraya seilebileceini tahmin
bile edemezdi.
Sohbete sonradan katlan Arron ve Hans isimli deli-
kanllar lkede hibir eyin deimediini savundu. Bir
avu kapitalist ekonominin arkn elinde tutarken, Hay-

105
den gibi lml devrimciler de dzen tarafndan satn al-
nyordu. Genler mevcut sistemin snf atmas sonucu
kertilmedii takdirde ezilenlerin daha da ezileceini
iddia etti. Gereki olarak bu hamlenin nasl yaplaca-
n sorduumda sabit gelirlilerin rgtlenmeleri sonucu
gerekleeceini sylediler. Bu eit gruplar var myd?
Gleri neydi? Fuck the Police Tirt giyen Hans,
zaman iinde bu oluumun gerekleeceine inandkla-
rn vurgulad. Kendilerine, Berkeleyde Jack isminde,
ylda 45 bin dolar kazanan, sendikal bir kamyon ofr
ile tantm syledim. Bu sabit cretliyi snf savana
itecek motif neydi? Cevap vermediler, bir baka ifade ile
susma haklarn kullandlar.
Sohbet srasnda Purduede siyaset bilimi profesr
olan Rolf Theeni hatrladm. Alman asll hoca bilin-
meyen bir zamanda gerekleeceine inanlan mesajn
btn radikal hareketlerin ortak karakteristii olduunu
sylerdi. Berkeleynin liberal ortamnda, Aron ve Hans
gibi vatandalara rastlamak doaldr. Anayasalarnda
teminat altna alnan konuma zgrlklerini kullan-
yorlar, ne kadar gzel. Ancak bilinmeli ki, bu hak snr
alp, devrim yapyorum diye iddet uygulanr, cam-
ereve krlrsa karlarnda taviz vermeyen bir polis
ve yarg olacaktr. Sonu olarak, Amerikada byk bir
ounluk sorunlarn zmnde Tom Haydenin strate-
jisini daha mantkl gryor; demokratik sistem iinde
engelleri amak.

106
 ROCK AND ROLL

Sosyologlara gre kinci Dnya Savandan bu yana

Rock and Rollun Amerikan pop kltr iinde ana
ilevi sz konusu:
1- Etnik gruplar arasnda karma yardmcl.
2- 1960larda genlik kltr veya kar kltr
akmnn douunda nemli bir faktr olmas.
3- Belirli bir ideolojik hedef tamadan sadece iin
mzik ynne eilmesi.1
Yazar Charlie Gillette gre Rock and Rollun kesin
olarak hangi tarihte baladn sylemek zor. Kavram
olarak 1947-1949 arasnda zenci Blues arklarnda
mevcut olan mziin yeni bir ekol olarak Amerika ve
dnyaya yaylmas 1950lerden sonra balam.
Sava ekonomisi ile ekonomik krizden kurtulan
Amerika, 1945-1950 arasnda tketim mallarnn dk
fiyatlarla piyasaya srlmesi ile maddi doyuma eriti.
Ancak Siyah-Beyaz ilikilerindeki sorunlar gncelliini
1. Bu konuda bkz: Carl Belz, The Story of Rock, (New York:
Oxford University Press, 1969); Charlie Gillett, The Rise of the
Rock and Roll, (New York: E. P. Button, 1970); Jerry Hopkins;
The Rock Story, (New York: Signet, 1970); Joe Goldbery, Jazz-
men of the 50s, (New York: Macmillan, 1965).

107
koruyordu. Sava srasnda i bulmak iin byk ehir-
lere balam olan zenci g bu dnemde daha da artt.
Siyahlarn beraberinde getirdii Bluesa gen beyazlar
da ilgi duymaya balamt. Tuvaletleri, lokantalar, su
musluklar rklara gre ikiye ayrlan Amerikada, siyah
ve beyaz genler Blues konserlerinde bir araya geliyor-
du.
Rock and Rollun yaratcs olduuna inanan siyah
arkc Little Richarda gre genler zamanla Bluesun
yava temposundan sklnca, boluu Rock and Roll
doldurdu. Richardn dinamik mzii, Elvis Presley ka-
rizmasnn douuna da yardmc oldu.
Fakir bir aileden gelen Presley byrken zenci ki-
lise mzii ve Bluesdan etkilenmi. arkcnn onu-
runa 1995 ilkbaharnda Mississippi niversitesinde
dzenlenen konferansta, Presleyin Rock and Roll ile
Siyah-Beyaz karmna yeni boyutlar getirdii tezi sa-
vunuldu. Fizii ve dinamik hareketleri ile 1956da tele-
vizyonu fetheden arkc, Gney eyaletlerinde yaayan
rk zihniyetin eletirisine hedef olmutu. O yllarda
Alabamada grleri alnan bir fanatik yeni mzii, be-
yazlar siyahlarn seviyesine indiren bir ara olduu iin
iddetle knyordu.2
Vietnam Sava ile gndeme gelen kar kltrn
kk 1950lere dayanyor. Nesiller arasndaki srtme-
yi gstermesi bakmndan Marlon Brandonun 1954te
yaplan The Wild One, James Deanin 1955 yapm Rebel
Without a Cause filmleri nemlidir. Brandonun canlan-
drd karaktere neye kar ayakland sorulduunda,
cevap: Her eye kardr. Toplumdaki maddi doyum
2. 24 Eyll 1995te, Public Televizyonun Rock and Rollu
konu alan, drt blmlk belgeselinden.

108
ile tatmin olmayan, otoriteye kafa tutan, argo lisan kulla-
np, deri ceketleri, dudaklarnda sallanan sigaralar, spor
araba ve motosikletleri ile kendilerine yeni bir kimlik
arayan bu genlerin politik bir gndemi yoktu.3
Vietnam Sava, otoriteye duyulan pheye siyasi bir
klf giydirdii iin kar kltr srecinde nemli bir d-
nemi temsil ediyor. Savan anlamszl sadece niver-
sitelerde, basnda deil, yzbinlerin katld Rock kon-
serlerinde de protesto edildi. 1969 yaznda New York,
Woodstockda dzenlenen konsere 400 bin kii katld.
Profesr Leon Litwacka gre Kennedy kardelerin,
Martin Luther King Jr ve Malcom Xin ldrlmesi, bu
genlerin toplumun gelecei konusunda midini sndr-
mt.4 John Lennonn 1970de besteledii God isimli
ark kar kltr inancn yle zetliyor:
Sihre inanmam
ncile inanmam
Hitlere inanmam
saya inanmam
Kennedyye inanmam

3. Kar kltr iin bkz: David Riesman, The Lonely Crowd

(New Haven: Yale University Press, 1950); Erich Fromn, Man
for Himself (New York: Rinehart, 1947); Morris Dickstein, Ga-
tes of Eden: American Culture in the 60s (New York: Basic Books,
1977); ThedoreRoszak, The Making of a Counter Culture. Ref-
lections on the Technocratic Society and Its Youthful Opposition,
(New York: Doubleday, 1969); Harrison Pope, Jr., Voices From
the Drug Culture (Cambridge, Mass.: The Sanctuary, 1971).
4. Leon Litwack, Winthrop Jordan, The United States. Beco-
ming a World Power, vol. 2, (New Jersey: Prentice, Inc., 187),
s. 783.

109
 Yogaya inanmam
Krallara inanmam
Elvise inanmam
Beatlesa inanmam
Sadece kendime inanrm ve Yokoya.
Gerek bu.
1987 ilkbaharnda Berkeleyde Arya ve Tom isimli
ift ile tanmtm. Aryann kk bir butii vard. Ko-
cas da filmlere senaryo yazyordu. 1960l yllarn kao-
sunda bolua den ift her eylerini satp, o gnlerin
modasna uyarak Hindistana hayatn anlamn arama-
ya giderler. Dediklerine gre o dnemin Amerikasnda
tutunacaklar bir inan sistemi yokmu. Aryann ifadesi
ile lks araba, byk ev, zenginlik ryas ile yaayan in-
sanolu, bunlarn mutluluk getirmediini maddeye doy-
duktan sonra anlyor. Tom da u deerlendirmeyi yap-
mt:
Maddi olarak her eyimiz vard. Ancak, gvensiz
bir ortamda yaamak genler arasnda panik yaratm-
t. Kimse bir hi uruna, Vietnam ormanlarnda lmek
istemiyordu. Sava toplumu dman kamplara bld.
aresizlik iinde kimimiz polis ile savat, hapse girdi
kimimiz de bizim yaptmz gibi Douya din aramaya
gitti.
Kar kltr 1950lerin modas sigara iimini, esrar
ve eroin kullanmna transfer etti. Rock and Rollun rk
ilikilerinde, Vietnam Savann anlamszln bayrak-
latrmasnda oynad olumlu role ramen bu negatif
etkisini knamamak mmkn deil. Aklselim sahibi
Amerikallarn grne gre, eer kar kltr hareketi

110
kendisini bu maddeler ile zehirlemeseydi, daha ok insa-
n ats altnda toplar, savaa kar at protesto daha
etkinleir, dolaysyla Washingtona gnderdii mesaj
daha tesirli olur ve Vietnam maceras daha erken sona
erebilirdi.
Amerikada 1960larda doan gruplardan birisi olan
Grateful Deadin mzii belirli kesimlerde hl pop-
ler. Taraftarlarna Dead Heads (l Kafalar) denen ekip,
kesin inanl takipileri olan din bir tarikat gibi. Grup
1995 ubatnda 3 konser vermek iin Salt Lake Cityye
geldi. Bu kitabn amac Amerikan toplumundan deiik
manzaralar sunmak olduu iin, Delta spor salonunda-
ki konsere gittim. Salonun yanndaki otopark deiik
eyaletlerin plkalarn tayan eski araba ve otobsler-
le doluydu. Taraftarlar arabalarnn nne kurduklar
tezghlardan yiyecek, tirt ve basit taklar satyordu.
Geimlerini bu yoldan temin eden l Kafalar, mzik
grubunu her gittii yerde takip ediyormu. Hmanizm
anlaylar hayvan kymna kar olduu iin et yeme-
yen takipiler, salk asndan sigara iiminde bir zarar
grmyordu. Amerikada, o gn grdm kadar ok si-
gara iilen baka bir ortamda bulunmadm. Bir tirtn
mesaj yleydi: En ok Sevdiim Sebze Ttndr.
Bilet giesine giderken sakzn azndan karp du-
vara yaptran gen bir kz orta yal bir grevli, Me-
deni ol, sakz p kutusuna at! diyerek uyard. lk iki
gnn biletleri tamamen satlmt. Son gn iin sahne-
nin arkasnda, tepede bir yer bulabildim. Salon giriinde
Utah eyalet kanunu gereince kapal meknlarda sigara
iilmesinin yasak olduu srekli anons ediliyordu. Yan-
ma 6 kiilik bir delikanl grubu oturdu. Sigara dahi ime-
nin yasak olduu salonda esrar imeye baladlar. Birisi
bana dnp:
111
 Duman ekmek ister misin? dedi.
Hayr, kullanmyorum.
Biz iiyoruz, kusura bakma.
Ama bu kanunen yasak, yakalanrsnz.
Biz uyanz, yakalanmayz.
Konserin balamas ile salonda sadece grubu aydn-
latan ana projektr ak kald. Karanln hkim oldu-
u salonda yanan akmaklar, bir din trende mumlarn
yaratt manzaraya benziyordu. nce bunun taraftarlar
arasnda bir gelenek olduunu zannettim. Ancak koku-
nun yaylmas ile uyandm. Resmen esrar iiliyordu.
Grubun mzii dinamik Rock deil. Yumuak ve derin
bir temposu var. 20 bin kii ayaa kalkp yavaa elleri-
ni ileri geri sallayarak dans etmeye balad. Ara verildi-
inde klarn yanmasyla salonu kaplayan dev duman
dalgalar grld. Baktm duman alt olacam, konserin
ikinci yarsna kalmadm.
Odama dnerken Delta merkezine yakn olan Mor-
mon Kilisesinin kzl-erkekli genlerini grdm. Bildiri
datyorlard. l Kafallar ve bu genler birbirine ta-
mamen zt dnya grlerini savunuyor. Ancak bu ztlk
pratikte anariye dnmyor. Toplumun inanlar oldu-
u gibi kabul etme olgunluuna erimesi kltr terrn
nlemekte.
Bir gn Utah niversitesinde alan arkadalarm
Carl ve Jim ile Grateful Dead in Amerikan kltrne
olan etkisini konumutuk. Orta yal arkadalarma
gre Amerikallar zgrlk ortamnda kendilerine kim-
lik ararken deiik kademelerden geiyor. Evet, grup
1960lardan bu yana mzik yapmakta, ama bu sre

112
iinde bu hayat tarzndan mezun olan taraftarlar daha
ciddi eyler yapyor. Carl ve Jimin 1970lerde hippi
olan birok arkada bugn retim yesi, banker, dok-
tor, i adam olmu. Bu hkmn doruluuna ramen,
herkes bu hayat tarzndan baaryla mezun olamyor.
Uyuturucu madde kullanm birok insann hayatn en
verimli anda mahvetmekte. Austos 1995te Grateful
Deadin kurucularndan Jerry Garcia kalp krizi sonucu
ld. 53 yandaki tonton mzisyen, gnlk alkanl
olan iki paket sigarann yannda eroin, esrar, alkol ve
yal yemeklere de dknm.
Rock and Roll, Yeni Dnyada kltrn bir paras ve
elbette ki bu mzii yapan ve seven her Amerikal uyu-
turucu madde tutkunu deil. Baz kiliseler bile mzikle-
rini Rock ile cillyor. Yabanclara anlamsz gelebilecek
birok ark sznde, kltrnn yansmalarn bulan
Amerikallar iin bu mziin zel bir yeri var.

113
 MORMONLAR

statistiklere gre Amerikallar sanayi toplumlar iin-

de kendilerini en dindar lke olarak gryor. Dnyadaki
btn dinlerin temsil edildii lkede ounluu Hristi-
yanlar oluturmakta. Teorik olarak dinin Amerikada oy-
nad rol izah etmek yerine, iyi tandm iki Mormon
aileyi rnek alp, onlar zerinden konuyu pratik ile yo-
urarak incelemek istiyorum.1
Mhendis olan 72 yandaki Amos Jackson, Salt
Lake Citynin tannm Mormon simalarndand. Jack-
son, Utah niversitesinde Orta Dou zerine dersler
alyordu. htiyar delikanlnn renme hevesi profesr
ve rencilerin takdirini kazanmt. Dersleri karmaz,
dzenli not alr, sorular ile tartmalara deiik bak
alar getirirdi.
Emekli sosyoloji Profesr Milton Thackeray ile ni-
versitenin Field House isimli spor tesisinde tantm. 84
yandaki hoca devaml spor yapar, kibarl ve bilgi-
siyle sevgi toplard. Zaman iinde iyi arkada olmutuk.

1 Mormonlar hakknda bkz: James B. Allen, The Story of Lat-

terday Saints (S.L.C, Utah: Deseret Book Co. 1976); Leonard
Arrington, The Great Basin Kingdom (Cambridge: Harvard
University Press, 1958); Marvin S. Hill, Mormonism and Ameri-
can Culture (New York: Harper and Row, 1972).

114
Bayan Thackerayn misafirperverlii de bana rahmetli
nenemi hatrlatrd. Miltonlar, kiliselerinde aktif grev
yapmaya devam ediyordu.
Bir smestr bitiminde Jaksonlara akam yemeine da-
vet edildim. Mormon geleneinin icab Jacksonlar geni
bir aile yetitirmi. 9 ocuun getirdii gelin, damat ve
torunlar ile aile nfusu 46 kiiydi. Bayan Jackson duvar-
da asl olan aile fotorafn gsterip: te bizim kk
ordumuz, dedi. Thackeraylar da 5 ocuk ve 22 torundan
oluan aile fotorafn oturma odalarna koymutu.
Tantklarnda Jacksonlar 16 yandaym. Evlen-
mek iin alt yl beklemiler. Bu dnemde Amos m-
hendis olup kilisesinin talebi olan misyonerlik grevini
yerine getirmi. Kilisenin inancna gre erkek yeler iki,
hanmlar da bir buuk yl iin misyonerlik hizmeti yap-
mal. Ancak bayanlar iin zorunluluk art yok. Bu grev
genellikle 18-25 ya arasnda yerine getiriliyor. Hizme-
tini tamamlayan misyonerler yerel kiliselerine dner, i
bulur, niversite eitimini tamamlar, evlenir ve gcnn
yettii kadar ocuk yapar.
Mormonlar dier birok kilisenin inand gibi mis-
yonerlik grevini hayat boyu sren bir sorumluluk ola-
rak kabul ediyor. Bu nedenle elbette evlerine davet edi-
len misafire din etki yapmak isterler. lk tantmzda
Jackson bana Allaha inanp inanmadm sormutu.
Kendisine Mslman olduumu, deiik dinlere men-
sup insanlara byk bir saygmn olup, kutsal inanlar
tartmak yerine onlara inanan insanlar olduklar gibi
kabul ettiimi sylemitim. O beni Mslman, ben de
onu Hristiyan Mormon olarak kabul edince birbirimiz-
den karlkl renmeye baladk.

115
 Jackson misyonerlik grevini Danimarkada yapm.
lkenin liberal gelenei nedeniyle hizmeti verimli ol-
mam, ama ona gre bu nemli deildi. nemli olan
Mormon inancn srarla tekrar etmekmi. Bu mesaj ne?
Ksaca zetliyeyim. Mormonlara gre Tanr insanln
karanla dt dnemlerde peygamberleri vastasyla
kurtulu yolu sunuyor. 19. yzylda Tanr bu grevi New
Yorkun Palmyra blgesinde yaayan 14 yandaki Jo-
seph Smithe verir. Smith evresindeki geleneksel Hris-
tiyan mesajlar dinleyip, kimin Tanrnn gerek temsil-
cisi olduu konusunda kararszla den bir genmi.
Bir gn ncilin tavsiyesine uyup bu soruyu direkt olarak
Tanrya sormaya karar veren delikanl evinin yanndaki
ormana gider, dua edip Yaradandan doru yol hakknda
rehberlik ister. Birden karsna Tanr ve sann grn-
tleri gelir ve kendisine samimi olmadklar iin hibir
kiliseye ye olmamas tavsiye edilir. 3 yl sonra bu defa
melek Mormonun (Mormon ismi buradan geliyor) olu
Maronay, Joseph Smithe grnr ve ayn ormanda sak-
l olan, Tanrnn yeni mesajn tayan altn tabakalarn
varln haber verir. Okuma yazma bilmeyen Smith,
melek Maronayn yardm ile bu vesikalar tercme edip
yeni mesaj vaaza balar. Geleneksel Hristiyan doktrini,
Baba (Tanr), olu sa ve kutsal ruhun bir tek Tanr ol-
duuna inanrken, Mormonlar bu unsurun ayr birer
Tanr olduu grn savunmakta. nanlarna gre, iyi
bir Hristiyan Mormon olabilen sade insanlar Tanr ka-
demesine eriebilir. Bu inan, Mormonlar ile geleneksel
kiliseler arasndaki anlamazln ana nedenlerinden bi-
risi olarak kabul ediliyor.
Mormon Kilisesinin kuruluu evrede honutsuzluk
yaratr. Geleneksel kiliseler Hristiyanlar iin sa varken
Smithin kendisini peygamber ilan etmesini sahtekrlk

116
olarak grr. Basklar artnca Mormonlar New Yorku
terk eder ve bylece deiik eyaletlerde devam edecek
olan uzun ve etin bir gmen hayat balar. Illinois
eyaletinde Protestan Kilisesinin kkrtmas ile Joseph
Smith 1844 ylnda ldrlr. Neticede, yeni lider Bir-
mingham Young nclnde Utaha gelinir ve o za-
mandan beri bu eyalet Mormon Kilisesinin merkezidir.
Joseph Smith, cennetin Missouri eyaletinin Jackson
County blgesinde olduunu vaaz etti. sa dnyaya ikin-
ci defa dnnce bu blgeyi inananlar iin bir bar alan
olarak seecekmi. Bu ok ksa zetten de anlalabile-
cei gibi Mormonizm, dnyaya alma politikasna ra-
men, Hristiyanln Amerikallatrlm ekol.
Thackeray ile sk sk le yemeine gider deiik
konularda sohbet ederdik. Hristiyanlara gre cennete
gidebilmenin tek yolu Tanrnn olu olarak kabul et-
tikleri saya inanmaktr. Baptist, Protestan, Katolik,
Methodist, Mormon ve dier kiliseler Hristiyanl yo-
rumlamadaki farklarna ramen bu konuda birleiyorlar.
Miltona bu grn dier inananlar nezdinde ayrmc-
la yol aacan, cennete gitmek iin tek bir yolun de-
il yollarn olduunu, her mminin kendi inan sistemi
iinde bu hakka sahip olabileceini syler, nenemin ya-
amndan verdiim rneklerle grm desteklerdim.
Rahmetli bana her inan sistemine saygl olmay ret-
miti. Gerek bir Mslman olarak sahip olduu geni
yrei ve yznden akan nur, herkesi olduu gibi kabul
etmeye hazrd. Yunus Emre ve Mevlnnn insanolu-
na duyduu sevgi ve saygy nenemin davranlarnda
okurdum. ngilterede altm i yerinde yal bir ha-
nm vard. Dzenli kilisesine gider, mektuplarmda ne-
neme selam yollard. Bir tatil srasnda nenem bu hanm
Trkiyeye davet etmemi istedi. Kendisine:
117
 Nene sen ngilizce, o da Trke bilmiyor. Ayrca o
Hristiyan, sen Mslmansn. Nasl anlaacaksnz? de-
diimde:
Olum kalplerimiz bir olduktan sonra problem k-
maz, demiti.
1988 yaznda SMUda dinler tarihi profesr olan
Frederik Carneyden bir mektup almtm. Eski hocam
mektubunu iyi bir Mslman olmam dilei ile bitiriyor-
du. Kendisine telefon edip ne demek istediini sordu-
umda yle cevap verdi:
Hayatm deiik dinleri incelemeye adadm. Hibir
din mminlerine kt eyler yapmay ngrmyor. Hep-
sinin gayesi Allaha inanan, drst, iyi ahlakl insan ye-
titirmek. Dinler araclarn elinde politikaya alet edilip
militanlanca hogrlerini kaybediyor. nancm odur
ki, herkes bal olduu dinin prensiplerini samimi ola-
rak yaasa dnya bar iin nemli bir adm atlm olur.
Ben iyi bir Methodist olmaya alyorum. Sen de iyi bir
Mslman ol.
Carneyin mektubundan Thackeraya bahsetmi, ei-
tim ve zamanla bir gn insanln bu olgunlua eriece-
ine inandm sylemitim. Hocam sessiz kalmt.
Mormonlar iin aile kurumu ok nemlidir. nanlar-
na gre tapnaklarnda kylan nikh ile iftler ve ocuk-
lar sadece bu dnyada deil, sonsuza kadar beraber ola-
cak. 1995 ubatnda Milton beni torunu Johnun izcilik
kursundan mezuniyet trenine davet etmiti. Misafir
konumac emekli Senatr Jake Garan uzaya giden ilk
politikac olmasndan dolay Utahda ok poplerdi. Be-
nim Garana olan sempatim bir baka nedendendi. Se-
natr 1992de bbrek hastalndan lmekte olan kzna

118
bir bbreini vererek onu hayata kavuturmutu. Tren
bitiminde Milton beni Mormon olan Garanla tantrd.
Kendisine kzna yapt fedakrlktan ok etkilendiimi
sylediimde: nsanoluna bir bbrek yetiyor, demi-
ti.
Mormonlar kilise bakannn yaayan peygamber
olduuna ve Tanr adna deien artlara gre kiliseyi
ynlendirme otoritesine sahip olduuna inanr. rnein
1978 ylna kadar kilise zencileri rahip yapmyor, kili-
se brokrasisine kabul etmiyordu. Ancak o yl bakan
Spencer W. Kimball, Tanrdan zel bir mesaj alarak bu
imknlar siyahlara am. u bir gerek ki, bu yeni poli-
tikaya ramen dnya apnda 9 milyon yesi olan kilise
-5 milyonu Amerikada- zenciler arasnda popler de-
il. 1994te bitirilen Bountiful ehrindeki yeni Mormon
tapnan arkadam Maran Plate ile ziyaret etmitim.
Tapnak, normal kiliseden farkl. Sadece kilise yelerine
ak. Peygamber Efendimizin kabrini ziyaret edebilmek
iin nasl Mslman olmak gerekiyorsa, tapnaa gire-
bilmek iin de Mormon olmak art. Ancak, tapnaklar
resmi bir trenle kiliseye adanmadan nce herkesin zi-
yaretine ak tutuluyor. On binlerce ziyareti iinde bir
tek zenci grmedim. Bu tespit ile elbette ki Mormon
Kilisesinin rk bir kurulu olduunu sylemek istemi-
yorum. Fakat bir gerek var ki Mormonizm Amerikada,
dnyann dier lkelerinde olduu gibi, aznlklar ara-
snda pek yaylmyor. Yeni Dnyada yelerin byk o-
unluu da beyazlar.
Mormon Kilisesi 1890 ylna kadar saylar artsn diye
poligami, yani birden fazla kadn ile evlilii kabul edi-
yordu. O tarihte Washington, Utahn eyalet olarak Ame-
rikan birliine kabul iin bu kuraln kaldrlmasn iste-
yince, kilise bu yaam tarzn yasak eder. Bugn Utahn
119
belirli yerlerinde bu hayat yaayan aileler var. Ancak bu
ufak gruplar ana kilise tarafndan dlanm durumda.
Bu kk cemaatlere gre ise, kilise kaplarn zencilere
amak ve poligamiyi kaldrmakla orijinal Mormon dokt-
rinine ihanet ediyor. Bu ar kesim genel Mormon nfu-
su iinde kk bir yzdeyi oluturmakta.
Temmuz 2015te basnda ilgin bir tartma bala-
d. Nathan Collier isimli Amerikal ayn anda iki kz
kardele evli olduunu syledi. Vicki Collier ile resmi
nikh olan adam, karsnn kardei Chiristine ile de din
nikh kyar. kinci nikhn resmiletirmek iin bavuran
Collier, ret cevab alnca mahkemeye bavurur. Artk
Amerikada ecinsel evliliklere bile izin var, niye ok
elilie izin yok? diyen damat yeni bir tartmay tetik-
ledi. Ak toplum buras; dnceler, eylemler, detler
sorgulanabiliyor, elbette ki iddete dnmedii takdirde
anayasal bir hak olarak. (Bir bilgi notu deyim; 2015te
Bakan Obama dneminde Anayasa Mahkemesinin ka-
rar ile btn eyaletlerde ecinsel evlilikleri anayasal bir
hak hline geldi; muhafazakrlarn byk tepkisine ra-
men.)
Dnelim konumuza, yllk gelirlerinin %10unu kili-
seye vermek zorunda olan Mormonlar Amerikann en
zengin din kurulularndan birisidir. Bir tahmine gre
kilisenin yllk geliri 4,7, toplam mal varl da 10 mil-
yar dolar. Byk emlak, bir sigorta irketi, 2 televizyon,
14 radyo kanal ve gnlk bir gazete bu mal varlna
dhil.2 Ayrca kilise Utahn Provo ehrindeki mali du-
rumu ok iyi olan Birmingham Young niversitesinin
de (BYU) sahibi.

2. U.S News and World Report, 28 Eyll 1992, s. 73.

120
 Geleneksel kiliseler ile Mormonlar arasndaki geim-
sizlik zaman zaman yzeye kyor. 1990 ylnda Presb-
yterian Kilisesinin yaymlad bir raporda Mormonlar
Hristiyan olmamak ile suland. Raporun iddiasna gre
Joseph Smithin New Yorkta bulduu altn levhalar
tercmesi ile meydana kan Mormon Kitab (The Book
of Mormon), tamamen bir tezghlamann rn.3 Mor-
monlar ise bu kitabn ncili tamamlayan tarih ve kutsal
bir belge olduuna inanyor.
Kiliseler arasndaki geimsizlik nedenlerinden birisi
de Mormonlarn kurduu misyonerlik rgtnn etkinli-
i. zellikle yabanc lkelerde bu etkinlik aka ortada.
sa, Hristiyanln yaylmas iin misyonerlii art gr-
d iin hemen hemen her kilise bu faaliyeti organize
ediyor. Mormonlarn fark sistemlerini ok iyi kurup,
dier kiliselere kyasla daha fazla insan atlar altna
ekebilmeleri. Sistem yle: yeler, bu hizmetin masraf
olan 8 bin dolar kendi ceplerinden karlyor. Yabanc
lkelere gidecekler BYUya 6 veya 8 haftalna lisan
kursuna gidiyor. niversitede aa yukar btn diller
retiliyor. Her yl 25 bin kiinin misyonerlik iin saha-
ya indii tahmin ediliyor. Bu vatandalar her gn 12 saat
kap kap dolap Mormon Kitabn bedava datarak
inanlarn dnyaya yaymaya almakta. statistikler
misyonerlerin Amerika dnda daha baarl olduunu
gsteriyor. Jackson, zellikle Gney Amerikada Katolik
tabannn kendilerine kaydn sylemiti. Ellerinde ke-
sin delil olmamasna ramen, Bolivya ve Kolombiyada
kiliselerinin bombalanmasnn yerel Katoliklerce tevik
edildiini tahmin ediyorlard.

3. Ibid., s. 77.

121
 Mormonlar samimi olarak, mesajlarnn dnyada
heyecan ile karlandna inanr. Ama madalyonun bir
dier yz de var. zellikle az gelimi veya gelime
srecinde olan lkelerde vatandalarn Mormonizme
duyduu ilginin ekonomik bir yn de var. Kendileriyle
kontak kurulan insanlarn ou, misyoner ve mesajlar-
n Amerikaya gelip i bulabilmek iin bir vasta olarak
kullanyor. Salt Lake Cityde, lakab Mormon Mehmet
olan bir vatandamz ile tanmtm. Sa sakal birbi-
rine kark, belirli bir ii olmayan, din ile samimi bir il-
gisinin olduunu da zannetmediim Mehmete Mormon
Kilisesi yardm ediyordu. Elbette ki bu srelerde inana-
rak Mormon olan insanlar tenzih ederim.
Bu kalemin amac, elinizdeki kitab oluturan maka-
leleri mmkn olduu kadar objektif yazmak. Bu hede-
fe ulamak iin analitik yaklamn objektiflii yakala-
maya yardm edeceine inanyorum. Bu anlay iinde
Mormon kltrnde grlen bir durumun fotorafn
ekmeye alacam. Mormonlar iin aile kurumunun
ok nemli olduunu ve kutsal tapnaklarnda kylan
nikhlarn sonsuza kadar sreceine inanldn yaz-
dm. Bu inanc yaayan birok aile ile tantm, evlerine
davet edildim, tarifi zor misafirperverliklere muhatap
oldum. Bu insanlar ile bugn de yazyorum. Ancak,
her doktrin ve dinde olduu gibi btn yelerden ayn
disiplinle inanlarn yaamalarn beklemek imknsz.
Genelde Mormon kltrnde erkek hkimiyeti mevcut.
Byle bir yapda doal olarak, kadnlar kaybediyor. Bol
ocuklu hanmlar belirli bir yata fiziki olarak kmeye
balaynca, kontrol mekanizmas kuvvetli olmayan bey-
ler kendilerinden ok gen ablalar iin elerini terk ede-
biliyor. Tank olduum, rnek vereyim.

122
 Margo ile Utah niversitesinde tanmtm. 50 ya-
nda, 5 ocuk annesi olan hanm kocas, 25 yllk evli-
likten sonra, gen bir kz iin terk etmi. Hayatnn b-
yk ounluunu ocuklarn yetitirmeye adad iin
belirli bir meslei olmayan Margo o yanda niversite-
ye dnmt.
Nancy, Salt Lake Citynin tannm emlaklarndan
birisiydi. 54 yandaki hanmn 3 ocuu, 8 torunu vard.
Kocas 28 yllk evlilii, 22 yandaki gen bir kz iin
sona erdirmi. Bir sohbetimizde Nancy yle demiti:
Salt Lake City tapnanda evlendik. Beraberliimiz
sonsuza kadar devam edecekti. Ancak eim orta ya kri-
zinin yaratt buhran ile gen hanmlar ile iliki kurma-
ya balad. Boanma btn aileyi mateme bodu. Keke
lp gitseydi; zaman iinde yokluuna alrdk.
Nancynin mali problemi yoktu. Ancak, iinde bulun-
duu ruhi ykm nedeni ile psikolojik tedavi gryordu.
Nancy 2003 ylnda bir trafik kazasnda hayatn kay-
betti.
Salt Lake Cityde tantm Joyce isimli, 3 ocuk ve
1 torun sahibi 52 yandaki hanm da kocas 20 yanda-
ki bir gen kz uruna terk etmi. defa intihara teeb-
bs eden Joyceu ocuklar son anda hastaneye kaldra-
rak kurtarm. ki yllk bir koleje di teknisyeni olmak
iin giden hanma neden srarla intihar etmek istediini
sorduumda yle cevap vermiti:
Ailem iin her fedakrl yaptm. ocuklarm b-
ytmek iin okula gitmedim. Eczaclk okuyan eime
alarak yardm ettim, ekmek parasn ben kazandm.
Bir gn eim aniden ayrlmak istediini kzma syle-
mi. Gururum yaraland. Yllarca yaptm fedakrlk

123
istismar edildi. Benim iin yaamn anlam kalmam-
t. Bu nankr dnyadan ayrlmak istedim. imdi yava
yava toparlanyorum. Snfmdaki en yal renciyim.
Torunum ve evltlarmn sevgisi ile bu yamda ok zor
engelleri amaya alyorum.
Bu eit rneklerin varlna ramen Mormonlarn
byk ounluu drst ve temiz bir hayat yaar. r-
nein Jacksonlar 40, Thackeraylar da 50 sene ayn yas-
ta ba koymular. Kendilerini ok yakndan tandm
arkadalarm Curtis Miner, Maran Plate, Eric Tuten ve
ei Mary-Clare, Amerikada rastladm en drst in-
sanlar arasndayd. Birbirimize din kulis atmadmz
iin dostluumuz daha da byd, pekiti. Mormonlar
sigara, iki kullanmaz, kafein nedeni ile kahve ve ay
imezken Coca-Cola ier, fazla kilolarn kayna olan
dondurma yemede bir zarar grmezler. Genellikle Cum-
huriyeti Partiyi destekleyen Mormonlar, sosyal, klt-
rel ve ekonomik konularda da muhafazakrdr.
1966 ylnda Endonezyal Mslman bir renci Utah
niversitesinde okurken Jacksonlarn evinde misafir
kalm. Namazn klp orucunu tutan, sigara ve ikiye el
srmeyen delikanl o zamanlar bekrm. Evlendii za-
man byk bir aile kuracan syleyen gen, inanlar
ile Mormonizm arasndaki benzerlie hayret ediyormu.
Jackson bu delikanlnn kendisine hediye ettii ngilizce
baslm Kuran- Kerimi bana gururla gstermiti.
1972de Jacksonlar bu aileyi ziyaret iin Endonezyaya
gider. O zaman 4 ocuu olan delikanl bir akam, dokto-
rasn Chicago niversitesinden alan ve Endonezyann
tannm slam dnrleri arasnda olan bir ahs Jac-
sonlar ile tanmas iin evine davet etmi. Sohbet iki
din gr arasndaki farkllklara deil, benzerliklere
odaklannca unutulmayacak bir gece yaamlar.
124
 Konu iki gr arasndaki benzerliklerden almken
bir olaydan bahsetmek istiyorum. Her yl Bountiful eh-
rinde milletleraras folklor enlii dzenlenir. Dnyann
drt bir kesinden gelen gruplar lkelerinin kltrn
tantr. Festival komitesi sanatlar yerel ailelerin yann-
da misafir ediyor. Bylece enliin maliyeti drlr-
ken, deiik kltrler arasnda daha yakn anlay yara-
tlmaya da allmakta. 1995 yaznda Ankaradan gelen
TUFAK folklor grubu dinamizmi ve kaliteli danslar ile
gnlleri fethetmiti. gnlk ziyaretleri srasnda bu
scakkanl, son derece efendi arkadalarmz ile kayna-
mtk. ou Mormon ailelerin yannda misafirdi. smi-
ni hatrlayamyorum, grubun mzisyenlerinden olan bir
kardeimiz u yorumu yapmt:
Aabey, Mormonlar filmlerde grdmz tipik
Amerikallara hi benzemiyor. Sigara yok, iki yok, ay,
kahve bile yok. Ben televizyonda, Dallas ve Dynasty
gibi Amerikan dizilerini seyrederdim. Kafamdaki imaj
Amerikada aile hayatnn olmad idi. Yannda kald-
m aileye bakyorum, bunlar ayn bizim gibi. Byk-
lere sayg, ocuklara sevgi. Bizler disiplinli insanlarz
ama erkeke syleyeyim, ben sigara ve kahve imezsem
ellerim titriyor, sinirli oluyorum. Bize benzemeyen yn-
leri yemekleri. O kadar lezzetsiz eyleri nasl yiyorlar
ayorum. Naylon torba iindeki souk ekmeklere de
hi alamadm.
Dnelim Jacksonlara. Endonezyada yaad tecr-
beden ilham alan Jackson, deiik dinlerin ortak ynn
inceleyen bir kitap zerine almaya balam. Planna
gre almas ksa zamanda basma hazr olacakt. Bu
proje maalesef gereklemedi. 1992 ilkbaharnda ani bir
kalp krizi sonucu ihtiyar delikanly kaybettik. Aziz ru-
huna her zaman dua ederim.
125
 1995 Martnda Miltonun prostat kanserine yaka-
land tehis edildi. Doktorlarn dediine gre sratle
yaylan hastaln nedeni nikotindi. Hayatnda sigara-
ya el srmemi olan Thackeray, sigara iilen ortamlar-
da bulunmak zorunda kalm ve bir pasif iici (second
hand smoking) olarak ldrc hastala yakalanmt.
Regincy Hastanesine kaldrlan profesr sk sk ziyaret
ettim. Bir gn hastanenin misafir odasnda Bayan Thac-
keray ile konuuyordum. yle demiti:
Ciddi hastalklara yakalananlarn psikolojik du-
rumunu anlatan, sveli bir doktorun kitabn bitirdim.
Hastalar hakikati idrak edinceye kadar kademeden
geiyormu. lk reaksiyon hastal inkr edip, bu bana
olamaz demekmi. kinci safhada inkrn yerini kzgn-
lk alp sulu aranyor, son merhalede ise hasta kendini
gerei kabule hazrlyormu. Biz imdi ikinci kademe-
deyiz. Sigara ienlere kar sonsuz bir kzgnlmz var.
Sadece kendilerini deil, evrelerini de zehirliyorlar.
Milton hasta yatanda bile kibarln kaybetmemi-
ti. Etrafndakilerin hatrn sorup ilerinde baarlar dili-
yordu. Bir gn odasnda yalnzdk. Yavaa:
Galiba bu dnyadaki yolculuum burada sona eri-
yor. Sen de manevi dnyann varlna inanyorsun. Ben
aranzdan geici olarak ayrlacam ama br dnyada
beraber olacaz, dedi.
Elini tuttum. Gzlerimiz sevgi ve sayg ile birleti.
Oda kapsnn al ile sessizlik bozuldu. Milton ieriye
giren hemire hanma dnp:
Bu benim Trk arkadam Din. Kendisi Mslman
ve benim salm iin dua ediyor, dedi.

126
 Hastanede 10 gn kalan Milton zamanla gcn to-
parlayp, kendisine yaama ans vermeyen doktorunu
karamsar olduu iin deitirdi. Kanser tedavisi olumlu
netice verince yeniden spora dnen profesr, iyileme-
sinde rol oynayan nemli faktrlerden birisinin kendisi
iin dua eden aile fertleri ve dostlar olduunu sylyor-
du.
Ksa bir sre sonra ldrc hastalk yeniden etki-
sini gsterdi. Milton sratle kyordu. Yaam midi
kalmaynca hastaneden ayrlp lm evinde beklemeye
balad. Son gnlerinde konuamaz olmutu. ki dakika
ile snrladm ziyaretlerimde kendisine shhati iin dua
ettiimi sylyordum. lgime teekkr eder, bir eye ih-
tiyacm olup olmadn sorard.
1996 Martnda Milton hayata gzlerini kapad. Kili-
sesinde yaplan cenaze trenine katlm bykt. ocuk-
lar ve meslektalarnn ansna yaptklar ksa konuma-
lardan sonra tabutu ebedi yatana gtrld.
2016 yaznda Miltonn kz Joandan bir mektup al-
dm. Anneleri Farol, 98 yanda vefat etmi. lmnden
bir hafta nce kzna, eer kendisine bir ey olursa bana
da bildirmesini istemi. Farol, Profesr Miltonn ok
okuyan, hocann bilinen text kitabnn editrln ya-
pan, kalemi kuvvetli, kendisini ocuklarna ve torunla-
rna adam ok iyi bir insand. Ziyaretlerine gittiimde
bahelerinde yetitirdikleri, sebze ve meyveleri benimle
cmerte paylarlard. Hakikaten bu dnyada gelip ge-
ici bir misafiriz. nemli olan arkamzda braktmz
gzel anlar ve iyi bir insan olarak hatrlanabilmemiz.

127
AMERKALILARA GRE HAYATIN ANLAMI

1988 ilkbaharnda Berkeley niversitesi giriinde

grdm manzaray hl hatrlarm. Takma ad Hate
Man olan, kadn elbiseleri giyen adam ile bir Hristiyan
misyoneri itierek hayatn anlamn (the meaning of
life) tartyorlard. Kendisinden bahsedeceim Hate
Man, dnyay kurtaracak tek reetenin Hristiyanlk ol-
duunu syleyen misyoneri gs ile iterek haykryor-
du:
Ben say tanmyorum. Bana zorla Hristiyanlk sat-
ma!
sa seni seviyor kardeim. inde bulunduun anar-
iye ramen seni seviyor. O senin iin hayatn feda etti.
Yreinde onun varln duymazsan hayatn boluk
iinde olur. Hayatn anlamn anlayamazsn.
sa beni nereden tanyor? Ayrca, hayatn gerek an-
lamn bildiim iin yaamm boluk iinde deil. Ha-
yatn anlam insan sevgisidir. Herkesi olduu gibi kabul
etmektir. Senin gibi dar kafallar insanlar din inanlara
gre kamplara ayrd iin bilerek veya bilmeyerek ay-
rmclk yaratyor.
Tartma devam ederken, son derece iyi giyimli, elin-
de siyah i antas olan bir ahs, aniden iki adamn ara-
sna girip btn gc ile barmaya balad:
128
 Hayatn anlam para kazanmaktr. Ben bu iki ada-
mn bulunduu duraklardan getim. Bir dnemde hippi
de dindar da oldum. Her ikisi de anlamsz deneylerdi.
imdi byk bir irkette alp para kazanyorum. Ger-
ek dnyada paran olacak. Paran yoksa deerin de yok.
Paran olunca ihtiyalarn kimseye yk olmadan en iyi
ekilde karlyorsun. Bu yeteneksizleri dinleyip vakti-
nizi ldrmeyin.
Adamn yoluna devam etmesi ile tartma durgunla-
t, renciler snflarna dnd.
Hate Man Berkeleyin ilgin simalarndan birisidir.
niversitenin ktphanesinde ehirdeki deiik karak-
terlerin hayat hikyesini anlatan bir kitap bulmutum.
Orta yal olan bu adam neden kadn elbiseleri giydiini
yle izah ediyordu:
Hayatm boyunca bir robot gibi ailemin ve toplumun
bana dikte ettirdii eyleri yaptm: Okula git, iyi i bul,
evlen, ocuk sahibi ol, ev al! dediler. yi bir gazeteci
oldum. New York Timesda altm. Evlendim, ocuum
oldu. ok gzel bir ev aldm. Ancak bir gn anladm ki,
bunlar bana tepeden dikte ettirilen isteklerdi. Hayatta her
eyin tersini yapmaya karar verdim.
Elbette bu ok sivri bir rnek. Ancak sylemek istedi-
im, Amerikallar da youn bir ekilde hayatn anlamn
tartyorlar. Utah niversitesinin akademik komite-
sinde renci temsilcisi olarak bulunan bir arkadam,
Baz profesrler gndemin konusu konuulurken ko-
nuyu deitirip hayatn anlamn tartmaya balyorlar,
demiti. Hayatn anlam nedir? Zengin olmak m? Belirli
bir din gr savunmak m? Sadece insan sevgisine da-
yanarak hayatn anlamn kavramak mmkn m? Ko-
nutuum Amerikallar bu sorulara yle cevap verdiler.

129
 John Blindriver (i, 42 yanda): Bence hayatn
anlam insann kendi bnyesinde bir i bar yaratma-
sdr. Bunun iin insan nce kendini ve iini sevmeli.
Benim atalarm Kzlderili. Dinimin ad Great Spirit
(Yce Ruh)tur. Bizim inancmzda insanlar oldukla-
r gibi kabul etmek esastr. Benim grmde olmayan
insanlar kendi inanlarnda mutlu ise bu beni sadece
sevindirir. Bir dnemde petrol sanayisinde alp ok
para kazandm. Fakat mutlu deildim. nk mutlulu-
u sadece maddede aryordum. Lks araba, elbiseler
Hibiri beni mutlu etmedi. imdi petrol sektrnde i-
sizlik var. Deiik ilerde alyorum. Eskiden olduu
gibi ylda 150 bin dolar kazanmyorum ama inancm,
insanlar, olaylar ve artlar olduu gibi kabul etmeyi
rettii iin mutsuz deilim. Ben her ortamda i bn-
yemde bar, denge kurabilirim. Genken bunu yapmak
ok zordu. Ancak, zaman ve tecrbe ile kendinizi artla-
ra uydurmay reniyorsunuz.
Ann Till (Ev hanm, 47): Hayatta gereki olarak
nce kendimizi tanmalyz. Bunun iin deiik eyleri
cesaretle tecrbe etmek lazm. rnein ben bu yamda
niversiteye gidiyorum. Bu tecrbeden sonra kendimi
daha iyi tanyacam. Eer baarl olursam bu bana bir
i gven verecek. Tespit ettiim hedefe ulamak kendi-
me olan saygm arttracak. Bu deneyden sonra evrem-
deki insanlara okula gitmede ya snrnn olmadn
tleyebilirim. Ben Mormon Kilisesine yeyim. Dini-
me kar byk bir saygm var. niversite eitimi iinde
laik dnya grlerini reniyorum. Bu fikirlerle kilisem
arasnda denge kurmalym. Bence bu dengeyi kurama-
yan insanlar fanatik oluyor. Bu hedefim beni tek ynl
dnen insan olmaktan kurtaracak. Ben gene Mormon

130
kalacam, ama insanlarn dier inanlar iinde de mutlu
olabileceklerini kabul etme olgunluuna erieceim.
Mutluluk iin elbette paraya ihtiya var. Maddi te-
mel ihtiyalarn karlanmas lazm. Bunu kimse inkr
edemez. Ancak ar lks gereksiz. Biz Hawaiide otu-
rurken eim ile byk bir emlak irketimiz vard. zel
uamz, ok byk bir evimiz, yatmz ve birok lks
eyaya boulmutuk. Ancak, irketimiz ayn i kolun-
da faaliyet gsteren daha byk bir irket tarafndan
yutuldu. Abartmyorum, ok ksa bir zamanda her eyi
kaybettik. Utaha geldiimizde sadece mobilyalarmz,
arabam ve 2 bin dolar paramz vard. Bu srete gerek
dostlarmz da grdk. Uamz, yatmz varken etra-
fmzda dolaanlar bizi terk etti. niversiteye gitmeye
baladktan sonra idrak ediyorum ki bilgi hayattaki en
nemli unsurlardan birisi. Bazen dnyorum da, bel-
ki Hawaiide irketimizin batmas Tanrnn benim iin
hazrlad plann bir neticesi. nancm odur ki; Tanr be-
nim u anda iinde bulunduum tecrbeyi yaamam is-
tiyor. rendike ne kadar cahil olduumu gryorum.
Eminim ki bu tecrbeden yepyeni, olgun, bilgili ve iyi
bir insan olarak kacam.
Mario Kennedy (niversite rencisi, 27.)
Marionun grlerini aktarmadan nce onu sizlere ta-
ntmak istiyorum. Onunla 1988 yaznda Berkeleyde ta-
nmtm. Doutan sakat olan Marionun hayat teker-
lekli iskemlede geerdi. Elektrikli aracna bindirilmesi,
indirilmesi, temizliinin yaplmas iin kendisine srekli
yardmc gerekiyordu. Berkeleydeki sosyal hizmetler
Marioya ayda 1.500 dolar civarnda gelir salard. Bu
parann 400 dolarn, genellikle yabanc bir renciye
yardmc hizmeti olarak verir, geri kalan miktar da kira
ve dier temel ihtiyalarn karlanmas iin harcard.
131
Marionun dediine gre zrllere yardm asndan
Berkeley Amerikann en iyi ehirlerinden birisiymi.
Bu yazar kendisine karde kabul eden Mario hayatn
anlamn yle izah etmiti:
Bahama adasndan gmen olarak gelen nenem,
New Yorkta gece gndz alarak kendi iini kurmu.
Babamn hayatta en byk istei bir olunun olmas ve
aile irketini devir almasym. Benim sakat domam
babam ok zm. Doktorlar bana en ok 5 yl yaama
ans verince, ac habere dayanamayan babam kalpten
lm. O zaman ok gen olan annem, daha iyi bakm
grrm diye 4 yandayken beni huzur evine vermi.
Din, ben hayatta ok para kazanmak istiyorum. Baz
eyleri kendime ve evreme ispat etmek iin bunu ya-
pacam. Bana devletin verdii para ile hayatn devam
ettiren zrl insan olarak baklmasn istemiyorum.
mrm bu tekerlekli iskemlede geiyor. ok istememe
ramen yabanc lkelere gidemedim. Seyahat etmek isti-
yorum. Trkiyeyi de greceim. Btn bu istekler para
ile yerine geliyor. Hedefim, nmzdeki 5 yl iinde bir
milyon dolar kazanmak. New York borsasnda alan
bir arkadam ile ortak i yapma projemiz var. ok para
kazandktan sonra hayr kurumlarna da yardm edece-
im.
Hayatn anlam iinde din elbette ki nemli bir rol oy-
nuyor ama ben belirli bir kiliseye ye deilim. Her din
gre saygm var. Bence dinler din simsarlarnn elinde
yozlayor. Mesela, televizyondaki programlarda sami-
mi insanlardan toplanan byk paralarn ihtiya duyu-
lan alanlara gittiine inanmyorum. Hatiplerin ou ato
gibi evlerde lks iinde yayor. Sade vatandalar Allah
ile aralarna arac sokmadan ona ulaabilmeli.

132
 Mario 1995 yaznda Berkeleyde acemi bir ofrn
arpmas sonucu ar ekilde yaraland. 6 ay yaam sa-
va veren arkadam hayatn kaybetti. Telefonda ko-
nutuum annesi Marionun isteklerinden birisi bir gn
Trkiyeye gitmekti, demiti.
Blake Sprinner (naat iisi, 24): Hayatn anla-
mn pek dnmyorum. Bugn kazanr, bugn yerim.
Sade bir iiyim. Bira, sigara ve Rock and Rollu sevi-
yorum. Frsat bulursam esrar da ierim. Belirli bir g-
venliim olduktan sonra hayatmdan mutluyum. Yeter ki
isiz kalmayaym. Param olursa kk bir tekne almak
isterim. Okula gidenler bilgilerini kitaplardan alyor.
Ben ise fikirlerimi pratik hayatta yaadm olaylardan
ekillendiriyorum. rnein bence evlilik bir kt par-
asndan ibaret. Mormon olarak bytldm ama imdi
kiliseye gitmiyorum. Ancak bunun iin cehenneme git-
meyeceim. nsanlk anlaym iinde evreme yardm
ediyorum. Arabasnn lastii patlam birisine veya yal
bir insana yardm etmek beni mutlu ediyor. Grn
tehlikeli olmayan otostopular da arabama alrm. Be-
nim dncem basit; hayatn anlam insanlar sevmek,
onlar yarglamamaktr.
Michelle Spencer (renci, 22): Bence hayatn an-
lam kendimizden farkl dnen insanlar olduklar gibi
kabul edip, medenice bir arada yaamay renmektir.
Dinin daraltlmasna karym. Sadece benim inancm
doru gr insanlar dman kamplara blp, fanatiz-
me zemin hazrlyor.
Robert Zeidner (Emekli albay, tarihi, 71): Ha-
yatn hibir anlam yoktur. Hayat bir kazadan ibaret.
Mantk ve bilgi zerine kurulmu belirli bir plan yok.
Ciddi olarak hayatn anlamn aratran insan sonunda

133
deli olabilir. Dnya her zaman bir kaos iinde. Bu yap-
da, kiisel gayretimiz ile kendi nizammz kurmalyz.
Genel olarak, Amerikallar iin hayatn anlam zengin
olmaktr. Bence hayatmzda byk elikiler ile bou-
uyoruz. Din de bu konuda nemli bir rol oynuyor. Bir
yanda sade Hristiyan hayat yaamaya alrken, dier
yanda maddeye teslim oluyoruz. Bu elikiden dolay
birok insann hayat kaos iinde.
Bizim bir ikinci Amerikan devrimine ihtiyacmz var.
Bu lkeyi kuran insanlarn orijinal fikirlerine dnmeli-
yiz. rnein Thomas Jefferson, Amerikan devrimini di-
namik bir sre olarak grd. Ona gre bu sre iinde
sade vatandalar srekli olarak lkenin politik ve ekono-
mik hayatna dhil olmalyd. Gnmzde brokrasi bu
katlm snrlandryor. Devleti kltmek zorundayz.
Bamsz brokratik kurulular da toplumun kaosa gir-
mesine sebep oluyor. rnein, avukatlar sulular temi-
ze kartmak iin her yola bavurmakta. Amerika byk
bir amar makinesi gibi. Biz kirli amarlarmzn o-
unu dnya kamuoyunun nnde ykyoruz.
Ben eski ekole mensubum. Modern dnyann sa-
malklarna abuk kzyorum. Dnyann birok lkesini
grm bir insan olarak unu da sylemeliyim ki, b-
rokratik engellere ramen Amerika dnyann en zgr
lkelerinden birisidir.
Deena Gehling (Utah niversitesinde memur, 48):
Bence hayatn anlam gnll olarak insanlara yardm
etmektir. Bu gr bana ailem tarafndan aland. ok
baarl bir i adam olan babamn emeklilii onuruna
verilen yemekte dnyann drt bir kesinden gelen teb-
rik mesajlar okunmutu. Bu kadar ok sevilen bir insan
olmas elbette bana gurur verdi. Babam drstl ile

134
tannd ve her frsatta gnll rgtlerde alp onlara
maddi yardmda bulundu. Annem de gnll olarak has-
tane, okul ve ktphanelerde alt. Ben de haftada iki
gn okuma-yazma bilmeyenlere gnll olarak yardm
edip aile geleneimizi devam ettiriyorum. niversitede-
ki iim maddi ihtiyalarm karlyor. Daha fazla parada
gzm yok. Amerikallarn byk ounluu bu konuda
bana ters der.
50 yalarnda birisini tanyorum. Egoistlii nedeni ile
bu adam bir trl sevemedim. Geenlerde kansere ya-
kalandn duydum. Baucuna giden bir tek arkadann
dahi olmadn zannediyorum. Egoizmin kurban olup
bu duruma dmemeliyiz.
Ben Presbyterianm. Ama her hafta kiliseye gitmiyo-
rum. Dinlerin insanlara alad birok olumlu deer l-
leri var. Ancak, bence insanlar belirli bir dine mensup
olmadan akl ve mantkla da bu lleri gelitirebilir.
Dixee Scherzinger (Banka memuru, 46): Benim
iin hayatn anlam ocuklarm mutlu etmektir. Onlar
iin hayatta her eyi yaparm. Eimden boandktan son-
ra ocuklarma daha da yaklatm. Evltlarm bytmek
iin ou zaman iki ite altm. Eim ok az yardm
etti.
ocuklarmn yannda Mormon inancm ok nemli-
dir. Hayatmn merkezi olan kilisem sayesinde temiz bir
hayat yaamaya alyorum.
Para sahibi olmak gzel bir ey. Bunu inkr edemem.
Mesela, 2 milyon dolarm olsa, bunu ocuklarm, kili-
sem ve gnll rgtlerle paylarm. Benim iin salk-
l olmak da nemli. Hasta olmaktan ireniyorum. Ksaca
benim iin ailem, kilisem ve salm nemli. Ekstra

135
para sahibi olmak da pastann stne krema olacak. im-
di pastam var, ama ortada krema yok.
Paul Kaldjian (Doktora rencisi, 34): Bence ha-
yatta en nemli ey iyi bir toplum ve arkada evresinde
bulunmaktr. Arkadalk ok nemli bir konu. Birbiri-
nizden binlerce kilometre uzakta olsanz bile iyi arka-
danzn sevincini yaar, problemini paylarsnz. Ben
Hristiyanm, ama arkadalk zincirimde her din ve mil-
letten dostum var. Arkadaln canlln korumas iin
her iki taraf fedakrlk yapmal. Yoksa insan ilikilerinde
patlamalar oluyor.
Bence para mutlulua erimek iin yardmc olan
aralardan birisi. Seyahat etmek, yemek, imek, ev sahi-
bi olmak iin elbette paraya ihtiyacnz var. Ama para tek
bana mutluluk getirmiyor. Dier faktrler ile birleme-
si gerekli. Washingtonda, evre Kirlenmesini nle-
me ubesinde ylda 60 bin dolar maala alyordum.
Zaman iinde fark ettim ki, iim beni bir aydn olarak
tatmin etmiyordu. Belirli kaideleri otomatik olarak takip
etmek zihni geliimimi snrlamt. imi terk edip, Ari-
zona niversitesine ayda 500 dolarlk burs ile corafya-
da doktora yapmaya gittim. Eim almasa ay sonunu
ok zor getiririz. Profesr olduumda ok param olma-
yacak ama sevdiim ii yaptm iin mutlu olacam.
retmenliin kutsallna inanyorum. rencilerime
hayatta mutlulua alan deiik kaplar gstereceim.
Onlar da hangi kapdan girmek istediklerine karar verir.
Sean Southworth (renci, 27): Ben materyalistim
arkada. Paray seviyorum. Hayatn anlam ok paraya
sahip olmaktr. Paran olunca her eye sahip oluyorsun.
Birok insan bu grn aka sylemiyor. Gizli duy-
gularn ssl laflar ile kapatp, evrelerine sade, insancl

136
bir imaj vermeye gayret ediyorlar. Bence bu ok sama
ve ikiyzllk. Bileinin hakk ile zengin olursan bu b-
tn toplum iin iyi. Zira birok insana i imkn yarat-
yorsun. Byk kapitalistler gelirlerini tek bana yaratp,
tek bana yemiyor ki. Bunun aksini iddia edenler psrk,
risk almaktan korkan, srtn devlete veya zel sektre
dayayarak snrl bir gelir iinde gvenlik arayan insan-
lar. Ben kalbma smyorum. Gelecee dnk dinamik
projelerim var. ok alp, risk alarak zengin olacam.
Amerikay glendirenler bu dinamizmi yaayan kapi-
talistlerdir. Liberal profesrlerin bu gerei grememesi
ok zc. Enerjilerini zenginleri eletirmekle israf edi-
yorlar. Hayatn anlam ok para kazanmaktr.
Curtis Miner (J.C. Penney maazasnda al-
yor, 42): Mormon inancm mutlulua erimemde ok
nemli bir rol oynuyor. Kilise iyi bir insan olmama yar-
dm etmekte. Bence para kazanmak insanolunun doal
isteklerinden birisi. nemli olan zengin olduktan son-
ra o parann nasl kullanlaca. Eer o maddeyi sadece
kiisel ihtiyalar iin kullanrsanz toplumda egoistlik
yaratrsnz. Fakirlere destek olursanz Allah da mutlu
edersiniz. Ben kitaplara dknm. Klasik mzii de se-
viyorum. Bir gn param olursa iyi bir ktphane kurar,
kiliseme yardm ederim. Mutlu olmak iin iyi bir sala
sahip olmak da art. Salksz hibir ey olmuyor.
Chuck Harth (Sigorta irketinde alyor, 47): yi
bir ie sahip olmak iin diplomaya ihtiya var. Evlen-
mek, ocuk sahibi olmak da insan mutlu eden unsurlar.
Ben ok gen evlendim. Ksa aralar ile kzmz oldu.
Eim bu byk sorumlulua katlanamad. lk yllarda
mali skntlarmz da vard. Yk azaltmak iin eim de
almaya balad. Birlikte vakit geiremedik. Eve yor-
gun dndk. ocuklar iin geceleri uyanmak eimi daha
137
da yordu ve neticede boandk. imdi ocuklarma ben
bakyorum. Onlarn hem babas hem de annesiyim. Mali
durumum dzeldi. 1995te yaptm komisyonlar ile
100 bin dolar kazandm. ocuklarmn eitimi iin para
biriktiriyorum. Benim iin hayatn anlam ocuklarm
mutlu ve baarl grmektir.
Peggy Conrad (Bir hastanede menajer, 29): Ha-
yatn anlam hayat kavramaktr. Eitim ile srekli ken-
dimizi yenilemeliyiz. Zihni gelimeye snr ektiimizde
klyoruz demektir. Katolik Kilisesine yeyim. Din
konusunda fertlerin zgr iradesi ile inanlarn semesi
taraftarym. Kendi din grm bask ile bakalar-
na kabul ettirme hakkm yok. Hayat ok ksa. Her gn
btn ile yaamalyz. Eimden boandktan sonra aile
sorumluluum daha artt. Olumu tek bama bytyo-
rum. Hayatn devam iin elbette ki maddi ihtiyalar kar-
lanmal. Lks eyler gelip geici. Hayat onlarn yok-
luunda da devam eder. Bence mutluluk iin salk ok
nemli. Kkken gzlerimden hastalanmtm. Doktor-
lar 30 yanda kr olma ihtimalimin olduunu syledi.
Bu korku beynimde srekli sorular yaratyor. Gelecek
sene kr m olacam? imi kaybedersem oluma kim
bakar? Buna ramen, her gn btn ile yaamaya a-
lyorum.
Dnyann dier lkelerinde hayatn anlamn sorgu-
layan insanlarn vard sonular da Amerikallarnkin-
den pek deiik deildir herhlde. Fark, bu insanlarn
byk ounluunun Amerikan Ryas (American
Dream) kapsam iinde istek, zlem ve hayallerinin Yeni
Dnyada gerekleeceine inanmalar. SMUdan arka-
dam Afrikal-Amerikal Paula bir sohbetimizde: Irk-
la, egoizme, zenginin daha zengin, fakirin daha fakir
olmasna ramen bir gn bu lkede ailemle mutlu olaca-
ma inanyorum, demiti.
138
MAJ KONUSU VE AMERKADA LOBLEME

1994 Eyllnde tatillerini geirmek iin talyaya

giden Amerikal Green ailesi beklemedikleri bir facia
ile karlat. Gney talyada arabalarna alan ate so-
nucu ailenin 7 yandaki olu Nicholas beyninden vu-
rularak ldrld. talyan Polisinin aklamasna gre
cinayet Green ailesini soymak isteyen adi sulular tara-
fndan ilendi. Amerikal aile oullarnn i organlarn
talyan ocuklarna balad. Bunun sonucu 11 ve 15
yalarndaki iki gen Nicholasn bbrek ve kalbi saye-
sinde hayata dnd.
Amerikan televizyonunda yaplan syleide Bay ve
Bayan Green acl anlarda birok insann yapabilecei
gibi duygularna esir olup, oullarnn lmnden tal-
yan toplumunu sorumlu tutmad. Basnda da talya hak-
knda kara haber kmad. Cinayet adi sulular tarafn-
dan ilenmiti, dolays ile sadece onlar lanetlendi. Nor-
malde yaplmas gereken de buydu.
Ohio niversitesinde Jeff isminde bir arkadam var-
d. Uluslararas Ekonomi dalnda mastr yapan delikan-
l yaz tatillerinde dnyann deiik lkelerine giderdi.
Bir sohbetimizde talyada bana gelen u olay anlatt.
Romada bir parkta imenlerin zerine uzanm kitap
okuyormu. evrede oynayan ocuklar etrafn sarp ak-

139
robatik hareketlerle hnerlerini gstermeye balaynca,
bedava elence bulduunu zanneden Jeff grd dost-
lua hayran olmu. Ancak veletler gittikten sonra fark
etmi ki, dikkati onlar zerindeyken kendisine arkadan
yaklalm, jiletle pantolonunun arka cebi kesilip cz-
dan alnm. Jeff bu olay son derece sakin, olgun bir
ekilde anlatt. Kendisine bu eit bir olaya Avrupada
deil de rnein gelime srecinde olan bir lkede a-
hit olsayd anlat tarznn byle yumuak olmayacan
syledim. O zaman sulamalar btn toplumu hedef ala-
cak, hkmetten suu ileyene kadar uzanan halkada her
vatanda lanetlenecekti. Jeff bu kma ok ard. Ka-
feteryada rencilerin nnde kendisine byle bir tepki
vermemi beklemiyordu. Ancak epey doluydum. Trkiye
aleyhindeki Midnight Express isimli filmi ikinci defa
seyretmi, burnumdan soluyordum. Filmi seyredenler
hatrlar; Trkiyeye uyuturucu madde sokmak isteyen
Amerikal delikanl gmrkte yakalanp mahkemece
hapis cezasna arptrlr. Cezay ar bulan gen mah-
kemede iskemlesinden frlayp btn milleti hedef alan
kfrler savurur.
Filmi ilk seyrediimden sonra Alaska Pacific
niversitesinden arkadam Mike ile bu sahneyi tar-
ttmzda: nsanolu kzgn olduu zaman azna
hkim olamaz. Bu genel sulama da byle bir psikolojik
ortam iinde deerlendirilmeli, demiti. Hangi psiko-
lojik ortam? Neden btn toplum sulanyordu? Batda
yaanan olumsuzluklarda neden lkenin tamam sorum-
lu gsterilmiyordu?
1994 yaznda Michael Cane isimli 19 yandaki Ame-
rikal, Singapurda arabalara yal boya pskrterek ha-
sara neden olmaktan gzaltna alnd. Singapur mahke-
mesi delikanly falakada 10 denek yemeye ve bir ay da
140
hapis cezasna arptrd. Olay Amerikan basnnda byk
sansasyon yaratmt. Delikanlnn suuna deinmeden
falakann insanolu zerinde yaratt fiziki ve ruhi ha-
sar konusunda birbiri ardna yazlar kt. Televizyona -
kan delikanlnn zgn annesi Singapur Hkmetinden
cezann kaldrlmasn istedi. Singapurun Washington
Bykelisi ise lkesindeki kanunlarn yerli-yabanc
ayrm yaplmadan herkese eit olarak uygulandn,
imtiyazl davrann vatandalarna kar hakszlk ola-
can syledi. Eli, sert kanunlar sayesinde lkesinde
su yzdesinin dnyadaki en dk oran olduunu ve
Singapura giden yabanclarn lkenin hukuk sistemine
tabi olduklarn bilmeleri gerektiini de vurgulad.
Konu Beyaz Saraya kadar getirilmiti. Cezalandrl
eklini ar bulan Bakan Bill Clinton, bir basn toplan-
ts srasnda Singapur devlet bakanndan cezann indi-
rilmesini rica etti. Youn diplomatik giriimler sonucu
denek says 4e indirildi. lkelerindeki adi sulardan
bkan baz Amerikallar ise Talk Showlarda delikan-
lya uygulanan cezay knamadklarn sylyordu. O
gnlerde muhafazakr Rush Limbaughun radyo prog-
ramna telefon eden bir hanm, su orannn azaltlma-
s iin Amerikann da sert kanunlara ihtiyac olduunu
ifade etmiti.
Genellikle Batl lkelerde Amerikallarn ba derde
girince Amerikan kamuoyu ayaa kalkmaz. O lkenin
btn sulanmayp basnda sansasyon yaratan genelle-
meler yaplmaz. Yeni Dnyadaki bu tutumu maalesef
doal karlamak gerekiyor. Avrupaya duyulan sem-
patiyi tarihi, kltrel, ekonomik, politik ve din balar
yaratmakta. 200 yllk tarihi olan Amerikaya ilk gelen
gmenler Avrupalyd. Bir genelleme ile bugn rast-
layacanz 10 Amerikaldan 5inin kk Avrupaldr.
141
niversitelerde Avrupa Tarihi ve Medeniyeti mezun ola-
bilmek iin alnmas zorunlu dersler arasndadr. Ameri-
kallarn en ok ziyaret ettii kta Avrupadr.
Bu genel yap iinde Yeni Dnyada en gl lobileri
Avrupa lkeleri ve srailin szcln yapan gruplar
oluturur. Byk mali imknlar ve politik kontaklar ile
Washington zerinde etkili olurlar. Ancak, aklselim ile
Amerikann ak toplum yapsn iyi anlamamz gereki-
yor. Bu sistemde Amerika ile normal diplomatik ilikileri
olan her lkenin lobileme hakk var. Yara ge balasa-
lar da lkelerini kalkndrp, Amerikadaki ak yapnn
yaratt haberleme ve zgrlk ortamn iyi kullanan
lkeler dinamik lobiler oluturabiliyor. Japonya, Gney
Kore, Hong Kong, Meksika bu geliimin canl rnekle-
rini temsil eder. Bir baka ifade ile Avrupa lobilerinin
avantajna ramen, Amerikan sistemi totaliter bir lkede
olduu gibi tepeden kontrol altnda tutulmad iin ta-
bandan etkilenebilir.
Bu genel manzara iinde Amerikada Trkiyemizin
kuvvetli bir lobi yaratma ans nedir? Yeni Dnyada i-
lerinde ok baarl, evrelerinde sevilen birok arkada-
mzla tantm. Bu insanlar resmi bir kuruluun ats
altnda olmasa da Trkiyeyi tantmak iin ellerinden
gelen her eyi yapyorlar. En byk avantajlar, deiik
siyasi grlere sahip olsalar da Avrupadaki vatanda-
larmz gibi dman kamplara ayrlmamalar. stisnalar
elbette ki var, ama genel portre byle.
Bulunduum niversitelerde Trk geceleri dzenler-
dik. Herkes siyasi parti ceketini duvara asar, gecenin en
mkemmel ekilde organize olmas iin alrd. r-
nein Purdue niversitesinde her yl dzenlenen ge-
leneksel Uluslararas Gn (International Day) vardr.

142
Deiik lkelerin temsilcileri ayn at altnda yerel ye-
meklerini takdim eder ve kazanlan para, olay organize
eden kurulua verilir. Her yl ilk nce Trk masasnn
yemekleri biterdi. Arkadalarmzn evrelerinde yaratt-
sempati, kk lekte de olsa Trkiyemiz iin gzel
bir tantm olur, gn sonunda bizler de ocuklar gibi en
olurduk.
Devlet tarafndan Trkiyeyi temsil etmek iin
Amerikaya gnderilen diplomatlarn kalite ve ahsiyeti
son derece nemlidir. Bu konuda asla, ama asla politik
tercih deil, brokratlarn bilgi ve kiilii kstas alnma-
l. zellikle televizyon gibi kitle haberleme aralarn
kullanmasn ok iyi bilen, lkemizin stratejik konumu-
nu, ekonomik potansiyelini inandrc olarak izah edebi-
len, sadece Washingtona gmlmeyip, niversitelerdeki
renci rgtlerimizi ziyaret eden, dinamik, iine Milli
Mcadele ruhu ile bal, yerel kltrmz ve Bat ara-
snda sentez kurabilecek elemanlar Trkiyemizi temsil
etmeli. Siyasi partilerimiz bu hassas konuyu siyasi yat-
rm uruna asla yozlatrmamaldr.
Yllar nce Ankarada Kzlaydan ankayaya doru
yrrken, rahmetli diplomat Kamran nann Meclisten
kp ayn ynde yrdn grmtm. Hemen ya-
nna gidip kendimi tanttm, memnun oldu, birlikte y-
rrken sordum: Neden d basnda Trkiye hakknda
olumlu haberler ok az kyor. (O yllar Trkiyenin
70 sente ihtiyac olduu dnemdi.) Kamran Bey o g-
zel Trkesiyle bir lise rencisini ciddiye alp cevap
vermiti: Trkiyenin dnyaya tantm toplam bir gay-
reti gerektirir ve bu konuda siyasi irade ok nemlidir.
Bulunduum eliliklere Trkiyeden konferanslara ka-
tlmak iin gelen politikaclar urard. Yabanc dil bil-
mezlerdi. Kendilerine tercmanlk yapmalar iin elilik
143
grevlilerinden yardm isterlerdi. Olacak ey deil. Dil
bilmiyorsan o konferansa gelme, bilen gelsin. Bir ksm
da konferansn ilk gnne katlr, geriye kalan gnlerde
ellerindeki siparileri almak iin alverie giderdi. El-
bette ki Trkiye d dnyaya aldka her alanda eski
paradigmalar yklacak. Bu bir sre. Gelecek nesiller
daha bilgili, sorumlu ve profesyonel olmal.
Kendi evini dzene sokmu Trkiye rencileri, her
meslek grubundaki vatandalar ve resmi temsilcileri ile
Amerikada etkin bir lobi oluturabilir. Alaska Pacificte
tantm David, her frsatta lkemizi tantan grubumu-
za Trkiyenin Amigolar derdi. nemli olan, lobile-
menin her kademesinde grev yapan arkadalarmzn
Trkiye iin amigo olabilme bilincine erimeleridir.
lkemizi gren Amerikallardan son derece olumlu
gzlemler dinledim. Saysz rneklerden sadece 3 tane-
sini yazyorum. Profesr Robert Elting ile Alaska Pa-
cific niversitesinde tantm. Turizmde uzmanlaan
Eltingin hayat hikyesi olduka ilginti. Kars 20 yllk
evliliklerini sona erdirince hocann dnyas yklm. Bir
ara intihar etmeyi bile dnen Profesr, Amerikadan
ayrlmaya karar verir. Doktorasn ald Yalede, zmir
Dokuz Eyll niversitesinde retim yelii ihtiyac
ilann grp bavurur. Hikyenin gerisini kendisinden
dinleyelim:
Trkiyeye hayatmn en zor dneminde gittim.
Uakta hngr hngr alyordum. Btn varlnz ile
sevdiiniz insandan kopmak kolay deil. Trkiyede
dnyann en scak insanlar ile tantm. Bana evlerini,
kalplerini atlar. Tarih yerlere, gney sahillerine gittik.
O koylarn, doann gzelliini unutamyorum. Trk ar-

144
kadalarm ile hl mektuplarm. Bana verdikleri mo-
ral destei hibir zaman unutmayacam.
Elting, niversitede her frsatta Trkiye hakkn-
da konferanslar verir, fotoraflar gsterip deiik e-
hirlerimizden ald hallar sergilerdi. Dinleyicileri-
ne, Trkiyenin henz kefedilmemi gzelliklerini
grmelerini syleyen profesr, turizm firmalarna da
Trkiyeyi daha iyi tantmalarn tavsiye ederdi.
Tp doktoru Jim Abbott ile Salt Lake Cityde tan-
tm. Abbott, dnyann birok lkesini grm, bilgisi
ve insan sevgisi ile evresinde takdir edilen bir kiiy-
di. 1986 yaznda Londrada bulunan doktor bir seyahat
acentasnn teklif ettii ucuz fiyat grnce Trkiyeye
gitmeye karar verir. lkeye ve insanlarmza hemen s-
nan Abbott o tarihten sonra her yl Trkiyeye gidiyordu.
Kendisine Trke ders verirdim. Arapa, spanyolca ve
Franszca bilen Doktor, Trkeyi de ksa srede skm-
t. 10 yl iinde hemen hemen btn Trkiyeyi dolaan
Abbottun alma odas lkemizi tantan resim, eya,
mzik kasetleri ve kitaplarla doluydu. Dost ve hastala-
rna srarla Trkiyeye gitmelerini tavsiye eden Doktor
en modern Mslman lkenin Trkiye olduunu vurgu-
lard.
Bakan Jimmy Carter dneminde kurulan Uluslara-
ras Dostluk Grubu (International Friendship Society)
isimli rgtn amac, Amerika ve dier lkelere mensup
aileler arasnda deiim programlar dzenlemektir. Bu
organizasyonun Salt Lake City ubesinin yeleri ile ta-
nmtm. 1995 yaznda Trkiyeye gidecek olan 40 ki-
ilik bir grup bendenizi konuma yapmaya davet etmiti.
ki haftalk ziyaretlerinden dnlerinde dinlediim v-
gler bir kitap oluturur.

145
 Bu rnekler madalyonun olumlu yn. Bir de bizleri
ok zen olaylar yaanyor. 2013 ubatnda Trkiyeyi
yasa boan bir cinayet ilendi. Hatrlayacaksnz Sarai
Sierra isimli 33 yandaki Amerikal kadn, turist olarak
geldii stanbulda ba ezilerek ldrld. Byle vah-
etler hepimizi ok ediyor. are ne? Klasik ve uzun va-
deli bir cevap olacak, ama elbette ki eitim. Bu idealin
yannda, tavizsiz uygulanan gvenlik tedbirleri olmal.
11 Eyll 2001 saldrsndan sonra Amerikada i gven-
lii salayacak Homeland Security isminde devlet
bnyesinde dinamik, teknoloji donanml yeni bir bi-
rim oluturuldu. Bu rnek incelenerek, benzer bir yap
Trkiyede de kurulmal ve hem kendi hem de dnya
vatandalarnn gvenliini salamak szde deil, zde
bir devlet politikas olmal.
Trkiyenin dnyaya tantlmasnda btn vatanda-
larmzn byk sorumluluu var. Her eyi devletten
bekleyemeyiz. zel sektrn dnya pazarlarna srd
kaliteli mallarmz, uluslararas konferanslarda lkemizi
temsil eden bilim insanlarmz, politikaclar, turistlere
iyi davranan taksi ofrlerimiz, lokantac, otelci arka-
dalarmz, baarl spor kulplerimiz, yurt dnda oku-
yan, alan insanlarmz Bu tantm hamlesinin ok
nemli paralardr. Yeter ki sorumluluumuzun bilinci-
ne erielim.
Zaman iinde Trkiyenin turizmde yapt byk
hamle lkemizin dnyada tantm iin ok nemlidir.
1980 ylnda Antalyada be yldzl tek bir turizm tesisi
yoktu. 2015 yl itibariyle, dnyada bnyesinde en fazla
5 ve st yldzl turizm tesisi barndran il Antalyadr.
Turizmi kmseyen ktmserlere bakmayn, bu sektr-
deki gelime dier birok sektr de tetikliyor, tarmdan
inaata kadar.
146
 2014 yaznda Dnya Turizm Organizasyonunun ista-
tistiklerine gre (yani Trkn Trke propagandas de-
il bu); Trkiye 2013te 37,8 milyon ziyaretisiyle dn-
yada en fazla turist eken altnc lke oldu. lk on yle:
1- Fransa 84,7, 2- Amerika 69,8, 3- spanya 60,7, 4- in
55,7, 5- talya 47,7, 6- Trkiye 37,8, 7- Almanya 31,5,
8- ngiltere 31,2, 9- Rusya 28,4, 10- Tayland 26,5. (Bu
istatistikler 3 Austos 2014 tarihli internet sitelerinde
ve gazetelerimizde yaymland.) Trkiyenin bu yara
ne kadar ge katld hatrlanrsa gelinen nokta km-
senmemeli ve ne yaptmz daha neler yapabileceimiz
konusunda Trkiyemizi motive etmeli. dinamiimiz
salam olursa, zaman zaman oluan negatif trendler
daha kolay alr.

147
 BR ORTAOKULU ZYARET

Utah niversitesinin Orta Dou Blmndeki Re-

ach Out (Tantm Program) kapsamnda renciler l-
kelerini tantmak amacyla ortaokul ve liselere gnde-
rilir. Genellikle mastr ve doktora adaylarndan oluan
konumaclar pop kltrnde yanl bir imaja sahip olan
Orta Douyu deiik ynleriyle tantmaya alrlar. Bu
program erevesinde 1991 Kasmnda ranl Nayire,
Suriyeli Murhaf ve bendeniz Salt Lake Citydeki Nort-
hwest Ortaokuluna gittik.
Northwest 750 rencisi, geni binalar ve spor tesis-
leri ile byk bir alan kapsyor. Okul, Kasmn ikinci
haftasnda Orta Douyu tantma kampanyas am. Gi-
riteki byk vitrinde blgeyi anlatan kitap ve eyalar
sergilenmiti. Mimar Sinan, Selimiye, ehzadepaa ve
Sleymaniye camilerini tantan renkli bir kitap gzme
iliti. Arkadalarma sordum:
ran ve Suriyede bir okul sergisinde Hristiyan bir
mimarn eserleri sergilenebilir mi?
Nayire:
mknsz. Bizim fanatikler Allah adna okulu yakar.
Murhaf:

148
 Suriyede kk yerlerde deil, ama byk ehirle-
rin baz muhitlerindeki okullarda bu mmkn olabilir.
Okul yetkililerini beklerken vatan kurtarmaya bala-
dk. Grlerimiz ayn noktada birleiyordu: Bir lkede
shhatli bir demokratik rejimin kurulmas, insan zihni-
nin her seviyede deiik kltr ve dnceye almasna
bal idi. Tarihten renmemiz gereken bir ders vard ki,
Bizim inancmz en iyisi, dier medeniyetlerden ren-
me ihtiyacmz yok, noktasna gelindiinde dnce
donduu iin dogmatik sloganlarn kurban olunuyor-
du. Tarihte birok imparatorluk bu kltr kabadayl-
nn kurban olarak kmt. Birok tarihi Sovyetler
Birliinin kn de bu anlay iinde izah ediyor. 74
yl sosyalist gerekilik parolas altnda standart Mark-
sist-Leninist insan tipi yaratmay hedef alan Sovyet m-
paratorluu, haberleme devriminin yaratt dinamik
bilgi alveriini kontrol edemeyince, artk slogancla
inanmayan vatandalar tarafndan ykld. Daha doru-
su tabandaki bu honutsuzluu reformlarla ynlendire-
bileceini dnen Gorbaov, tepeden kontrol mekaniz-
malarn gevetince di macunu tpnden fkrd.
Nayireye gre bugn lkesinin en byk problemi,
Tahrann kapal toplum yaps iinde standart insan ye-
titirmeye almas. Dncesi merkezden kontrol edi-
len insanlar Allah adna iktidar olduuna inanan tek parti
diktatrlnn kurban olmu durumda. Evet, seimler
var ama son derece aibeli. ah iktidarda iken birok
aydn, petrol gelirinin silah alm yerine neden halkn
geim seviyesini ykseltmek iin kullanlmadn gizli
polis SAVAK korkusu ile soramyordu. Mollalar da ayn
silahlanma politikasn takip ederken dnen insanlar
bu defa din fanatizmin korkusu ile benzer sorular so-
ramyor.
149
 Murhaf da Orta Doudaki tek parti diktatrlklerini
kltr kabadaylnn neticesi olarak gryordu. Petrol
geliri ile silah ve lks tketim mallar ithal edilecek, ama
zgrln yokluunda toplum kendi dnce Rne-
sansn yaratamad iin Batya pazar olmaya devam
edecekti.
Arkadalarm dinlerken o gnlerde Profesr Peter
von Sivers ile olan sohbetimi hatrladm. Alman asll
hoca Orta Dou konusunda dnyann tannm otoriteleri
arasndadr. Bir dnemde International Journal of Midd-
le East dergisinin editrln yapan Sivers, masasna
Trk tarihilerinden ok kaliteli aratrmalarn geldiini
sylemiti. Elbette ki bu netice 1950lerden bu yana ce-
saret, kararllk ve byk fedakrlklar ile demokrasiyi
yerletirmeye alan Trk toplumunun baars. Siyasi
yapmzn snrlar konusunda daha fazla zlemlerimiz
olabilir, olmaldr da. Ancak bir gerek de var ki bugn
Trkiye, corafi konumu iinde insan dncesine ge-
lime ve kritik yapma imkn veren tek sekler, demok-
ratik ve Mslman lkedir. Bu toplumun tasn Bat
standartlarnda ykseltmek, kendi meslek dallarmzda
iimizi evrensel standartlarda yapmak ile mmkn ola-
cak. Baka sihirli bir ideoloji yok. Ve unutmayalm, top-
lumumuzun bu hamleyi yapabilmesi iin altyaps var;
dier Orta Dou lkelerinde olmayan bir altyap bu.
Okul mdiresinin gelii ile sohbetimizi erteledik.
Plana gre birletirilmi snflara konuacaktk. 10-13
ya grubu arasndaki canavarlarn dikkatini 50 dakika
boyunca nasl canl tutup lkenizi tantrsnz? Modern
Trkiyenin douunu anlatan ksa bir giriten sonra so-
rular ile konuyu amaya karar verdim. skemlesini oy-
natan bir kz ile kalemini diine vurarak ses kartan bir
erkek renci, retmenlerinin kibarca uyars ile el ve
150
ayaklarna hkim olurken, deiik etnik gruplardan olu-
an 60 kadar renci dikkatle konumam dinledi. Soru
ve cevaplardan ksa zetler vereyim:
Sizce Trk ve Amerikan ortaokullar arasndaki en
byk fark ne?
Ben ortaokula giderken erkeklerin kravat takma zo-
runluu vard. Kz renciler de forma giyerdi. Ameri-
kadaki devlet okullarnda byle bir kural yok. Ayrca
biz ok disiplinli yetitirildik. retmenlerimizden kor-
kardk. Sizler ise ok rahatsnz. Bu iki lke arasndaki
kltr farkndan doan bir durum. Amerikada dnyann
her lkesinden gelen insan var. Bu sizin eitiminiz iin
byk bir avantaj. rnein bugn ran, Suriye ve Tr-
kiye hakknda bilgi ediniyorsunuz. Ben ortaokulda iken
bir yabanc snfmza gelip lkesi hakknda konuma-
mt.
Trkiyede en ok hangi spor popler?
Futbol.
Trk yemekleri lezzetli mi?
Evet, ok lezzetli, mthi.
Trkiyeye ok turist geliyor mu?
Evet. zellikle son yllarda Trkiyenin gney sa-
hilleri ok rabet gryor.
Hangi dine inanyorsunuz?
Mslmanm.
Mslmanlk ocuklara ne tavsiye ediyor?
Allaha inanmay, paylamay, yardmseverlii, d-
rst iyi ahlakl insan olup anne ve babaya hrmet ve sev-
giyi ngryor.
151
 Ben Katolikim. Bize de kilisede byle eyler reti-
yorlar. Trkiyede ziyaret edilecek tarih yerler var m?
Evet var. Birok mze ve camiyi grebilirsin. Mer-
yem Anann mezar da Trkiyede. Her yl birok Kato-
lik buray ziyaret ediyor.
Ders bitiminde yanma gelen Mdire Hanm bana bir
resim gstermek istediini syledi. Geni koridorda y-
rrken anlatyordu:
On sene nce eim ile Trkiyeye gittik. Bence s-
tanbul dnyann en ilgin ehirlerinden birisi. Dou ile
Bat arasnda bir kpr. nsanlarn scaklna ve misa-
firperverliklerine de hayran olduk. Bir hafta iinde bir-
ok arkada edindik. Kendileri ile hl haberleiyoruz.
nmzdeki yl olumu Trkiyeye gndereceim.
Utah niversitesinde mimarlk okuyor. Osmanl mima-
risini grmesini istiyorum.
Mdire Hanm konuurken koridorda uarcasna ko-
an rencileri de kibarca uyaryordu:
ocuklar ltfen komayn. Evladm dikkatli olun!
Bir an dncelerim lise yllarma dnd. Ankarada-
ki Gazi Lisesi Mdr rahmetli Veli Beyi hatrladm.
Kendisini grnce vcudumuzdan kan ekilirdi. Hi
unutmam bir gn Veli Bey, muavini Nail Beyle snf-
mza sigara kontrolne gelmiti. Duvara asl paltolar tek
tek arand ve bir deri gocukta Bafra sigaras bulundu.
Veli Bey grleyerek:
Bu kimin paltosu? dedi.
Ses yok. Veli Bey tekrar grledi:
Kimin diyorum!

152
 Gene ses kmaynca muavine dnerek:
Nail, paltoyu yak! dedi.
Nail Bey akman kard, yakt, tam gocua do-
kunacakken futbol takmnn santraforu Mehmet ayaa
kalkt. Bir hafta nce oynanan okul manda 3 gol atan
Mehmet, hocalar dhil herkesin kahramanyd.
Veli Bey:
Ulan, eek kadar adamsn! Boyundan, posundan, ya-
ndan utan! oluk ocua rnek olman gerekir! deyip
iri csseli Mehmete iki okkal tokat atmt.
Bugn Amerikada byk ehirlerin belirli yerlerinde
devlet liselerinde, hatta ortaokul girilerinde polis kont-
rol vardr. renciler silah, bak ve uyuturucu madde
iin aranr. Buna ramen basnda sansasyon yaratan ac
olaylara sk sk rastlarsnz. Veli Beyin politikas Ame-
rikan kltr iinde baarl olabilir mi? Herhangi bir
etnik gruba mensup renci zerinde zararl bir madde
ile yakalansa, Veli Bey bu genci milletin nnde tokat-
layabilir mi? Hayr. nk nsan Haklar gruplar derhal
olaya el koyar, idareci rk olarak sulanp mahke-
meye verilir. Bu gruplarn Amerikada etnik harmoninin
kurulmas iin yapt byk hizmetler var. Bunu kimse
inkr edemez. Ancak son yllarda gelien bir gerek de
var ki, bu kurulularda grev yapan baz brokratlar va-
rolu nedenlerini unutup, sulu etnik vatanda aklama-
ya alyor. Bu durum doal olarak Amerikann etnik
yapsn dinamitlemeye alan fanatik sac gruplara
mazeret yaratmakta. Gen insan hizaya getirmede Veli
Beyin metodunu mu teklif ediyorum? Kesinlikle hayr.
Hogr, karlkl sayg ve ciddi disiplin arasnda bir
denge kurulmas taraftarym.

153
 Bu dnceler iinde okulun bir dier kesine gel-
dim. Duvarlar deiik lkeleri tantan byk resimler ile
donatlmt. stanbulu gsteren nefis bir manzara vard.
Bugne kadar grdm en grkemli stanbul fotora-
fyd. Mdire Hanm:
ocuklarmzn dier lkeleri tanmas iin elimiz-
den gelen her eyi yapyoruz. Amacmz onlar dnya ile
tantrmak, dedi.
leden sonraki toplantda Nayire ve ben gruplarm-
z birletirdik. randaki kadn-erkek ilikileri hakknda
konuan arkadam kz rencilerin soru yamuruna tu-
tuldu. rnekler vereyim:
randa bir kz ile erkek el ele sokakta dolaabilir
mi?
Nianl veya evli deillerse ok zor, zerlerinde bas-
k hissederler.
Neden?
nk kzn ad ktye karm.
Siz buna inanyor musunuz?
Ben inanmyorum, ama randaki rejim inanyor.
Arkamda oturan bir kz rencinin fsldamasn duy-
dum:
Ben orada asla yaamak istemem.
Sorular birbirini takip ediyordu:
Kadnlarn yzlerini kapamalar art m?
araf art deil. Ba aklar da var. Rejim ban
rtnmesini telkin ediyor.

154
 Kadnlar araba kullanyor mu?
Evet, kullanyor.
O zaman byk bir sorun var.
Ne gibi?
Ba rtl bir kadn kaza yapsa, polis ehliyetteki re-
sim ile gerek yz nasl karlatracak? Polisin bar-
tsn kaldrma yetkisi var m? Kimlik kart ve ehliyet
resmi ba akken mi ekiliyor?
Bilmiyorum. Byle bir olaya ahit olmadm.
Ama byle bir sorun kabilir deil mi?
Bunalan Nayire bak gibi sorular kesti:
Evet, mmkn. Sorularnz iin teekkr ederim,
derslerinizde baarlar diliyorum.
Murhafn arabas ile niversiteye dnerken gnn
yorumunu yapyorduk. Suriyeli arkadam:
rencilerin ne kadar ok imkn var. Bilgisayar
odalar muhteem. Ama disiplin ok gevek.
Nayire:
Bizde disiplin var da ne oluyor? Disiplin adna robot
beyinler retilmek isteniyor. Buradaki veletlerin sorduk-
lar sorulara baksana. Daha imdiden zihinlerinin snr-
larn zorlamay reniyorlar. Orta Dounun tarihini
bilimsel olarak Batllarn yazmasnn nedeni bence bu
yalarda renilen kendini ifade etme, soru sorma cesa-
reti. Bizler bilineni tekrar edip tarih kitab diye aslnda
tarih roman yazyoruz. ok doluyum, en iyisi susaym.
Konu soru sormann nemine gelince, sevgili hoca-
mz Doan Ccelolunun kz Elifin anlatt u olay

155
hatrladm.Vernon Benjamin Mountcastle isminde bir
nrofiziyoloji profesr ABDde 1986 ylnda Ulusal
Bilim Madalyasn alm. Bir gn rencilerinden biri-
si snfta sormu: Sayn profesr, Amerikada bin
zerinde nroloji uzman var. Baarnz neye borlusu-
nuz? Profesr yle cevap vermi: Ben ilkokuldayken
arkadalarmn anneleri ocuklarna, Bugn retmenin
sorusuna iyi cevap verdin mi? diye sorard. Benim an-
nem ise, Olum bugn retmenine iyi bir soru sordun
mu? derdi. Bylece ben soru sormann nemini ren-
dim. Bilimsel aratrmalarmda da hep merak ettim, soru
sordum, sorgulayarak ilerledim, durmadm. Ksacas;
baarm anneme borluyum.
Bu ortaokulu ziyaret ve arkadalarmla olan sohbetim
u grm bir defa daha pekitirdi ki, Trkiyemiz R-
nesans, Reformasyon, Aydnlanma, Sanayi Devriminin
yaanmad Orta Douda ada bir dzen kurabilecek
tek Mslman lkedir. Yeter ki hogr, disiplin ve yerel
kltrmz ile Bat arasnda aklc bir sentez kurabile-
lim. Bu hamleyi sadece devletten bekleyemeyiz. Hepi-
miz birey olarak bu sentezi bnyemizde kurup, deiik
seviyelerde lkenin Rnesansna katkda bulunabiliriz.

156
 ETMN BEDEL

Amerikan televizyon dizileri ile Hollywood filmleri

her lkede gsteriliyor. 1980lerde Dallas ve Dynasty
dizileri dnya televizyonlarn fethetmiti. 1980 ilkba-
harnda ngilterenin Brighton ehrinde lisan okuluna
gidiyordum. Hafta sonlar Astoria Bingoda alarak
masraflarm karlardm. Bir cuma akam iten odama
dnerken dikkatimi ekmiti; zellikle hafta sonlar ana
caddelerinde insan akan Brightonda esrarengiz bir ses-
sizlik vard. br gn rendim ki, o akam televizyon-
da Dallas dizisinin mevsimin son program olan Who
Shot J.R.? (J. R. Kim ldrd?) isimli kapan var-
m.
Hep merak etmiimdir, Amerikay bu eit filmler-
den tanyanlar Yeni Dnyay nasl yorumluyor? Zen-
gin elitlerin hayatn konu alan bu programlarn etkisi
altnda her Amerikaly lks araba kullanan, ato gibi
evde yaayan insanlar m zannediyor? Amerikan Com-
munity Survey isimli aratrma irketinin rakamlarna
gre, rnein 2012 ylnda dnyadan ABDye doum
yapmak iin gelenlerin says 36 bin kiiymi. ocuk-
larnn Amerikan vatandal almas iin bunu yapanlar
gerekten Yeni Dnyay ne kadar tanyor? Bu toplumu
eksileri ve artlar ile bir btn olarak deerlendirebilme

157
kapasiteleri var m? 2016 Temmuzunda 2 zenci gencin
polis tarafndan ldrlmesiyle patlayan, rvan olarak
5 beyaz polisin ldrlmesiyle dorua kan, bir anda
byk metropolleri saran gsterilerle sarslan lkede,
nl zenci kadn arkclarn bile, Burada ocuuma
gelecek var m? diye haykrd bir ortamn psikolojisi-
ni anlayabilirler mi? Ya da bu konulara hi kafa yorma-
dan lkelerinde kazandklar paray bu lkede cmerte
harcamaya m geliyorlar? Unutmasnlar ki, o beenme-
dikleri lkelerinde bir ekilde o paralara sahip oluyorlar;
buralarda bu iler aln teri ve emek ister.
Benihana Amerikada n yapm bir Japon lokantas-
dr. lkenin birok yerinde ubesi olan lokanta sahibi ile
televizyonda yaplan syleiyi seyretmitim. Amerikaya
gelmeden nce Benihanaya babas, Yeni Dnya sokak-
larnn altn ile kapl olduunu sylemi. Havaalannda
yerde bulduu bir tek kuruun dnda sokakta para gr-
meyen i adam, yllarca gece-gndz alarak lokanta
imparatorluunu kurmu.
Amerikada aileden gelen bir mirasa sahip deilseniz,
kendinizi ispat edinceye kadar yaam mcadelesi ver-
mek zorundasnz. Toplumun sunduu tketim mallarna
sahip olabilmek iin belirli bir zveri dneminin yaan-
mas art. Bu genel ereve iinde Amerikal rencile-
rin eitimlerini yapmak iin verdii mcadeleyi takdir
etmemek mmkn deil. niversite genliinin byk
ounluu eitimlerini alarak salyor. Deiik ni-
versitelerde tantm rencilerden rnekler vererek
konuyu aaym.
Neil, Utah niversitesinin Orta Dou Blmnde
mastr yapyordu. Dikkatimi ekmiti, delikanl sabah
derslerine kpkrmz gzlerle gelirdi. nceleri uyutu-

158
rucu madde kullanyor zannetmitim. Zaman iinde ken-
disini tanynca rendim ki, Neil haftada 5 gn, akam
saat 8den sabah 4e kadar bir lokantada alp derslere
3 saat uyku ile geliyordu.
Ayn niversitenin Trk Dili ve Edebiyat Bl-
mndeki rencilerimin hepsi alarak eitimlerini fi-
nanse ediyordu. Bazlarn size tantaym: Ken, 3 ite a-
lrd. Bir seyahat acentasnda full-time, Utahn kayak
merkezi Park Cityde part-time ve hafta sonu akamlar
da bir orkestrada saksafon alard. Sheri ve Marleen,
Amerikan Expressde full-time alarak eitimlerini y-
rtyordu. Ayn ekilde Glenda bir sigorta firmasnda,
David, Margaret, Catherine niversite ktphanesinde,
Marlo, U.S. West telefon irketinde, Shreen, niversite-
nin otelinde, John, Continental hava yollarnda, Tammy,
bir bankada, Jean de bir ailenin yannda dad olarak full-
time alrd.
Birok niversite rencilerine Work-Study prog-
ram iinde alma imkn yaratr. rnein Alaska Paci-
fic niversitesi (APU) rencilerinin %70i bu kapsam
iinde full veya part-time alarak okula giderdi. Ben de
bu programa dhildim. Geici alma iznim ile Ancho-
rage ehrindeki J. C. Penney maazasnda part-time al-
arak niversiteye gitmitim. Ayn okuldan arkadalarm
olan Linda bir reklm irketinde, John McKee niversi-
tenin spor faaliyetleri blmnde, Sri Lankal Baba Dole
bir muhasebe brosunda, Nijeryal Fidel McDonaldsda
alrd. Work-Study programna dhil olmayan
baz arkadalarm da ailelerinin i yerinde ter dkerdi.
Blaisein ailesi Anchoragein en byk matbaalarndan
birisinin sahibiydi. Delikanl haftada 40 saat matbaala-
rnda alrd. Andy de babasnn sahibi olduu inaat
irketinde full-time ii olarak alarak okula giderdi.
159
Purduede Profesr Klein-Ahlbrant bir sohbetimizde
Amerikal zengin ailelerin ocuklarna work ethic (a-
lma ahlak) prensibini alamasnn iletmelerinin gele-
cei iin bir yatrm olduunu sylemiti.
Tandm profesrlerin byk ounluu da ei-
timleri boyunca deiik ilerde almt. Alaska
Pacificin rektr Glenn Olds, Yalede doktorasn ya-
parken okul kantininde bulak ykadn gururla an-
latrd. Purduede Amerikan tarihi okutan Pat Hearden
rencilii srasnda bir fabrikada ii olarak almt.
Ayn niversitede politika bilimcisi olan Rolf Theen 13
yanda iken Almanyadan Amerikaya bir ifti aile-
nin yanna cebinde bir dolar ile gelmi, deiik ilerde
alp burslarn da yardm ile eitimini tamamlamt.
Ohio niversitesinde Alman tarihi zerine ihtisaslaan
Profesr Robert Wheely genliinde dondurma sattn,
firmada kendisine tannan dondurma yeme snrn at
iin iten karln kvrak kahkahas ile anlatrd. Gene
Ohioda Avrupa tarihi dersleri veren James Chastain -
renciliinde niversitenin tuvaletlerini temizlermi. 4
saatlik iini sk alarak 2 saatte bitirir, geri kalan za-
manda da ders alrm.
Amerikada ilkokul anda sabahlar gazete data-
rak balayan bu sistemin faydalar ne? renci ailesinin
paras ile aylaklk yapmad iin para ve zamann de-
erini reniyor. niversite bedava deil ve snfta kal-
mann direkt olarak btesini etkilemesi renciyi daha
sorumlu yapyor.
renciler eitimlerini dier yollardan da finanse
edebilir; notlar iyi ise niversite veya zel sektrden
burs bulurlar. Bankalardan bor da alabilirler. Bu du-
rumda mezun olduktan sonra dk bir faiz ile borlarn

160
demek zorundalar. Bill Clinton zamannda karlan ka-
nun yeni bir olanak yaratt. renci devletten ald para
ile eitimini tamamladktan sonra, devletin gsterdii i
ve blgede 2 yl alp borcunu demi oluyor. Silahl
Kuvvetlere yazlmak da bir dier yol. 4 yllk hizmetten
sonra ordu elemann niversiteye yolluyor. Eitimin bi-
timinde rencinin barakasna dnp dnmemesi kendi
seimi. Bu alternatiflerin yannda yzdesi dk olan bir
yol daha var; btn masraflarn ailece karlanmas.
alp okula gitme dinamizmi iinde rencilerin
aktif politika ile uramaya pek vakti yok. Bugnk
Amerikan niversite genlii 1960lardan ok farkl. O
dnemdeki renci isteklerinin karlanmas ile ideolo-
jik tartmann yerini hayat mcadelesi alm durumda.
1989 Nisannda Berkeleyde, 2 dnem California vali-
lii yapan, 2 defa da Cumhurbakanl seimlerinde ba-
arszca yaran Jerry Brownu dinlemitim. niversite-
nin fizik bilimleri salonunda cansz kalabala seslenen
Demokrat Partili aday, genlii politikay sermayenin
kontrolnden kurtarmak iin greve davet etti. Browna
gre bugn Amerikada politik kampanyalar baarya
gtren unsur adayn kalitesi deil, sahip olduu para-
nn miktar. Para yardm ile en iyi konuma yazarlarn,
kamuoyu uzmanlar ve pazarlama irketlerini kiralayan
aday Washingtona gidiyor. Brown bu ark krmann
tek yolunun tabanda idealist ve rencilerden oluan bir
gnlller ordusu yaratmak olduunu syledi. Bu ye-
ler, kap kap dolaarak bugn Amerikann karlat
sosyal sorunlar ve milli gelirdeki adaletsiz dalm ka-
muoyuna anlatmalyd. 45 bin kiilik niversitede 100
kadar rencinin toplantya katlmas, 1990larda gen-
liin deien nceliklerini gsteriyordu.

161
 Amerikan ekonomisinin bykl rencilere i
olanaklar yaratyor. Bu bir gerek. Ancak, ekilci kural-
lar altnda ezilen toplumlarda byle bir imkn olsa bile
rencilerin ka temizleyici, garson, p, inaat ii-
si, a olarak almak ister? 1982 sonbaharnda APU
kafeteryasnda cereyan eden bir olay anlataym. Zaireli
renci Amadu niversitenin mutfanda yemek dat-
cs olarak alrd. Bir le yemei srasnda Nijeryal
Francis ile Amadunun kafeteryann ortasnda yumruk
yumrua kavga ettiini grdk. Francis, Amadunun ii-
ni alaya alan eyler syleyince, iki Afrikal arkadam
arasnda sava km.
zellikle petrol zengini lkelerden Avrupa ve
Amerikaya lisan renmek iin gelen rencilerin ya-
am ekli ilgintir. Elbette her konuda olduu gibi is-
tisnalar var ama madalyonun u yz de bir gerek.
ngilterede Brighton kenti lisan okullar ile doludur. Bu
renciler ehrin en lks evlerinde oturur, gece kulple-
rinde sabahlayp lisan okulunu vizelerini uzatmak iin
bir ara olarak kullanr.
Konu sorumluluktan almken doruyu bulmak iin
uvaldz kendimize batrmak zorundayz. Vacit ve An-
siline zberkmen ile Washingtonda tantm. Vacit Bey
yllar nce Amerikaya doktor olarak gelip kendi iini
kurmu. Yrei Trkiye iin atan Amerikal ei Ansili-
ne, Washingtondaki Trk-Amerikan derneklerinde aktif
olarak alrd. Bir sohbetimizde Bodrumda grd
baz genlerimiz iin u deerlendirmeyi yapmt:
Bunlar sabahtan akama kadar uyuyup, akamdan
sabaha kadar eleniyor. Ne zaman alyorlar? Paras-
n kazanmak art ile elenmek insanolunun en doal
ihtiyalarndan birisi. Anne baba paras ile tatil yapmak

162
bir gencin olgunlamasna yardm etmez. Genellikle
Amerikada yaz aylar genlerin 2, 3 ite alarak para
biriktirdikleri mevsimdir. O paray diledikleri gibi har-
camak da haklardr.
zberkmen ailesinin 3 ocuu vard. Mali durumlar-
nn iyi olmasna ramen Yaar, Deniz ve John eitimleri
boyunca deiik ilerde almt.
Son bir rnek ile konuyu balayaym. Salt Lake
Cityde Larry isminde bir arkadam vard. Mhendis
olan Larrynin mali durumu ok iyiydi. 17 yandaki
olu Leon ile Bountiful blgesinde 3 katl ato gibi bir
evde oturur, bo vakitlerini 4 arabasn temizlemekle ge-
irirdi. 1996 yaznda Leon bir elektronik maazasnda
part-time i buldu. Bir sohbetimizde Larryye sormu-
tum:
Oluna her istediini rahatlkla salayabiliyorsun.
Buna ramen neden alyor?
Leon ileride i adam olmak istiyor. Bu yanda
kendi ayaklar zerinde durmay renmesi gelecekteki
baars iin ok nemli. Kendine gvenini kazanmal,
yoksa i dnyasnda risk alamaz. Gelime dneminde
sorumluluk duygusunu renmezse ryalar gerekle-
mez.
Sanayi lkelerinin i dinamiini iyi anlamak zorun-
dayz. Batl, maddi nimetlere bir bedel deyerek ula-
yor. Ksacas yzdesi dk elitlerin dnda, kimseye al-
tn tepsi iinde, krmz hal zerinden servis yaplmyor.

163
 BLM ADAMLARI NASIL YETYOR?

Akademik alma alanm tarih ve uluslararas ili-

kiler olduu iin bu dallarda tandm retim yeleri,
mastr ve doktora rencilerinin hangi srelerden gee-
rek mesleklerine hazrlandklarn anlatacam.
Orijinal ve karlatrmal bir tez yaratabilmek iin
bir sosyal bilimcinin deiik lisanlar bilmesi ok nemli.
Amerikada bunun tek bir istisnasn grmedim. Yaban-
c lisann iyi konuulmas deil, iyi okunmas art. Ber-
keley niversitesi tarihilerinden, A History of Islamic
Societies isimli klasik eserin yazar Profesr Ira Lapidus
bir dersinde, Arapay konuamadn ama iyi okudu-
unu sylemiti. Ayn bilim adam Avrupa lisan da
biliyordu.
Teknik konularda lisan konusu, sosyal bilimlerde
olduu kadar nemli deil. Doktora komitesinin onay
ile aday bir tek lisan ile de tezini tamamlayabilir. Mate-
matik, fizik, kimya, bilgisayar ve mhendislikte sadece
ngilizce ile doktoralarn alan Amerikallar tanyorum.
Bizim alanmzda mastr ve doktora rencileri, prog-
ramlarna balamadan nce temel lisan talebini karla-
mak zorundadr. Daha sonra ihtiya duyulduu takdirde
ek lisan renme durumu da ortaya kabilir. rnein,

164
Utah niversitesinin Orta Dou Blmnde programa
kabul iin adayn Arapa, Farsa, branice veya Trke
ile bir Avrupa lisan bilmesi arttr. Zaman iinde ren-
ci Orta Dou grubundan bir lisan daha renmek duru-
munda kalabilir.
Amerikan eitim sistemi iinde bir rencinin lise se-
viyesinde ikinci, hatta nc lisan renme ans var.
Lisenin zel okul olmas gerekmiyor. Purduede dokto-
ralarn tamamlayan Mike Friztgerald ve Paul Locker,
Almanca ve Franszcay devlet lisesinde renmiti.
yi konuamaz, ama orijinal kaynaklar okuyabilirler-
di. Ayn niversitenin tarih blm Profesrleri Gordon
Mork, Klein-Ahlbrant, Charles Ingrao ve politika bilim-
cisi Mike Weinstein da lisan konusunu devlet lisesinde
zmlemiti.
Baz niversitelerde mastr seviyesinde de isteniyor,
ama doktora tezi aratrmas iin rencinin zerinde
alt lkeye gitmesi zorunlu. lmi deeri olan, kali-
teli bir tez yazmak iin o lkenin arivlerinde almak
art. Purdueden hocam Rolf Theen doktorasn Indiana
niversitesinden almt. Daha sonra kitap olarak bas-
lan tezini Rusya zerine yazan politika bilimcisi, dokto-
ra snavlarn tamamlayp bir buuk yl Moskova dev-
let arivlerinde alm. Gene doktorasn Indianadan
alan, Ohio niversitesi tarihilerinden Steve Miner da
tezi iin uzun zaman Rusyada aratrma yapmt. a-
lmalarn Souk Sava dneminde yapan bu profesr-
ler, Sovyet arivlerinde karlatklar brokratik engel
ve pheyi hayretle anlatrlard. Ancak unutmamak ge-
rekir ki, ayn dnemde Amerikan arivlerinde alan
Sovyetler Birlii vatanda akademisyenler de phe ile
izleniyordu FBI tarafndan.

165
 Utah niversitesinde Trk Dili ve Edebiyat okutan
James Kelly doktorasn Harvardda yaparken aratrma
iin Trkiyeye gidermi. Seyahatlerine Utaha geldik-
ten sonra da devam edip niversite ktphanesine Trk-
e kitap alma grevini yrten tonton Profesr, stan-
buldaki eski kitaplar ile muhallebicileri zellikle ok
severdi.
Robert Zeidner ile Utah niversitesinde tantm.
Ordudan albay rtbesi ile emekli olduktan sonra on yl
emek vererek Birinci Dnya Harbinden sonra Fransz-
larn Adanay igalini konu alan tezini yazmt. Ze-
idner ana lisan ngilizcenin yannda Trke, Farsa,
Franszca ve spanyolca bilirdi. Tezi iin Trk, Fransz,
ngiliz ve Amerikan arivlerinde uzun yllar aratrma
yapan Emekli Albay, Enver Ziya Karal gibi birok Trk
tarihisini ahsen tanrd.
Zamanla Zeidner ve ei Christine ile ok iyi arkada
olmutum. Trkiyenin cesaretle Osmanl arivlerini
aratrmaclara amasn savunup, zellikle Ermeni ta-
rihilerine verilecek en gzel cevabn bu olduunu sy-
lerdi. Gizli tutulan her olay ve belge, insanolunun doal
yaps gerei speklasyon yarataca iin aklk tarihe
k tutacak tek yoldu.
Utah niversitesinde doktora arkadalarmn hepsi
ilgi duyduklar lkeye ariv almas yapmak iin git-
ti. rnein politika bilimcisi Selam Nur rdne, ta-
rihiler Eric Tuten, sraile, David Mills, Msra, Da-
vid Adams, Trkiyeye gitmiti. Ben de Washingtonda
Library of Congress ve National Archives ile Stanford
niversitesine bal Hoover Enstitsnde aratrmala-
rm yaptm. David Adams bir sre Ankarada Orta Dou
Teknik niversitesinde alt. Tant Trkler kendi-

166
sine neden Trkiye hakknda aratrma yaptn, CIA
ile bir balantsnn olup olmadn sorarm. David de
kendisinin akademisyen olmak isteyen basit, mtevaz
bir insan olduunu, doktora srecinin bir paras olarak
Trkiyede bulunduunu sylermi. Buna ramen p-
heli gzlerin tatmin olmadn glerek anlatrd.
Doktora adaynn zerinde alt lkeye gitmesi te-
ori ile pratii yourmasna da yardm ediyor. Purdueden
arkadam Bekki Evans doktoras iin Harvardn poli-
tika blmne gitmiti. Devlet lisesinde Almanca -
rendikten sonra Purduede spanyolca da alan Bekki,
1920lerde Arjantin ii hareketi zerine tez yazmak is-
tiyordu. Doktora snavlarn tamamladktan sonra bir yl
iin Arjantine gitti. Oradan yollad kartta konusunu
yerel sendika liderleri, ii ve sosyal bilimciler ile tart-
masnn ufkunu geniletip teoriye gmlmesini nledi-
ini yazyordu. Kartna kendisine bir tarihi tarafndan
anlatlan u olay da eklemiti. 1920lerde Arjantinde
karizmatik bir politikac varm. ok iyi bir hatip olan
bu ahs bir seim gezisinde verdii ateli nutuk sra-
snda krsnn yanndaki iskemlede duran ceketi kala-
bala frlatarak, seildii takdirde lke zenginliini az
gelirliler ile paylaaca sz vermi. Ancak sonradan
anlalm ki, politikacnn kalabala frlatt kendi de-
il, kampanyasnda grevli bir elemann ceketiymi.
Bilim adamlarnn yabanc lkeleri ieren gzlemleri
derslerine canllk getirip teorik monotonluu nlyor.
1979da Profesr Theen, Purdueden bir grup rencisi
ile Sovyetler Birliine gitmi. Bir akam topluca Mos-
kova Devlet Sirkini grmeye gitmiler. Grup lideri oldu-
u iin gezi masraflarn yapan profesrn dolu czdan
pantolonunun arka cebindeymi. Gsteri sonunda Theen
czdannn profesyonel eller tarafndan alndn fark
167
edince polis karakoluna gidip olay rapor etmi. Grevli
Moskova polis rgtnde 23 yldr altn, byle bir
olaya ilk defa rastladn syleyince tepesi atan hoca
karakolu terk etmi. Theene gre halkn morali bozul-
masn diye uak kazalarnn rapor edilmesine bile izin
vermeyen Komnist Partisi, toplumun aksaklklarn
rtmeyi Bolevik idealizmi iinde mbah gryordu.
nancna gre Gorbaov ile kaplarn demokrasiye aan
Rusyada toplumsal deiim kanlmazd ve Komnist
Parti bu sosyal deiimi gvenlik gleriyle nleyeme-
yecekti. Bilim adamnn yapt bu tahmin doru kt.
Profesr Lapidus, tekkelerin sosyal fonksiyonunu
inceledii bir konferansnda Msrda yaad u olay
anlatmt:
Kahirede bir yerel dne davet edilmitim. Damat
tekke yesiymi. Tekkeler yelerine sosyal dayanma
salyor. eyh zerinde toplanan manevi otoritenin mad-
di sorumluluklar da var. yelerin aile ve i hayatlaryla
da yakndan ilgileniyorlar. Bu dayanma iinde damadn
eyhi de dndeydi. Siz beni burada pek takmazsnz
ama orada, eyhten sonra en ok ilgiyi ben ektim.
Profesr Peter von Siversda Classical Islam dersinde
sufizmi incelerken baz kk Msr camilerinde grd-
dua-mzik-dans genini anlatrd.
Amerikan niversitelerinde ekilciliin yokluu her
fikrin aka tartlmasn salyor. Steve Miner tand-
m dier tarihiler gibi kompozisyon sorularna, ciddi
kaynaklarla desteklediimiz takdirde istediimiz ekilde
cevap verebileceimizi sylerdi. nemli olan analitik
dnce yeteneine sahip olmakt. Kabul etmedii slo-
ganclk ve belgeye dayanmayan duygusal hkmlerdi.

168
 Purduede lisansst rencileri Profesr
Woodmandan Metod dersini almak zorundadr. ada
bir tarihinin objektifliini korumas iin eletirmeye ve
eletiriye ak olmasna inanan profesr rencilerine bu
prensipleri benimsemelerini iddetle nerirdi. Her haf-
ta bir sunucu ve tenkitinin ynetiminde deiik tarih
olaylarn tartld snf, fikirlerin att bir sava
alan hline dnrd. Sunucudan orijinal kaynaklar
kullanarak konusuna yeni bir bak as getirmesi, ten-
kitiden de profesyonellik anlay iinde ciddi, bilimsel
kritik yapmas beklenirdi. imdi Kentuky eyaletinde bir
kolejde tarihi olan Mike Fritzgeraldn tenkitiliini
hatrlyorum. Bir hanm rencinin Amerikan Harbi
konusunda sunduu teblii eletirmiti. Konunun iyi da-
raltlmamasnn fikir danklna yol atn, orijinal
kaynak yerine genel kitaplar kullanld iin yaratcl-
a deil, tekrarcla dldn vurgulamt. Hatalar
iin zr dileyen sunucu tenkitlerin altnda incele-
mesini yeniden yazd.
Amerikan niversitelerinde her seviyede soru soran,
eletiren, kendisine sunulan grleri otomatik olarak
ezberlemeyen renciler grrsnz. 1989 ilkbaharnda
Berkeleyde Glenna Matthewsun Amerikan Tarihi der-
sini takip etmitim. Ziyareti Hanm Profesr, Ronald
Reagan dneminde Amerikann d bor altna girdii-
ni, sosyal hizmetlere ayrlan parann bteden kesilmesi
sonucu evsizler saysnn arttn sylerken, 19 yala-
rnda bir renci ayaa kalkp kibarca:
Neden sadece Reagan eletiriyorsunuz? 1980de
Reagan, Jimmy Carterdan enkaz devrald. Yksek enf-
lasyon, isizlik, gaz kuyruklar Neden bu gerekleri
sylemiyorsunuz?

169
 Objektif bir gzlemci olarak ekliyeyim; Profesr,
Berkeleyin liberal ortam ile badamayaca dncesi
ile mi bilmiyorum, Carter dnemine hi dokunmam-
t. Delikanlnn k ile 200 kiilik snfa ksaca Carter
bakanlndan da bahsetti.
1991 yaznda, Utah niversitesinde Profesr E. K.
Huntn American Economic History dersi kapsamnda
verdii konferanslar takip etmitim. lk gn Profesr,
Mormon Kilisesini eletirdi:
Kapitalist bir toplumda kiliseler de ekonomik kural-
lara uyup, kaynaklarn kr etmek iin kullanr. Mormon
Kilisesinin mali gc milyarlarca dolar. Moral ller
ile kapitalist motifler arasnda ibirlii kurmak doru
mu?
Hunt szn bitirmeden 20 yalarnda bir kz renci
dinamit gibi patlad:
Kiliseye inananlar bata bulunuyor. renci olma-
ma ramen ben bile yardm ediyorum. Kilise gelirinin
byk ksm bu kaynaktan gelmekte. Ayrca kilisenin
yatrm yaparak mali gcn arttrmasnda moral sakn-
ca grmyorum. Yasalara uygun olarak ilem yapldk-
tan sonra bunda ne zarar var?
Hunt:
Gayem sadece Mormon Kilisesini deil, kapitalist
sistemin mekanizmalarn kullanarak kr peinde koan
btn din kurulular eletirmek. Diyelim ki kiliseler
City Bankde paralarn biriktirip faiz alyor. Bankann
mterileri arasnda yasa d yollardan para kazanan
insanlar da olabilir. Bu iki deiik kampn paras ayn
bankada byyor, yatrma dnp byyen pastadan
her iki grup da faiz alyor.

170
 Gen Kz:
Bu rnek inandrc deil. Kilisenin banka aracl
olmadan kendi sahip olduu birok iletme var. By-
yen kilisenin ihtiyalarn karlamak iin bu kaynaklara
sahip olmak zorunlu. Gerek dnyada faturalarn den-
mesi gerekiyor.
Tartma 100 kiilik snfn nnde bir yarm saat
daha devam etti.
Bu olay takip eden gn, doktorasn Utah
niversitesinden Osmanl Tarihi zerine alm olan
Robert Staab ile le yemeine gitmitim. Kendisine
Huntn dersindeki tartmadan bahsettiimde yle de-
miti:
Hunt, Utahldr. Mormon bir ailenin ocuu. Dok-
torasn bizim niversiteden aldktan sonra, 1960larda
Irvine Californiada hocalk yapt. O yllar Amerikan ta-
rihinin en kark dnemlerinden birisidir. Birok aydn
Vietnam Savann anlamszln protesto edip, sava-
n gidii konusunda kendilerine srekli yalan syleyen
hkmete gvenini kaybetti. Eminim ki Hunt kilisele-
ri eletirmekle rencilerine bir otoriteye kr krne
inanmamay tavsiye etmek istiyor. Aksi tutumun toplu-
mu nasl maceraya ittiine bizzat ahit olduu iin kendi
apnda bu hatann tekrarn nlemeye almakta. Emi-
nim gayesi rencilerinin ufkunu amaktr.
13 Mays 1991de, Krfez Savann ardndan Utah
niversitesinde bir ak oturum dzenlenmiti. G-
nn en canl konumacs Irakl yazar Samir al-Khalil
idi. Republic of Fear isimli kitabnda Saddam Hseyin
diktatrln inceleyen yazar srgnde yayordu.
Bostondaki MITden mezun olan Samir konumasnda

171
Saddam Hseyine atlar yakan Arap yazarlar, Arap
kltrn ldren kasaplar olarak deerlendirdi. Arap
dnyasnn i sorunlarn hl Hal Seferlerine balaya-
rak izah etme kolayclnn zgr dncenin gelime-
sine set ektiini savunan Samir, zm ada dnya
ile her seviyede kltr alveriinde grd. Yazara gre:
Bu hamle yaplmad takdirde, tek parti ile idare
edilen Arap lkeleri kendi i kabuuna ekilip, dnce-
nin donduu ortamda diktatrlerin kontrolnde kalmaya
devam edecek.
Demokratik eitim sisteminin insana kiilik kazandr-
d ve deiik grler arasnda sentez kurmaya yardm
ettii bir gerek. Utahda eczaclkta okuyan ide ismin-
de ranl bir arkadam vard. zgr eitimin nemini
konutuumuz bir sohbetimizde u olay anlatmt:
Bir konferansnda biyoloji profesrm, AIDS has-
tal nc Dnya lkelerindeki sorumsuzluktan dola-
y sratle geliiyor, dedi. Dersten sonra odasna gidip bu
eit genel hkm vermenin renciler gznde nc
Dnya lkelerini kk dreceini, ayn hastaln so-
rumsuz davranlardan dolay Amerikada da yayldn
syledim. br gn profesr btn snfn nnde ben-
den zr dileyip, AIDSin sorumsuzluk nedeni ile btn
dnyada yayldn syledi. ardm kaldm. randa
byle bir ey asla olmaz. Bizde hocaya sayg otoriter an-
lay iinde ekilsel olarak yaratlyor. imdi benim bi-
yoloji profesrme olan saygm kalbimden gelen doal
bir hissin neticesi.
Profesr Peter von Sivers 1991 sonbaharnda anava-
tan Almanyaya ziyareti retim yesi olarak gitmiti.
Dnnde kendisine Alman ve Amerikan niversite -
rencileri arasndaki fark sorduumda yle cevap ver-
miti:
172
 Amerikal renciler utanga deil. Akllarna yat-
mayan konuyu ekinmeden sorar. Almanlar sessiz. Daha
ok okuyup, sorularna kendileri cevap bulmak istiyor.
Sizinle aka tartmadklar iin, konferansnzn yap-
t etkiyi lmeniz kolay deil.
Genellikle yakn alma nedeniyle lisansst ren-
cileri ile profesrleri arkada gibi olur. likileri lisans
rencilerine nazaran resmi deildir. Birlikte yemee
gider Amerika ve dnyann sorunlarn zer, ailece de
grebilirler. Ancak hocalar iin profesyonelliinden
asla taviz vermez; not vermede l adayn performan-
sdr, nokta.
Birka rnek vereyim. Purduede Amerikan tarihinde
doktorasn yapan Jim, Profesr Larsondan bir trl A
alamadndan yaknrd. Ayn niversitede gene Ameri-
kan tarihi zerine alan Paul, Woodmandan A alma-
d iin profesr doktora komitesinin bakanlndan
drmt. Ayn blmde Amerikan asker tarihi zeri-
ne ihtisaslaan Chris, Klein-Ahlbranttan B ald iin
bir daha profesrden ders almayacan haykryordu.
Sosyal bilimlerde teknik konulardaki kesinlik mm-
kn olmad iin, zellikle doktora seviyesinde renci,
komite yeleri ile ciddi sorunlar yaayabilir. Bu durumu
nlemenin yolu, doktora adaynn sahasnda otorite olan
bilim adamlar ile almasdr. Bu yapdaki insanlar g-
vensizliklerini rtmek igds ile zor profesr imaj
yaratmak iin konuyu yokua srmyor. Belgelere olan
hkimiyetleri, adayn orijinal kaynaklar etkin ekilde
kullanmasna yardm ediyor.
Anlamsz ekilcilii asla savunmuyorum, ama Ame-
rikal rencilerin sosyal rahatlna bir trl gzm al-
amad. Ders ortasnda Coca-Cola amak, tuvalete git-

173
mek, aprdatarak sakz inemek, ayaklarn n sraya
uzatp oturmak. Bir sohbetimizde Klein-Ahlbrant konu
ile ilgili yle demiti:
Evet, dier lkelerin rencileri ile kyaslandnda
bizimkiler ok rahattr. Ancak snftaki davran ekli
profesrn tutumuna da ok bal. Benim dersimde kim-
se iskemlesine yaylp gne banyosu yapar gibi otura-
maz.
Amerikada bilim adamlarnn en byk anslarndan
birisi dnyayla balantl ktphane sistemi ile ktp-
hanecilik zerine lisansst eitim yapm profesyonel-
lerdir. Bu elemanlar size ksa zamanda konunuz ile ilgili
dier lkelerde yaymlanm kaynaklarn listesini verir.
Eer aradnz kitap o ktphanede yoksa bir dier k-
tphaneden iki hafta iinde getirtilir. Tezlerin takdim sa-
hifesinde bu meleklere teekkr etmek bir gelenektir.
Sosyal bilim dallarnda ihtisaslamaya gitmek el-
bette ki niversitenin mali durumuna bal. Utah
niversitesinde Orta Dou zerine doktora yapmak
isteyen bir renci Trkiye, ran, srail, Filistin, Msr,
Irak ve slam zerine ihtisaslaan profesrler ile ala-
bilir. Amerikan ve Avrupa tarihine talep daha fazla ol-
duu iin bu alanlarda uzmanlaan retim yelerinin
says daha fazladr. Son yllarda ekonomik gelimenin
yaratt ilgi ile Asya ve Pasifik lkeleri zerine alan
bilim adamlarnn istihdam da artyor. Doktora aday-
nn sadece bir tek konuya konsantre olmas istenmiyor.
rnein, ana konusu Amerikan D Politikas olan bir
renci iki yardmc dalda kendisine konu semek zo-
rundadr.
Dnyann her lkesinden gelen renciler ile yan
yana eitim grmek Amerikallar iin byk bir ans.

174
Bir tarihte Birlemi Milletlerde Amerikan heyetin-
de alm olan Profesr Glenn Olds, Alaska Pacific
niversitesinin bana getirildiinde yapt ilk iin
dnyay niversiteye getirmek olduunu sylerdi.
Olds ile niversiteye gelir salamak iin dzenlenen top-
lantlara giderdik. Ben yabanc renciler adna konuur,
o da klen dnyada bar salayacak tek yolun dei-
ik kltrler arasnda yaknlamay salamak olduunu
syleyip, Anchorage ehrinin iverenlerini niversite-
ye mali yardm yapmaya davet ederdi. Olds, Alaskada
1984te Demokrat Partiden senatr aday oldu. Bilgisi,
grgs ve dinamizmi ile rencilerin kendilerine se-
tii hayat modeli olan profesr seimi kaybetti. O tec-
rbeden bir defa daha rendim ki niversitelerin sakin
ortamnda ulalan uzmanlk, gnlk sorunlara pratik
zm sunmada yeterli olmuyor.
Alaska Pacificten arkadam olan Andy, dnyann
dier lkelerinde ne olup bittiini o toplumlarn ren-
cilerinden renmesinin kendisine ok faydal olduunu
sylerdi. Birok uluslararas irketin temeli, niversite-
lerde kurulan arkadalklarn neticesi olarak douyor.
Byle bir eitimden ben de kendi paym aldm. Dn-
yann deiik lkelerinden gelen insanlar ile tantm,
onlardan rendim. Alaskada, Sri Lankal oda arkada-
m Baba Dole ile az gelimi lkelerde kiisel sorumlu-
luu, giriimcilii destekleme yerine her eyi devletten
bekleme kolayclnn nasl bir ksr dng yarattn,
toplumun i dinamiini yaratamama nedenini sadece d
emperyalizm ile aklamann slogancla katn uzun
uzun konuurduk.
Ohio niversitesi yurdundaki oda arkadam Japon-
yal Akira Yamamoto, Amerikan ve Japon kltrleri ara-

175
sndaki farklar anlatrd. Californiada Amerikallarn
da alt bir Japon firmasnda ynetici olan Akira,
mastrn tamamlamak iin niversiteye geri dnmt.
Bir motosiklet kazas sonucu sol elini kullanamayan ar-
kadam iki lke arasnda u analizi yapard:
Biz altmz firmay ailemizin bir paras ola-
rak grrz. letmenin bize ihtiyac varsa hafta sonu ve
bayramlarda da alrz. Amerikallarn anlay ise ok
deiik. Fedakrlk yapmak istemiyorlar. Biz i yerine
hayat boyu balla inanrken onlar daha fazla cret ve-
ren i bulduklar takdirde firmadan ayrlyor. Ayrca biz
ok disiplinliyiz. Amerikallar ise ok rahat. yerinde
bu iki davran arasnda denge kurmaya alyorum.
Daha nce yazdm gibi niversitelerde Avrupa Kl-
tr ve Tarihi alnmas zorunlu dersler arasndadr. B-
lmlerde deiik etnik kltrleri inceleyen dersler de var.
Ancak bunlar mecburiyet kapsamna dhil deil. ren-
ci ilgi duyarsa bu dersleri alyor. Son yllarda niversite-
lerde bu politikay deitirme giriimi var. Amerikann
deiik kltrlerden olutuu gereinden hareketle baz
sosyal bilimciler etnik kltr derslerinin de mecburiyet
kapsamna alnmasn savunuyor.
28 ubat 1989da Berkeley niversitesinin Pauley
konferans salonunda deiik kltrlerin retimini konu
alan enteresan bir ak oturum takip etmitim. Antropo-
loji Profesr William Simmons oturumun amacn izah
eden a konumasnda yle dedi:
200 yllk Amerikan deneyi lkede bir tek kltr ya-
ratmad. Anglosakson kltrnn ounluu oluturma-
sna ramen dier etnik kltrler canllklarn koruyor.
Afrikal-Amerikallar, Meksikallar, talyan, Japon, Ya-
hudi asll Amerikallar z kltrleri iinde kendilerine

176
kimlik aryor. Bu gerein altnda, niversitenin ge-
nel eitim politikasnda deiiklii n grp, etnik kl-
tr derslerini de mecburiyet kapsamna almak istiyoruz.
Konuyu niversite senatosunda oylamadan nce kamu-
ya ak bir akademik tartmay faydal grdk.
Konu iki kart gr savunan, er kiiden olumu
profesrlerce tartld. Konferans salonunu dolduran bin
kadar dinleyici arasndaki baz renciler pankartlar ile
neriyi destekleyen profesrler lehine slogan atyordu.
Teklifin karsnda olan ngiliz Dili ve Edebiyat -
retim yesi Alan Nelson:
Berkeley bugn Amerikann en liberal niversitele-
rinden birisidir. Mevcut eitim sistemi iinde zaten etnik
kltrleri inceleyen dersler var ve bunlar almada hibir
engel yok. Bu bir gerek iken neden mecburiyet prensibi
getirilmek isteniyor?
Kar grubu temsilen, spanyol Edebiyat profesr
Margarita Melvillnin cevab yleydi:
Salonu dolduran kalabala bakn. Sadece Anglo-
sakson kltr kkenli insanlar m gryorsunuz? Dei-
ik kltrleri inceleyen dersleri de mecburiyet kapsam-
na alarak gerek etnik harmoniyi kurabiliriz. Bu tarih
hamleyi neden Berkeleyde balatmayalm?
neriye kar olan felsefe profesr Hans Sluga:
Tekrar ediyorum; biz etnik kltrlerin okutulmasna
deil, mecburiyet artna karyz. Benim blmmn
katalounu inceleyin. Deiik etnik dersleri sunuyoruz.
renci isterse onlar alr.
Japon asll, Asya-Amerika ilikileri Profesr Ro-
nald Takaki:

177
 Sayn Sluga blmnzn katalounu inceledim.
Bir kopyasn da buraya getirdim. Avrupa kkenli 15
derse kar sadece 1 tane Asya felsefe kursu var. 8 bi-
reysel Avrupal felsefeci hakknda ders sunarken bir tek
spanyol, inli veya Japon dnr programnzda yok.
Denge nerede?
neriye kar gruptan matematik profesr Robin
Kirby:
Dnyann birok niversitesinde retim yelii
yaptm. Mesela, in ve Brezilyada alrken ilmin in-
sanlar nasl bir araya getirdiini grdm. Bence neri
politik amal. Neden ilmin bir araya getirdii insanlar
olmayalm?
Profesr Takaki:
Sayn Kirby sizden beni sadece ilim adam ola-
rak grmenizi istemiyorum. Ailem geen yzylda
Japonyadan Amerikaya g etmi. Ben nce Japon,
sonra Amerikalym. Japon kltrnde kimliimi bulu-
yorum. Etnik gruplar oluturan renciler etnik kltr-
lerine a. Onlar doyurmak niversitenin grevi. Mec-
buriyet art niversiteye bu derslerin say ve kapsamn
geniletme sorumluluu ykleyecek.
Ak oturum iki saat srd. 25 Nisan 1989da ni-
versite senatosu 194e kar 227 evet oyu ile neri-
yi kabul etti. Bylece 1991 sonbaharndan balayarak
Berkeleyde renciler mezuniyetleri iin etnik kltr-
leri inceleyen dersleri de almaya balad.
Amerikada birok niversite, kolej ve lisede Bir-
lemi Milletler gn kutlanr. Bu kuruluun yapsn
rnek alarak yaratlan modelde, deiik lkeleri temsil
eden renciler bu lkelerin perspektifi asndan dnya

178
problemlerini tartr. Olaya ilgi byktr. Washington
evresindeki okullarda dzenlenen toplantlara dinleyici
olarak yabanc eliliklerden temsilci gittiini duymu-
tum.
Amerikan yksek eitiminde pek grlmeyen ekil-
cilik, niversitelerin isim ve prestiji konusunda btn
plakl ile ortadadr. Harvard, Yale, Princeton, Colum-
bia, Brown, Chicago, John Hopkins, Georgetown, MIT,
Berkeley, Stanford... gibi tannm okullardan mezun
olan renciler, dier niversite mezunlarna kyasla i
bulmada daha ansldr. zellikle sosyal konularda re-
tim yelii istihdamnda bu durum aka ortada. Elbette
bu konuda yazl bir kural yok. Aksi takdirde niversite
aleyhine tazminat davas alr. Ancak gerek dnyada
yle bir gerek var: Utah niversitesinde sosyal bilim-
lerde asistan profesrlk iin yaplan bavurma srecini
anlataym. Bir tek bo kadro iin 100-150 kii mracaat
eder, sonra liste 3 kiiye indirilip adaylar tezlerini sun-
mak iin niversiteye davet edilir. Finale kalan adaylar
Amerika, ngiltere ve Kanadann en tannm okullarn-
dandr. Elbette ki bu okullardan mezun olmak otomatik
olarak iyi bir hatip olmay garantilemiyor. Bu adaylar
iinde son derece monoton ve skc konumaclara rast-
ladm. Byle bir akademisyenin ders anlatn dnn.
Ancak tannm bir okuldan mezun olmalar kendileri-
ne finale katlma ans vermiti. Dier adaylar ise daha
az tannm niversite veya iki yllk kolejlerde retim
yelii bulmaya alr.
SMUda tarih Profesr Donald Niewyk bir sohbe-
timizde niversitelerin tannm okullardan mezun olan
adaylar fakltelerine dhil etmek istemelerinde kalite-
nin yannda, akademik vitrinin de rol oynadn sy-
lemiti. Bir sosyal bilimcinin kendini ispat etmesi iin
179
tannm okullardan mezun olmas art deil. Kiisel
gayret ve yaratclk zaman zaman ekilcilii yenebili-
yor. Doktorasn Tulane niversitesinden alan Niewyk,
iki kitab ve makaleleri ile Alman tarihi konusunda ken-
dine isim yapmt. Ohio niversitesi retim yesi olan
ve Amerikan diplomatik tarihi konusunda sayl otori-
telerden biri kabul edilen Profesr John Gaddis dokto-
rasn Austin ehrindeki Texas niversitesinden, ayn
niversitede retim yesi olan ve Amerikan tarihi ze-
rine yazd kitaplar ile tannan Profesr Alonzo Hamby
de doktorasn Colorado niversitesinden almt.
Purduede Sava Tarihi okutan ve bu sahada dnyadaki
otoriteler arasnda yer alan Profesr Gunther Rottenberg
doktorasn Illinois niversitesinden aldktan sonra im-
zasn birok kitap ve saysz makaleye atmt. rnekler
arttrlabilir.
Her niversitede kendi dalnda tannm retim ye-
leri vardr. nemli olan -daha dorusu nemli olmas ge-
reken- okulun isminden ziyade doktorann hangi profe-
srlerin ynetimi altnda yaplm olmas. Ancak, gerek
dnyada bu ideal prensip ou zaman tannm niversi-
telerin ismi altnda eziliyor.

180
 AMERKANIN DOA LE MCADELES
VE BALANTILI DNCELER

1997 sonbaharnda Utah niversitesinde doktora-

m bitirip Trkiyeye dnm, Yeditepe niversitesi
Uluslararas likiler Blmnde retim yesi olarak
almaya balamtm. Bu arada okullarda ve deiik
kurumlarda kiisel geliim ats altnda duygusal zek,
profesyonellik ve etik zerine konferanslar da veriyor-
dum.
Austos 2011de kiisel geliim alanndaki son geli-
meleri incelemek, seminerlere katlmak, mezun olduum
okullar ziyaret etmek iin drt haftalna Amerikaya
gittim.
Katldm seminerler Las Vegasta Rapport Leaders-
hip International isimli kurum tarafndan dzenlenmiti.
Bildiiniz gibi Vegas dnyann kumar ve elence merke-
zidir. Kazananlar-Kaybedenler yazmzda da ifade et-
tiim gibi Amerika iyi ile ktnn bir arada yaad te-
zatlar lkesidir. Bir yanda dnyann en iyi niversiteleri,
ktphaneleri, aratrma merkezleri, hastaneleri, labora-
tuvarlar (Sadece Bostonda, Harvard ve MITnin bu-
lunduu Cambridge blgesinde 10 bin laboratuvar var,)
doal parklar, spor tesisleri, mzeleri, uzay ve teknolo-
ji stnl, Broadway, ba dndren bir hzla gelien

181
teknoloji ve son derece verimli tarm sektr Dier
yanda ise sanayi toplumlar iinde en yksek su oranna
sahip olmas, azna kadar dolu hapishaneleri, sokaktaki
perian evsizleri, bunca zenginlie ramen milyonlarca
vatandann salk sigortasna sahip olmamas, byk
ehirlerde belirli saatten sonra gvenlik nedeniyle gidi-
lemeyen blgeleri, uyuturucu kullanm
Vegas da bir tezatlar ehri ve burada yok yok, yeter
ki paranz olsun. ki gnlk youn bir eitim sonras
Vegasn dier yzn de grmek iin yollara dtm.
Otellerdeki genel manzara u: 18 ya snr olmak ar-
tyla, insanlar kumar masalarna ve makinelerine byk
bir hrsla bal. Monte Carlo Otelinin geni salonun-
da masasna poker mterisi bekleyen hanm grevliye
sordum: Vegasta insanlarn kumar uruna evlerini,
arabalarn satt doru mu, yoksa bu bir ehir efsane-
si mi? Orta yal hanm: Elbette ki doru, bu hastalk
yznden dalan aileler var. ok kaybeden birisi bir
noktadan sonra ansnn dneceine inanr. Ksa dnem-
de kazanmlar olsa bile sonuta kazanan hep gazinodur.
Aksanmdan yabanc olduumu anlayan grevli, Trk
olduumu syleyince bir ansn anlatt: ki yl nce At-
lantic Cityde (bir dier kumar ehri) zar atlan masada
grevliydim. Trk geldi. lerinden birisi bir hafta
iinde pokerden 50 bin dolar kazanm. Son bir altn vu-
ru iin zar atmak istedi. Miktar yksek olduu iin g-
venlii ardm. Kazansa 500 bin dolar alacak. Nefesler
tutuldu, zarlar atld ve gazino kazand. Trklerden biri-
si heyecandan dp bayld. Kaybeden arka arkaya iki
duble viski iip, sanki bir ey olmam gibi arkadalarn
toparlayp gitti; bana bahi bile vermiti.
Vegas otellerinin kendine zg bir mimari arpcl
var. Dnyadaki orijinal yaptlarn grntsn yans-
182
tyor. rnein Paris Oteli Fransz mimarisini yanstr-
ken, Venetian Oteli Venedikin kanallaryla talyan, New
York-New York Oteli de Brooklyn Kprs ve zgrlk
Antyla New York esintisi yaatyor. Gene talyan mi-
marisine uygun ekilde yaplan Belaggio Otelinin sanat
galerisinde Monet ve adalarnn gerek tablolar ser-
gileniyor.
Seyahatim olumlu gemi, seminerlerde deiik kl-
trlerden gelen insanlarla konumak ve tartmakla zen-
ginlemitim.
Dn iin hazrlklarm yaparken, 26 Austosta
Virgin Adas evresinde balayp Bahamaya srayan,
oradan da Amerikann Dou sahillerini, ehirlerini vu-
ran Irene ismi verilen kasrga bir anda lkenin gnde-
mine oturdu. Amerikan tarihinin en etkili doal afetle-
rinden birisi olan Irene tek kelime ile lkenin dousunu
fel etti. Tarihinde ilk defa New Yorkun 5 havaliman
da kapatld. Tren ve metro servisleri iptal edildi. North
Caroline, Atlantic City, Virginia Beach, Philadelphia,
Washington, Richmond, Maryland, New Jersey, New
York ve Bostonda yaymlanan krmz alarmla halk sa-
hil eridinden i blgelere tand. iddetli yamur ve
rzgr aalar devirdi, evleri, binalar ykt, elektrik
santrallar kt. 40 milyon civarnda insan bir ekilde
asrn felketinden etkilendi. Souk Sava dneminde
Sovyetler Birliinin Amerikada yapamad hasar Ire-
ne yapt! Tedbirler sratle alnd iin l says az oldu,
maddi hasar ise milyar dolarlarla ifade ediliyordu.
2012 Austosunda Libyada Kaddafi muhalifleri
NATOnun salad stratejik destekle byk ehirleri
ele geirmeye balamt. Libyadan yaplan canl ya-
ynlarda Kaddafi taraftarlar bu doal afetle Allahn

183
Amerikay cezalandrdn haykryordu. ABDnin
Libya politikasn lanetleyenlerin beddualar, Allah ka-
tnda Irene kasrgasyla karlk m bulmutu? Eer bu
mantk doru ise, yllardr Kaddafi diktatrl altnda
lkenin petrol zenginliini alan elitleri koruyan rejim,
ilahi g tarafndan onaylanm m oluyordu?
Dnelim kasrgaya. Ak bir toplumda halk ikna et-
mek zordur. New Yorklular genellikle dik ballklar,
otoriteyi sorgulamalar, phecilikleri, insan ilikilerin-
de mesafeli olmalaryla tannrlar. Bu yapdaki insanlar
ikna etmek daha da zordur. Vali Michael Bloomberg eh-
rin sahil eridine yakn yerlerinde yaayan vatandalara
blgeden uzaklamalarn iddetle tavsiye etti. Ancak
saatler ilerleyip kasrgann hz ve tahribat gc artnca
Vali, sel tehlikesine kar metro ve tren sisteminin kapa-
tlacan, kendi istekleriyle evlerinde kalanlara devletin
yardm edemeyeceini vurgulaynca sahil eridi byk
lde boaltld. l saysnn az olmasnn bir nedeni
de bu.
Byle bir ortamda insann panie kaplmas son de-
rece normaldir. Ancak sanayi toplumunun mekanik in-
san olaya duygusallkla deil, aklla yaklayor. Byk
ounlukta bu bilin var. Saatler iinde hastanelerin,
bakm evlerinin soukkanllkla boaltlmas, snak
merkezlerinin profesyonelce hazrlan, halkn kuralla-
ra uyma alkanl, panie kaplmadan su, yiyecek, el
feneri, pil almalar Bu bilincin sonular.
Amerika bu doal afetle savarken bendeniz de
uak balantlarn karacamn tel iindeydim. Biz
duygusal yn ar basan insanlarz, byle ortamlarda
cool olamyoruz. Kltrel bir fark bu. Bunu birok
alanda grebilirsiniz. rnein bizler rzgrl bir havada

184
trblansa giren ua gvenle piste indiren pilota alk-
larmzla, cokuyla teekkr ederiz. Amerikal yolcular
pilotun bu maharetini profesyonelliinin gerei kabul
edip sessiz kalabilirler. Yllar nce ndianadan West
Lafeyettedeki Purdue niversitesine uakla giderken
trblansa girmitik. Beden dillerinden herkesin dnn
koptuu belliydi. Uak piste inince otomatik olarak elle-
rim birbirine vurdu. Herhlde uaktaki tek Trk bendim!
Katldm son seminer Vegasta 28 Austosta bit-
ti. Ayn 29unda New Yorka Jet Blue Havayollaryla
bir gn sonra da THY ile New Yorktan Trkiyeye
uacaktm. New Yorktaki havalimanlar kapal oldu-
u iin btn uular iptal. Peki ama ne zamana kadar?
Jet Bluenun danma hattn aryorsunuz, karnza bir
makine kyor. Byle bir ortamda insan, insanla konu-
mak istiyor, zellikle de bizim gibi duygusal yaratklar.
Bilgisayar oyunlaryla byyen nesiller iin makineyle
konumak sorun olmayabilir, ama ah bizim gibi eski ku-
aklar!
THYyi aradm. Son derece kibar, sakin, gven ve-
ren bir ses cevap verdi; ismini unutmuyorum, Serdar
Bey. New Yorka zamannda ulaamazsam bile uua iki
saat kalncaya kadar biletimi iptal edebileceimi syle-
di. Eer THY de seferini iptal ederse, bir fark deme-
den yeni uuta yerimi alacaktm. Planma gre New
Yorka gelince bir gn havalimannda geirip, akam
da Trkiyeye uacaktm. Belirsizlik nedeniyle bu plan
gereklemeyebilirdi. John Lennon ne kadar gzel sy-
lemi: Hayat, biz planlar yaparken bamza gelen olay-
lardr. Yeni durumda JFK Havalimannda iki akam
kalmam gerekebilirdi. rencilik yllarmda havalima-
n koltuklarnda uyuklayarak geirdiim geceler vard,

185
ancak tohuma katktan sonra bunu yapabilmeyi gzm
yemedi dorusu.
Bu satrlar 28 Austosta Vegasta kk bir otel
odasnda yazyorum. Uular hl iptal gzkyor. n-
san hayatta en tedirgin eden eylerden birisi de belirsiz-
liktir. Bir dedektif romannda okumutum, romann kah-
raman: Bir dedektif iin en zor ey, hibir ey yapama-
dan beklemektir, diyordu. u anda umudum, JFKnin
ayn 29unda uua almas. Yllar sonra geriye dnp
bu olay hatrladmda glp geeceim, ama u anda
cool olabilmem mmkn deil, diyorum ya bizler
duygusal insanlarz.
Madem beklemedeyiz, dnelim tabiat anann veya
ilahi bir gcn Irene kasrgasyla ABDyi cezalandr-
d tezine. lahi g kavramnn yce Allah ile zde-
letirilmesine karym. nanan bir insan olarak Allah
inancn hafife almam mmkn deil. Tezim, olaylar
sabit bir inan perspektifinden, hem de Yce Allah
kullanarak deerlendirmenin analitik dnceyi engel-
lediidir.
New York 1938 ylnda da byk bir kasrgadan ok
fena dayak yemi. Teknoloji bugnk kadar gelimedi-
i iin ehir doa ile olan mcadelesine hazrlksz ya-
kalanm, ok sayda insan kayb ve maddi hasar olu-
mu. O dnemde Amerika asker olarak henz bir dnya
gc deildi. Evet, 1900lerden balayarak lke ngil-
tere, Fransa ve Almanyann toplam retiminden daha
fazla tarm ve sanayi mal retmeye balamt, ama bu
g henz asker hegemonyaya dnmemiti. Hitlerin
Avrupadaki igalci d politikasn endieyle izleyen
Franklin Roosevelt, bu byk ekonomik gc sava sa-
nayisine kaydrmaya balamt. Winston Churchillin

186
btn srarlarna ramen Rooseveltin savaa katlmak
iin zaman istemesi, 1943 sonuna kadar ertelemesi, bu
gei srecinin henz tamamlanmam olmasndand.
1938de ilahi g neden New Yorku vurdu?
Cevab bu perspektiften aratrrsak, u mantk da y-
rtlemez mi?
Hitler 30 Ocak 1933te iktidara geldi. Hedefi akt:
Almanyay ekonomik ve asker bir g yapp, bin yl
srecek Aryan rknn stnln simgeleyen Third
Reich mparatorluunu kurmak. 1936da Nrnberg Ka-
nunlar ile Yahudiler ikinci snf vatanda yapld, soy-
krm treni yola kmt. Amerika bu sreci balkondan
seyrettii iin mi ilahi adalet New Yorku vurdu, ya da
Yahudilerin beddualar tuttuu iin mi?
Devam edelim: Haziran 1941de Hitler, Sovyetler
Birliine saldrd. skandinav lkelerini ve Fransay
ele geirdii sratle Rusyay da igal edeceine inan-
yordu, aradaki byk corafi farkllklar grmeden. Na-
ziler ilerledike amura ve kara batt. Rusya, tarihinin en
souk klarndan birisini yayordu. Dinin afyon oldu-
una inanan Staline hangi ilahi g bu yardm yapt?
Bir rnek de bizden vereyim. Hatrlayalm, 1999
depremiyle Marmara kt, 20 bin insanmz ld, 10
binlercesi sakat kald, insanlarn psikolojisi bozuldu, ok
byk maddi hasar olutu. imentodan, demirden al-
narak yaplan evler, okullar, kamu binalar yerle bir oldu.
Acnn Trkiyeyi kavurduu o gnlerde Bostancda
taksiye binmitim. Laf laf at ve ofr arkada: Aa-
bey bu lkede ahlak ok bozuldu. u Badat Caddesine
bak, ne din ne iman var, bu deprem bize yukardan uya-
r! dedi. Kendisine: Biz Japonlar geleneksel kltrle-

187
rine ballklarndan dolay severiz, takdir ederiz. Orada
da iddetli depremler oluyor. Peki, bahsettiiniz yukar-
daki g orada kimi cezalandrmak istiyor? Neden onla-
rn binalar kolayca kmyor, insan kayb olmuyor?
dediimde:
Ben orasn bilemem, ama burada bize yukardan bir
uyar var, demiti.
Dnelim kasrgaya. Yukardaki dnceler ile oyalan-
maya alsam da beynimin byk ksmnda belirsizli-
in yaratt endie hkim. New Yorka nasl gideceim?
Jet Bluedan bir insanolu ile konuabilecek miyim?
Baz kiisel geliim gurular zihinsel huzurumuzu ko-
rumak iin iradeniz dnda oluan olaylara zlmeyin
diyor. Bunu sylemek kolay, ya uygulamak? nsanolu
mekanik bir yaratk deil ki; duygularn ynetimi ok
zor bir i. Endie, znt, panik, tel Ne kadar elik
iradeli olunsa da duygular ile aklc zek arasnda den-
ge kurabilmek zor zanaat. Ancak, nce duygusal bir ok
yaansa da kii aklc zeksn devreye sokup, sorgula-
yarak duygularn dizginleyebiliyor. Bu yetenek biraz da
zamanla, yan getirdii olgunlukla doru orantl. in-
de bulunduum durumu bir case study olarak ele alp,
beynimi sakinletirmeye karar verdim. Yataa uzandm
ve kendimle bir i diyaloa girdim. Elbette ki belirsiz-
liin yaratt durumdan ok tedirgindim. Trkiyede
niversite balamak zereydi, konuma yapmak iin
sz verdiim kurulular vard. Zamannda oralarda ola-
bilecek miydim? Bu hava artlar daha ne kadar devam
edecekti? Aklc zekm sorgulamaya balad: Uak ba-
lantlarn karabilecek tek insan ben miydim? Neden
kendimi dnyann merkezinde gryordum? u anda
on binlerce kii ayn durumda deil miydi? Bir an iin

188
kendimi bu doal afette cann, evini, sevdiklerini kay-
bedenlerin yerine koyabilir miydim?
Byle durumlarda yaplmas gereken ilk i, kontro-
lmz altndaki olaylar iyi organize etmek. Trkiyede
kullandmz cep telefonlar Amerika iinde almyor.
Drt hafta iin Sprint firmasndan ucuz bir cep telefonu
almtm. Onun sresi yarn, 29 Austosta bitiyor. Bu
ortamda en faydal yardmcm telefon olacak. Bir taksi-
ye atlayp sresini uzatmak iin Sprint bayisine gittim.
ofr jn tipli bir arkadat. On dakikalk yolculukta ba-
kn neler konutuk:
Nereden geliyorsunuz?
Trkiyeden. Siz nerelisiniz?
Faslym.
Nasl, Vegastan memnun musunuz?
Ekmek paras iin buradaym. Siz kalacak msnz?
Hayr, Trkiyeye dnyorum.
nallah ben de bir gn dneceim. 12 yldr burada-
ym. Evde iim olsa buralara neden geleyim? Amerikada
her ey para. Hasta olmamaya alyorum. Geen gn
derimde alerji olutu eczaneye gittim. Reetesiz ila sa-
tamayacaklarn, nce doktora gitmemi sylediler. Bir
klinie gittim. Doktor beni iki dakika muayene etti, 107
dolar dedim. O da sekreter kz bana %25 iskonto yap-
tktan sonraki rakam.
Belki ileride sermaye biriktirip Fasa dnp kendi
iinizi kurarsnz. nsann ailesinden, arkadalarndan
uzakta olmas zor olmal.

189
 O arkadalar senin Amerikadan geldiini bildii
iin parann kokusunu alr. Artk bireysel dnyorum.
Geleneksel kltrmzde dostluk, dayanma var, bun-
lar ok gzel eyler, ama ben o ortama para ile dnsem
herkes elime bakacak. Galiba bizim kltrmzde fakir-
likte eit olmak insanlar daha mutlu ediyor.
imden, u son cmleyi Shakespeare yazsayd dn-
ya literatrne geerdi, diye dndm.
Telefonun sresini uzattm. Jet Bluedan hl bir in-
sanolu ile konuamadm iin bu akam havalimanna
gidip canl bir muhatap arayacam.
Byle durumlarda beynimizi sakinletirmenin yolla-
rndan birisi de bata salmz olmak zere sahip oldu-
umuz eylere kretmek. Bu inancm her zaman vard
ama bu Amerika ziyaretiyle iyice pekiti. 27 Temmuz
akam JFKye indim. Salt Lake Cityye uam bir gn
sonra olduu iin geceyi havaalannda okuyarak geir-
meyi planlyordum. John Lennon ne demiti: Hayat,
biz planlar yaparken bamza gelen olaylardr. Uakta
uyuyamadm iin zihin ve bedenimin pek tad yoktu.
Bir bavul ve bir kk el antasyla yryen merdiven-
lere bindim. Ne olduunu anlayamadm, ayam kayd,
dengem bozuldu ve dtm. ki defa ayaa kalkmaya
altm ama baaramadm. Merdivenler stme stme
geliyordu; bavulun stme dmesiyle dengemi iyice
kaybettim. O an kelimelere dkebilmekten acizim. Ar-
kamdan bir ses, Hold on! (dayan) diyerek bana destek
verdi. kinci kata ulatmda sa dizimde korkun bir
ar vard. nce dizim krld zannettim, ama mthi bir
aryla zerine basabiliyordum. Yanma gelen gvenlik
grevlisine basit bir kaza olduunu syledim. Gzle-
rim bana yardm eden kiiyi arad, kimseyi gremedim.

190
Gelip geen bir yolcu ya da bir grevli olabilirdi. Sesin
aksanndan bir Afrikal-Amerikal olduunu dnm-
tm. Bu yardma Allahn eli diyorum; hemen laik
damarnz kabarmasn, oradan sakat kabilirdim, par-
maklarm kaybedebilir, ayam, belimi krabilirdim.
Ve imdi oturmu New Yorka nasl gideceimin telna
dmm. Hi olur mu? Salm yerinde olduu iin
defalarca kredip, olay akna brakmaya karar ver-
dim. Akam havaalanna gitmekten de vazgetim, geli-
meleri televizyondan izleyecektim.
Thal Ben Shar, Harvard doktoral bir psikolog. nce
bilgisayar mhendislii okuyormu. Ancak elindeki
maddi imknlara ramen mutlu olmadn fark edin-
ce, Mutluluun ilmi var m? sorusuna cevap aramak
iin Psikoloji ve Felsefe okumaya balam. Doktora-
sn aldktan sonra Harvardda Pozitif Psikoloji balkl
bir ders am ama sadece 7 renci kayt yaptrm. O
gnlerde Harvardda en popler semeli ders Ekonomiye
Girimi. Deiik disiplinlerden 600 civarnda ren-
ci bu dersi alyormu. Thal Ben Sharn renci says
yava yava artm ve 2000li yllarda 700 renciye
ulam. lenen konular atom fizii deil. Bilinen ko-
nularn felsefi ve psikolojik bir perspektiften analizleri,
yorumlar. Bir eit sekler vaaz. Bu konferanslar imdi
Youtubeda izleyebilirsiniz. Bir dersin konusu kret-
menin Erdemi. Yksek IQlu Harvard rencileri bu
erdemi bilmezler mi? Elbette ki bilirler, ama insano-
lunun evrensel zelliklerinden birisi de unutkan olmas.
Dinlerin yapt da kutsal kitaplarda anlatlan ama gn-
lk hayatn dinamizmi iinde unutulan deerleri vaazlar-
la, yeniden yorumlanan metinlerle hatrlatmak deil mi?
Evet, bildiimiz, bilmemiz gereken deerleri hayatn
kouturmas iinde unutuyoruz. 15 yl nce Amerikada
191
yaadm bir trafik kazas sonunda hayatta en nemli
deerin salk olduunu, salm yerinde olduu srece
her sorunu zmemin mmkn olduunu kafama kaz-
dm zannediyordum. Demek ki bu inanc tam olarak
zmseyememiim. Aksi takdirde daha nce yaptm
gibi, otomatik olarak o olay hatrlar, kreder ve bu
hava durumunu o kadar dert etmezdim. Salm ye-
rinde ya, sorun zlr, deyip olay akna brakrdm.
Madem hava trafiinin belirsizlii devam ediyor, o
kaza olayn da anlataym.
1996 sonbaharnda Utah niversitesinde doktora
tezime iyice odaklandm gnlerdi. Sreci yaayanlar
bilir, tezle yatp tezle kalklan dnem. Youn bir gnn
sonunda sinemaya gittim. 1966 yapm, tank gibi bir
Buick arabam vard. Bir alveri merkezinin beinci ka-
tna park ettim. Filmi seyrettim. Arabayla ana caddeye
ktmda frenlerde bir gariplik vard. Ana caddeyi ke-
sen ilk klarda yeilde getim ama frenler tutmuyor-
du. kinci klarda, krmzda kornalarn protestolar
altnda son anda getim. Allahm frenler boalmt ve
ana caddeyi kesen en ilek nc klar nmdeydi.
Arabay durduramazsam facia olacakt ve dev Buick son
srat gidiyordu. Saliseler iinde karar vermeliydim. Sa
tarafmda otoparkn iinde bir pizzac grdm. Ama-
cm arabay gvenli bir yere vurarak durdurabilmekti.
O sratle otoparka girdim ve pizzacnn arka duvarna
mthi bir patlamayla arabay vurdum. Dkkndakiler
panikle dar frlad. Ayaklarm ve karnm aryordu
ama kemer sayesinde kurtarmtm. Pizzacnn ncelik-
le benim salmla ilgilenmesinden ok etkilenmitim.
Park grevlisinden bir ekici armasn rica ettim. Bu
arada pizzacnn verdii suyu iip sakinlemeye al-
yordum. ekiciye, verecek paramn olmadn, arabay
192
alabileceini syledim. O dev makineyi bir daha grmek
istemedim. Attan den binicinin at vurma psikolojisi
bu olmal. Bir de polise taklmadan oradan uzaklamak
istemitim. Arabann alt aylk kontrolleri dzenli yap-
lyordu, belgelerim yanmdayd, ama o brokratik arka
bir yakalanrsanz kmak zor oluyor.
Eve geldiimde ne kadar byk bir olay atlatt-
m idrak ettim. O an hastane veya hapiste olabilirdim.
ocuklu bir arabay paralayp mrmn sonuna kadar
vicdan azab ekerdim. Kendim sakat kalabilirdim O
akam kk eyleri dert etmeyeceime sz vermitim.
Bir sorun yaasam, gzlerimi kapatr, o kazay btn de-
taylaryla hatrlar, hayatta ve ayakta olduum iin kre-
dip, o an yaadm sorunu anlamszlatrrdm. Yllarca
baaryla yaptm bunu. Demek ki Vegasta film koptu.
Salt Lake Cityyi bu ziyaretimde kazann olduu yere
gittim. Park ve pizza dkkn oradayd, ama yal pizza-
c yoktu. Bir defa daha gemii hatrladm, iman tazele-
dim. Umarm bir daha film kopmaz. Bunun olmamas
iin farkndalk bilincinin srekli dinamik tutulmas ge-
rekiyor.
Peki, gemiinde referans yapacak bir olay yaama-
m olanlar neyle kyas yaparak kretmenin erdemine
kavuacak? Kiisel geliimciler bakalarnn yaad
fantastik hayat hikyelerini de referans olarak kullana-
bileceimizi sylyor. Psikiyatr Victor Frankln nsa-
nn Anlam Aray en ok nerilen kitaplar arasndadr.
II. Dnya Sava ncesi Avusturyada psikiyatr olarak
alan Frankl, Yahudi olduu iin Naziler tarafndan
toplama kampna gnderilir. yl alkla, ikenceyle
ve hastalkla savar. Nietzschenin yaamak iin bir
nedeni olan insan hemen her nasla katlanabilir. ve

193
Beni ldrmeyen ey beni glendirir. szlerini akl-
na, ruhuna kazyan Frankl l taklidi yaparak kamptan
kurtulur. plak bedeni, l vcutlarla birlikte kamyona
yklenip kamp dna karlr ve o srada bir yolunu bu-
lup kaar. Peki, o kadar zor artlarda kendisine yaama
inanc veren nedir? Kitabnda anlattna gre tek amac
sa kalp yaanan insanlk dramn dnyaya anlatmaktr.
Bir ekilde kamptan kmann yolunu bulmaldr. Frankl
kitabnda varoluu felsefenin en kkl yorumlarndan
birisini yapyor: Sadece gelecee bakarak yaamak
insana zg bir olgudur. Varoluunun en zor anlarda-
ki kurtarcs da ite budur. Frankl insanlar reaktif ve
proaktif olarak iki ksma ayryor. Proaktif insanlar irade
gleriyle evreleri ve dnceleri arasnda bir kalkan
rp onlardan etkilenmiyor; negatif artlara ramen zi-
hinsel zgrln koruyor. Reaktif insanlar ise evre
artlarna teslim olup heder oluyorlar. Psikiyatr kamp-
taki esirlerin ounun reaktif olduu iin bir uval gibi
dtklerini yazyor.
Kiisel geliimciler bu kitaptan ilham alarak sorar:
inde bulunduunuz ortam bir toplama kampndan
daha m kt? Ve bu noktadan yryerek z gveninizi
uyandrmaya alrlar.
Yllar nce bu alann duayenlerinden Anthony
Robbinsin Denverde verdii buuk gnlk i-
nizdeki Devi Uyandrn (Unleash The Power Within)
seminerine katlmtm. Amerikann ikinci kitabnda
bu semineri detayl olarak anlatacam. Seminerin ilk
gn Tony youn mzik, motive eden hayat hikyeleri
ve kendi senteziyle katlmclar ate zerinde yrme-
ye hazrlyordu. O noktaya gelinceye kadar korksanz
da ekinseniz de Tony sizi mthi konuma yetenei ve
ikna gcyle hazrlyor. Gr sesiyle yle seslenmiti:
194
Hayattaki hedeflerinize ulaabilmek iin nce korkula-
rnz yenmek zorundasnz. Eer bugne kadar baarsz
olma korkusu size engel olduysa, bu korkuyu tamamen
ykacaksnz. Sreci yaadm iin biliyorum, ben de
tp tp kpkrmz kmrlerin zerinde yrdm. Asla
atee bakmayp, ileride bir hedefe odaklanp, ortamn
duygusal gazyla yryorsunuz. Takip eden 3 gn iinde
Tony size sk sk u vurguyu yapyor: Cuma akam bir
imknsz gerekletirdiniz, kor kmrn zerinde y-
rdnz. Bunu baaran her sorunun stesinden gelemez
mi? Ve siz seminer bitiminde yeni bir inanla gerek
dnyaya yeniden yelken ayorsunuz, Tolstoyun deyi-
iyle: Uyandrlarak yaplan ruhsal ameliyatnz saye-
sinde. Artk Tony yannzda olmayacak, ama rendik-
lerinizi ylmadan usanmadan pratie dkmek sizin so-
rumluluunuz, bir de ate zerinde yrme referansnz
varsa.
Sokrates: renmek ayn zamanda hatrlamaktr,
diyor. Vegasta youn gn iinde rendiklerimi so-
mut olarak pratikte kullanamazsam hem zaman hem de
para israf olmaz m? Bir psikolog hanm u yorumu
yapmt:
Duygularn n plana kt durumlarda beyinde IQ
ve EQ dengesini kurabilmek zorlayor. Duygular baskn
hle geliyor. Beynimize bu dengeyi kurabilecek bir ip
yerletirmek en azndan imdilik mmkn deil. Psiko-
log ve psikiyatrlar bu dengenin kurulma srecinde bireye
yol haritas izebilir. O haritay takip etmek de danann
grevi. Be duyu organmz; tat alma, dokunma, iitme,
koklama ve grme ile aldmz orijinal mesajlar beyni-
mizde nce talamus blgesine geliyor. Orada beyin di-
line evrildikten sonra, tpk mesajlarn bilgisayar diline
evrilmesi gibi, ilgili blgelere gnderiliyor. Beynimizin
195
sa alt tarafnda duygularmzn kaydedildii amigdala
merkezi var. Buras ayn zamanda duygusal hafzamz
da oluturuyor. Beynimizin n aln ksmnda ise neo-
cortex blgesi yer almakta. Buras beynimizi hareket et-
tiren merkez ve bu blge amigdalaya gre talamusa daha
uzak. Ayn ileti ayn anda talamustan amigdala ve neo-
cortexe yollanyor ve yaknl nedeniyle bu ileti duy-
gularmzn kaydedildii amigdalaya salisenin binde bi-
rinden daha erken ulayor. New York niversitesinden
Profesr Joseph Ledoxn aratrmasna gre ite bu ok
ksa zamanda amigdala, neo-cortexten bamsz ola-
rak vcudu harekete geirebiliyor. Bir anda fkeyle ref-
leks eklinde yaplan fiziki bir hareket, ya da sylenen
zehir zemberek szler beyinde oluan bu ksa devrenin
bir neticesi. O hlde ksa devre, neo-cortex daha devreye
girmeden vcudu harekete geirebiliyor. Yani beyinde
oluan bu duygusal kaak, duygusal patlamalara neden
olabiliyor. Dr. Daniel Goleman bu duruma duygusal
korsanlk hli diyor. Bu korsanlk hli kalp atlarndan
bellidir. Kaslar gerilir, nefes almak zorlar, kii deta
bir korku ve fke seline kaplr. Peki, byle bir ortamda
beyni nasl sakinletireceiz? Mademki bu durum sali-
seler iinde yaanyor, o hlde yapmamz gereken, aklc
zeknn devreye girmesi iin ona zaman kazandrmak.
Bunu da yutkunarak, derin nefes alarak, iimizden ona
kadar sayarak, inanyorsak dua ederek, ksaca o ilk fiziki
tepkiyi ya da zehir zemberek szleri sylememek iin
durmak.
Biliyorum biraz teorik oldu, ama iin esas aslnda
bu; kendi kendimizin terapisti olmak. Daha nce yaz-
dm gibi bu bilgileri pratie dkebilmek yala gelen
tecrbeyle daha kolay oluyor. Her ne kadar Peyami Sefa,
Zaman insanlar deil, armutlar olgunlatrr. dese de

196
yaplan aratrmalar ve gnlk hayattaki gzlemler ya
almakla birlikte duygularmz daha iyi kontrol edebil-
diimizi gsteriyor. Yukardaki mantn somut olarak
olaylara uygulan da yle; srekli olarak kendimize
mantkl sorular sormak. rnein iinde bulunduum bu
ruh hlinde kendime devaml olarak u telkini yapmam:
Bu durum senin iraden dnda geliti, senin olaya bir
dahlin yok, olay akna brak gibi.
Mantkl sorular sormann neminden bahsetmiken
bir konuya daha ksaca deineyim. Honut olmadmz
bir olay yaadmz zaman duygular, aklc zekmz
devre d brakp doludizgin kouyor; kontrol edebilmek
ok zor. Amerikada yaplan aratrmalara gre -kiinin
yapt i ile de balantl olarak- zihnimize gnde 30-60
bin arasnda duygu ve dnce srekli olarak gelip gidi-
yor. Yukarda bahsedildii gibi yaplmas gereken bu iki
zek arasnda denge kurabilmek iin zaman kazanmak.
Somut bir rnekle ilerleyelim. Profesr Paul Ekmen,
duygularn douu, yz kaslarna, mimiklerine yansma-
s ve onlarn okunmas konusunda dnyaca bilinen az
saydaki uzmandan birisi. Acaba profesr negatif duygu-
larn ve dncelerin zihnine gelmesini engelleyebiliyor
mu? Eer bunu yapamyorsa onlarla nasl baa kyor?
California niversitesinin San Francisco kampsnde
alan Ekmen, bir konferansnda bandan geen u
olay anlatyor: Kendisi gibi akademisyen olan ei Mary
Ann bilimsel bir toplantya katlmak iin Washingtona
gider. Paul Ekmen btn gn evlerinde bilgisayarn-
da alacaktr ve ei de bunu bilmektedir. Paul einin
Washingtona ulatktan sonra kendisini arayp haber
vermesini bekler. Telefon yok; kzar. Nasl olur da aran-
maz. Bir sre sonra bu kzgnlk kskanla dnmeye
balar. Acaba bir aldatlma, terk edilme durumu mu sz

197
konusudur. Profesr bu ekilde dnmeye iten neden
udur: 14 yanda iken annesi kendisini terk etmi ve
bu travmatik olay bilinaltna kaznmtr. O zamandan
beri sevdii kadn tarafndan terk edilme korkusu ken-
disini rahatsz etmektedir. Telefon hl yok. Kzgnlk
endieye dnmeye balar. Acaba bir ey mi olmutur?
Washington polisini arayp haber mi vermelidir. Paul,
kendi ifadesi ile ykc duygularnn tesiri altnda kalp,
ynetilmesi zor bir srecin iine girer. Peki, profesr bu
ruh hlinden nasl kar? Aklc zeksn devreye sokup
kendisine mantki sorular sorarak. rnein terk edilme
konusunda. Mary Annle uzun bir sredir mutlu bir ev-
lilii ve Eve isminde bir gen kzlar vardr. Annesinin
14 yanda kendisini terk etmesi ile bu olay arasnda
balant kurmas son derece yanltr ve bunu yapma-
yacak olan da kendi iradesidir. Polisi arama konusuna
gelince, eer istenmeyen bir durum olsayd kendisi zaten
aranrd, ama ortada hibir ey yokken saa sola telefon
edip heyecan yaratmann bir anlam yoktur. Ekmen bu
eit sorularla zihnini sakinletirir ve bir sre sonra ei
aradnda onunla sakin bir ekilde konuur. Eer bunu
yapmasayd azndan sulayc kelimeler kacak, akl
bana geldiinde de vicdan azab ekecekti. Peki, byle
bir sreci ynetebilmek iin uzman m olmak gerekiyor?
Daniel Golemana gre bunu sradan insanlar da yapabi-
lir; belki profesyonel yardm alarak ve deneme-yanlma
yoluyla da olsa.
Ben bu dnceler iinde dolarken telefonum ald.
Utah niversitesi Orta Dou Blm akademik dan-
manlarndan June Marvel aryordu. June ve ei Barry
1970li yllarda Ankarada yaam, bizi, kltrmz
bilen scakkanl insanlard. Junea New Yorka gidi
iin beklemede olduumu syleyince, bilgisayarna d-

198
en son dakika haberine gre JFKnin yarn alacan
syledi. Hemen televizyonu atm, evet haber doruydu.
Kasrga New Yorkta iini bitirmi, Boston ve oradan da
Kanadaya doru yola kmt. ki saattir beynimi sa-
kinletirmeye odaklandmdan televizyonu kapatm-
tm. Olaylar ne kadar abuk gelimi. Bu durumda yarn
New Yorka uabiliyoruz, her ey yolunda.
Bir sorun yaarken konuabileceimiz, fikir alveri-
inde bulunabileceimiz dostlarmzn, arkadalarmzn
olmas da ok nemlidir.
Televizyon kanallar kasrgann yaratt hasarn bi-
lanosunu veriyordu: l says 45, maddi hasar ise 7
milyar dolar civarndayd. zellikle dou sahil eridin-
de hasar ok bykt. iddetli yamurla taan nehirler
nlerine kan her eyi silip sprmt. Saatler iin-
de byk ehir merkezlerinde hayat normale dnmeye
balad. Boaltma ilemini soukkanllkla yneten pro-
fesyoneller ayn maharetle hayatn normal akn sal-
yordu. Yetkililer sahil eridindeki hasarn temizlenmesi,
binalarn, kprlerin onarlmasnn zaman alacan sy-
lyordu. Ve bu profesyonel aba sonunda, kasrgann en
gl olduu 26, 27 ve 28 Austos dnda uak balan-
tlar normale dnd.
Peki, 1997den 2011e kadar, 14 yl iinde
Amerikada grdn en belirgin deiiklik nedir?
diye sorarsanz, 11 Eyll 2001 saldrsndan sonra lke-
nin i gvenlik konusunu ok ciddiye almas ve Souk
Sava dnemindeki Komnizm tehlikesinin, slami
terr ile yer deitirmesi derim. JFKden giri yaparken
beyaz gmlekli, bol pantolonlu, siyah ember sakall ve
takkeli bir yolcuyu milletin gz nnde, tabir yerindey-
se, donuna kadar aradlar. Aramalar Amerikallar iin de

199
geerli. Onlar da ayakkablarn karyor, cihazdan ge-
iyor, bir sinyal ya da phe durumunda aranyorlar.
Amerikallar bu durumdan ikyeti mi? Salt Lake
Cityden Vegasa giderken havalimannda bavulunu ta-
makta zorlanan yal bir hanma yardm ettim. Emekli
retmenmi. Aramalarla ilgili grn sorduumda,
Demokrasimizi korumak iin dememiz gereken bir
bedel, dedi.

Doal Afet Gncellemesi

25 Ekim 2012de Karayiplerde balayan, Sandy ismi
verilen kasrga 29 Ekimde gene Amerikann dou ve
kuzey dou eyaletlerini, ehirlerini vurdu. New York,
New Jersey, Washington DC, Virginia, Maryland,
Pennsylvania, Kuzey Carolina ve Massachusettste ha-
yat resmen durdu. Havaalanlar, metrolar kapatld. Bir
yl nceki manzara hortlamt. Elektrikler kesildi, id-
detli yamur ve rzgr santralleri ykt, dereler tat,
evler kt. Bu kasrgann etkisi Amerikan tarihinde bir
rekoru temsil ediyor: 112 l ve 50 milyar dolar civar
maddi hasar. Ve bu ykm, kurallara uyan bilinli halk ve
krizi yneten profesyonel elemanlara ramen bu seviye-
de oldu.
Doal afetler Amerikay ilahi bir gcn iradesi dah-
linde mi vuruyor, yoksa onlar doada yaanan olaan
olaylar m? Geride kalan sayfalarn altnda, bak
anza gre konuyu yorumlayabilirsiniz.

200
AMERKADA YKSEK LSANS VE DOKTORA

Bilim Adamlar Nasl Yetiiyor? yazmzda, yuka-

rdaki bala cevap veren baz noktalara deinmitim.
Burada ise konuyu mercek altna alp, analitik bir adan
incelemek istiyorum. alma alanm Tarih ve Ulusla-
raras likiler olduu iin sadece bu iki blme odakla-
nacam. Tandm, ezberci bir eitim sisteminin rn
olan yksek lisans ve doktora rencilerinin analitik d-
nmeyi temel alan Amerikan sisteminde karlatklar
zorluklar anlatacam. Bu beyinler neden analitik d-
nemiyor? Neden deiik bak alarn eletirel incele-
yip, kendi sentezlerini kuramyor? Neden sadece biline-
ni tekrar etme eilimindeler?
Trkiyeden arkadam olan Tun, Ohio niversite-
si tarih blmnde doktora rencisi iken ben Indiana-
West Lafayettedeki Purdue niversitesinde mastr ya-
pyordum. Telefon dnda, iki eyaletin birbirine komu
olmas nedeniyle tatillerde birbirimizi ziyaret eder, va-
tan kurtarrdk. Ohio niversitesi, Columbus ehrindeki
45 bin rencili Ohio State niversitesinin glgesinde
kalan, 15 rencili ama bnyesinde iyi bilim adamla-
rn barndran bir okuldur. Bu kamps ok sevmi,
Purdueden sonra Utaha doktora iin gitmeden nce

201
aratrma bursuyla bir sre dersler almtm; tpk Ber-
keley niversitesinde yaptm gibi.
Bir akam arkadamdan telefon aldm. Bir profesr
ile sorun yaadn, ok zgn olduunu, program b-
rakabileceini sylyordu. O hafta sonu Ohioya gittim.
Sorun uydu: Amerikan Tarihi dersinde her hafta ren-
ciler bir kitabn eletirisini, basnda o kitapla ilgili kan
yorumu da inceleyerek yapyorlarm. Arkadamn
yapt affedilmez hata uydu: Bir eletiriyi kaynak gs-
termeden metnin sonunda kendi yorumu gibi kullan-
mt. Profesr Alanzo Hamby, bir yabanc rencinin
kusursuz ngilizce yazmasndan phelenip kitapla ilgili
btn eletirileri okumu. Kaynak gsterilmeden kulla-
nlan yorum New York Timesdan aynen kopya edilmi.
Profesr ofisinde beraber ziyaret ettik. Hakl olarak
ok kzgnd. Hatann aff olmayan akademik bir hrsz-
lk (intihal) olduunu vurgulad. Ancak ortada inanlma-
s ok g bir durum daha vard. Evet, Tun suluydu,
ama arkadam kaynak gstermeden kulland yorumu,
kda bakmadan kendi ifadeleriymi gibi akc bir e-
kilde anlatyordu. Hocann nnde bir defa daha bunu
gsterdi. Hayret! New York Timesin cmleleri sanki
kendisine aitmi gibi azndan dklyordu. Peki, neden
byle yapmt? Dediine gre ngilizceyi ileri yanda
rendii iin kalemi iyi deildi. Ama mthi ezber ye-
tenei ile kendisine ait olmayan bir yorumu iselletir-
mi ve onu blbl gibi anlatyordu. Hoca ikna olmad.
Tunun dersten kaldn ve doktora programndan g-
nll olarak ayrlmas gerektiini syledi.
Ayn gn, ismini hatrlayamadm emekli olmak
zere olan Orta Dou uzman bir profesr ile de g-
rtk. Olay duymu, arkadamla grmek istemiti.

202
Yal hoca Trkiye dhil birok Orta Dou lkesinde
bulunmu, Arap-srail ilikileri konusunda ihtisaslam
tonton bir adamd. Babacan tavryla yle demiti: So-
runun ne olduunu galiba anlyorum. Sizin kltrnzde
hakikaten mthi bir ezber yetenei var. Orta Dounun
birok lkesinde bunu grdm. Kk yalardan itiba-
ren ezber tevik ediliyor, takdir ediliyor, onaylanyor.
Mesela Kuran- Kerimi ezberden okuyarak hatim in-
diren ocuklarla karlatm. Byle bir ezber gelenei
Amerikada yoktur. lkokuldan itibaren rencilere ya-
ratclk retilmeye balanr. Her yata soru sorulmas,
dncelerin aka sylenmesi nerilir. Kiiliin olu-
mas iin eitim sisteminde bu felsefe temeldir, ezber-
cilik istenmez. Benim kk torunum ortaokulda. Her
hafta tarih dersi iin yazl dev veriyor. Konusunu -
renmek iin kitaplara, ansiklopediye bakyor. devine
mutlaka kendi yorumunu da eklemek zorunda. Bu eit
devler lisede daha da artar. renci niversiteye geldi-
inde analitik dnebilen, eletiriye ak, sentez kura-
bilen bir bireydir.
Tun da profesr onaylar ekilde ilkokuldan beri ta-
rihleri, kahramanlar, olaylar detaylarna kadar ezberle-
yerek tarih derslerinden iyi notlar aldn syledi. Ksa-
cas hep bilineni tekrar ederek baarl olmutu!
Hoca, arkadama kendisini anladn ama doktora
seviyesinde bunun bir mazeret olarak kabul edilemeye-
ceini kibarca syledi.
O gn, sabaha kadar oturup ne yaplmas gerektii
zerine kafa yorduk. Sabahn ilk klarna doru kara-
rn verdi. Okulu brakacak, San Franciscoda bir arka-
dann yanna gidip bir yl sonra deiik niversitelerin
doktora programlarna bavuracakt. Arkadam rota-

203
sndan taviz vermedi. Californiada bir yl kald. Ken-
disini desteklemek iin ite birden alt. Colorado
niversitesinin tarih blmnde drt ylda doktorasn
tamamlad ve imdi Houston-Texasta bir kolejde ret-
menlik yapyor. Tunun Elif ve Trkan isminde ikiz-
leri var. Trkenin yannda, ngilizce ve spanyolcay
da ana dilleri gibi konuuyorlar. Hedefi, onlar evrensel
standartlarda sosyal bilimci olarak yetitirmek.
Aslnda oumuz Tun gibi ezberci eitim sisteminin
rnleriyiz. lgili ailemiz ya da iyi bir retmenimizin
ynlendirmesiyle bir ekilde bu arkn dna kabilen-
ler ansllarmz oluyor. Sokrat, renmek ayn zaman-
da hatrlamaktr da. demiti. imdi hafzalarmz ge-
miimize odaklayp, eitim srecimizde tank olduu-
muz cinayetleri hatrlayalm. Ben balayaym, rnekler
sizin hafzanz da tetikleyecektir.
Ortaokulda biyoloji dersinde baz hayvanlarn sindi-
rim sistemlerini renmitik. Konu, sylemesi epey zor
birok Latince kelimeyi ieriyordu. retmenimiz sz-
l snavda baarsz olanlarn direkt olarak btnlemeye
kalacan sylemiti. Hi unutmuyorum, deliler gibi o
Latince terimleri ezberlemitim. Snav baaryla ge-
tim. Peki, bir ey rendim mi? Hayr. ok ksa bir sre
sonra aklmda hibir ey kalmad. Biyoloji dersinde bu
komediyi yaamak yerine, rnein zehirli bir bcek ya
da ylan tarafndan srldmzda ne yapmamz gerekti-
ini renseydik bugn o bilgiyi hatrlayabilir miydik?
Byk olaslkla evet.
Ankara Gazi Lisesindeki ngilizce derslerimizi hatr-
lyorum. rencilerin birbirlerine ve hocalarna acma-
szca lakap taktklar dnemleri hatrlayn. Yuvarlak ba-
caklar, ksa boyu ve yalpalayarak yrynden dolay

204
rencilerin Skoda adn taktklar orta yal bir hanm
retmenimiz vard. 50 kiilik snfta n sralarda otu-
ran be alt kii dersi takip eder, dierleri bulmaca zer,
sohbet eder, baka derslerin devlerini yapard. Turist-
lere rehberlik yapt iin Erolun ngilizcesi ok iyiydi.
Snfn en nnde oturan Erol snavlarda sorular cevap-
lar ve kd mthi bir sratle, hocann gznn nnde
snf dolard. Bir gn rahmetli okul mdrmz Veli
Bey koridordan geerken duyduu grltden snfn
bo olduunu zannederek derse girmi, snav olduunu
grnce hayretler iinde kalmt. Hocamz erimi, bit-
mi, kahrolmutu. Gzyalarn silerken, vicdan azab
eken bizler ilk defa utanla t karmadan oturmutuk.
Dnelim konumuza. Purdue niversitesi Uluslarara-
s likiler Blmnde mastr ve doktora rencilerinin
almak zorunda olduklar metod dersi vardr. 1980lerde
bu dersi Profesr William McLauchlan veriyordu. Her
hafta setiimiz bir konuyu analitik olarak ele alr, drt
sayfa iinde grlerimizi toparlardk. stenen analitik
yaklam uydu: Setiimiz konuda dier yazarlar ne
demi, biz bu grleri nasl deerlendiriyoruz ve bizim
literatre orijinal bir katkmz var m, ya da bizim sen-
tezimiz ne?
Bir hafta Trkiyenin II. Dnya Savandaki Ba-
mszlk Politikasn inceledim. zerine tez yazlan
bir konuyu drt sahifede zetleyebilmek! (Ki mastr te-
zimi bir yl sonra bu konuda yazdm.) Kendi yorumumu
yapmadm gerekesi ile 100 zerinden 50 puan aldm.
Yorumu yaptm gsterdiimde Hoca: Drt sayfa ku-
raln krp beinci sayfa da yapmsn. Dnceni di-
sipline etmeyi renmelisin. Ayrca, daraltlabilecek bir
konu semek de senin sorumluluunda. Sana o konuyu
ben semedim ki! dedi.
205
 Ayn derste bir vize bir de final snavmz vard. Oku-
duumuz drt tekst kitabn snavlarda kullanmak ser-
bestti, ancak sorularn cevab orada yoktu ki. Analitik
dnceyi tetikleyen o kitaplar nceden yourup, veri-
len case studyyi deiik perspektiflerden incelememiz
gerekiyordu. Bir dnem boyunca btn renciler bu
ders ile yattk, kalktk, terledik, 100 zerinden 70 alanlar
kendisini baarl kabul etti.
McLauchlann bende iz brakan gr u olmutur:
Dnyada mthi bir bilgi ak var. Ailemi geindirecek
bir gelirim olsa, gidip iyi bir niversitede yeniden ren-
ci olurdum. Yllar sonra tekrar renmek iin doktora-
m aldm Utah niversitesine dndmde, renci-
lerinin bir daha yzn grmek istemedikleri hocamz
tebessmle andm.
Purduede Michael Weinstein isminde ok iyi bir
felsefe profesrmz vard. Slogancla kamad s-
rece her gr tartmaya akt. Dersler tam bir fikir
panayr eklinde geer, 3 saat yetmez kantine taard.
Elizabeth isminde ngiliz, Marksist bir arkadamz var-
d. Yl 1983, Cumhuriyeti Bakan Ronald Reagann
ekonomide devletin grevini kltt, bankaclk ve
finans sektrnde giriimciler lehine kurallar gevettii
dnem. Bir derste Elizabeth kapitalizmin Marxn n-
grd gibi can ekimekte olduunu, birazck da mi-
tingde slogan atar edasyla sylediinde Weinstein tepki
gstermiti:
Elizabeth, bu kesin inancn seni mutlu ediyorsa buna
bir ey diyemem, ama bir doktora rencisi Marksn
yaad dnem ile u zaman kesitini ayn paralellikte
gryorsa onu eletiririm. Evet, Marks kapitalist siste-
min ilk ciddi analizini ve kritiini yapmtr. 19. yzyl-

206
da Charles Owen, Charles Fourier, Simon de Sismondi,
Saint Simon kapitalist sistemin reform edilmesini savu-
nurken, Marks zincirlerinden baka kaybedecek hibir
eyleri olmayan Avrupa proletaryasndan radikal bir
devrim bekledi. Ancak, Komnist Manifestonun yazl-
d 1848 ve Kapitalin yaymland 1868 Avrupasnn
koullar ile gnmz Amerikasnnki ayn m? 19. yz-
yln vahi kapitalizmini bugn hangi Avrupa lkesi ya-
yor? Marksn hayal bile edemeyecei kurumlar bugn
Amerikada iileri orta snf yapmyor mu?
Ve tartma bu izgide devam ederdi.
Siyasi ideolojilerin sekler bir din hline geldii ve
kesin inanllar ikna edebilmenin mmkn olmad bir
gerek. Elizabeth tkand zaman bu benim inancm
der ve tartma medenice sona ererdi.
Purduede Tarih Blmnde doktorasn Fransada
yapm, modern dnem Avrupa tarihinde uzmanlaan
Profesr Klein-Ahlbrantn sorgulayc, analitik yakla-
m baz rencileri tedirgin ederdi. zel hayatnda son
derece rahat, mtevaz, kendisine ilk ismi ile hitap edil-
mesini isteyen profesrn zellikle mastr ve doktora
derslerinde beynin snrlarn zorlayan kiiliini grr-
dk. Notu ktt ve kendisiyle papaz olan 2 doktora ren-
cisi baka niversitelere gitmiti. Kendisinden Modern
Avrupa Tarihini almtm. Snfta 6 kiiydik. Setiimiz
konuda her hafta szl raporlar verecek, geri bildirimle-
ri, eletirileri alp, konumuzun kda dklm eklini
tekrar snfa sunacaktk. Hitlerin iktidara gelmesini in-
celeyen Mike Parkinson hocayla uyum salayamamt.
Alhbrant:
Mike, Hitleri kapitalistlerin elinden tutup iktidara
tadklar kolayclna dyorsun. O hareketin i di-

207
namiklerine de odaklanmalsn. Hitler 1919da Alman
i Partisine katldnda partinin 54 yesi vard. Hitler
55. ye oldu. Parti Hitlerin elinde 1923te 60 bin yeye
ulat. Bundan cesaret alp baarsz darbe giriiminde
bulundu, dokuz ay hapis yatt. 1924-1928 arasnda Ame-
rikan Dawes ve Young yardmlar ile Alman ekonomisi
dzelir gibi oldu. Gen Weimar Cumhuriyetinin yaa-
yabilecei konusunda bir umut olumutu. Bu dnem-
de Naziler popler deildi. Ne zamanki 1929 ekonomik
buhran Almanyay vurdu, merkez partiler kt, ite o
noktadan sonra byk kapitalistler Hitlere destek ver-
meye baladlar. Merkezin kmesiyle iktidar komnist-
lerin veya Nazilerin eline geecekti. Hitler 1919larda
partinin ekirdeini kurarken yannda Alfried Krupp
mu vard? Partiye Fritz Theyssen mi para aktyordu?
Bismarckla kristalleen otoriter, milliyeti Alman kl-
trnn Hitlerin ykseliindeki rol neydi? Btn tab-
loyu grmek zorundasn.
Sessiz bir renci olan Miken gemiine bakmak,
hocayla neden bu analitik yaklamda sknt yaadn
izah edebilir. Mike liseyi bitirdikten sonra din grevli-
si olmak iin Katolik Kilisesinin okuluna gitmi. 2 yl
okuduktan sonra brakm. Bir sohbetimizde, O gnleri
hatrlamak bile istemiyorum! demiti. Acaba diyorum,
dogmatik bir kltr potasnda ekillenen beyin, sorgula-
yan, analiz yapan, satrlarn arasn analitik olarak oku-
may ngren eitim felsefesiyle atyor mu?
Mike dersi snrda ald notla geti, doktoraya devam
etmeyip ailesinin West Lafayettede bulunan iftliinde
almaya gitti. Ben doktora iin Utaha gittikten son-
ra temasmz devam etti. Bir sre sonra iftlikte sklan
Mike, Indiana niversitesinde hukuk okudu. Bir tele-

208
fon konumamzda: Hayat planlarmn arasnda deildi
ama avukatlktan epey para kazandm, demiti.
Profesr Patrick Heardan, Purduede Tarih
Blmnde 20. yzyl Amerikan Tarihi zerine uzman-
dr. niversitedeki ikinci ylmda asistan olmutum.
Grevim lisans rencilerinin ald Amerikan Tarihine
Giriin snav ktlarn okumakt. lk dnem konuyu
renmek iin dersi aldm. Bu dnemde snavlar ho-
cayla beraber okuduk. Hangi noktalara dikkat etmem
gerektiini, cevaplarda ek olarak kendi yorumlarn da
yazanlara 10 puan daha vermemi isterdi. Yksek lisans
dersimizde de bizlere aratrmalarmzda orijinal kaynak
kullanmamz, sadece bilineni tekrar etmememizi t-
lerdi. Sosyal bilimlerde mutlak gerekler yoktur. Dok-
manlar, destekli argmanlar ile her konuya deiik bak
alar getirebilirsiniz, derdi. lk dersinde verdii rnei
hl hatrlarm. Snfa sormutu:
Souk Sava size hangi kavramlar hatrlatyor?
Sylediimiz kavramlar, alglamalar tahtaya yaz-
yordu: deolojik rekabet, phe, iki sper g, Varova
Pakt, NATO, silah yar, lkenin i ilerine karmak,
yabanc lkeye igal kuvvetleri yollamak, dardan m-
dahale
Sonra sordu:
Bu sylediklerinizin altnda sizce Souk Sava
ne zaman balad?
Verdiimiz cevaplar tahtada isimlerimizin altna
yazyordu: 1945te Yalta Konferansyla, 1959da Fi-
del Castronun Kbada Batista iktidarn devirme-
siyle, Amerikann Vietnama giriiyle, 1950 Kore
Savayla

209
 Beyin frtnasna siz de katln. Evet, sizce souk sa-
va ne zaman balad? Ltfen kararnz verdikten sonra
okumaya devam edin.
Heardan biraz sonra bu konuya tekrar dneceini
syleyip derse balad:
20. yzylda dnya iki eit devrime ahit oldu. l-
kenin bamszl iin emperyalist bir gce kar veri-
len mcadele ki, buna A tipi devrim diyelim; bir de yeni
bir dzen yaratmak iin toplumda radikal deiiklikleri
neren hareketler, bunlar da B tipi devrim olsun. Ame-
rikan liderlerinin A tipi devrimlerle bir sorunu olmad;
neticede biz de bamszlmz ngiliz smrgeciliine
kar savaarak kazanmtk. Bu anlayla Mart 1917de
Rusyada sosyal demokrat Alexander Kerensky, ar II.
Nicholas devirince Woodrow Wilson hkmeti bunu
destekledi. Kerensky, sosyal demokrat inanca zt ola-
rak Rusyay I. Dnya Savanda tutmakta srar edin-
ce, bu politika Leninin iktidarna yol at. Ayn yln
Ekiminde Bolevikler savatan nefret eden halkn des-
teini alarak iktidara geldi. Lenin, Rusyann Batya
ve Amerikaya olan borlarn demeyi reddetti. Rus
ekonomisinin devletletirilmesiyle artk yabanc irket-
ler sadece Rus devletiyle muhatap olacakt. Marks gibi
dinin afyon olduuna inanan Bolevikler kiliseleri ka-
pattlar. Amerikan kiliselerinde Barbar Bolevikler va-
azlar verilmeye baland. Leninin devrimi B tipiydi ve
Amerika buna kar tepkisini aka koymutu. 1918de
Amerika, ngiltere ve Fransayla birlikte Rusyaya 5 bin
asker yollad. Bu igal kuvvetlerinin amac, i savata
Kzllara kar Beyazlara destek vermekti. Tarihimizin
en bilinmeyen olaylarndandr o dnem. Amerikan as-
kerinin misyonu tam olarak tanmlanmad; savaa di-
rekt olarak girilmeyecek ama Beyazlara lojistik destek
210
salanacakt. Popler destee sahip olmayan General
Kolchak liderliindeki Beyazlar sava kaybedince, i-
gal kuvvetleri de geri dnd. Soruyorum: Bu anlattkla-
rmn altnda Souk Sava 1917 Ekim devrimiyle
balamtr diyebilir miyim? Bence diyebilirim. Souk
Sava artran kavramlar iinde ideolojik rekabeti
de vurguladnz. Rusyaya igal kuvveti gndermek bu
ideolojik rekabetin bir sonucu olarak grlemez mi?
Madalyonun br yznde Boleviklerin devrim ihra
etmek iin Moskovada, dier lkelerden gelen kom-
nist parti temsilcileriyle komintern toplamalar da bu
ideolojik rekabetin sonucu deil midir? Ksacas demek
istiyorum ki sosyal bilimlerde mutlak dorular yoktur,
gereklerle destekleyebildiiniz takdirde yerleik d-
nce paradigmalarnn dna kabilirsiniz.
Doktora rencisi Brain itiraz etti:
Bak anz anlyorum ancak 1917lerde Amerika
ve Rusya arasnda Souk Savan gerek gstergelerin-
den birisi olan silah yar henz balamamt.
Hearden:
Doru, nk o dnemde teknoloji 1950lerde ol-
duu gibi gelimemiti, ama o yllarda kkleri atlan
ideolojik rekabet kanlmaz olarak silah yarn da ge-
tirecekti. ki lke arasnda doan phe her alanda re-
kabeti kamlamad m? 1918de Versay Antlamasyla
Rusyann evresinde Finlandiya, Estonya, Letonya ve
Litvanyada Moskova kart rejim kurmak da bu reka-
betin sonucu deil mi?
Brain:
Ayn mantkla, Boleviklerin devrimlerini ihra
etmek iin zellikle gelime srecinde olan lkelerde

211
Marksist-Leninist partilere destek verdiklerini de syle-
yebiliriz.
Hearden:
Elbette ki. Ancak dikkat et Brain, bu yorumu yap-
makla Souk Savan 1917lerde balad tezimi kabul
etmi olmuyor musun?
Brain:
Hocam bir kahve molas versek?
Amerikann oulcu toplum yaps iinde, zellikle
Berkeley gibi liberal gelenee sahip niversitelerde sra
d ak oturumlara, protestolara, toplantlara ahit olur-
sunuz. Bu renklilik ilgin durumlar yaratyor. Yaadm
bir olay anlataym:
Berkeleyde Trokistlerin kampste dzenledikle-
ri bir toplantya katldm. Hatrlayalm. Rusyada 1917
Ekim Devriminin lideri Lenin, Kzl Ordunun kurucu-
su da Troki idi. 1924te Leninin lmesiyle Stalin ve
Troki arasnda mthi bir iktidar mcadelesi yaand.
Stalin genel sekreteri olduu Komnist Partiye, Troki
de Kzl Orduya hkimdi. ki rakip arasndaki ideolo-
jik fark u noktada ekilleniyordu: Stalin nce Sovyetler
Birliinde sosyalizmin glenmesi, sonra dier lkeler-
de yerel komnist partilerin ateleyecei devrim giriim-
lerinin desteklenmesi taraftaryd. Troki ise beklemeden
Moskovann inisiyatif alp devrimci hareketlere destek
vermesini savunuyordu. Stalin, Trokiyi hayalcilikle,
o da Stalini statkocu olmakla suluyordu. Bildii-
niz gibi mcadeleyi Stalin kazand, Troki Trkiyeye
kat, bir sre Byk Adada srgn hayat yaad, sonra
Meksikaya gitti ve orada Stalinin ajanlar tarafndan
ldrld. Madur olan Troki deiik lkelerdeki

212
taraftarlarnca her yl anlr, grleri vurgulanr, iman
tazelenir. Bu cemaatin yeminli dman Stalindir.
Toplantya yer bulamama endiesiyle yarm saat er-
ken gittim. Hayret! Bir snfta dzenlenen toplantya he-
nz kimse gelmemiti. Trkiyede en dandik grubun mi-
litanlar bile saatler ncesinden yerlerini alr. lan tekrar
kontrol ettim, evet doru adresteydim ve daha yarm saat
vard. kiye on kala grevli geldi. En arkada aknlk
iinde oturan bana bir hello salladktan sonra konu-
mac iin bir masay snfn nne ektiler. Bu arada bir-
ka katlmc daha geldi. in ilgin yan hepsi birbirini
tanyordu. Bouna cemaat demiyorum. Saat tam ikide
konumac hanm elinde kitaplaryla geldi. 50 yalarn-
da, ksa boylu, biraz kilolu, gayet zensiz giyimli, kaln
gzlkl, ok ksa sal, sert bakl birisiydi. imden:
Amerika gibi rekabetin son derece youn olduu bir
toplumda acaba bu hanmefendi, bu cemaatin dnda
baka bir ortamda kendisine kimlik bulabilir mi? diye
sordum. Beyin bu, her eyi dnyor.
kiyi on gee toplant balad. Beni saymazsanz s-
nfta 15 kii vard. Konumac bir saat eer Troki ik-
tidar mcadelesini kazansayd bugn nasl bir dnyada
yaayacamzn portresini izdi. Yerli Marksist-Le-
ninist partilerin desteklenmesiyle devrimler kapitalist
dzeni tarihe gmecek, smrnn olmad bir dn-
yada halklar kardee yaayacakt. Statkocu Stalinin
iktidar gasp etmesiyle bu vizyon gereklememiti. Bu
ana izgide rnekler vererek tezini desteklemeye al-
t. rnein 1919da Mnihte liderleri arasnda Rosa
Luxemburgun da olduu Spartacus ayaklanmas Bol-
eviklerce desteklense Almanya kapitalizmin penesin-
den kurtulur, devrimler bir anda Avrupay sarard

213
 Soru-cevap ksmnda birka kii Stalini ar szlerle
eletirip konumacya destek verdi. Bendeniz de bir an
ortamn akademik bir snf ortam olmadn, bir tari-
kat toplants olduunu unutup elimi kaldrdm. zetle:
Anlattklarnz gzel bir fikir jimnastii olabilir. Ancak
tarihte olsayd, kazansayd, gibi varsaymlarla akade-
mik sorgulama yaplmyor. nk bu yaklam tamamen
tahminler zerine kurulu. rnein Hitler, Rusyada kay-
betti. Nokta. Kaybetmeseydiyi kurgulayan romanlar var,
ama bunlar tarih deil.
Bu ereve iinde gayet sakin bir tonla konuurken,
iki sra nmde oturan csseli, pala bykl bir cemaat
yesi bana dnp:
Are you a fucking Stalinist? dedi.
Nasl kafam att. Ben de:
I am not a Stalinist, but I am not a fucking Trots-
kyist, either, dedim.
Bunun zerine kro ayaa kalkt, ben de kalktm. Ko-
numac hanm aramza girip:
Genler enerjinizi byle israf etmeyin, bu konular
devrimden sonra tartlr, hedef nce Amerikan kapita-
lizmini ykmak! demesin mi?
Benim kafam iyice att. 15 tarikat yesi 300 milyon-
luk Amerikada devrim yapacak ve bendeniz de bunun
bir paras olacam!..
Sert bir ekilde:
Beni saymayn, devriminiz size hayrl olsun, deyip
snf terk ettim.

214
 Siyasi yelpazenin dier ucunda, misyonerlerin dzen-
ledii toplantlarda da dnyay kurtaracak tek yol din
bir yaklamla empoze edilir. Ayn kafa yani.
Bu marjinal gruplar genel renci kitlesi iinde ok
ok kk bir yzdeyi temsil eder; baz niversitelerde
yokturlar bile. Terre dnmeden, anayasal bir hak ola-
rak deiik fikirlerin sylenebilmesi ise sistemin baar-
sdr.
Yaadm Troki olayn yazmamn bir nedeni
daha var. Hatrlayacaksnz 2011de Avrupada genel
ekonomik buhran, isizlii protesto amal kitle ha-
reketleri dzenlendi. Birok Avrupa lkesinde protes-
tocularla polis att. Ayn yln Eyll aynda olaylar
Amerikann deiik ehirlerinde de balad ve borsann
kalbi Wall Street birka gn igal edildi. 18 Kasmdaki
gsterilere damgasn vuran olay, Los Angelesteki Bank
of America nnde protestocularn atklar Karl Marks
ve Leninin posterleri oldu. Drt saat aktivistler ve polis
att, 70 kii tutukland.
Bu olaylar bizim televizyon kanallarmzda da tart-
ld. CNN Trkte bir ak oturuma katlan, doktorasn
New Yorkta yapm, Boaziinden bir doent: Bu ha-
reketler Amerikada kkl bir sistemsel deiimi tetik-
leyebilir. Eylemciler arasnda tandm Trokistler gibi
radikal grleri olan inanl devrimciler de var, deyin-
ce ben de kendi Troki tecrbemi hatrladm. Hakszlk
etmeyeyim; acaba zaman iinde Amerikada Trokistle-
rin says artm olabilir mi?

215
 Ve Doktora
Mastrdan sonra doktoraya devam etmek isteyen bir
renci, zellikle blmnden asistanlk talep edecekse,
10-15 civarnda niversiteye bavurmaldr. niversi-
teler her yl bulunduklar eyaletten ve federal devletten
yardm alrlar. Bte kesintileri nedeniyle bu yardmlar
ksld iin blmlerin verdii asistanlk says da d-
er. Bu konuda fen bilimleri, sosyal dallara nazaran daha
ansldr. Mhendisliin kollar, uzay teknolojileri, tp,
mimarlk gibi alanlarda blmler piyasadaki zel ir-
ketlerle ortak proje yrtr, edinilen gelirle daha fazla
asistanlk verilir.
Asistanlk iin 15 okula bavurdum. Bu srete
nemli olan notlarn dnda, sizin performansnz iyi
bilen hocalarnzdan aldnz tavsiye mektuplar ve
GRE (Graduate Record Exam) snavnn sonucudur. Bu
olduka zor bir snav ama baz blmler sadece kendi
alanlarndaki ksmda alnan nota bakar. rnein tarihte
doktoraya bavuran bir adayn fen bilimlerinden ald
not yksek olmayabilir, yeter ki ilgili blmden iyi so-
nu alnsn ve aday gl tavsiye mektuplaryla destek-
lensin. Elbette ki normal notlarn ykseklii, yabanc dil
bilgisi gibi unsurlar da ok nemli.
New York niversitesi (NYU) ilk hedefimdi. Kabul
edildim ama 1987de asistanlk maam 750 dolar ola-
cakt. Blme telefon ettim. Sekreter hanm bu paraya
New Yorkta zar zor bir oda bulabileceimi, mutlaka bir
ek gelire ihtiyacm olduunu syledi. Byle durumlarda,
Amerikan vatandalar genellikle bankadan dk faizli
kredi ekiyor. Federal devletten alnan yardmlar da var.
Byle bir olanam olmad iin Utah niversitesinin
Orta Dou Blmne gittim. Orta Amerika, Kuzeye

216
nazaran ok daha ucuzdur. Utahda 500 dolarlk burs ile
kira dhil geinebilmek mmknd o tarihlerde.
niversitede Orta Dounun yannda Amerikan D
Politikas ve Siyasi deolojiler konularn da ihtisas ala-
nm olarak setim. Amerika ve Avrupada doktoraya
deiik bir yaklam var. Amerikan niversitelerinde ilk
iki yl zorunlu ve semeli dersler alnr. Kredi says ni-
versiteye gre deiir. Sonra szl ve yazldan oluan
doktora yeterlik snavna girilir. Geildii takdirde dok-
tora tezine balanr. Mesela ngilterede ise, genellikle
metodoloji dersinden sonra aday direkt olarak teze ba-
layabiliyor. Amerikada doktora sresinin uzun olduu
ve ders yknn azaltlmas konusunda bir tartma var.
Profesr Sandra Taylor tarih blmnde Amerikan
D Politika uzmandr. Amerikan-Vietnam ilikileri ze-
rine odaklanan hanm hocamz tarihin mutlaka analitik
bir adan ele alnmasn, gemiin hatalarndan renil-
mesi gerektiini srarla vurgulard. Vietnam Savann
Amerikan Tarihinin en karanlk dnemlerinden biri-
si olduunu syleyen Taylor, snfta asker rencilerin
itirazlaryla karlard. Bu rencilere gre Amerika
Gney Vietnama hem lkeyi komnist Kuzeyden ko-
rumak ve hem de ekonomik kalkndrmay gerekletir-
mek iin gitmiti. Taylor da onlara byk bir nezaket ve
sabrla olaya bir de u adan bakmalarn tavsiye ederdi:
Amerika Vietnamda tarihin yanl yerinde yer almt.
Kuzeyin lideri Ho Chi Minh Vietnam halk tarafndan
lkenin emperyalistlerce ikiye blnmesine kar kan
bamszlk savas olarak grld. Biz ise Gneyde
halk ile temas olmayan, kendi yerel dilini bile bilme-
yen, eitimini Fransada alm Diemin diktatrl-
n destekledik. Evet, Kuzey Vietnamda da demokrasi
yoktu, ama Ho halkn arasnda sade bir hayat yaayan
217
bir bamszlk sembol olarak kabul grd. Amerika,
Gneye oluk gibi asker ve ekonomik yardm aktt. G-
ney Vietnam ordusu ARUNun birok eleman bu silah-
lar kuzeye satt. Biz Hoyu Moskova ve Pekinin suni
olarak yaratt bir kukla olarak grdk. Tarihin yanl
tarafnda yer almaktan bunu kastediyorum.
Asker rencilerin ou eitilme tarzlarndan olacak,
olaylara hep siyah ve beyaz olarak bakar, gri alanlar
gremezlerdi. Fen bilimlerinde sknt yaamayabilirler
ama bulunduum 5 niversitede tarih ve uluslararas
ilikiler derslerinde bu renciler ile hocalar arasnda
tartmalara ahit oldum.
Profesr Byron Cannonun Orta Dou zerine ver-
dii bir doktora dersi vard. 7 renci -tpk Purduede
Klein-Ahlbrantn dersinde olduu gibi- setiimiz ko-
nuda analitik bir yaklamla sunum yapacak, eletirileri
aldktan sonra konuyu kda dkecektik. ranl arkada-
mz Hasan, sunumu esnasnda ikide bir Prof. Cannona
dnp: Sizin de daha nceki derslerde belirttiiniz
gibi deyince hoca: Hasan, ltfen beni brak, sen ne
dnyorsun onu syle! demiti.
Gelelim doktora tez aamasna. Doktora en st aka-
demik derece olduu iin blmler tarafndan byk bir
ciddiyetle ele alnr. Kaliteli tezler blmlerin saygnl-
n arttrr.
Tez konum Americas Perception of Turkey Between
1919-1927de, bu dnemde Amerikann Trkiyede po-
litika oluturma srecini inceledim. Amerikan devleti ve
misyonerler Mustafa Kemal liderliindeki milli bam-
szlk hareketine neden farkl bakyorlard? Neden dev-
let, gen cumhuriyeti resmen tanmak isterken, baz et-
kili lobiler, politikaclar ve zellikle de misyonerler buna

218
kar kyordu? ncelenen dnemde bu politika ayrl
hangi evrelerden geti, sonu ne oldu?
Tez genellikle iki yl alr. Bir yl ariv almas,
kaynaklarn incelenmesi, ikinci yl da yazlmas. Tez
danmanm Profesr Cannon orijinal bir tez yazmak
iin ariv almasnn nemini her zaman vurgulayan
ciddi bir akademisyendi. Bu konuda gerekli hassasiyeti
gsteremeyen adaylarn komitelerinde yer almazd. Pro-
fesyonelliine ayak uyduramayan 3 rencinin dan-
manlndan da ekilmiti. Kendisine verilen blmleri
byk bir dikkatle okur, hatalar dzeltir, yorumlar ya-
pard. Hatta yazs kt olduu iin, sayfalarn kenarna
yazd notlar bilgisayarda tekrar yazp adaya verirdi.
Washingtonda 6 ay Library of Congress ve National
Archivesda, 3 ayda Stanford niversitesinin Hoover
Enstitsnde altm. Ksaca konumu anlataym.
I. Dnya Sava balaynca Amerika stanbuldaki
Bykelisini geri arm ve Amiral Mark Lambart
Bristol resmi temsilcisi olarak atamt. Bristol b-
yk bir kaynakt. Her gn Washingtona yollad uzun
raporlar bugn Library of Congressde 80 kutu iinde
kullanma ak durumda. Daha nce tarihiler Thomas
A. Bryson ve Howard Sachar bu dokmanlar zerinde
alm. Onlarn tezlerini de okudum. Doktorada sei-
len konunun daha nce allp allmadn bilmek
nemlidir. Ayn konuda daha nce tez yazlmsa, siz te-
zinizin giri ksmnda bu konuya deinip, sizin yakla-
mnzn farkn vurgulamak zorundasnz. Yani, bilineni
tekrar ederek beik ulemal yapmak yok.
zellikle Bryson kaynaklar seerek kullanmt. Bu
tek tarafl yaklam, rnein 1915 Ermeni trajedisinde
Bristoln sadece Trkleri sorumlu tuttuu izlenimi veri-

219
yordu. Oysa kaynaklarn tamam incelendiinde Tanak
militanlarnn blgeyi nasl tahrik ettikleri de anlatlyor-
du. Benim yaklamm dokmanlarn tamamn incele-
yip madalyonun br yzndeki olaylara da deinmek
olacakt. Orijinal kaynak (primary source) olarak ayrca
dnemin aktrlerinin hatralarn, gazete ve dergilerini
de okudum.
Bir yln sonunda tezin giri ve birinci blmn ya-
zp Cannona verdim. ki hafta sonra grn almaya
gittim. Her bir sayfa krmz kalemle yaplm dzeltme-
ler ve yorumlarla doluydu. Hi mi olumlu yan yoktu bu
emein? Profesr byk bir ciddiyetle her bir sayfay ele
ald. Evet, youn olarak orijinal kaynak kullanmtm, bu
iyiydi, ancak o kaynaklar yorumlamada eksiklerim var-
d. Tezi sadece kaynaklara yazdramazdm, sadece art
olduunda uzun alntlar yapmalydm, orijinal bilgileri
metin iinde yorumlayarak ilerlemeliydim. Dzeltmeleri
yapmak iin bir ay sonrasna randevulatk.
Curtis Miner, lisansn Birmingham Young
niversitesinde tarih alannda yapm, bir irkette sat
eleman olarak alan yan binadaki komumdu. Bir gn
beni dnceli grnce nedenini sordu. Beynimin, te-
zimle savata olduunu syledim. Kalemi ok gl olan
Curtis, metin akn salamak iin hafta sonlar yardm
edebileceini syledi. Fikrini almak iin Cannona tele-
fon ettim. ok iyi olacan, Harvardda mastrn, Co-
lumbia niversitesinde doktorasn yaparken, yabanc
rencilerin tezlerinde editrlk hizmeti aldklarn sy-
ledi. Konuyu bilen, belgelere hkim olan bendim ve on-
larn metin iinde yourulmasnda teknik lisan destei
almamda bir mahzur yoktu. Defalarca Trkiyede bulu-
nan hoca biraz Trke bilirdi. Trke makale yazsam
ben de Trke editrlk hizmeti alrdm, dedi ve bir de
220
tavsiyede bulundu: Kendi yorumlarn yaparken onlar
nce Trke yaz, nk insan kendini en iyi ana dilinde
ifade eder. Sonra ngilizceye evir. te bu noktada arka-
dann editrl ok faydal olur.
Curtisden ok ey rendim. Bir yabanc iin ka-
leminin krlmas bask altnda mmkn oluyor. Met-
ni nce Trke yazp sonra ngilizceye eviriyordum.
Curtis de metnin akcln, mana btnln kontrol
ediyordu. Arkadam bana gnll olarak yardm etti.
Ancak bu profesyonel bir itir. Genellikle niversitelerin
Amerikan veya ngiliz edebiyat blmlerinden mezun
veya doktora rencileri cret karlnda bu hizmeti
verirler.
Cannon, yeniden yazdm blmleri beendi ve bu
metotla devam etmemi istedi. Ancak drdnc blmde
ciddi bir sorun ortaya kt. Bu tezin en can alc ksmy-
d ve birok olayn bir denge iinde ele alnp sentezlen-
mesi gerekiyordu. 1919-1927 yllar arasnda Trkiyeye
gelen birok Protestan misyoner var. Byk ounluu
Ermenileri, rk olarak Hristiyanl ilk kabul edenler
olarak grd iin Trkiyeye nyargyla geliyor ve
gen Cumhuriyeti de 1915 olaylarndan sorumlu gr-
yorlard. Bristol ise Cumhuriyetin sorumlu olmadn,
bu nedenle yeni devletin tannmasn Washingtona ra-
por ederken, misyonerler bu grn aksini savunuyor,
Amerikan devleti ve kamuoyunu etkilemek iin youn
bir kampanya srdryorlard. Bristole gre Mustafa
Kemal ve arkadalar iktidarn tek alternatifiydi ve azn-
lklarn haklarn da koruyacak yeni anayasal dzenin
kurulmas desteklenmeliydi.
Cannon bu iki gr dengeli bir ekilde kda
dkmediimi syledi. Bristoln raporlarna daha fazla

221
arlk verdiimi, bilimsel objektifliimi korumak iin
misyonerlerin grlerine de ayn lde yer vermem
gerektiini vurgulad. Bu blm tam drt defa yazdm.
Hoca, beden dilimden memnun olmadm anlaynca:
Bizim zamanmzda bilgisayarlar yoktu. Deiiklikleri
yapmak iin daktiloyla kes-yaptr yapamadmz iin
btn blm yeniden yazardk, ne kadar ansl olduu-
nuzu unutmayn, dedi.
Canonun onaylad blmleri komite yesi dier
drt profesre veriyor, onlarn da geri bildirimlerini alp
gerekli dzeltmeleri yapyordum. Uzun lafn ksas, tez
yazma da bir yl srd. Doktora srecinin iindeyken
sanki zaman donar, hi ilerlemez. Bir gn bu i bitecek
mi? sorusu devaml kafanzn iindedir.
Tezin savunulmasyla i bitmiyor, bir son aama daha
var: Tez Ofisinin onay. Bu birim, bu srecin Anaya-
sa Mahkemesidir. Standard yakalamak iin btn tez-
ler bu ofisten geer ve hibir g bu srece dardan
mdahale edemez. Sayfa dzeni, ana ve ara balklarn
standart llerde yazlmas, dip notlarda ayn formatta
sreklilik, tablolarn ebatlar
Yllar sonra geriye bakp doktora srecini deerlen-
dirdiinizde baz gerekleri daha net grebiliyorsunuz.
Hepimizin drt alan var; ak alan, gizli alan, kr alan
ve potansiyel alan. Ak alan bizimle ilgili olan bilgiler,
admz, mesleimiz, lkemiz, cinsiyetimiz, okuduu-
muz okullar Gizli alan ise bizim mahremimiz, sadece
kendimizin bildii srlarmz. Kr alan, bizim greme-
yip evremizin grd durumlar. Potansiyel alan da
bu kapsamda kabul edebiliriz. Doktorada danmanlarn
grevi bu son iki alanda tkezlememek iin bize geri
bildirim vermeleri. zellikle otoriter kltr szgecinden

222
geerek doktoraya gelenler bu son iki alanda defansif bir
davran sergiliyor. Acaba diyorum beik ulemal
bu otoriter kltrn doal bir sonucu mu?

Ve Trkiye
Trkiyeye dndkten sonra mastr ve doktora komi-
telerinde yer aldm. ok iyi rencilerin yannda, sorun-
lu adaylar ve tezlerle karlatm. Bu konuya da ksaca
deinmek istiyorum.
Baz adaylar doktora yapmann bir maraton kousu
olduunu bilmiyor. Yeterlik snavn getikten sonra yo-
lun sonuna geldiklerine inanyorlar. Oysa her ey daha
yeni balyor. Gnlk hayatta full-time ilerinin olduu-
nu ileri srerek birer yllk ariv almas ve tez yazma-
nn uzun bir sre olduunu sylyorlar. Dnyada hibir
ciddi niversite byle bir mazereti kabul etmez, byle
bir konu gndeme dahi getirilemez. Tez aamasnda baz
adaylar bir sre ortadan kayboluyor, sonra yazlm drt
be blm ile aniden kageliyor. Bir ekilde sizden iste-
nen yle pek fazla sorgulamadan yazlann onaylanmas.
Elbette ki evrensel standartlarda baarl rencilerimiz
var. rnein, makalenin sonunda kendisinden bahsede-
ceim, bu kitabn adand Hasret Hanlar elik dnya
apnda bir renciydi.
Yksek lisans ve doktorada grlen sorunlarn z-
m ne? Sorunu zecek sihirli bir forml yok. lk etapta
u admlar atlabilir. ncelikle niversiteler kendilerini
yksek lisans ve doktora programlarnda ok renci
bulundurmakla ykml grmemeli. Bilgi retimi zor
bir sre ve nemli olan renci says deil, kalite. ni-
versite yabanc dilde eitim veriyorsa kesinlikle lisan

223
sorunu olmayan adaylar programa kabul edilmeli. Aksi
takdirde akademik hrszlk kanlmaz oluyor. Nasl ki
tp, diilik faklteleri insan sal sz konusu olduu
iin eitim kalitesinden taviz vermiyorsa, sosyal blm-
lerde de ayn ciddiyet hkim olmal.
Trkiyede son yllarda doktora yapma modas bala-
d. Bir niversitede retim yesi olan bir arkadam bu
konuda yaad bir olay anlatmt. Bir dnem millet-
vekillii yapm, az laf yapt iin olacak, lisans prog-
ramnda siyaset bilimi dersleri veren bir doktora aday
rencileri varm. Arkadam, bu adayn doktora yeter-
lik szl snav esnasnda tuttuu notlar bana vermiti.
Yorumu zetle yle:
Bu satrlar torpilli bir adayn doktora yeterlik sna-
vndan naklen yazyorum. u an, Allah kahretsin, byk
bir komedinin parasym. Vicdan azab iindeyim ve
snrlarm iinde tutunacam tavr konusunda zihnim-
de bir sava var. Komitenin 5 yesi var ve 4 adayn
okulumuzda ders verdii ve biraz ilerlemi yan da gz
nne alarak kendisine anlayl davranlmas konu-
sunda anlamlar gibi. Sorduklar sorulardan bu ak-
a anlalyor. Analitik yorum ieren bir soru yok. Aday
eski bir politikac olduu iin az iyi laf yapyor. lk
soru adayn milletvekili olduu dnemden soruldu ve
aday akmaya balad. Dier 3 akademisyen de gayet
yumuak sorularla adaya destek verdi. O gnlerde Tr-
kiye Gezi Olaylar nedeniyle ok skntl gnler ya-
yordu. 3 retim yesi resmen snav brakp bu olaylar
tartmaya baladlar. Elbette ki bu olaylar hepimizi ok
zd; ama bunlarn tartlma yeri buras deil ki. Bura-
da bir adayn akademik kapasitesini lmeye alyo-
ruz. Olayn merkezi aday olmal. retim yelerinin ii-
ni rahatlatacaklar ortam baka yerler. Ne yapabilirim?
224
Komite bakan bana sz verdiinde sorum olmadn
syledim. Buz gibi bir rzgr esti. Anlaml bir sessizlik
oldu ve bakan snav bitirdi. Adaymz oy okluu ile
yeterlik snavn geti.
Bu konuda yaadm bir rnei vereyim. Byk bir
bankann Moskova ubesinde alan bir aday yeterlik
snavnda kalmt. Devreye giren annesi telefonda olu-
nun akademide bir iddiasnn olmadn, Dr. sfatna sa-
dece ekilsel olarak ihtiyac olduunu sylemiti. Aday
ikinci denemesinde de baarsz olunca program brakt.
Yeterlik snavlarnda yaplan byk hata udur; ilk
snavda kalan bir renci 6 ay sonraki ikinci snavda ye-
tersiz olsa bile geiriliyor. Evet, baz niversiteler ikin-
ci snavda kalan adaylarn kaytlarn siliyor. Yaplmas
gereken bu hakkn e, drde karlmas. Buna ramen
snav geilemiyorsa zaten o adayn orada olmamas ge-
rekir.
Peki, analitik dnce yeteneimizi nasl gelitirece-
iz? Elbette ki bu konuda da sihirli bir forml yok. Bu
srete niversitelerin metod derslerine zel bir nem
vermeleri gerekiyor. Analitik dncenin retildii
akademik platform burasdr. Son yllarda Trkiyede
mantar gibi yeni niversiteler yeerdi. Hepsinde bu dersi
verebilecek kaliteli eleman var mdr? Metodoloji Bat
eitiminde gelien analitik bir yaklam. niversiteleri-
miz ortak altaylar dzenleyerek Batdan bu konunun
uzman bilim adamlarn davet edebilir. Youn bir oku-
ma temposuyla aday da kendisini gelitirebilir. Bu alanda
yazlan ok deerli kitaplar var. Aklma Taha Akyolun
Bilim ve Yanlg (Doan, 2010) isimli eseri geliyor. Ki-
tap statik dnce kalplarnn analitik dnceyi nasl
baltaladn, komplo teorilerini nasl yeerttiini, beik

225
ulemaln nasl dourduunu akc bir slupla ok g-
zel anlatyor.
Bir dier yntem de yurt dna gnderilen renci
saysn arttrmak.
Fareed Zakaria, Harvard doktoral baarl bir gaze-
teci ve CNN muhabiri. 2008de yaymlad Amerika
Sonras Dnya (The Post-American World) kitab b-
yk yank yaratmt. Zakaria, Amerikann gcnn
azalmadn ama zellikle Asyal rakiplerinin rekabet
glerinin arttn vurguluyordu. Eitimle ilgili tespiti
yle: Amerikann en iyi endstrisi yksekretim-
dir Dnya nfusunun %5ini oluturan ABD dnyann
en bata gelen 50 niversitesinin, bilim dallarna gre,
%42 ila %68ine sahip olmakla dnya yksekretimine
hkmetmektedir. Baka hibir alanda ABDnin avantaj
bu kadar rakipsiz deildir. ABD milli gelirinin %2,6sn
yksekretime yatryor; Avrupada bu oran %1,2,
Japonyada %1,1dir. (Zakaria 2008:190)
Times Higher Education her yl dnyann en iyi ni-
versitelerini sralar. nternette aratrn, Amerikan ni-
versiteleri %75-80 orannda ilk sralarda yer alr. Bir
kltr kabadayl ile bu geree srt dnemeyiz. in ve
Hindistan her yl binlerce rencisini yollarken, biz bu
srete geri kalmamalyz. Tayvan rneini de unutma-
yalm; daha 1948e kadar kyl toplumu olan, Maonun
1949 in Devriminden kaarak lkeye gelenlerin elin-
de ykselen Tayvan. Doal kaynaklar, petrol, demir
cevheri, elmas, altn olmayan, orak bir kayalk olan
lke dnyann en nemli finans merkezlerinden birisi
oldu. 23 milyonluk Tayvan yurt dna en ok renci
yollayan lkelerden birisi. Tayvann en byk zenginli-
i iyi eitimli profesyonelleri.

226
 Singapurlu bir ekonomist olan Kishor Mahbubani,
The New Asian Hemisphere (Public Affairs, 2008), isimli
kitabnda, Asya mucizesinin temelinde eitimin nemi-
ne de vurgu yapar. Yazara gre: 2005-2006 ders ylnda
Amerikadaki Hindistanl rencilerin says 76.500dr.
Bunu 62.582 renci ile in, 58.847 renci ile Japonya
takip ediyor. Yazar bu rencilerin lkelerine dndk-
lerinde yaptklar katklar, zellikle sanayi ve teknoloji
sektrlerinde yarattklar dinamizmi anlatr. (ss.91-95)
Tek parti ile ynetilen in bile bu konuda kltr kaba-
daylna malup olmadan dnyaya aldna gre
Amerikan niversitelerinde okuyan yabanc renci
sralamasnda ilk 10un iindeyiz. Ancak lkemizin ar-
tan nfusu ve niversite says gz nne alnrsa, bu ko-
nuda ciddi bir atlm yapmamz gerekiyor. Bu ncelikli
bir devlet politikas olmal; yola, baraja, havalimanna
yatrm planlar gibi ele alnmal.
Eitimin nemini bilen Atatrk, bu konuya zenle
eildi. 1931de hkmet, niversite reformuna ilikin
rapor vermesi iin Cenevre niversitesi retim yele-
rinden Profesr Albert Malcheyi Trkiyeye davet eder.
sveli bilim adam stanbuldaki youn aratrmalar
sonunda 1932 Maysnda raporunu sunar. Malche, s-
tanbul Darlfnunun Trk Devrimine yarar bir dina-
mizmden yoksun olduunu, kendisini bilinli bir ekilde
hedeflere sevk edecek ilmi ve entelektel hza sahip ol-
madn vurgular. niversite ile hayat arasnda sk bir
ba bulunduunu ve reform yaplrken niversitenin sa-
dece teorik bilgileri aktaran bir kurum olmasndan kur-
tarlmas gerektiini yazar.
Profesr Utkan Kocatrkn belirttii gibi, rapor h-
kmete tetkik edilirken Atatrk tarafndan da not al-

227
narak dikkatle incelenir. Kocatrk bu notlar 1984te
yaymlad. (Atatrk Aratrma Merkezi) Notlarn baz-
larn okuyalm: stanbul Darlfnunu lav olmutur,
yerine stanbul niversitesi tesis olunacaktr Talebe
ngilizce, Almanca, Franszca gibi ekalli bir ecnebi lisan
bilmelidir Kymetsiz bir talebenin ilk sene cesareti k-
rlmaldr Darlfnunun en byk zaaf, ahsi mla-
haza ve aratrmaya sevk eder eitiminin olmamasdr.
Ansiklopedik bilgi veriliyor Darlfnunun iyi hoca-
lar yoktur. imdilik hariten getirmek lazmdr. Ondan
sonrada kendi ocuklarmz ecnebi niversitelerinde ye-
titirmek lazm (Kocatrk 1984)
Elbette ki gnmzde olumlu gelimeler var. Dnya
sralamasnda dereceye giren belirli niversitelerimiz
mevcut. Ancak unutmayalm, nfusu sratle artan lke-
mizde genel olarak niversite eitim kalitesi bu belirli
okullarla ayn seviyede deil.
Trkiyenin 2023, yani Cumhuriyetin yznc yl-
dnm iin byk hedefleri var: Dnyann ilk on eko-
nomisi arasna girmek, 500 milyar dolar ihracat yap-
mak, milli gelirde Kanaday, Gney Koreyi gemek.
Okullamay temel ve ortaretimde yzde 100e, rgn
yksekretimde yzde 70e, ak retimle birlikte
yzde 85e karmak. Ancak eitimci Ziya Seluk, Taha
Akyola diyor ki: 19. yzyln okul sistemiyle ve 20.
yzyln retmen tipiyle 21. yzyln istedii donanm-
daki insan gcn zor yetitirirsiniz. (20 Mart, 2012,
Hrriyet.)
Yukardaki hedeflere, her sektrde ok iyi yetimi,
kendi ana kltr ile Bat arasnda sentez kurabilen pro-
fesyoneller ile ulalabilir.

228
 Bir olay anlatp, yurt dnda akademik kariyer yap-
mak isteyen genlere seslenmek istiyorum.
12 Mart 2012de Konyada eitim uuu yaparken
ehit olan Pilot Yzba mit zerin dmeden birka
saniye nce kule ile yapt haberleme yleydi:
Kule:
Ua hemen terk et, atla!
Pilot:
Yapamam Ua kurtarmay deneyeceim. Bu
uakta yetim hakk var.
Maalesef mit zer ehit oldu. Samsunun aram-
ba ilesinde topraa verilen pilot drt yl nce evlenmi
ve kazadan 17 gn nce olu Canberk dnyaya gelmiti.
Yetim hakkn korumak iin abalayan zer, Canberki
yetim brakmt. (13 Mart 2012, Milliyet)
Yurt dnda akademik kariyer yapmak iin devlet
burslarna bavuracak adaylara diyorum ki, baarnzda
aklc zeknz, IQnuz kadar ruh zenginliiniz de ok
nemli. O burslarn iinde yetim hakknn da olduunu
asla unutmadan ok aln, baarn, hatta bir sre ora-
larda kaln, Trkiye iin lobi yapn, ama lkeye mutlaka
dnn. nk hepimizin kendi alannda en iyiyi yapma-
syla, Trkiye 2023 hedeflerine ulaacak. Bunun dnda
Trkiyeyi uuracak sihirli bir ideoloji yok. Potansiyeli-
mizi en iyiye ulamak iin zorlarken bu hamleyi bir si-
yasi parti, dernek ya da bir cemaat ats altnda yapma
zorunluluumuz yok. Birey olarak bu bilince ulamamz
yeterli. Unutmayalm, baz insanlar tek balarna bir
misyonu gerekletirmek iin vardr ve bunun bilincine
eritikleri zaman o misyonu yerine getirirler. Ve o anda

229
akl, gnl ve ruhlarnda duyacaklar onur onlar iin en
byk dl olacaktr.
Dnyaca nl tarihimiz Prof. Dr. Halil nalck 2015
Eyllnde 100. ya gnn kutlad. Bu nedenle basnda
kendisiyle yaplan syleiler yer ald. Buradan rendi-
imize gre Sayn nalck genlik yllarnda, Balkesir
retmen Okulunda iken kendisine bir hedef koymu:
Trklerin tarihini bir yabanc deil, Trk gzyle yaz-
mak. mrm bu amaca hasrettim. Ana kaynam ariv
belgeleri oldu. Bu sayede objektif bir tarih yazdma
inanyorum. Hocamz Harvard ve Chicago niver-
sitelerinde de retim yelii yapt. Dnyann deiik
lkelerinden gelen rencilerin doktora danman oldu
ve 100 yanda hl bu grevine devam ediyor. (8 Eyll
2015 Haber Trk, Hrriyet.) nalck bu hedeflerine bir
partinin, dernein ya da bir cemaatin yesi olarak ula-
mad. Kendi gayretiyle baary elde etti. Bildiiniz gibi
hocamz 2016 ylnda vefat etti.
Ekim 2015te Kimya Dalnda Nobel dln
bilim adam paylat. Birisi de kanser alannda yapt
aratrmalarla Trk bilim adam Prof. Dr. Aziz Sancar
oldu. Mardinin Savur ilesinde gayet mtevaz artlar-
da, okuma yazma bilmeyen anne ve babann 8 ocuu-
nun 7. evlad olarak dnyaya gelir. stanbul niversitesi
Tp Fakltesini dereceyle bitirdikten sonra aratrma
iin TBTAK bursuyla Amerikaya gider. Kuzey Ca-
rolina niversitesinde Biyokimya Krssnde retim
yesi olan Sancar dl kazandktan sonra dnya bas-
nna yapt aklamada kendisine okuma olana sala-
yan lkesi Trkiye ile gurur duyduunu syledi:
Biz genelde memleketimizi tenkit etmeyi seve-
riz. Fakat bizim memlekette ok gzel bir eitim var.

230
Trkiyede ilkokulumuz, ortaokulumuz, lisemiz, ni-
versitelerimiz bedavadr. Bana bu imknlar saland.
Trkiyede niversitede okurken, orada grdm ei-
tim, buradaki niversitelerin seviyesindeydi. Trkiye
bizlere ok gzel eitim salyor. Bunu Amerikada
yapamazsnz. O bakmdan ben bu dl memleketime
ve Cumhuriyet devrinin balatt eitime borluyum.
Ben buraya geldim baarl oldum ama bana bu temeli
veren Trkiyedeki eitimdi. Buraya 1974te geldim, o
geldiim dnemde Trkiyenin bugnk imknlar yok-
tu. Fakat Trkiye beni hazrlamt. Buraya geldiimde
aratrma yapabilecek dzeydeydim.
Gen beyinlere hi ylmadan almalarn neren
Sancar szlerini yle srdrmt:
D lkelere gitsinler, oralar grsnler, alsnlar
fakat benim yaptm yapmasnlar. Trkiyeye dn-
snler. Ben dnemezdim. Askerlik yaptktan sonra
Dicle niversitesinde bir hekimle grtm, oradaki
imknlara baktm, sadece Dicle niversitesinde deil
Hacettepede bile o dnem istediim aratrmalar yapa-
mazdm. O nedenle dnmedim. Ama imdi Trkiye ok
deiti. Tavsiyem, evet buraya gelin, buray grn ama
sonra Trkiyeye dnn. (9 Ekim, 2015, Milliyet)
Sancar da Halil nalck gibi, bu dl bir parti, ce-
maat veya dernee ait olduu iin deil, alnnn teriyle,
trnaklaryla kazyarak kazand. Siyasi yelpazenin nere-
sinde olursa olsun lkesinin basn da bu byk baar-
y manetlerine tad ve btn Trkiye Prof. Sancar ile
gurur duydu.
Sayn Sancar, Dallasa ilk ayak bastnda niversi-
te kampslerinde Trk rencileri Amerikan sistemine
hazrlayacak Trk Evlerinin olmas gerektiine ina-

231
nr. Zaman iinde olanaklar geliir ve Kuzey Carolina
niversitesinde almaya balaynca eiyle birlikte bir
vakf kurar ve bir bina satn alrlar, yksek lisans ve dok-
tora yapan Trk rencilerin kalmas iin. Trkiyeden
gelen ziyareti akademisyenler de bu evi kullanr. Ho-
camzn bu giriimi yurt dnda okuyan, alan her in-
sanmz iin rnek olmal. Her birimiz Trkiye iin tek
kiilik bir ordu olarak alabiliriz.
Aziz Hocamz son yllarda ok istismar edilen bir
konuda da ak ve net bir tavr koydu. Mardinli oldu-
u iin dl aldnda BBC muhabiri kendisine Arap
m yoksa Krt m olduunu sormutu. Hrriyet gaze-
tesinden Tolga Tan da Amerikada yapt syleide
Hocaya bu soruyu yneltince u cevab almt:
Diyelim biri stanbullu. Mutlaka Bulgaristan,
Yunanistandan bir ey vardr. Doudaki insann da ka-
nnda Trk de var, Krt de var, Arap var, Ermenisi
var, Yezidisi var. Kalkp bunlar konu yaparsak ne ko-
nutuumuzu unuturuz. ngilterede ka etnik grup var.
Adama soruyorsunuz, ngilizim diyor. Burada da
Amerikalym dersin. stersen kkenini sylersin ama
Amerikal dedi mi, bitti. Ben Mardinliyim. Trkm di-
yorum. Sen Krt msn, Arap msn, Yezidi misin diye
sormak Yazk kardeim. (11 Ekim, 2015, Hrriyet)
Bu lkenin her bir vatanda, etnik kkeni, din inanc
ve yapt i ne olursa olsun, kendi alannda iini en iyi
ekilde yapmak zorunda. nk Trkiyenin Rnesans
ancak bu ekilde tamamlanacak.

232
 Hasret Hanlar elik Ansna

Bu kitabn adand Hasret elik Hanlar, 2010 y-

lnda Yeditepe niversitesinin Uluslararas likiler ve
ktisat Blmlerini birincilikle bitirdi. Hasret ok zel
bir renciydi. Yurt iinde ve dnda byle bir zek gr-
medim. Snav ktlarn hl saklarm. Sorulan soruyu,
kendi grlerini de ekleyerek btn detaylaryla cevap-
lard. 2008 ylnda yksek lisans rencileriyle birlikte
Amerikan D Politikas dersimi almt. Finalde iki bu-
uk saat iinde iki soru cevaplanacakt. Srenin sonuna
doru yabanclar dhil renciler ktlarn teslim etti.
Hasret ise daha birinci soruyu bitirmek zereydi. Has-
ret, madem snfta kimse kalmad, ikinci soruyu da szl
cevapla, dedim. Bir saat daha Amerikann Vietnama
dhil olma srecini ayrntlaryla anlatt.
ktisat Profesr Vural Sava: Snav ktlarn
okurken sra Hasretinkine gelince gene en yksek notu
o alacak derdim, o da alrd, demiti. niversitedeki
oda arkadam Amerikal akademisyen Stephen Good-
win de her zaman Hasretin ok zel bir renci olduu-
nu vurgulard.
Hasret, kendisini Alevi Krt olarak tanmlard. Krt-
e ve Trke konuarak bym, ngilizceyi Yeditepe
niversitesinin hazrlk blmnde renmiti. Aka-
demik potansiyelinin yannda mtevaz kiilii, Trki-
ye sevgisi, etnik ve mezhep kavgalarnn anlamszlna
inan, terr, fanatizmi lanetlemesi, insanlar olduklar
gibi kabul etme olgunluu ve efendilii ile hem arka-
dalarnn hem de hocalarnn sayg ve sevgisini kazan-
mt. Ondaki potansiyeli grr grmez yurt d bursla-
rna bavurmasn nermitim. O zek, etnisite, etnik

233
harmoni konularnda evrensel standartlarda eser rete-
bilirdi. Biraz alp para kazanaym, bavuracam,
derdi. 2010da mezun oldu, i arama srecindeydi. Epey
zayflamt. O gnlerde ailesini grmeye Elaza gitti.
Hasreti kaybettiimiz haberi niversiteye ve Blme
bomba gibi dt. Herkes bir deprem sonras yaanabi-
lecek panikle ne olduunu anlamaya alyordu. Karde-
imizin zayflayan bnyesi, 12 Temmuz 2010da gizli
guatrla mcadelesinde yenik dmt.
Mezar banda babas Mslm Bey, Ablam, de-
dii, ok sevdii vey annesi Hatice Hanm, kardeleri
Anl, lhan, zer, kyl hemerileri ve hocalarnn yaa-
d duygusal anlar kda dkebilmem imknsz. Ha-
tice Hanmn atlar ve hkrklar dnda anlaml bir
suskunluu szcklerle nasl anlatabilirsiniz?
Hasretin hocalar ve arkadalar onun adna bir burs
yarattlar. alkan ve ihtiyac olan iki rencimize me-
zun olana kadar mtevaz bir olanak salyoruz. Hasret,
mrnn baharnda aramzdan ayrld ama ans sonsuza
dek yaayacak.
Trkiyemiz binlerce yllk tarih sreci iinde dei-
ik kltr, inan ve etnik yaplarn oluturduu bir mo-
zaiktir ve bu potansiyel lkemizin en byk zenginli-
idir. Birbirimizi olduumuz gibi kabul etme bilincine
eriebildiimiz lde Trkiyemiz ada, kalknm,
demokratik bir lke olacaktr. Ve bu i dinamii iyi y-
netebilmek her bir vatandamzn sorumluluu altn-
dadr. Aksi takdirde bu zenginliimizi kayan yabanc
mihraklarn oyun alan hline geliriz.
15 Temmuz 2016da darbe giriimine kar sokak-
lara dklen, tanklarn, makineli tfeklerin zerine ce-
saretle yryen, inanc, siyasi gr, etnik kkeni ne

234
olursa olsun tek bir yrek olabilen, meydanlar dolduran,
stikll Sava ruhu ile motive olan halkmz, lkemizin
ekonomik kalknmasn da tamamlayacak byk bir itici
gtr. Yeter ki bu birlik ve beraberliimiz srekli ve sa-
mimi olsun, geici bir saman alevi olmasn.

235
KNC BLM
 Bu kitap bana hem analk hem babalk yapan, yurt
dnda renci iken kaybettiim, son nefesinde yannda
olamadm, kendisine bir bardak su veremediim ca-
nm nenemin aziz hatrasna adanmtr.
NDEKLER

kinci Blm n Sz...................................................243

Sorunsuz Toplum........................................................245
Bir Kiisel Geliim Semineri.....................................278
Doru Yemek Yeme zerine......................................298
Hayvan Sevgisi...........................................................314
Amerikal Bykanne ile ki Hafta............................322
Uyuturucu Madde ve Alkol zerine..........................328
Afrikal-Amerikallar................................................341
CIA Hakknda............................................................384
Ana Hatlar ile Amerikan D Politikasnn Esaslar...389
Bir Tarikatn Maceras ve Alnmas Gereken Dersler..435
Mikrofon, Radyo, Televizyon ve Politika...................448
Siyasi Partiler ve Seim........................................456
Kaynaka...................................................................539
 KNC BLM N SZ

Amerikann ikinci kitabnda da teori ile pratii you-

rup, madalyonun iki yzn gstererek Yeni Dnyay
incelemeye devam ediyoruz.
Sosyal bilimlerde objektiflii yakalayabilmek zor,
ou zaman imknsz. Bu soruna ramen konular den-
geli bir ekilde ele almak iin gayret gsterilmitir. Ki-
tapta bahsedilen kii ve olaylar olduu gibi okuyucuya
aktarlrken, yorumlarn da tarihi, ekonomik ve politik
faktrlerin altnda kamera plaklyla yaplmas
iin byk aba harcanmtr.
Amerikann temel kurulular, ekonomik ve si-
yasi sistemi nasl iler? 300 milyon nfuslu lkede,
Anayasann ngrd gibi btn vatandalar maddi
rahatla sahip mi? Dzenin olumlu ve olumsuz ynleri
nelerdir? Sosyal snflar arasnda geikenliin olduu
toplumda, ykselmesi iin bireyin neler yapmas gere-
kir? Film ve televizyon dizilerinden kan alglar gerek
Amerikay ne kadar yanstyor?
Bu ve benzeri sorulara cevap aramaya altm.
Amerikay geni corafyas, oulcu etnik nfusu, ak
toplum yapsnn yaratt dinamizmi ile incelemek sos-
yal bilimcilerin ortak almasn gerektiriyor. Her iki

243
kitapta ele alnan konular, detayl aratrmalara yol aa-
bilir, byle bir giriimde klavuzluk grevi yapabilirse
ne mutlu bu kitaba.
Amerikann ikinci kitabn da analitik bir gzle
okuyan, deerli geri bildirim ve katklarda bulunan s-
tanbul Geliim niversitesi Sosyoloji Profesr Bel
Dikeligile tekrar ok teekkr ediyorum.
 SORUNSUZ TOPLUM!

Dnyada ekonomik, sosyal, politik, kltrel sorunu

olmayan mkemmel bir toplum var mdr? 1997 son-
baharnda Utah niversitesinde Amerikann toplum
yapsn analiz eden bir ak oturum izlemitim. Akade-
misyenlerin yannda deiik meslek gruplarna mensup
konumaclarn katld toplantda Peter Lang isimli bir
hkim yle dedi:
Elbette dnyada sorunsuz toplum yok. Ancak de-
mokrasilerde dertleri haykrma zgrl olduu iin,
sade vatandalarn ynetenler zerinde bask kurma hak-
k var. Bu mekanizma toplumun kendisini yenilemesine
de imkn veriyor.
Elbette ki ak toplumlarn bu avantajn kullanabil-
mesi lkedeki genel eitim seviyesine bal. Belirli bir
eitim szgecinden gememi vatandalarn bu toplum
yaps iinde kaybolmalar da mmkn. Sorumsuz ma-
gazin basnnn sadece sansasyon yaratan karamsar ha-
berlere odaklanmas, toplumda psikolojik moral bozuk-
luu yaratyor. yi eitimli kesim ile zellikle toplumun
tabannda kilitlenmi vatandalar arasndaki krlma
noktas burada oluuyor kanmca.

245
 Amerikada sorumsuz magazin basnn (tabloid ba-
sn) bir sre takip ederseniz, bu imparatorluun da tarihe
karmak zere olduunu zannedersiniz. Politik skandal-
lar, karlan kk ocuklar, genler arasnda her gn
artan uyuturucu madde kullanm, byk ehirleri saran
anari, banka soygunlar, boanma orannn art, ADS
hastalnn kan merkezlerindeki hata nedeniyle homo-
seksel olmayan insanlar arasnda da yaylmas, ulu orta
cereyan eden ete savalar, azna kadar dolu olan ha-
pishanelerin sorunlar, 16-17 yalarnda anne olan gen
kzlarn dram, belediyelerde rvet... Bunlar gerek ha-
berler. Ancak bu haberlerin yannda olumlu gelimeler-
den sz edilmezse, Ne olacak bu lkenin hli? psiko-
lojisi oluuyor.
Bu grntden panie kaplan muhafazakr Ameri-
kallardan eski mutlu gnlerin geride kaldn dinler-
dim. Ancak hangi tarihi zaman kesitinde bu mutlu gnle-
rin var olduunu sorduumda verilen cevaplar farklyd.
Genellikle beyaz Amerikallar bu dnemi 1950-60 aras
olarak kabul ediyor. II. Dnya Savann tam istihdam
yaratarak, 1929 ekonomik buhrannn kalntlarn sil-
mesi ile Amerika maddi doyuma eriti. Mill gelir ile
birlikte artan tketim mallar mutlu bir nesil yaratt.
Ancak bu muhafazakrlarn unuttuu bir gerek vard;
ayn dnemde Amerikada, zellikle Gney eyaletlerin-
de Afrikal-Amerikallarn beyazlarn kulland kamu
tuvalet ve su musluklarn kullanmas kanunen yasakt.
Lokantalar, elence yerleri, okullar, parklar siyah-beyaz
ayrmna tabiydi.
Ak toplumun yaratt zgrlkleri istismar eden
sorumsuz magazin organlar, sosyologlarn ucuz kl-
tr dedii yapnn domasndan da sorumlu. Mesela

246
leden sonralar Amerikan televizyon kanallarn dona-
tan Talk Showlar sama sapan konular iler:
Annemin Erkek Arkada Bana Nasl k Oldu?
Ayn Anda Be Kadnla Nasl Evlendim?
Hem Erkek Hem Kadn Olmann Yaratt Psikolo-
jik Problemler?
Elli Yandan Sonra Babam Neden Cinsiyet Dei-
tirdi?..
Evet, bir yanda ucuz kltr, dier yanda dnyann
en iyi niversiteleri, aratrma merkezleri, laboratuvar-
lar
arpk demokrasilerde toplumsal problemler rejim
sorunu yaratrken, kurumlam demokratik yapda ta-
banda organize olan vatandalar yasal haklarn sonuna
kadar kullanp sistemi reform etmek iin mcadele ve-
riyor. Bir baka deile, sorunlarn zmn otomatik
olarak devletten beklemiyorlar. Mesela ocuklar sarho
ofrler tarafndan ldrlen annelerin kurduu Mot-
hers Against Drunk Drivers (Sarho ofrlere Kar
olan Anneler; MADD), bugn birok eyalette rgtlen-
mi durumda ve Washington ile yerel hkmetlere bask
yaparak trafik kazalarna verilen cezalarn arttrlmas
iin baaryla mcadele ediyorlar. Ayn ekilde evlatla-
rn, tandklarn adi sularda kaybeden vatandalarn
kurduu lobiler, silah satna daha sk kontrol getirme-
si iin devleti zorluyor. Bu giriimin sonunda baz eya-
letlerde Amerikann en zengin gruplarndan birisi olan
silah lobisi hukuki mcadeleyi kaybetti.
Amerikada son yllarda sigara sanayisine kar al-
m bir sava var. Nikotinin uyuturucu maddeler gibi

247
kontrol edilmesini isteyen gruplar Washingtona byk
bask yapyor. Birok eyalet salk hizmetlerinin mali-
yetini arttrd gerekesiyle sigara irketleri aleyhinde
milyonlarca dolar tutarnda tazminat davas ayor. Ta-
banda balatlan bu savan neticesinde bugn kamu ve
zel teebbs binalarnda, ksaca kapal alanlarda sigara
imek kanunen yasak.
zrl vatandalarn haklarn geniletmek iin ta-
banda balatlan mcadele de takdire deer. Dnyada
Orijinal Spermen olarak n kazanan aktr Christop-
her Reeve, 1994de geirdii kaza sonucu fel oldu. Bir
yarta atnn aniden duruu ile dengesini kaybederek
den Reeve, uzun sre komada kaldktan sonra elekt-
rikli iskemlede hayatn devam ettirmeye balad. Fel
hastalarna ayrlan aratrma fonlarnn ykseltilmesi
iin tek bana kampanya yrten Reevein poplerli-
i daha da artmt. Bu kampanya neticesinde, bilimsel
aratrmalara zel ve kamu kurulularndan gelen para
ile 250 bin zrl vatanda iin yeni bir umut domu
oldu. Reeve 2004 ylnda vefat etti.
Tarihiler demokratik bask gruplarnn 1960larda
Amerikay ikinci bir i savatan kurtardna inanyor.
Irk ilikilerinde tansiyonun patlama noktasna geldii bir
dnemde, siyahlar ve beyaz liberaller tarafndan kuru-
lan organizasyonlar, Kennedy ve Johnson iktidarlarnn
gayretleriyle de a d yapy reform etti. Bu konuyu
Afrikal-Amerikallar yazmzda inceledik.
Sorumlu basnn, Nixon dneminde Watergate
skandaln ortaya kararak Amerikan tarihinde ilk defa
bir Cumhurbakann iktidardan el ektirdiini hatr-
layalm. Jimmy Carter, Ronald Reagan, George Bush,

248
Bill Clinton, oul Bush, Barak Obama dnemlerinde
izledim, izliyorum: Basn iinden duman szan her de-
lie ekinmeden giriyor. 1996 Maysnda cereyan eden
u olay ok enteresandr. Deniz Kuvvetleri Komutan
Amiral Jeremy Boorda, Vietnamda savamad hlde
bu sava iin verilen madalyay da gsne takyormu.
Basn olayn zerine gidince amiral intihar etti.
Kapal toplumlara kyasla demokrasilerin bir dier
gc, politikaclarn kamuoyu yoklamalarn dinlemek
zorunda olmas. Toplumdaki yeni zlem ve akmlara
ayak uyduramayan politikac tarihe gmlyor. Yani
halk adna halk diktatrl, ya da din adna teokratik
bir dzen kurup sorunlar rtme kolaycl yok.
Amerika kirli amarlarn dnyann gz nnde
ykamaktan ekinmiyor. zgr basn, gl bask grup-
lar, niversiteler ve sade vatandalarn bayrak amas
ile sorunlarn zerine gidilmekte. te bu mekanizma
sosyal snflar arasnda gerilimi drp, toplumun ken-
dini yenilemesini salyor.
Bu kitabn amac, madalyonun iki yzn de gste-
rerek Amerikay incelemek olduu iin, ana hatlaryla
sistemin genel bir bilanosunu karalm. Bu negatif ve
pozitif unsurlar dier yazlar ve ilk kitabmzda da ince-
ledik. Sizler de kendi gzlem ve yorumlarnz katarsa-
nz, bu yaznn perspektifini geniletmi oluruz. Alaska
Pacific niversitesinde (APU) zenci profesrm Ca-
edmon Liburd, Amerikann gndeminde dier lkelere
kyasla ierii deiik olan sorunlarn olduunu syler-
di. Bu anlay iinde acil sorunlardan birisi uyuturucu
madde kullanm. Bu zehrin zellikle genler arasnda
yaylmas alarm yaratyor. Austos 1996da Salk Ba-

249
kanlnn yaymlad rapor, 12-17 ya grubu arasnda
esrar kullanmnn iki katna ktn bildirdi.1 5 Austos
1997 tarihli hkmet raporu da Amerikan genlerinin bu
maddelere dknlnn, dier sanayi toplumlarndaki
yatlarna nazaran on iki kat fazla olduunu ifade etti.2
Bu konuyu da Uyuturucu Madde ve Alkol zerine
yazmzda ele aldk.
Gndemdeki dier arpc sorunlar adi sular ve
byk ehirleri saran anari. Her gn gazeteler ve te-
levizyon kanallar bu haberlerle dolu. New Orleansn
French Quarter kesimi, 100 bin vatandaa 76 lm
oran ile Amerikann cinayet merkezi. Bu yzde, bir
zamanlar rekoru elinde tutan New Yorkun be misli.3
Kurbann tannm bir aileden olmas, sorunun kamuo-
yunda daha hararetle tartlmasna yol ayor. Mesela
1997 Ocaknda aktr Bill Cosbynin olu Ennis, Los
Angelesta arabasnn patlak lastiini deitirirken ta-
banca ile ldrld. Haftalar sonra polis, ihbar ile cina-
yetin 19 yandaki isiz bir Rus gmeni tarafndan soy-
gun amal ilendiini ortaya kard. Bu eit olaylar
gnlk yaamn bir paras.
Adi sular kapsam iinde karlan ocuklarn dra-
m da ok ac. Her yl binlerce ocuk bu ekilde kaybo-
luyor. Gazete, kamu ve zel sektr binalarnda aranan
ocuklarn resmini grrsnz. Fox TVnin en popler
programlarndan birisi olan Americas Most Wantedn
sunucusu John Walsh adi sulara sava aan idealistler-
den. Walshn 10 yandaki olu birok yat gibi ka-
rldktan sonra l olarak bulunmu. Sunucu ac olayn
1. Time, 9 December 1996, s. 28
2. 5 Austos 1997, ABC World News.
3. Newsweek, 23 December 1996, s. 29.

250
etkisinden kurtulduktan sonra bu programa balar. Her
Cumartesi akam FBI ve polisin arad sulular, aktr-
lerin olaylar canlandrmasyla kamuoyuna gsteriliyor.
Canileri resim ve z gemilerinden tanyan seyircilerin
ihbar ile yakalanan sulularn says hayli yksek.
Amerika sanayi toplumlar iinde, hapishaneleri a-
zna kadar dolu olma rekorunu da elinde tutuyor. Yer
yokluundan erken braklan mahkmlarn iledii su-
lar byk tepki yaratmakta. Muhafazakrlar daha ok
hapishane yaplmasn teklif ederken, liberaller su ile-
meye neden olan faktrlerin zerine gidilmesini savunu-
yor. Bu tartma Amerikann gndemini daha uzun sre
megul edecek; silah kontrol gibi.
Sanayi toplumlar iinde en dengesiz gelir dalm-
nn olduu lke gene Amerika. Saylar her yl artan ev-
sizler de Yeni Dnyann kar karya bulunduu sosyal
dertlerden. Ancak ilk kitabmzda belirttiimiz gibi, n-
fusun byk ounluu asgari yaam seviyesinin ze-
rinde olduu iin, bu sorun lkede radikal bir deiimi
tetiklemiyor.
Amerika dnyann her ktasndan gelen insanlarla
yeni bir tecrbe yaayan lke. Bu yapnn eski Sovyet-
ler Birliinde olduu gibi keceini iddia edenler var.
Byle bir senaryonun iki nedenden dolay gereklemesi
mmkn grnmyor:
1- Ekonomi verimli; hatta lkede retim fazlas var.
2- Eski Sovyetlerde deiik milletler zerinde asr-
lardr yaadklar, snrlar belirli anayurtlarnda bam-
szlk talep etti. 75 yllk komnist parti diktas Sovyet
st kimliini yaratamad. Amerikada ise farkl etnik

251
gruplar kendi kltrlerini korusa bile, Amerikal ol-
mak st kimliini kabul ediyor. Bamszlk talep ettik-
leri corafi bir blge de yok. Kendilerini, Meksikal-
Amerikal, talyan-Amerikal... diye tanmlamalarnn
nedeni de bu.
Son yllarda gndeme gelen bir konu var: Tedavisi
imknsz olan hastalklardan ac ekenlerin doktor kont-
rolnde intihar etme hakknn olup olmad. Michigan
eyaletinde hasta ve ailelerinin istei ile bu operasyonu
yapan Emekli Doktor Jack Kevorkian byk tepkilere
yol amt. Eyalet kanunlarnn yazlmasnda, Allahn
verdii cann gene Allah tarafndan alnmas gerektiine
inanan din gruplarn byk etkisi var. Polis defa dok-
toru tutuklad, ama her defasnda mahkemece serbest
brakld.4
1980lerden sonra orduda kadn askerlerin says art-
t. Bu durumun yaratt sorunlar 1990larda ortaya k-
maya balamt. Basna Scandal in the Military ola-
rak yansyan olaylarda, baz gen kadn askerler stleri
tarafndan cinsel ilikiye zorlanm. Basn, bask grup-
lar, parlamento ve hkmetin zerine gitmesiyle sulu
komutanlarn iine derhal son verildi.5 Bugn kadnlar
Amerikan ordusunun her biriminde grev yapyor.
Birok kltrde aknlkla karlanacak olaylar
Amerikann gndeminde yer alr. 1996 Aralknda, 63
yanda bir hanm modern tbbn yardmyla shhatli bir
kz ocuu dourdu. Bylece dnyann en yal annele-
rinden birisi Amerikal oldu. Ancak bu yntemin annede

4. Time, 13 January 1997 ss. 61-61.

5. Time, 25 November 1996. ss. 28-31: a.g.e.,5 May 1997, ss. 40-42.

252
yaratabilecei olumsuz etkiler doktorlar arasnda ve ka-
muoyunda youn bir tartma balatt.6
Parann Amerikan politikasnda oynad olumsuz bir
rol var. Politik kampanyalar ok pahal. Televizyon ilan-
lar, adaylar paketlemek iin kiralanan uzmanlarn ma-
liyeti milyonlarca dolar. Adayn kalitesi ne olursa olsun,
paketlenmesi iin harcayaca milyonlar yoksa yar
kaybediyor. Bu durum politikaclar zengin lobilere el
amaya itmekte. Mesela ttn irketleri paketledii zeh-
ri snrlamayacak adaya, silah lobisi rnlerinin satna
kontrol getirmeyecek politikaclara milyonlarca dolar
yardm yapyor. Basn, 1997 seimlerinde baz adaylarn
yabanc lke lobilerinden de para kabul ettiini ortaya
kard. Bylece kamuoyunda politikann para etkisin-
den nasl kurtarlaca konusunda dinamik bir tartma
balam durumda. Konu hem Demokratlar hem de
Cumhuriyetileri ilgilendiriyor.7 Ancak bir gerek var ki,
parann politikada oynad rol daha ok uzun bir sre
etkisini srdrecek. nk sistemin mekanizmalarn
yalayan materyal, dolar.
Konu paradan almken u konuya da deinme-
miz gerekiyor: Amerikan Borsasnda tarihin en byk
finans skandallarnn yaanmas. Bir rnek vereyim.
NASDAQ, dnyann ilk teknoloji donanml borsasdr.
DOW JONES Borsasnda byk irketlerin hisseleri
ilem grrken, NASDAQn kapsad irket yelpaze-
si ok daha genitir. Borsac Bernard Madoff, gemite
NASDAQn Ynetim Kurulu Bakanln yapmasn-
dan dolay finans evrelerinin gvenini kazanmt. Bu
6. Claudia Kalp How Old Is Too Old. Newsweek, 5 May 1997. s. 64.
7. Time, 21 October 1996. ss. 33-35; Newsweek, 10 March 1997,ss.
30-32; Time, 10 March 1997, ss. 31-34; a.g.e., 5 May 1997, s.45.

253
gveni kullanabileceini dnen Madoff, 1960da
borsada kendi irketini kurdu. Yatrmclara her yl %10
kr vaat eden Madoff, Amerika ve Avrupann en zengin
4.500 kiisinin gvenini kazannca dev bir irket do-
du. Gvenin devam etmesi iin balangta vaadini tutan
Madoff, 2008 ekonomik krizinde iflas etti. 65 milyar do-
lar suni yatrmlarla batran borsac tutukland. 150 yl
hapis cezasna mahkm olan Madoffun bir olu kendi-
sini asarak intihar ederken, dier olu on yl hapis ald.
Kim sylemiti, hatrlamyorum:
En byk gnahlar ihtiyac karlamak iin deil,
daha fazlasn elde etmek iin ilenir.
Amerikan Borsasnn bu en byk skandalndan son-
ra, 2008de Beyaz Saraya gelen Barack Obama, bu tarz
olaylarn tekrarn nlemek iin yeni kontrol mekaniz-
malar sundu. Elbette ki bu tedbirlerin sonucunu zaman
gsterecek.
Fiziki gzellik her toplumda ayrcalk yaratr, ama et-
kisi Amerikada ok belirgin. Gzellik malzemeleri sa-
tan firmalarn sat ve borsa raporlar ou zaman rekor
seviyededir. Purdue niversitesinde bir le yemein-
de Profesr Gordon Young ile Amerikada sosyal snflar
arasnda hareketlilii salayan unsurlar tartyorduk.
Eski a Tarihi okutan profesre gre en pratik unsur
gzel domakt. Yllar sonra Youngn ne demek iste-
diini, ABC kanalnn 20/20 programnda yer alan bir
haberi seyrederken daha iyi anladm. Olay uydu: New
Jerseyli bir hanm liseyi bitirdikten sonra fabrika ve
benzin istasyonlarnda alarak geimini salyormu.
Gzel olmad iin toplumca dlandn syleyen bu
Amerikal, 22 yanda ngiltereye g etmi. Babasn-

254
dan kalan miras plastik ameliyatlara harcayarak gr-
nn deitirmeye karar veren hanm, yirmi giriim
sonucu burun, ene, yanak ve gsn dzelttirmi. 40
yanda olmasna ramen, 200 bin dolara mal olan ame-
liyatlar sonucu ok gen gsteren Amerikal yle dedi:
nsann fiziki grn, hayat merdivenini abuk
kmasna yardm ediyor. Hemen hemen her alanda bu-
nun rneini grrsnz. Eskiden gzel olmadm iin
bir maazada deil, benzin istasyonunda alyordum.
Arabam bozulduunda yardm iin tek kii durmazd.
imdi erkekler patlak lastiim iin sraya giriyor. Bugn
partilerde odak noktasym. Madalyonun her iki yzn-
de de yaadm iin gzellik faktrnn nemini bili-
yorum.
Elbette ki Amerikada kadnlarn i bulmas iin g-
zel olmalar gerekmiyor. Aksi tutum direkt olarak taz-
minat davasna yol aar. Feminist gruplarn kadnn is-
tismar edilmemesi iin yapt faaliyetler de konuya bir
denge getiriyor. Ancak btn bunlara ramen bir sre
Amerikada kalan Profesr Young ve New Jerseyli ha-
nmn ne demek istediini anlayacaktr.
imdi bilanonun pozitif ynne bakalm: Bu za-
man kesitinde Amerika dnyann en gl ekonomisi-
ne sahiptir. Konuyu istatistik ve ekonomik analizler ile
bomamak iin pratik bir rnek vereyim. 1995 ve 1996
yllarnda Amerikan Borsas tarihinin en iyi iki yln ya-
ad. Yabanc lkeler de New York Borsasnda milyar-
larca dolar yatrm yapmt. Merkez Bankas Bakan
Alen Greenspan, 5 Aralk 1996 tarihli basn toplantsn-
da borsann speklasyon nedeniyle sndn ima edin-
ce, 6 Aralkta Tokyo, Londra, Bonn, Hong Kong bor-

255
salar zincirleme olarak rekor seviyede dt. Popler
deyile: Amerikan Borsas nezle olursa dier borsalar
zatrre oluyor.
Gl ekonominin uzants olarak Amerika en mo-
dern silahlarla donatlm orduya sahiptir. Bir tarihte
Alman Genel Kurmay Bakan ile yaplan bir sylei
okumutum. General, Amerikan asker teknolojisiyle b-
rakn yarmay, takip etmekte bile ok zorlandklarn
sylyordu. Utah niversitesi Sosyoloji Blm re-
tim yesi Rus Profesr Olec Gubine gre, Amerikaya
Souk Sava dinamik ekonomisi kazandrd. Asker
g, ekonomik gcn bir uzants olarak geliti. Eski
Sovyetler Birliinde ise, ekonomi asker gc destekle-
yemez hle geldii iin imparatorluk kt.
IMF ve Dnya Bankasnda en fazla sz geen lke
Amerikadr. Sovyet mparatorluunun kmesinden
sonra, Rus ekonomisini toparlama srecinde Boris Yelt-
sin kredi almak iin bu kurulular ile grmeden nce
Washingtonda destek arard.
Dnyann en byk teknoloji ve bilimsel aratrma
merkezleri Amerikadadr. Bilgisayar ve akll telefon
devrimlerinin anayurdu olan lke burasdr. Hatrlaya-
canz gibi Finlandiya 1998lere kadar, zelliklede No-
kia markasyla cep telefonu retiminde dnya pazarna
hkimdi. Apple firmasnn akll telefonda yapt dev-
rim ile sektr hkimiyeti Amerikaya geti.
Makro seviyede iyi ileyen ekonomi nfusun byk
ounluuna maddi refah salyor. Mesela iyi perfor-
masyon gsteren borsada Mutual Funlar, yani ortak
fonlar sayesinde az gelirli aileler de gelecekleri iin yat-
rm yapabiliyor. Yeditepe niversitesinde iken, letme

256
Blm retim yelerimizden Prof. lk Dicle hoca-
mzdan ilgin bir ansn dinlemitim. Kendisi Ameri-
kadayken Michigan eyaletinde bir okulda hocalk yap-
m. Michigann k mehurdur. Hoca ok souk bir
gnde okula gelir. Temizlik yapan grevli ile karlar.
Dicle Hanm, ok kt bir hava, yle deil mi? de-
diinde grevli: Evet ok kt bir hava, ama borsada
iler ok iyi, der. Sistem iinde byk ounluun pay
olduundan, Amerikan politikas dier lkelerde oldu-
u kadar ekonomik menfaatler dorultusunda ztlam-
yor. Snf bilincinin militanlamasn nleyen faktr bu.
Demokratlar ve Cumhuriyetiler devletin ekonomideki
roln tartsa bile, zel sektrn ekonomide itici g
olmas gerektii konusunda hemfikirler.
Gelir dalmndaki uurumlara ramen enflasyonun
kontrol altnda olmas az gelirlilere byk imknlar ya-
ratyor. Hemen hemen her eyalette Dollar Storelara rast-
larsnz. Maazada her ey 1 dolar veya daha azdr. Bu
yoldan birok temel ihtiya karlanabilir. Toptan ucuz
yiyecek satan marketlerle, dk fiyata giyecek, mobil-
ya ve dier ev eyalar satan yerler de var. Kiliselerin ve
hayr kurumlarnn temin ettii yemek ve yardmlar da
dk gelirli vatandalar iin byk bir nimet.
Consumer Protection Agency, tketicinin hakk-
n, piyasadaki maln kalitesini kontrol ederek koruyan
zel bir kurulutur. Bu bask grubu yayn organlarnda,
tketim mallar reten firmalar kalite ve mteriyi tat-
min etme asndan snflar. Serbest rekabet ortamnda
olumsuz not almak istemeyen reticiler piyasaya kaliteli
mal srmek zorundadr. Mteri ald rnden mem-
nun kalmazsa, belirli bir zaman kesitinde makbuzuyla
birlikte parasn geri alr. J. C. Penny maazasnda a-

257
lrken grdm. Yneticiler geri getirilen rn gler
yzle almamz sylerdi. nk tatmin olmayan mteri
ayn rn, ayn alveri merkezindeki bir baka ma-
azadan alabilir. Giyim kuamda nl bir maaza olan
Nostromda, makbuzu olmayan mterinin rn bile
geri alnr.
Tek merkezden kontrol edilen ekonomi knce btn
lke batakla giriyor. Bu gerek Sovyetler Birliinde
yaand. Serbest ekonominin byk riskleri var. Ancak,
rekabet edemeyen iletmeler kaplarn kapatnca btn
ekonomiyi beraberinde batrmyor. Serbest ekonominin
yaratt esneklik ile ayn iletmeler bir baka eyalette
retimine devam edebilmekte. Bu esneklik emek faktr
iin de geerli. Mesela son yllarda Utah ve Oregonun
ekonomileri iyi olduu iin Californiadan bu eyaletle-
re youn emek g oldu. Bu esnekliin politikada da
olumlu neticesi var. Purdueden hocam Profesr Michael
Weinstein: Amerikada bir eyaletten dierine g edip,
oradan politikaya girilebilir, derdi. Yani birok lkede
olduu gibi hemerilik faktr o kadar nemli deil.
Amerikan demokrasisi kurumsallamtr. Poli-
tikaclarn grevi ynetmek, askerinki savamaktr.
Purdueden hocam Profesr Kleine-Ahlbrandt: Dev
ekonomiyi asker ynetemeyecei, zel teebbs de en
retken sektr olduu iin bu lkede radikal bir deiim
olmaz, derdi. Bu doru bir hkm. Politikaclar asker-
den deil, basn, bask gruplar ve vatandalardan gelen
taleplere duyarl olmak zorunda.
Ak toplum demek asla babozukluk demek deil.
Kanun ve polis hkimiyeti dimdik ayaktadr. rnein
trafik hatasndan durdurulduunuzda, cezadan kurtul-

258
mak iin polise tandnz politikacnn ismini veremez-
siniz; babanzn meslei de nemli deildir. Yapmanz
gereken arabanzda oturup, ehliyetinizin polis arabasn-
daki bilgisayarda ilem grmesini beklemektir. Bu sre
iinde on yl nce demediiniz trafik cezas da ortaya
kar. Polis sizi kibarca mahkemeye yollar; gitmediiniz
takdirde derhal tutuklanrsnz. Bu mekanizma rk, milli-
yet, din, meslek, derisinin rengi ne olursa olsun herkese
uygulanr.
Amerikallar gemite yaamyor. nemli olan gele-
cei yakalamak. 19. yzyldaki i savata (1861-1865)
Amerika, Birinci, kinci Dnya ve Vietnam Savalarn-
da lenden daha fazla asker kaybetti. Ama aile sohbet-
lerinde, kafelerde Kuzey-Gney arasndaki eski nefret
gndeme gelmez. Ekonomik gerekler lkede btnlk
yaratm durumda; Kuzey de Gney de ekonomik ve po-
litik kanallarla birbirine bal. nsanlarn gelecee d-
nk bak alar Star Trek ve Independence, Star Wars
gibi uzay filmlerine duyulan ilgiden de anlalr.
Yeni Dnyada herkesin niversiteye gitme zorun-
luluu yok. Bizdeki sanat okullar ayarndaki kurulu-
lardan mezun olanlar, ekonomide byk bir ihtiyaca ce-
vap verdiklerinden rahat bir hayat yayor. Vatandalar
keif yapmaya tevik eden mekanizma ekonomiye di-
namizm getirmekte. Sk sk dzenlenen sergilerde yeni
icatlar tantlr. rnn piyasada satm gc olduuna
inanan kii ve kurumlar yeni fikrin elinden tutuyor. So-
nuta hem reten hem de finanse eden kazanmakta.
Kamu ve niversitelerin ktphane sistemi rnek
kurululardr. stediiniz dalda dnyann her lkesinde
yaymlanm yayn temin ederler. Doktora tezimi ya-

259
zarken, 1919-1923 arasnda yaymlanm Trk gazete-
lerini okumam gerekti. Utah niversitesi Ktphanesi
kendilerinde olmayan gazeteleri iki hafta iinde Chica-
go niversitesinden temin etti. Elbette ki bu bir maddi
imkn meselesi.
Sistemin temel direklerinden birisi olan niversiteleri
ilk kitabmzda inceledik. Dnyann en iyi 10 niversite-
si sralamalarnda Amerika her zaman 7-8 okul ile temsil
edilir. Bu satrlarn yazarna gre, Amerikan sisteminin
en pozitif unsuru insana kiilik kazandran zgr eitim
dzenidir. rnein niversitelerde tezinizi iyi kaynak-
larla desteklediiniz srece, profesrlerinizle ekilcili-
in kurban olmadan tartabilirsiniz. Size takdim edilen
gr otomatik olarak ezberlemeniz gerekmiyor. Fikir
alveriine aktif olarak katlm rencinin analiz yapma
yeteneini gelitiriyor. Bu eitim sistemi Beik Ulema-
s deil, dnya apnda bilim adam yetitiriyor. Kendi
sahamdan rnek vereyim: Tarihi, roman yazar gibi ele
alan kalem, ksr bir dng iinde mrn tketir. Meto-
doloji ile orijinal kaynaklar inceleyen beyin ise gelece-
e klavuz olacak eserleri yaratr.
zel mlkiyet sahibi olmak Amerikan sisteminin ana
prensiplerinden birisidir. Anayasada garanti altna alnan
bu hak, lkenin ekonomik yapsna dinamizm getiren en
nemli unsurdur. Yeni Dnyann kltr dzeni bu inan-
c destekliyor. Mesela, esasen ocuklar iin dzenlenen
Monopoly oyunu, gen beyinlere maddeye sahip olma
inanc, istek ve hrsn alar. Krtaj, vergiler, devletin
toplumdaki yeri gibi konularda deiik fikirlere sahip
olan vatandalar, zel mlkiyet konusunda ayn gr-
tedir.

260
 Sanayi toplumlar iinde en materyalist olmakla n
yapan Amerikallar, ayn zamanda dnyada gnll or-
ganizasyonlarda alma rekorunu da elinde tutuyor. H-
manizm ve sosyal sorumluluk duygusu ile bu hizmetleri
yapan vatandalar, Yeni Dnyann rnek insanlar. 300
milyonluk Amerikada aznlkta olsalar bile, toplumdaki
etkileri byk. zrl ocuklarla ilgilenen, onlarla spor
yapan, huzurevlerindeki kimsesiz yallar ziyaret eden,
gmenlere ngilizce reten, evsizler iin alan mut-
faklarda alan, her ya grubundan gelen bu idealistler
lkenin yz ak bence.
Mays 1997de Philadephiada, gnll i yapmay
daha fazla tevik etmek iin Amerikann en byk zirve
toplants yapld. Emekli Amerikan Genel Kurmay Ba-
kan zenci General Colin Powellin bakanlnda topla-
nan zirveye, yaayan Amerikan Cumhurbakanlar: Ge-
rald Ford, Jimmy Carter, hasta olan Ronald Reagann
ei Nancy, George Bush ve Bill Clinton ile 30 vali, 90
belediye bakan, kiliseler, byk irket temsilcileri, sa-
natlar ve binlerce gnll katld. Bugn Amerikada
gnll i yapan 350 bin kii var. Zirvenin hedefi bu ra-
kam 2000 ylna kadar 1 milyona karmak. Son yllarda
boanmalar, dalan aileler nedeni ile 10 milyon gencin
okul dnda ilgiye ihtiyac olduu syleniyor. Genler
arasnda intihar orannn iki katna kmas ve etelere
ye olmas alarm yaratmakta.8 Geleneksel olarak top-
lumsal problemlerin zmn sadece devletten bek-
lemeyen Amerikallar kollarn svarken, zel sektr de
milyonlarca dolar yardm sz verdi. Btn bu abalara
ramen, dnyann her lkesinde olduu gibi, insanolu-
nun nefis dnyasnda iyi ile kt, gzel ile irkin, do-
8. Newsweek, 28 April 1997. s. 30: Time. 28 April 1997, ss. 56-58.

261
ru ile yanl arasndaki byk mcadele devam ediyor.
Amerikadaki fark, nefsi gdklayan maddi oyuncakla-
rn hakikaten ok cazip olmas. Her ne kadar kurallar
krmadan bu cazibeye sahip olmak haksa ve ekonomide
talep yaratp arz mekanizmasn tetikliyorsa da nefsine
nakavt olup keyi erken dnmek iin kanunu ineyen
vatandalar problemin temeli. Gnlllerin abas bu
ana sorunu zmeye yeter mi bilmiyorum.
Amerikalnn pratik materyalizmi aile hayatna nasl
yansyor? Kltrn bir paras olan maddi bamsz-
lk ilkesine ulamak iin ocuklar kendi geleceklerin-
den sorumlu olmay reniyor. Bu anlay iinde kk-
lerin gazete dattn, yaz aylarnda lise ve niversite
rencilerinin birka ite birden altn grrsnz.
Kesilen imenlerin, temizlenen garajn, ykanan araba
ve boyanan evin emek olarak karl, anne ve babann
verdii dolardr. Elbette bunun istisnalar var. Ancak bu-
rada genellemeler zerinde duruyoruz. Bu sistemin gen
insana sorumluluk ykledii doru. Kahvelerde kamp
kuran genler az. Ancak her ey sadece dolar perspekti-
finden grlmeye balanrsa, zellikle bizim gibi scak-
kanl insanlara ok ters gelen manzaralara da ahit olur-
sunuz. Genler 18 yanda evlerinden ayrlp, hayat m-
cadelesine atlr. Bu gelenek doal olarak aile balarn
gevetiyor. Birok aile ekonomik ve corafi nedenler ile
sadece Ylba gibi tatillerde bir araya gelir. Ama zel-
likle din inanlarn yaand evrelerde aile kurumu
dimdik ayaktadr. Bir rnek vereyim. Salt Lake Cityde
tantm Janet ve Jim Willyin drt ocuklar vard. Ai-
lenin 26 yandaki olu Calvin bir trafik kazas sonucu
fel olunca, Mormon Kilisesine bal Willylerin btn
komular hastaneye seferber oldu. Ben de Calvini zi-

262
yaret ettim. Shhati iin dua ettiimi, Allaha olan inan-
c ve ada bilim sayesinde ksa srede iyileeceini
syledim. Calvin biraz toparlannca anne ve babasnn
evine dnd. Tekerlekli iskemlesinin rahat dolaabilme-
si iin evlerinde deiiklik yapan Janet ve Jim, oullar
iin hibir masraftan kanmad. Bal olduklar kilise,
bu olayn hayatlarnda yapt etkiyi anlatmalar iin
Willyleri davet etmi. Janetin bana sylediine gre,
konumasnn bir yerinde kocas yle demi: Acm-
z paylaan, bize dua eden dostlarmza teekkr ederiz.
Herkesten ilgi grdk. Trkiyeden gelen bir arkada-
mzn dualar da Calvine yardm ediyor.
Amerikal ailelerin ocuklarna olan sorumluluu,
yasalar inemeden ve ok alarak her trl maddi
ihtiyaca sahip olabileceklerini retmek. Amerikan
Ryas denilen hikye bu. deal aileler bu srete mad-
de-mana dengesini kurabilenler. Kilise mensubu olan
bir aile bu dengenin mana ynn din ile tamamlarken,
mesela ateist bir aile sekler etik kurallar iinde konuya
yaklar.
Amerikan kltrnde maddi doyumu dleyen d-
nce ve istee snr koymak yok. Sky is the Limit
(Gkyz Snrdr) deyii bu inanc formle ediyor.
Anthony Robbins, Stephen Covey, Zig Zalar, David
Schwartz, Wayne Dyer ve Norman Vincent Peale gibi,
pratik psikoloji ile materyalizmi yourarak kiisel zen-
ginlik yaratmay reten yaam kolarnn kitaplarn
okudum, CDlerini dinledim; Anthony Robbinsin drt
seminerine katldm. Bu insanlarn ii, ak toplumda in-
sanolunun materyalist zlemlerine nasl ulaabilecei
konusunda stratejiler sunmak. Ortak grlerine gre,
kendini disipline edip, piyasada belirli bir talebe kalite-

263
li rn ile cevap veren, risk almaktan korkmayan, ihti-
yac olanlara gnll yardmlar yapan her insan zengin
olabilir. Amerikan kltrnn bir paras olan bu inan,
baz lkelerde agzllk veya emperyalizm olarak
nitelenebilir. Ancak bu inancn ekonomik dinamizm ya-
ratt da bir gerek.
Madde-mana dengesi kurulmad takdirde, insano-
lunun gvensiz ynn de grrsnz. Tandm Ame-
rikallar film eridi gibi gzmn nnden geiriyo-
rum. Maddi durumu iyi olanlar bile hayat pahallndan
ikyet ederdi. zellikle niversite rencileri arasnda
I have no money demek yaygn bir kliedir. Ama ayn
rencilerin bir hafta sonunda 60-70 dolar ikiye yatr-
maktan ekinmediklerini de grrsnz.
Amerikan sisteminin eksi ve artlarn her iki kitab-
mzda da ele aldk. Peki, Yeni Dnyada yaayan yaban-
clar ve Amerikallar bu konuda ne dnyorlar? Tan-
dm kiilerin isim, meslek, lke ve yalarn belirtip
grlerini aktaryorum.

Rain Kaales (Serbest alyor, Hollandal, 51):

Avrupa lkeleriyle kyaslandnda Amerikann co-
rafik bykl vatandalara bir sr imkn yaratyor.
Bir eyalette i bulamazsan dierine git. Elbette cora-
fi byklk doal bir ans. lke gen olduu iin her
ey yeniden keif edilmeye hazr. Kltrde, dinde, sa-
natta, ksaca btn alanlarda grlen dinamizmin nedeni
bu. Burada, asrlar iinde pekimi kat kurallar, rf ve
detler insan dncesine snr ekmiyor. Bu da her alan-
da pragmatizme yol ayor. Amerikan ekonomisi srekli
hareketlilik iinde. Hollandada i dnyasn snrlayan

264
bir sr kural vardr. Devlet brokrasisi ile mcadele et-
mek ok zaman alr. Amerikann bu konuya yaklam
ok pratik. Ekonomiye yeni iletmelerin katlmn te-
vik eden birok imkn var. Kiinin yaratc gc kat ka-
nunlar ile ldrlmyor.
Bence Amerikann en byk problemi uyuturucu
madde kullanm. Haberlerde dinledim: Dnya nfusu-
nun %5ini temsil eden Amerika, uyuturucu madde kul-
lanmnda %50 oran ile dnya rekorunu elinde tutuyor.
Silah alm satmndaki zgrlkler de istismar ediliyor.

Mary McBrier (Yabanc Dil Okulu sahibi, Bolivya-

l, 49): dnyasnda insanlar drst. Rekabet ortamn-
da u bilin yerlemi ki, mteriye drst davranmak
art. Yoksa youn rekabet ortamnda piyasadan silinip
gidiyorsun. Burada devlet kontrol olmadan da meka-
nizma iliyor. Serbest ekonomide ayakta kalmak istiyor-
san mterine kaliteli ve uygun fiyatla rn ve hizmet
sunmak zorundasn. Bunu yapmadn takdirde piyasada
yaama ansn yok. Konu bu kadar basit; hi yle fel-
sefi tartmalara falan girmeye gerek yok. Bolivyada o
kadar kanun, kural vardr ama kaybeden gene tketici-
ler olur. Her eyi devletten beklemek ok yanl. Bizi
kadercilie iten igd bu. Sade vatandalarn organize
olmalar ile birok sorun zlebilir.
Amerikada din hogry takdir ediyorum. Elbette
ki bu noktaya byk bedeller deyerek geldiler. Daha 19.
yzylda Protestan fanatikler, Mormonlarn peygamberi
Joseph Smithi ldrmlerdi. Kiliseler arasnda Allaha
kimin daha yakn olduu konusunda sessiz bir rekabet
olsa da bu iddete dnmyor. Bolivya Katoliktir.

265
Bu inancn dndaki grler phe ile karlanr. Ge-
enlerde Bolivyada iki Mormon misyoneri ldrld.
Korkarm bu bizim fanatiklerin iidir. Bolivyada zengin
ve fakirler vardr. Amerikada gelir eitsizliine ramen
salam bir orta snf var.
Bence Amerikada rk ilikileri scakln koruya-
cak. Gettolarda byk sosyal problemler var. ehirlerde
anariden bkan insanlar banliylere tanyor. Uyutu-
rucu madde kullanm da ana sorunlar arasnda.

Marc Harrison (Doktor, Amerikal, 34): Birok

yabanc lkede bulundum. nsanlar ok almalar-
na ramen Amerikada olduu gibi rahatlkla tketim
mallarna sahip olamyor. Burada hayata sfrdan bala-
yp, ok alp ksa zamanda iyi bir yaam seviyesine
ulama imkn var. Adi sular ve uyuturucu maddeler
Amerikann en byk derdi.

Cari Johnson (Ekonomist, Amerikal, 47):

Amerikay iyi yapan unsurlar ayn zamanda onu kt
de yapyor. Bu lkenin itici gc, dinamosu zgrlk-
tr. Bu hakkmz Anayasada garanti altna alnmtr.
Amerikaya dinamizm getiren bu ana faktr baz insan-
larca istismar ediliyor. Adi sulular, uyuturucu madde
satclar cambaz avukatlar sayesinde tekrar sokaa d-
nebiliyor. Bu konuda salam bir denge kurmak zorun-
dayz.

266
 Eric Tuten (Doktora rencisi, Amerikal, 34):
Amerikay gl yapan kiisel zgrlklerimizdir. s-
tediimizi yazabilmek, syleyebilmek byk bir nimet.
Ancak herkes bu zgrlkleri sorumlu olarak kullanm-
yor, kullanamyor. Bence toplumda sorun yaratan insan-
lar bunlar. Alkol, uyuturucu madde kullanmnn kii-
sel zgrlk adna yapld iddia ediliyor. Bu adamlar
hareketlerinin toplumda yaratt kt etkiyi grmekten
uzak. Bir yanda bu lkeyi gl yapan zgrlklerimize
dokunulmasn istemiyoruz, dier yanda onlar istismar
eden insanlardan yaknyoruz. Kanun ile bu konuya s-
nrlama getirmek mmkn m? yi ile kt arasndaki
snr nasl izeceiz? Bu konuda aile ve devlete den
grevler nelerdir? Bu sorular Amerikann gndemini
uzun sre megul edecek.

Gordon McGavin (Analist, Amerikal, 65): Dier

lkelere kyasla Amerika en hr lkedir. Bunun ok b-
yk pozitif ynlerine kar toplumda ok yaratan negatif
etkileri de var. Amerikada silah almak ok kolay. Basn
cinayet haberleri ile dolu. Silah almna snrlama getir-
mek iin youn bir tartma var. Ne yaparsak yapalm pi-
yasay bu mallardan temizlemek imknsz. Silah sevgisi
Amerikan kltrnn bir paras. Bir yanda bu sevgiyi
tatmin etmek isteyen drst insanlar, dier yanda sulu-
lar. Denge bulmak iin daha ok tartacaz.
Amerikan kltrnde genel bir kriz yaandna ina-
nyorum. Geleneksel Hristiyan deerleri yozlatrlyor.
Baz kiliseler bile ayn cinsiyete mensup insanlarn evli-
liini onaylamakta. 13-14 yalarndaki kzlar babas bel-
li olmayan ocuklar douruyor. Onlar beslemek devlete

267
byk mali yk yaratmakta. Ben vergimin, sorumlulu-
unu idrak etmemi insanlar desteklemek iin kullanl-
masn istemiyorum. Hibir lkede Amerikada olduu
kadar ok avukat yoktur. Herkes tazminat davas kaza-
np zengin olma hevesinde.
Bu negatif manzaraya ramen Amerika dnyann en
dinamik ekonomisine sahiptir. Avrupay iyi biliyorum.
Yeni bir i kurmak iin epey abalarsnz. Burada her
ey pragmatik. yi bir fikrin varsa bankaya git, bankacy
ikna et, krediyi al, yarn iini kur. Bence Amerikan eko-
nomisi retken olduu iindir ki sosyal problemler bir
ekilde dengelenebiliyor.

Tim Collen (renci, Amerikal, 24): Fuck Ame-

rika. Bu lke dnyann en rk, en faist lkesidir. Bu-
ray, saylar toplam nfus iinde %1den az olan elit
zenginler ynetir; siyaseti de iki byk partinin koda-
manlar. Demokrat Parti ile Cumhuriyetilerin atma-
larna bakmayn, aslnda her ikisi de kapitalist sistemin
kurumlarna inanr. Ekonomide ve siyasette bir devrime
ihtiya var, ama bunu kim yapabilir bilmiyorum. Tek
bildiim, elitlerin bu lkenin kayman yedikleri just
fuck them.

James Mayfield (Profesr, Amerikal, 66): nsanla-

r genel hkmler iinde deerlendirmek ok yanl. Bu
tutumu hem Amerikada hem de ziyaret ettiim lkeler-
de gryorum. Eitim seviyesi dk olan Amerikallar
maalesef baz millet ve rklar aalyor. Ayn ekilde
dier lkelerde de baz insanlar btn Amerikallar ayn

268
torbaya koyup standart hkmlerle damgalyor. Bu yan-
l anlay dzeltmenin tek yolu, lkeler arasnda kl-
tr alveriini arttrmak. Bilgisayar ve kitle haberleme
aralarnn younlamasyla bu konuda byk bir ans
domu durumda. Ben insanolunun iyi tabiatl olduu-
na inanrm. Her insann iinde bu igd vardr. nemli
olan onu eitimle olgunlatrp yeni boyutlara ulatr-
mak. nsanln bu dorultuda yol almas btn dnya
iin olumlu bir gelime olur.

Jim Reese (Tamirci, Amerikal, 57): Babam 1910da

sadece srtndaki ceketi ile talyadan Amerikaya gel-
mi. ok alp kendi iini kurmu. imdi rahat bir ha-
yat var. Gnmzde byle giriimleri yapabilmek daha
zor. Ekonomik iklim abuk deiiyor. ini kaybeden
Amerikal kendi i kolunda olmasa dahi, baarl g-
mene sempati gstermiyor. Bu hayat mcadelesi devam
edip gidecek.

Lio Zeng (Bilgisayar uzman, inli, 36): Bu lke-

nin temin ettii ok imknlar var. Ancak onlardan fay-
dalanabilmek iin belirli bir dalda iyi eitim almak art.
Burada yaam seviyesi yksek. nsanlar birbirine kibar
davranyor. Herkes birbirine glmsyor. Ben buna pek
alk deildim. nceleri btn hanmlarn benimle ev-
lenmek istediini zannetmitim. imdi ben de herkese
glmsyorum.
Amerika, kaynaklarn israf ediyor. Her yere araba
ile gitmeye lzum yok. 24 saat scak su olmas da lks.
Devlet ve zel irket binalarnn klar sabaha kadar ya-
nyor. ok byk israf.
269
 Nina Cohen (Profesr, Amerikal, 49): Tketi-
ciyi koruyan yasalar sade vatandalarn en byk g-
vencesi. Avrupada bile bu imkn yok. Bunun yannda
Amerikada tketici sessiz deil. Bu, kltre yerlemi
bir davran olmal. Ald rnden tatmin olmayan
mteri maazann mdrne kadar gider. Mahkemeye
gitmeden, avukat tutmadan da hakkn savunabilir.
Adi sular Amerikann en byk sorunu. Bu srete
masum insanlar da lyor. Gn getike iddet iinde
yaayan bir toplum hline geliyoruz.

Allen Burke (Evsiz, Amerikal, 33): Amerikada

cennet ve cehennem yan yana, yrme mesafesindedir.
ki mekn arasnda srekli gidi-geliler olur. Alt ay
nce cennetteydim. imi ve evimi kaybedince sadece
srt antamla cehenneme geldim. Burada ne kadar ka-
lacam bilmiyorum. Bu lkede iyi ve devaml bir iin
yoksa bana her ey gelebilir.

John Zaugy (Doktor, Amerikal, 27): Benim gz-

lemlerim pratik ve basit. Latin Amerika lkelerini, zel-
likle Brezilyay iyi biliyorum. Elbette Amerikann do-
al kaynaklar, teknoloji seviyesi bakmndan kyaslama
yapmak imknsz. Onun iin basit gelebilecek konulara
deineceim. Amerika ok temiz. Musluktan su imek,
temiz tuvalete gidebilmek, her gn scak suyla du ala-
bilmek byk nimet. Amerikallar birbirine zel soru
sormaz; zellikle de yalar ve kazanlar konusunda.
Latin Amerikada hayat hikyeni renmek istiyorlar.
Brezilyada eve telefon balatncaya kadar canm k-

270
mt. Teknolojik gerilik deil, anlamsz brokratik en-
geller nedeniyle aylarca bekledim.
Irk ilikileri Amerikay daha uzun sre megul ede-
cek. Dnyann her kesinden gelen insanlar ile yeni
bir tecrbe yaamak kolay deil. Deiik etnik gruplar
Amerikann gc. nk dnya klyor. Uyuturucu
maddeler de byk tehlike.

Mike Benson (Profesr, Amerikal, 32): Amerika

sorunlarna ramen yaratc insanlar iin ideal bir lke-
dir. Belirli bir hedefi, plan olan bir kii, ait olduu sos-
yal snf ne olursa olsun setii alanda ykselebilir.
Doktoram Oxforddan aldm. Londradaki Oxford-
Cambridge kulbne ye olmutum. lkenin sekinleri
olduuna inanan bu elitler ngiltereyi idare eder. Dier
aydnlar iin bu emberi krmak imknszdr. ngilizceyi
deiik aksanla konuanlar bu insanlarca kk grlr.
Amerikada bizim ekilciliimiz de var. Ancak, dier
lkelerle karlatrldnda o kadar sivri deil. Sosyal
snflar arasndaki hareketlilik ok yaygn.
Kulbn belirli bir blmne hanm yelerin girme-
si yasakt. Bu prensip yzyllardr yerlemi bir valye
kuralyd. Anlamsz ilkeyi protesto iin kulpten istifa et-
tim. Geen yl kulbn bakan Sir Bryan Nicholsondan
yeniden yelie mracaat etmemi isteyen davet mektubu
aldm. Hanmlarn erkeklerle eit artlarda kulbe kabul
edilmeye balandn belirtiyordu. (Mike, 20 Mart 1996
tarihli mektubun bir kopyasn bana verdiinde, onu Ox-
ford-Cambridge geleneini ykan bir vesika olarak sak-
layacam sylemitim!)

271
 Amerikada her dalda serbeste bilgi toplamak mm-
kn. Biz her eyin iyisini ve byn yapmak iin a-
lyoruz. lkenin doal kaynaklar bu yk kaldryor.
En byk problem ise alkol, uyuturucu maddeler ve adi
sular. Bu alkanlklar insanlar kanser gibi kemiriyor.
Kolay zm yolu yok. Devletin yannda aileler de so-
rumluluk yklenmeli.

Sheik Safi (Doktora rencisi, Bangladeli, 38):

Amerika, tarihteki eski imparatorluklar gibi kaynaklar-
n tketmi deil. 200 yllk gen bir lke ve doal kay-
naklar zengin. Tarm ve sanayi sektr gl. Amerikan
medeniyeti ykselme aamasnda. Bu toplumda baarl
olmak iin zellikle teknik konularda iyi eitim almak
art.
Amerikada rklar arasnda harmoni kurmak iin daha
ok zamana ihtiya var. Evet biliyorum, Yeni Dnya
byle geni apta bir tecrbeyi yaayan tek lke. Bu s-
rete ayrmclk ba gsteriyor. Ben Mslmanm. G-
rm odur ki, Orta Doudaki olaylar objektif olarak
deerlendiremeyen Amerikan kamuoyu Mslmanlar
terrist olarak gryor. ocuklarm burada dodu. Ben
onlarn bar, iyi bir vatanda olmalarn istiyorum.
Ancak bu genel imaj altnda ayrmcla hedef olacak-
larndan korkuyorum.

Selam Nur (Doktora rencisi, Filistinli, 35): z-

grlk insan kiiliinin geliimi iin art olan bir unsur.
Bu unsurdan yoksun olarak yetien nesiller tekrarc,
kr krne takipi ve yaratma gcnden yoksun olu-

272
yor. Orta Dounun geleneksel kltr iinde sorunlarn
zmn devletten bekleme kolayclmz vardr. San-
ki devleti idare edenler senin benim gibi insan deilmi,
devletin elinde sihirli denek varm gibi. Kiisel sorum-
luluk duygusu gelimedii takdirde Orta Dou d kuv-
vetlerin elinden kurtulamayacaktr. Ne kadar yaldzl nu-
tuk atarsak atalm, lkelerimizin i dinamiini tabandan
tavana gelitirmediimiz takdirde iinde bulunduumuz
ksr dngy kramayz. Bu srecin ilemesi iin kiisel
zgrlklerin kanunlar ile korunmas art. Elbette ki bu
kanunlar uygulanmal, kt zerinde kalmamal.
Amerikay gereki olarak incelemeliyiz. Pop klt-
rnn basit etkilerinden reneceimiz bir ey yok. Al-
kol, uyuturucu madde, adi sular da irkin eyler. An-
cak Amerikay gl yapan bunlar deil. Bizim fanatik-
ler madalyonun sadece bu yzn gryor. zgrln
kiilik geliiminde oynad rol anlamak zorundayz.
Amerikaya dinamo olan faktr bu. Bunu incelemek ta-
rih, ekonomi, felsefe, sosyoloji gerektirdii iin bizim
fanatikler bu yk tayamyor Slogan atp, dnyadan
habersiz adamlarn mridi olarak robotlayorlar.

Hseyin Abbas (Mhendis, Msrl, 56): Ben ra-

kamlarla urarm. Mesleim icab gerekleri oldu-
u gibi grrm. Elbette gelien lkeleri maddi adan
Amerika ile kyaslamak mantkszlk. Bu lke okyanus
ile Avrupadan ayrlm. Birinci ve kinci Dnya Sava-
larnda insan gc harap olmam, ehirleri yanmam.
Bu tarihi bir ans. Ayrca lke gen, geni ve kaynaklar
fazla. Bu da doal bir ans.

273
 Bu byk farklara ramen, Msr birok pratik konu-
da bu lkeden ok ey renebilir. Elektrik, su, gaz, tele-
fon cretlerinin yatrm iin saatlerce kuyrukta bekleriz.
Bu masraflar burada olduu gibi neden bankadan veya
postaneden demeyelim?
Amerikada insanlar byk ounlukla sivil sorum-
luluklarn biliyor. Devletin sopa ile retmenlik yapma
grevi yok. Mesela bir trafik kazas olduunda taraflar
medenice polisin gelmesini bekliyor. Msrda olduu
gibi barma, arma, yumruklama yok. Devlet daire-
lerimizde vatandan gznn iine sokarcasna gazete
okumak dettir. Ask suratl memurun azndan lf aln-
caya kadar canmz kar. nsanmza neden sayg gs-
termiyoruz? Dini kimseye brakmayz. Temizlik iman-
dan gelir deriz. Neden tuvaletlerimiz kirlidir?
Bu sorular korkmadan demokrasilerde sorabiliyorsu-
nuz. Bu adamlar soru sorma hakkna sahip olduu iin
bir sr pratik sorunu zm. Ayn alkanlk politik,
ekonomik, kltrel, sosyal alanlarda geleneksellemi
durumda. Onun iin toplum canl, dinamik, yaratc. Biz
houmuza gitmeyen konularn tartlmasn mill gurur
meselesi yapyoruz. in zn syleyeyim: Demokratik
zgrlkler topluma kk salmadka bocalamaktan kur-
tulamayz.

(sminin yazlmasn istemeyen Suriyeli doktora

rencisi, 38): Amerikallar her fikre ak. Toplum ve
eitim sistemi, iddete dnmedii takdirde her gr-
n tartlmasn destekliyor. Bence dnce ve toplu-
ma dinamizm getiren ana faktr bu. Anayasada garanti
altna alnan demokratik zgrlkleri istismar edenler

274
var. Ancak bu demokratik rejimin riski. Byk ounluk
zgrle inand iin militanlar, rk gruplar ve din
fanatikler aznlkta, marjinallemi durumda.
Gnmzde neden, niin, nasl sorularn aka ve
cesaret ile sorabilen toplumlar sorunlarn zyor. Su-
riye gibi kapal lkeler, canl bir organizma olan toplum
dertlerinin tepedeki bir avu elit tarafndan dzeltilebi-
leceini zannetmekte. Daha dorusu tepeden inme buna
artlandrlm durumda. Bizi kadercilie iten neden
bu. Toplum devlet tarafndan uyuturulmu vaziyet-
te. Bunun en sivri rneini eski Sovyetler Birliinde
grmtm. Souk Sava dneminde Moskovada iki
yl kaldm. Devlet organ Pravda vatandalara toplum
ve dnya olaylarn nasl yorumlamalar gerektiini te-
peden empoze ediyordu. Dnce kontrolnn en canl
uygulan. Robotlam insanlar, birinci snf silah eko-
nomisine sahip olan lkenin temel tketim mallarn ne-
den retemediini soramyordu.
Maalesef Suriye eski Sovyet rejiminin kt bir kop-
yas. Rejim Hafz Al-Assad diktatrlnde suni tedbir-
lerle yayor. Her an patlayabilir. Dnce dondurulduu
iin toplumun tabandan tavana kendini yenileme duru-
mu yok. Assad lse iki ey olur: Kapal kaplar arkasnda
yeni diktatr seilir ve i savaa gideriz. Irak da ayn
durumda. (Arkadamn 1995 ylnda yapt bu tahmin-
ler aynen gerekleti.) Kitleler gvenlik kavram adna
kiisel zgrlklerini feda edebilir. Demokratik gelenei
olmayan Rusyada komnistlerin hl Staline tapmala-
rnn nedeni bu. Bizim de demokratik geleneimiz yok.
Yani yeni bir diktatr atandnda, dnyadan habersiz
halk gvenlik adna rejime apka karmaya devam eder.
Ancak ada dnyada patlak bir lastik olduumuzu g-

275
remeyiz. Bu gerei Suriyede sylesem Bat hayran
olarak damgalanrm. Bayramlarda Sovyet fzelerini
sergileyerek mill duygularmz pompalyoruz. iirme
ile bir rejim ne kadar zaman ayakta kalabilir?
Msrda kan fundamentalist bir dergide okudum:
Editre gre Suudi Arabistan slamiyeti devlet politi-
kas yapt iin Allah tarafndan zenginlikle dllen-
dirilmi. Sac-solcu olsun fundamentalistlerin basit,
sloganc beyinlerinin nasl ilediini merak ederim.
slamiyete inanan, drst, gururlu bir Arap olarak so-
ruyorum: Suudi Arabistan petroln Bat ve Amerikan
teknolojisi ilemedi mi? Irak, Kuveyti igal edince kim-
den yardm istendi? Orta Douda bilimsel dnceye
zemin hazrlayan zgr kltr olmadndan, teknoloji-
de yaratc olmayp takipi olan deil miyiz? Bu sorular
cesaret ile sorup, cesaret ile cevaplamadmz takdirde
Arap Rnesans gereklemez.
Cemal al-Afganiden beri yaptmz byk bir hata
var ve bu ksr dnce emberi krlmad takdirde
deien bir ey olmayacak. Batdan sadece teknoloji
alp kltr faktrn inkr edebileceimizi zannediyo-
ruz. Bat ve Amerikaya bilimsel stnlk kazandran
hr insan dncesi. Yaratc beyni devlet tarafndan
kontrol edilen kutuya koymak imknsz. Bu hatay ran
ah yapmt. Batya devlet bursu ile renci gnder-
di. Ancak ak toplumda okuyan beyin sadece teknoloji
renmiyor. O toplumlara dinamizm getiren basn, sz,
toplant, politika ve din hrriyetinden de etkilenmekte.
Bu zemin olmadan teknolojinin soyut olarak kopya edi-
lemeyeceini anlayan ranl renciler ahn aleyhine
dnmt.

276
 Fanatikler de ak toplumu btn ile anlamad iin,
sadece bat kltrnn olumsuz ynn gryor. te bu
inan ada dnya ile aramza demir perde ekmekte.
Bence Orta Douda bu duvarn ykld tek lke Trki-
ye. Ankara ve stanbulda alt ay kaldm. Evet, ekonomik
sorunlarnz var. Ancak Trkiye blgede demokratik bir
yapya sahip olan tek Mslman lke. Hr basn, siya-
si partiler, tartan insanlar ile lke aray iinde. Bazen
kaoslara srkleniyorsunuz, ama her eye ramen toplu-
munuz tabandan tavana doru kurumsallayor. Shhatli
bir demokrasi iin art olan temel olumakta. Bu sre
zaman alabilir. Ancak soru soran, arayan Trkiye k
yolunu da bulur.

Amerikann ilk kitabnda olduu gibi, lkenin eksi

ve artlarn deiik blmlerde inceleyeceiz. Amac-
mz Yeni Dnyay bir kamera objektiflii ile analiz et-
mek olduu iin, madalyonun her iki yzn de odakla-
nacaz. Yazmzn banda da belirttiim gibi, sizler de
kendi yorumlarnz yaparsanz bu metnin perspektifini
geniletmi oluruz.

277
 BR KSEL GELM SEMNER

Anthony Robbins Amerikann en popler personal

development (kiisel geliim) uzmanlarndan birisidir.
Kitaplar, CDleri ve seminerleriyle dier lkelerde de
n kazanan Robbinsin hayat yks olduka ilgin.
Liseyi bitirdikten sonra annesi ile gelecei konusunda
fikir ayrlna den delikanl 17 yanda evden ayrlr.
Tek bana hayatn kazanmak zorundadr. Eski model
bir Volkswageni vardr. Amcasnn temizlik irketinde
almaya balar. Mesai bitiminden sonra ofisleri, ban-
kalar, okullar temizlemeye balar. Haberi duyan anne
ok kzar ve amcadan olunu iten kartmasn ister;
delikanl evden ayrlmann bedelini demelidir, belki de
piman olup yuvasna geri dner. Tony gazete ilanndan
magazin pazarlayan bir irkette i bulur. Yapt abone
orannda pirim alacaktr. Sempatik, az iyi laf yapan de-
likanl ksa zamanda para kazanmaya balar. Yeteneine
inanan bir mterisi Jim Rohm isimli kiisel geliim uz-
mannn seminerine katlmasn tavsiye eder. Tony haya-
tnn akn bulmutur; bu alanda uzmanlamak.
Jim Rohm ile yakn iliki kurar ve kendisinden i ta-
lebinde bulunur. Gurunun seminerlerini pazarlamaya

278
balar. Gene yapt sat orannda pirim alacaktr. Ba-
arl olur, iyi kazanr. Ancak Tony gen yanda elde et-
tii bu baary kaldramaz ve kendisini sabote etmeye
balar. disiplinini kaybeder, partilerde kaybolur, kilo
alr ve sonuta Californiann kk bir sahil beldesi
olan Venicede minnack bir odaya snr. Bulaklarn
tuvalette ykar, tam bir atalet duygusuyla yarnlarndan
umutsuz, 38 kilo fazlasyla sabahtan akama kadar tele-
vizyon karsndadr.
Bir gn bir arkada ziyaretine gelir; Tonynin iinde
bulunduu artlara ve grnne inanamaz. Bu ziyaret
kiisel Rnesansn balatr. Tony darya frlar, gbe-
ini alkalayarak btn gcyle sahilde koar. Kararn
vermitir, hayat tarafndan yenilmeyecek, toparlanacak,
kendisini fiziki, manevi ve finansal olarak yeniden ina
edecektir. Tony, Jim Rohmun etkisiyle okumaya, sorgu-
lamaya, dnmeye zaten balamtr. Lisede iyi bir -
renci olan, okumay seven delikanl bu tempoyu arttrr
ve psikoloji, sosyoloji, kiisel geliim alanlarnda yz-
lerce kitap okur. rendiklerini hayatna uygulayarak
dzle kmaya balar. Rotasn izmitir, gurusunun
admlarn takip edecek ve kiisel geliim konusunda se-
minerler verecektir. 1982 ylnda 22 yandayken verdii
ilk seminere 7 kii gelir. Moralini bozmaz, inand yol-
da yrr ve zaman iinde lkenin en tannan danman-
larndan birisi olur. Eski Cumhurbakan Bill Clinton,
eski sovyet lideri Micheal Gorbaov gibi birok tann-
m isme de danmanlk yapar.
1997 Martnda Tonynin Unleash The Power Wit-
hin (inizdeki Devi Uyandrn) isimli buuk gnlk
seminerine Denverde katldm. Bu etkinlii anlatmadan
nce Amerikann bir dier toplum kesitinden u man-

279
zaraya ksaca deinmek istiyorum. Seminer Denverin
en pahal otellerinden birisi olan The Adams Markta
dzenlenmiti. Snrl btemden dolay Standish is-
minde kk ve eski bir otelde kalmaya karar verdim.
Otel mterileri Amerikann dier ynn sergiliyordu.
Hayatlarn devletin sosyal yardm ile devam ettiren,
toplumun tabannda kilitlenmi olan bir kesim. Disipli-
ne olup, bir meslek edinen insanlarn sosyal merdivende
ilerleme ansnn bulunduu bir lkede bu insanlar ne-
den tabanda skyor? Herkesin ayn seviyede rekabet
etme yeteneinin olmad insan doasnn bir gerei.
Ak, demokratik bir toplumun riskleri de var. Bireylere
mthi bir bireysel sorumluluk yklyor. Makro seviye-
de retilen refah otomatik olarak toplumun her katma-
nna yansmyor. Pastadan pay alabilmek iin sistemin
iinde olmak ve seilen meslei iyi yapmak art.
Standish otelinin mterilerini izlemek, toplumun ta-
bannda skan insanlar sadece devletin salad sos-
yal yardmlarla yukarya ekmenin olanakszln gs-
teriyordu. Otele kese kdna sarl arap getiren, bunu
lobide yudumlayan, sa sakal birbirine karm, zin-
cirleme sigara ien insanlar sosyal merdivende nasl iler-
ler? Deiik lkelerden gelmi, ngilizceyi at pat konu-
an gmenlerin bile kendilerini disipline edip, alp
mali dzle ktklar bir toplumda bireysel sorumluluk
yklenmeden tutunabilmek olanaksz.
Gelelim seminere. Tony katlmclarn ruhunu canl
tutabilmek iin dinamik mzik ve eitimi birlikte your-
mu. Konumacy beklerken salon yksek voltajl m-
zik ile nlyor, katlmclar sahnede serbest stil dansla
ortamn heyecann arttrmaya alyordu. ki metreyi
akn boyuyla Robbins sahneye frladnda 2.500 kii
lgnca alklamaya balad.
280
 Mesaj ana hatlaryla yle: nsanlar baarsz olma
korkusuyla risk alp ideallerinin peinden gitmiyor. r-
nein kendi iini yapma hayali kuran bir kii byle bir
korkunun altnda ezilip, devlet veya zel sektrde g-
venli bir ie girmeyi tercih ediyor. Her ay belirli bir geli-
rinin olmas, salk sigortas, i gvenlii arzusu bu kii-
yi pasifize edip potansiyelini zorlamasn nlyor ve ha-
yatnn ilerleyen yllarnda kekelerle dizini dvyor. Bu
davran, gerek istei sanat, artist, yazar, i adam
olmak isteyen ama korktuu iin harekete gemeyip g-
venli bir embere kendisini hapseden herkes iin geerli.
Seminerin ilk akam bu korkuyu yenmek iin plak
ayakla iki metre uzunluundaki kpkrmz kmr ate-
i zerinde yrnyor. Tony 6 saat kadar sren, mzik,
insan psikolojisi tahlilleri ve motivasyon yklerinden
oluan bir lemeyle katlmclarn stne stne ge-
liyor. slubu son derece dinamik. Mthi bir temposu
var. Amac, iine dtmz atalet hlini destekleyen
statik dnce paradigmalarn ykmak. Ve bu geni
ok etkili kullanp, srekli tekrarlarla eski paradigmann
duvarlarn paralyor. Bu sreteki samimiyeti, yapt
ie aklnn yannda kalbini, ruhunu da koymas ve bunu
size hissettirebilmesi bence en byk zellii. Bir insan
srekli artan ses tonuyla o kadar saat ara vermeden nasl
konuabilir? Bu arada bendeniz katlmclarn tepkile-
rini grebilmek iin onlar da dikkatle izliyordum. ki
sra nmdeki gen bir kzn sol aprazmdan izlediim
yz ifadesi mthiti. lk saatlerde sradanln koruyan
gen kz, yaplan bedensel hareketler, youn mzik ve
gerek hayat yklerinden oluan mesajlarla patlamaya
hazr bir bomba hline gelmiti, beden dili bunu resmen
haykryordu.

281
 lk akam Tonynin vermek istedii mesajlardan bi-
risi u: Ate zerinde yrme korkusunu yenen bir kii,
idealindeki hedeflere ulamada harekete gemesini n-
leyen korkular da yenebilir; baarszlk durumu gibi.
Hedef kesin inanlar sorgulamak, onlar ykmak. Atein
insan derisini yakt kesin bir inan, nk bir gerek.
Ancak, beynimizi yeniden programlayarak, bir st sevi-
yeye kararak ya da bir baka noktaya odaklayarak bu
kesin inanc deitirebiliriz. Bu 6 saatlik youn bombar-
dmann amac da bu. Tony sizi kademe kademe o nokta-
ya gtryor. Beynimizin byle bir seyahate kabilmesi
iin Tony gibi karizmatik bir koa ihtiya var. Kendisi-
nin de aka yollu syledii gibi byle bir tecrbeyi evi-
nizde tek banza sakn denemeye kalkmayn.
Yry iin salonda ayakkablar, oraplar karl-
d, otel dnda tamtamlar eliinde ate alanna gelindi.
Binlerce katlmc iin on kadar zeri kpkrmz kmr-
le kaplanm, iki metreye yakn yry yolu denmi-
ti. Tony megafonla bir kez daha grledi:
Hayatta istediiniz hedeflere ulaabilmek iin nce
kendi korkularnz yenmek zorundasnz. Sizi u ana
kadar atl brakan korkularnz aileniz ve topluma yk-
leme kolaycln artk brakn. Brakn bu maduriyet
duygusunu artk. Bu akam bu korkuyu yeneceksiniz.
nsan beyni bir bilgisayar gibidir. Ona hangi program
yklediiniz nemli, onu ynlendirebilirsiniz. Ate ze-
rinde yryen bir insan, her alanda hayallerine ulama-
sn nleyen korkularn da yenebilir.
Gruplar hlinde ate yollarnn nnde sraya giren
katlmclara Tony son talimatlar verdi:

282
 Yrrken banz dik tutun, atee bakmayn. Bu
hamleyi yapacak ruh hline girebilmek iin beyninizin
ve fizyolojinizin kararllk iinde olmas gerekir. Yr-
y baaryla tamamlayacanz inancn beyninize de-
vaml iletin ve derin nefeslerle vcudunuzu ayn kararl-
lkta tutun. Beyninizde baar ve evet kelimelerini e
tutun. Yrrken btn gcnzle, Yes, yes, yes!.. diye
barn. (Bu satrlarn yazar yrrken Trkiye, Trki-
ye diye barmt.) Atein br tarafna getiinizde
ocuklar gibi sevinin, zplayn, lk atn, bu baary
kutlayn.
Tonynin profesyonellerden oluan ekibinin yannda,
gnlller ordusunun yardmyla yry kazasz bela-
sz sona erdi. Tony hakl, bu evde tek banza yapabile-
ceiniz bir deneyim deil.
Amerikada Tony gibi birok yaam kou var. Bu in-
sanlarn temel felsefesini ksaca yle zetleyebilirim.
lm deindeki hastalara bakan Avustralyal hemire
Bronnie Ware, yllar iinde edindii tecrbelerini lm
Deindekilerin En Byk 5 Pimanl isimli kitabn-
da toplam. Ana balklar yle:
1- Keke hayallerimden vazgemeseydim.
2- Keke ar youn almayp, ocuklarmla, sev-
diklerimle daha fazla vakit geirseydim.
3- Keke duygularm ifade etme cesaretini gster-
seydim. zellikle de ie atlan negatif duygular stres ya-
ratyor ve o da hastalklara davetiye karyor.
4- Keke dostlarmla balarm korusaydm ve
5- Keke mutlu olmak iin daha fazla gayret sarf et-
seydim.

283
 Genel olarak yaam kolar, hayatlarnn bir dne-
minde kendilerini ksr bir ember iinde kilitleyip, ke-
kelerle yaamlarn krelten insanlarn ruhuna dokunu-
yor, onlar sarsyor, harekete gemek iin motive ediyor.
nk hayat ok ksa ve onu kekelerle tketmemek
gerekiyor; olayn z bu. Bu arada siz keke kelime-
sinin nasl doduunu biliyor musunuz? Eer ile meer
evlenmiler keke isminde bir ocuklar olmu.
Purdue niversitesinde bir yazarn konferansn ha-
trlyorum. Konumacya gre sosyal bilimlerde, roman
ve ykde baarl olmann srlarndan birisi, gzel an-
latlan olaylarla ana konuyu desteklemektir. Tony bunu
ok baarl bir ekilde yapyor. Seminerin ikinci gn
bunun gzel rneklerini verdi. Amerika ve dier lke-
lerde zor artlar altnda hayallerine ulaan insanlardan
rnekler anlatt. Bu insanlar nce hayatta ne yapmak is-
tediklerine ak ve net bir ekilde karar veriyor. Bu me-
saj beyne byle verilmeli, zikzaklarla, belkilerle deil.
Sonra bu hedefe ulaabilmek iin btn gleriyle odak-
lanyorlar. Yaadklar hayal krklklarn bir ders olarak
grp, ondan renip, ayn hatay tekrar etmemeye al-
arak yollarna devam ediyorlar.
Konumacy dinleyelim:
Davranlarmz iki duygu kontrol eder; ac ve zevk.
nsanlar bilinli veya bilinsiz olarak bu iki drtnn
etkisi altndadr. rnein sanat olmak isteyen bir kii
acaba baarsz olur, hayatta ac m ekerim korkusu
ile hayalini elleriyle ldrp, sevmedii ama kendisine
sabit gelir getiren bir ite bordro mahkmu olarak alr.
Bunun yannda risk alan, hedefine ulamann kendisine
mr boyu salayaca mutlulua odaklanan insan, bu

284
srete tkezledii zamanlar da olsa neticede hedefine
ular. Kendimden rnek vereyim: Hayat yarna ba-
ladmda param ve niversite eitimim yoktu. Btn
isteim insan psikolojisini renip milyonlarca insana
yardmc olmakt. Bu alanda 700 kadar kitap okudum.
Los Angeleste, Jim Rohmun seminerine bankadan bor
alarak katldm. Daha dorusu banka yetkilisi byle bir
durumda kredi vermediklerini syledi, ama benim gibi
19 yandaki bir gencin heyecan ve renme akna say-
g duyan bir yetkili bana kendi czdanndan bor verdi.
lk yllardaki baarszlma ramen ylmadm. Fiziki
grnm iyi deildi. Doru yemek yemeyi renerek
38 kilo verdim. nce kendimi reform ettim ve bugn
karnzda kounuz olarak bulunuyorum.
Mzik eliinde yaplan hareketler, danslar, motivas-
yon ykleri ieren mesajlarla ikinci gn tamamladk.
Seminerin nc gn, gemiteki kt tecrbelerin
zihnimizden nasl silinip yerlerine yeni hedefler konula-
can ieriyordu. Bu ereve iinde sigara, iki, uyutu-
rucu madde veya psikolojik ykm getiren olaylarn etki-
sinden nasl kurtulanaca konu edildi. Tonye gre bu
alanda atlmas gereken ilk adm doru sorular sorarak
eski inan sistemini ve onun pekitirdii paradigmalar
ykmak. Tezini canl rneklerle gstermek iin katlm-
clar arasndan gnllleri sahneye davet etti. Orta yal
bir hanm gzyalar iinde hayatn karartan olay an-
latt:
Eim yedi sene nce bir gen kz uruna beni terk
etti. Arkadalarma dedikodu malzemesi oldum. Haya-
tm karard, olayn etkisinden hl kurtulamyorum.
Tony grledi:

285
 imdi yedi sene ncesinde yaamyoruz!
Ama hl olayn etkisini zerimden atamyorum.
Tony:
Hayatta nemli olan olaylar doru yorumlamaktr.
Beyin bilgisayarna yklediimiz program fiziki ve ruhi
davranlarmz ynlendirir. Ei tarafndan terk edilen
bir kadn bu olay iki farkl adan deerlendirir: G-
zel olmadm, ya da cazibemi kaybettiim iin yalnz
kaldm. Veya: Beni takdir edecek bir bakasna rastlar
mutlu bir yuva kurarm. lk yorum eklini seen kadn
hayat tarafndan yenilmitir. kinci yorumu yapan ise ha-
yat yenmitir. Bu srete doru yorum yapabilmek iin
ak, net, drst ve cesaretli olmak durumundayz. Ve
mutlaka sorumluluk yklenmeye hazr olmalyz. Ken-
dini disipline et. Doru yemek yemeyi ren, spor yap,
kilolarndan kurtul. Eitimini gelitirmek iin oku veya
akam okullarna devam et. Diplomaya ihtiyacn varsa
niversiteye git. Bildiin gibi bu lkede bu konuda bir
ya snr yok. Okula gidecek paran yoksa bankadan kre-
di al. Birok banka dk faizle eitim kredisi veriyor,
geri demede de kolaylk salyorlar. Yeni bir arkada
grubuna dhil ol. Srekli olarak, Kendimi gelitirebil-
mek iin neler yapabilirim? diye dn. Soru soran be-
yin cevaplar da bulacaktr. Cuma akam ate zerinde
yrdn. Bunu eski inan sistemini ykarak baardn.
Yoksa ayan yanard. imdi beynini dier alanlarda ye-
niden programlamaya bala. Bunu yapabilmen iin nce
karar vermen sonra da cesaretle uygulaman gerekir. Ka-
rar vermesen ate zerinde yryemezdin. Yeni hamleler
yapmaya hazr msn? Yapabileceine inanyor musun?

286
 Dinleyicilerin youn alklaryla da cesaretlenen ha-
nmn yzne renk gelmeye balad. Gzyalarn sildi,
alkn dozu ykseldi, iskemleden kararllkla inen ha-
nm btn gcyle:
Evet, inanyorum!.. diye haykrd.
Televizyonda kiliselerden yaymlanan programlarda
ayn tarz yaklamn din motiflerle uygulann gr-
mtm. nanlarna gre orada kiinin elinden tutan
Hz. sa oluyor.
40 yalarnda, yirmi yldr sigaray brakamamaktan
yaknan bir adam sahneye geldi. Salonda t kmadan
izlenen konumay aktaraym:
Neden sigara iiyorsun?
nk bana zevk veriyor.
Yani beyninde sigara imeyi zevk unsuruna bala-
dn.
Herhlde.
Herhlde deil, yle. Kesinlikle yle. Yllardr bey-
nini bu ynde programladn.
Evet haklsnz.
Sigara imeyi ac faktrne balayp, zehrin vcu-
dunu yava yava kerttiini dndn m?
Genel olarak sigarann zararn biliyorum. Ama zevk
aldm iin iiyorum.
Beynini genel olarak programlayamazsn. Ona gayet
ak ve kesin mesaj vermek zorundasn. Srekli olarak
merdiven ktnda neden nefes nefese kaldn d-
nmelisin. Sigarann kanser ve kalp hastalklarna yol

287
at bilimsel bir gerek. Milyonlarca insan dnyada
bu nedenle lyor. Bu lm ordusuna dhil olmak m
istiyorsun? Eline her sigara alnda onu sana zevk ve-
ren bir ara olarak deil, tabutuna aklan bir ivi olarak
gr. Kanser veya kalpten ldnde arkanda kalacak o-
cuklarn dn. Sana karlksz sevgi veren o masum
yavrularn ykmn dnebiliyor musun? Daha pratik
olarak u konulara odaklan: Neden nefesin le gibi ko-
kuyor? Grip olduunda neden zift gibi balgam kusup,
gsn paralanacakm gibi ksryorsun? Dumann
di etleri ve yzn karartp gz altnda glge gibi le-
keler yaptn grmyor musun? Sigara imeyi zevke
deil, ac unsuruna bala. Youn olarak bu dncelere
odaklandn takdirde beynin de otomatik olarak o yn-
de programlanacak. Bu srete hastanelere git. Kanser
ve kalp hastalar ile konu. Onlarn grleri de eski
inancn krmaya yardmc olacak. Bu hamleyi hemen
ama hemen yapmalsn. Ertelemek yok, ertelersen zehir
seni yener.
Sigara tiryakisi bunu hemen yapaca szn verdi.
Youn alk ve mzik eliinde iskemleden kalkan adam
sahneyi terk ederken vcut dili, omuzlarnn diklii, y-
zndeki kararllk ifadesi ile emin admlarla yeni bir yol-
cua kar gibiydi. Gerekletirebildi mi? Onu bilemem.
Ancak kahve arasnda tantm, gemite bu semineri
alan iki eski tiryaki kendilerinin bu sava kazandklarn
syledi.
Tekrar ediyorum, Tony ok gl ve karizmatik bir
konumac. ri cssesi, haykran sesiyle sorduu sorular-
la karsndaki insann inan sistemini sarsyor. Yukarda
sylediklerinin hibirisi atom fizii deil. Sigara ienler
bu eit tleri, ikazlar milyon defa duymulardr. En

288
basiti ile sigara paketinin zerinde ldrr uyars var.
Ama Tony gibi bir dev yznze haykrnca minnack
kalyorsunuz. Sahnede sanki bir aslan ile bir farenin di-
yalounu izlemektesiniz. Ve unutmayalm ki katlmclar
48 saat nce bir imknsz gerekletirip kmr ateiy-
le kapl iki metrelik kpkrmz yolu yrm ve mthi
bir z gven patlamas iinde. Ayn z gveni byk bir
cokuyla yaayan 2.500 kiinin mzik eliinde yaratt
mthi ortam da dnelim. Argo tabiriyle insanlar gaza
gelmeye de msait.
Seminerin son gn doru yemek yeme konusu ince-
lendi. nk harekete gemek iin enerjiye ihtiyacmz
var ve Tonynin hakl olarak inand gibi bu dinamiz-
mi yaratan salkl gdalar. Ar, yal yemekler hazm
zor olduu iin vcuttan enerji alyor. nk sindirim
vcudu yoran bir sre. zellikle gece ge saatlerde
yenen ar yemekleri tebilmek iin vcut enerjisini
harcyor. Onun iin yataktan yorgun kalkyoruz. Sebze,
meyve, kuru yemi ve tahl arlkl gdalar yenmeli. Bu
srete gnde en az iki litre su iilmesi de tavsiye edi-
liyor. Bedene oksijen pompalamak iin spor yapmak da
art. Bunlarn hepsi imdilerde bilinen gerekler. Unut-
mayalm ki bu konular 1990larda yeni gndeme geli-
yordu. Hele hele Amerika gibi fastfoodun vatan olan
bir lkede bu mesajlar bugnk kadar popler deildi.
Geri bugn hl McDonalds, Burger King, Kentucky
Fried Chicken ve pizza, Amerikan yemek kltrnn bir
paras ama zellikle de son on be yldr salkl yemek
yeme kltrnn gelitii de bir gerek. niversiteler,
bamsz aratrma merkezlerinin almalar ve sokak-
taki gzlemler fastfood kltrnn halkn saln nasl
bozduunu gsteriyor. rnein bugn Amerika dnya

289
obezite ampiyonluunu elinde tutuyor. 90lar ncesi bu
gerekleri haykranlarn sesi kamuoyunda pek karlk
bulmuyordu. Kalp damar hastalklar ve kanserin artma-
syla halkn bu konulara ilgisi artt.
Tony doru yemek yeme kltrnn komutanlarn-
dan. Sigara, iki ve hayvan rnlerini pazarlayan ir-
ketlere kar. Seminerlerime katlmc saysn drr
m? gibi bir hesaba girmeden grlerini ak ve net
bir ekilde savunmas takdire deer. Protein konusunda
lobilerin kamuoyunu artlandrdna inanan konumac,
yumruklaryla gsne vurup yle dedi:
Hayvan rnleri yenmedii takdirde protein eksik-
liinden vcudun zayf deceini iddia ediyorlar. Bana
bakn, bu csse bu rnleri yemeden nasl yayor?
Bu yorumu bir oturumda ara vermeden saatlerce ko-
nuan bir kiiden dinlemek elbette ki ok etkili oluyor.
Arkamda oturan bir hanmn arkadana: Yahu bu nor-
mal bir insan m? Bunun ii gelmiyor mu? Bu enerjinin
kayna nedir? diye sorduunu duydum.
Tony ya ve eker oran yksek olduu iin dondur-
maya ve vcudu suni olarak uyarp kalp arpnts yap-
t iin kahveye de kar. Amerika bu iki rnn tke-
timinde dnya lideri. Ve Tony inanc dorultusunda, hi
ekinmeden bunlara sava ilan ediyor. Konumacya
gre birok doktor, diyetisyen, salk kou bu rnlerin
yan etkilerini biliyor, ama hastalarn kaybetmeme uru-
na gerekleri sylemiyor.
Konumacnn amac din, inan, milliyet, rk ayrm
gzetmeden btn insanla seslenmek. nk insano-
lunun korkular evrensel ve insanlar her lkede yanl

290
yemek yemekten hastalanyor, kendilerine z gvenleri-
ni kaybettikleri iin hayal krklklar yayorlar.
Seminerde mhendis olan Pakistanl Tahir ve
Trkiyede iki sene yaam Amerikal sosyolog ei He-
ather ile tantm. Mslman olduklarn sylediler. Tahir
u yorumu yapt: Bizde, Hristiyanlarda olduu gibi tek
yol kavram yok. Cennete gidebilmek iin tek yol Hz.
say Allahn olu olarak kabul etmektir demiyoruz.
Ayrmc deiliz. Hacca gittiimizde her rk, renk ve mil-
letten olan inananlar gryoruz. Peki, neden slamiyeti
ada normlarda sanayi toplumu insanna sunamyo-
ruz? Neden evrensel bir ortamda giriimci, dinamik, z-
gr iradeli insanlara hitap edemiyoruz? Neden byle bir
toplant Pakistanda yaplmyor, yaplamyor? Pakistan
ynetenler atom bombasna sahip olunca lkenin dn-
ya g merkezlerinden birisi olacana inanyor. Byle
bir g ne kadar kalc ve gereki olabilir? 21. yzylda
kltr, sanat, edebiyat, oulculuk, din hogr ile bes-
lenmeyen bir sistem ayakta kalabilir mi?
Heathere gre, slamiyetin an insanna hitap
edebilecek ekilde sunumu ancak Trkiyede gerekle-
ebilir. lkenin laik yaps iinde zgr din adamlar,
aydnlar, sosyologlar ve halkn byk ksmnn onay ve
katlm ile bu Rnesans yaplabilir. Kahve molas ksa
olduu iin salona dndk. Tony bir kede katlmcla-
rn sorularn cevaplyordu. Hakikaten bu adam hi din-
lenmiyor mu? ii gelmiyor mu?
Son blmde Tony genel bir zet yapt, enerji seviye-
sini ykseltecek hareketler gsterdi, sorular cevaplad
ve u cmlelerle semineri noktalad:

291
 Kr krne kimsenin takipisi olmayn. Kiisel ge-
liim uzmanlarnn kitaplarn okuyun, CDlerini dinle-
yin. Beyninizi devaml olarak besleyin. Ancak asla unut-
mayn ki sonuta hayatnz yoluna koyacak olan yine
sizsiniz. Baar prensiplerini srarla uygulayn. Kimse
sizin adnza spor salonuna gidip, sizin iin kas geliti-
remez. Ve asla unutmayn ki hayat rotanz izmezseniz
hayat veya bakalar sizin iin izer. Geminizin kaptan
siz olmalsnz.
Tonynin karizmasndan etkilenen bir katlmcnn
yksek sesle: Cumhurbakanlna aday ol! diye hay-
krmas salonda son bir alk tufannn domasna neden
oldu.
Seminer bitiminde katlmclar lobiye akp sohbet et-
meye baladlar. Deiik lkelerden gelen katlmclar-
la tantm; Belikal, sko, ngiliz, Alman, spanyol,
Japon, Rus, inli ve Pakistandan gelenlerle ayakst
konutum. Hepsi mthi etkilenmiti. Eminim dier l-
kelerden gelen katlmclar da vard. Ayn semineri daha
nce alan Amerikallardan dinlediim hayat yklerin-
den birkan aktaraym. 30 yandaki Rick, alt sene
nce ar bir trafik kazas geirmi. Komada bir ay ka-
lan delikanlya doktorlar yaama ans vermemi. Ancak
zamanla toparlanan gen bir arkadann tavsiyesiyle
Tonynin CDlerini dinleyerek yeniden yaama coku-
suna kavumu, hayatna anlam katm. Bu kaza neden
benim bama geldi? diye isyan edeceine, Ksa za-
manda nasl iyileip hayata dnebilirim, iyi bir baba ola-
bilirim? sorusuna odaklannca kiisel enerjisi o nokta-
ya akmaya balam. Rick bu kazann kendisine Allah
tarafndan verilen bir uyar olduuna inanyordu. Drt
ocuu olan delikanl ilk dnemde evlatlaryla ilgilene-

292
memi, ama bu ikinci yaama ans ile iyi bir baba ol-
mas gerektiine inanp hayatna yeni bir anlam katm.
Bu noktada bir parantez amak istiyorum. Konudan
kopmayacaz, sadece vereceim rnekle, Bir ben-
zerlikten bahsedebilir miyiz? diye sesli dneceim.
Ricki dinlerken isyan etmeme konusuna vurgu yapt-
nda Prof. Dr. Mim Kemal keyi hatrladm. kenin
kz Nazlnn Down sendromlu domas doal olarak
ailede byk bir znt yaratm. Kendisini toparlayan
ke hayatn iyi bir baba olmaya adam. Sevgili hoca-
mza bu srete klavuz olan tasavvuf olmu. Kendi ifa-
desi ile: Nazl, Down sendromlu dodu diye kendimi
kahrederek, isyan ederek bir yere varamam. Allah bunu
bana verdiyse eer bunun bir hikmeti vardr diye d-
nebilmek tasavvuftur. Ben bu hikmeti anlamaya ve gr-
meye altm. ke, Yaral Ceylanlar Kulb isminde
kurduu dernekte Down sendromlu ocuklarn bir araya
gelmesi, mzik almas, folklor oynamas iin ortam
yaratyor. Hocamzn bu abalarn, tasavvufla tanma-
sn dernek ile ayn ismi tayan kitabndan okuyabilirsi-
niz (Sufi Kitap, 2015). 2015 ubatnda Mersinde hun-
harca ldrlen zgecan Aslann babas Mehmet Aslan
da tasavvuf inancyla acsna bir anlam katarak evladnn
adn lmszletirecek, zellikle iddet gren kadnlara
destek verecek, psikologlarn alt bir merkezin ku-
rulmas iin aba sarf ediyor.
Tasavvuf ats altnda hayatna yeni bir anlam katan
saysz rnek var. Sizler de evrenizde buna ahit olmu-
sunuzdur. Tonynin sekler bir zeminde koluk yaptn
bilerek soruyorum: nsan ruhunu onarmada din motif-
lerle desteklenmi yaklamlar da modern psikolojiye
yardmc olabilir mi?

293
 Dnelim seminerde tantm katlmclara. Dallasta
retmen olan Mary, kiilik grubumuza yksn an-
latt:
Fazla kilolarm bir trl atamyordum. Her trl
diyeti denedim ama bir faydas olmad. Daha ok stre-
se girdim, daha ok yedim, daha fazla kilo aldm. n-
san iine kamaz olmutum. Kilolarm saklamak iin
Dallasn boucu scanda ceket giyiyordum. Eim beni
terk etti. Hafta sonlarnda arkadalarm dansa giderken
ben televizyon karsnda elime ne geerse yiyordum.
Annem ve babam bile beni eletirir olmutu. Bir arkada-
m Tonynin seminerine katlmam nerdi. Binlerce kii
arasnda en kilolu olmaktan korkup srekli erteliyor-
dum. Arkadam zorlaynca Dallasta dzenlenen semi-
nere katldm. Zevk ve ac ikilemini renmek hayatm
deitirdi. Spora baladm. Protein ile karbonhidratlar
kartrmadm. Daha ok sebze ve meyve tkettim. Ken-
dime bir i ses gelitirdim, o benim diyetisyenim oldu.
Bana srekli olarak: Bu ekilde beslenmeye devam et.
Sabr edersen kilolar eriyecek! diye seslendi. Yenilme
eilimi gsterdiim anlarda o ses bana btn gcyle:
Vcuduna zehir alma, sihir bozulmasn, doru yolda-
sn, disiplinini koru! diye haykrd. Beynimi srekli ola-
rak bu mesajla besledim. Gemiimde bana zevk veren
yanl yiyeceklerin aslnda uzun vadede bana ac verdii
bilincine eritim. Bu ilke beynime kaznd, yol haritam
hline geldi. Bir senede 50 kilo verdim. Diyet ok se-
vimsiz bir kelime, ben diyet yapmyor, sadece doru ye-
mek yiyorum. Aslnda bu bilgiler ok basit: eker, un,
kzartma yiyecekler yeme, kaya tuzu kullan, protein ve
karbonhidratlar kartrma, bol sv al, spor yap. Bilgi
basit ama btn sorun onu uygulamakta. Tonynin yard-

294
myla ben olay nce beynimde zdm, gerisi otomatik
olarak geliti.
lk defa Tonyyi dinleyen katlmclardan da ksaca
bahsedeyim. Brezilyal film yapmcs Carlos 50 yala-
rnda, asker tral sevimli bir insand. Eitimini New
York niversitesinin Film Blmnde yapm, bir sre
Los Angelesta altktan sonra lkesine dnp evre
kirlenmesi zerine belgesel ekmeye balam. Proje-
nin maliyetini 5 milyon dolar olarak hesaplayan Carlos,
sadece 2 milyon toparlayabilmi. Zaman iinde bteyi
arttramaynca da belgeseli yarda brakm. Moral -
knt iindeyken kz kardei onu bu seminere yollam.
buuk gn iinde byk moral depolayan Carlos:
Ate zerinde yryen bir insan 3 milyon daha topla-
yabilir. Brezilyaya dnnce projemi anlatmak iin daha
fazla kap alacam, diyordu.
Colorado niversitesinin Sosyal Bilimler
Blmnden mezun olan Brent, hayatta ne yapmak iste-
diini sorgulayan bir genti. Amerikada da yeni mezun-
lar ideal ilerini bulmada bir bocalama dnemi yayor.
Kimsenin ayaklarnn altna krmz hal falan serildii
yok. Brent bilgisayar zerine kitaplar satan bir irket
kurup, zamanla yabanc lkelerde de ubelerini amak
istiyordu. Acaba baarsz olur muyum korkusuyla bu
giriimini srekli erteleyen 24 yandaki delikanl y-
le demiti: u an dnyay fethetmeye hazrm. Proje-
mi neden daha fazla erteleyeyim? Zaman sratle akyor.
leride dizlerimi dveceime ie girieyim. Pazartesi
bankaya gidip kredi ilemlerine balayacam. Batarsam
genken bataym, daha abuk toparlarm.

295
 Tom ve Alice isimli kardeleri babalar Atlantadan
seminere gndermi. Tom 13, Alice 14 yandayd. Bu
iki sevimli gencin yzlerindeki kararllk, kendilerini
ifade edi tarzlar, parlayan gz bebekleri, kibarlklar
herhlde bir lkenin sahip olabilecei en byk zengin-
liklerden birisi olmal. Geleceklerine dair henz kesin
bir planlarnn olmadn, bu seminerin okuldaki per-
formanslarna ok faydas olacan sylediler. Tom g-
lmseyerek: Artk hibir eyin mazereti yok, kontrol
bende! dedi. Eer Tony bu yataki bir ocua bu gveni
verebiliyorsa, tek kelime ile insanlk adna hell olsun.
Seminerde Erdal isminde bir vatandamz ile de tan-
tm. Gsndeki isim kartndan Trk olduunu anlayp
selamlatm. Ksa bir hobeten sonra vatan kurtarma-
ya baladk. Erdal, Orta Dou Teknik niversitesinden
mhendis olarak mezun olup mastr iin Amerikaya
gelmi. Uluslararas bir irkette alan delikanlnn
Trkiye iin syleyebilecei tek olumlu kelime yoktu.
Hayret, byle iyi eitimli bir insann z gveni nasl bu
kadar dk olabilir? Dnyada sorunsuz bir toplum var
myd? Kalknm lkelerde bu hamleyi sihirli bir politik
ideoloji ile deil, her alanda yetitirdikleri kaliteli insan
sayesinde yapmamlar myd? Kendisi de iyi eitimiyle
alannn en iyilerinden olup, Trkiye iin tek kiilik bir
ordu olamaz myd? En basiti ile alma arkadalarn
turist olarak Trkiyeye yollayamaz m? Amerikada be-
lirli bir ekonomik gce sahip olup Trk lobilerine ba-
ta bulunamaz myd? Orta Dou Teknik niversitesi gibi
dnya apnda bir niversitede eitim almann bireye
ykledii bir moral sorumluluk yok muydu? Gcmz,
yeteneimiz lsnde Trkiye iin bir eyler yapmann

296
verdii manevi bir haz olamaz myd? Bir duvarla ko-
nutuumu anlaynca yanndan ayrldm.
lk kitabmzda da vurguladm gibi, Amerika bir te-
zatlar lkesidir. Bir yanda Standish Otelinin mterileri
gibi toplumun tabannda kilitlenip, devlet yardmyla ya-
amlarn srdrenler, dier yanda ise baar iin snrn
gkyz olduunu haykran Tony gibi kiisel geliim
kolar ve onlara inananlar. Ksacas, kazanan ve kay-
bedenler. Tezim odur ki Amerika 21. yzylda da radikal
bir toplumsal deiime uramadan yoluna devam ede-
cek, nk toplumun kazananlar ounlukta.

297
 DORU YEMEK YEME ZERNE

Soyad benzerliine ramen John Robbins ve Ant-

hony Robbins arasnda akrabalk ba yok. John,
Amerikann en nl dondurma firmalarndan birisi olan
Baskin Robbinsin sahibinin olu. Yeni Dnyada zel-
likle son yirmi ylda yaygnlaan vejetaryen hareketinin
ileri gelen szclerinden olan John Robbinsin hayat y-
ks olduka ilgin.
John 18 yanda iken irketleri insan salna zarar-
l olan hayvan rnleri satt iin aile servetini redde-
der. nancna gre bu maddelerin vcuttaki olumsuz ne-
ticeleri sonucu kalp hastalklar, kanser, damar sertlii,
tansiyon ykseklii, sindirim zorluu... ortaya kmak-
tadr. Vcudun doal gdalar ile daha shhatli olacan
savunan delikanl, grlerini derinletirmek iin haya-
tn bu konuya adar. Baba evini terk edip ei ile birlikte
British Columbiaya yakn kk bir adada basit bir ka-
bin ina eder. Yiyeceklerini bahelerinde yetitiren ift
ylda sadece 600 dolar masrafla yaamlarn srdrr.
John niversiteye gitmez. Ancak akademisyenlerin ara-
trmalarn yakndan takip edip, laboratuvar olarak kul-
land bahesinden rendii pratik bilgiler ile bilimsel

298
verileri yourur. Meyve, sebze ve tahllarn vcuttaki
olumlu etkilerini somut olarak gstermeye balar.
Bir gn annesinden amcasnn kalp krizinden vefat
ettiini renir. Cenaze trenine katlmak iin eve dn-
dnde babas ile arasnda u konuma geer:
Amcam 56 yanda ld. Bu gen bir ya. Rahmetli
hayvan rnlerine ok dknd. Sindirimi zor olan bu
maddeler damarlarn tkam olmasn?
John sen hl o eski hayalci gensin. Amcann l-
m ile hayvan rnleri arasnda hibir iliki yok. Kendisi
iinden dolay ok stres altndayd. lm nedeni stres.
Delikanl tartmay uzatmaz, tren bitiminde kk
evine dner. John yllar sren alma sonucu Diet For
A New America isimli almasn tamamlar. Kitap uzun
sre New York Timesn en ok satan eserler listesinde
yer ald. Yazar bir anda radyo, televizyon ve konferans
evrelerinin talep edilen konumacs olmutu. nanlar
iin yz milyonlarca dolar aile servetini reddeden ka-
lemden kan grler ilgi ve saygnlk yaratyor.1
Bu arada Johnun babas kalp krizi geirir. Sol g-
znde de gr kayb balar. Amerikann en tannm
doktorlarndan birisine gider. Tahliller sonucu doktor:
Damarlarnzda phtlama var. Kan vcudunuzda
serbeste dolaamyor. Bunun iin sknt ekiyorsu-
nuz. Size modern tbbn nerdii en iyi ilalar yazarm.
Ancak bunlar size sadece geici bir rahatlk verecektir.
Uzun vade iin yaam tarznz deitirip doal gdalar-
la beslenmek zorundasnz, dedikten sonra, baba-oul
1. John Robbins Diet For A New Americay 1987de yaymlad. Ya-
zarn ikinci kitab Reclaiming Our Health 1996da basld.(Konuya
ilgi duyanlar birbirini tamamlayan bu iki eseri birlikte okumaldr.)

299
arasndaki ilikiyi bilmeden kitaplndan Diet For A
New Americay alp: Bu kitab okumanz iddetle tav-
siye ederim. Vcudun ilalar ile deil, doal gdalar ile
temizleneceini bilimsel olarak tartyor, der.
Baba Robbins bir ey sylemeden kitab alr, okur ve
oluna telefon eder:
John, evi terk ettiinde senin hayal peinde koan bir
delikanl olduunu zannetmitim. nanlarna sayg du-
yuyorum. Fikirlerini, idealizmini anlamadm iin zr
dilerim.
Baba Robbins olunun tavsiyelerini takip ederek
doru yemek yemeye balar. Hayvan rnlerine, yal
yemekler ve kzartmalara dokunmaz. Yrye balar.
Zamanla vcudu temizlenir. Kolesterol der, gs
arlar sona erip gz eski vizyonuna kavuur. Ar
eker nedeni ile doktorlarn kesmeye karar verdii sa
aya da eski shhatine kavuur.2
John Robbinsin yannda tannm tp doktorlar Dee-
pak Chopra, Andrew Weil, Michael Klaper ve dier sz-
cler de doru yemek yeme ile temel hastalklarn nle-
nebileceine inanyor. Diyet sevimsiz bir kelime olduu
iin doru yemek ifadesi tercih ediliyor. Zira bu bir
yaam ekli, geici olarak takip edilen bir program deil.
Alternatif tp, ya da Preventive Medicine (nleyici
tp) denilen bu ekoln grleri yle zetlenebilir: Bu-
gn Amerikada 130 civarnda tp fakltesi var. Bunlar-
dan sadece 50 kadarnda hastalk-beslenme-salk iliki-
sini inceleyen merkezler mevcut. Klasik tp eitiminden

2. John Robbins babas ile olan ilikisini 1992 ubatnda Salt Lake
Cityde Higland High Lisesinde verdii konferansta anlatmt.

300
geen doktorlar hastaln sonucuna mdahale ediyor.
rnein baypas ameliyat ile hastann kalp problemini
zyorlar. Ancak bu operasyonlar ok pahal ve yan
etkileri olabiliyor. phesiz baypas yaplma aamasna
gelmi olan bir hastaya bu ameliyat mutlaka yaplmal.
Ama kkl zm iin insanlara, doal gdalarla besle-
nince vcudun patlama noktasna gelmeyeceinin anla-
tlmas art. Eitim art yani. Salk iin kann vcutta
engelsiz dolamas gerekli. Kolesterol ieren hayvan
rnleri sindirimi g olduu iin kan damarlarnn da-
ralmasna neden oluyor; zellikle de ilerleyen yalarda.
Gsteki skma kalp krizinin habercisi oluyor. Sebze,
meyve ve tahllar sindirimi kolay olduu iin kan ph-
tlatrmyor.
nsanolu yemek ve susuz gnlerce yaayabilir. An-
cak hayat iin her an oksijene ihtiya var. Kolesterol
sonucu daralan damarlar vcuda oksijen tanmasn da
zorlatryor. Hlsizlik yaratan neden bu. Oksijen se-
viyesini arttrmak iin mutlaka spor yaplmal. Sigara
vcudu kirleten bir zehir. Fabrika, ev bacalar bile te-
mizlenmek zorunda. Bunu bacada yapabiliyorsunuz ama
insanolunun byle bir imkn olmad iin en doru
yol sigaraya dokunmamak.
Birok hastala yol aan stresi yaratan faktrler ne-
lerdir? Bir tanesi olaylar yorumlay eklimiz ve bu-
nun davranlarmza yansmas. nsanlar iyimser veya
ktmser bak alarna gre olaylar deerlendiriyor.
Olumlu yorum yeteneine sahip olan kiiler bardan
dolu tarafn da grebiliyor ve iradeleri dnda gelien
olaylara mmkn olduu kadar taklmyor. Dolaysyla,
kontrolleri altndaki olaylar iyi organize ediyorlar. r-
nein depremin ne zaman ve hangi iddette olacan he-

301
nz bilemiyoruz. Fakat imento ve demirden almadan
depreme kar dayankl binalar ina ederek depremin
etkilerini azaltabiliriz, Japonyada olduu gibi. Olumsuz
bak asna sahip olanlar ise hayat tarafndan eziliyor.
rnein i kurma giriimi baarszlk ile sonulanm
bir kii dnelim. Eer bu ahs iyimserse, tkezleyen
hamlesini dnyann sonu olarak grmeyip gelecek iin
bir tecrbe olarak kullanr; hatalarndan renir ve on-
lar yeni giriimlerinde tekrar etmez. Ktmser ise bir
buhrandan dierine srklenir, baarszlndan evre-
yi sorumlu tutup iine dt dar emberi kramaz. Bu
bak alar hayatn dier alanlarna da uygulanabilir.
Olaylar yorumlay eklimizin fiziki yapmz zerinde
byk etkisi var. Ac bir olaydan sonra aniden salarn
beyazlamas veya dklmesi, kronik ba ars, lser
gibi hastalklar ortaya kabiliyor. Profesr Martin Se-
ligman, Learned Optimism (renilen yimserlik) isimli
kitabnda beynin pozitif deer lleri ile beslendiinde,
iyimserliin kiiliin bir paras hline gelebildiini r-
neklerle gsteriyor. Yazara gre ktmserlik aln yazs
deil.
30 Haziran 1997 tarihli Newsweekte 100 yana ka-
dar yaayabilmenin yollarn inceleyen bilimsel bir ara-
trma yaymland. Vcudu ve zihni fiziksel olarak g-
lendiren ve ypratan unsurlar arasnda iyimserlik-ktm-
serlik ikilemine de geni olarak yer verilmiti. Konu ile
ilgili gr sorulan 100 yandaki Philip Carret isimli,
kendi iinden yeni emekli yle diyordu: Ktmserlik
hayatn zehridir. Birok karamsar insan tandm. Hepsi
erken yata ld.3 Ayn makalede 104 yandaki An-
gelina Strandal da iyimserliinin yan sra uzun yaam-
3. 30 June 1997. s. 67.

302
n vejetaryen olmas ile iki ve sigara kullanmamasna
balyordu.4 Aratrmaya gre meditasyon ve spor stresi
drmeye yardm eden nemli unsurlar.
Doru yemek yemenin ya saatini geriye evirdii
doru. Beden doal gdalar ile iten temizlenince o k
da da yansyor. Cilt parlaklap gerginleirken, yallk
izgileri de kaybolmakta. Deiik eyaletlerde tantm
vejetaryenler gerek yalarndan 10-15 yl gen gsteri-
yordu. Vejetaryenlie ne kadar erken balanrsa salk
iin o kadar iyi. Ancak ileri yalarda bile bu prensiplere
tam olarak uyulduu takdirde vcut ksa zamanda ken-
disini detox edebiliyor, elbette ki profesyonel yardm da
alarak. Yani zamann ge olmas gibi bir durum sz ko-
nusu deil, zararn neresinden dnlrse krdr dn-
cesi.
1992 ylnda 46 yanda Cumhurbakan seilen ve
iki dnem bakanlk yapan Bill Clinton fastfood d-
knyd. McDonalds ve benzeri yerlerde halk ile i
ie ekilmi fotoraflar sk sk basnda yer alrd. Bir
sabah kousu sonras byle bir ortamda kalorisi gayet
yksek hazr kahvalty devirirken ekilen resimleri po-
litik amala basna servis ediliyordu; sade vatandalara
ben de sizlerden biriyim mesaj vermek zere. Bu fo-
tomontajsz fotoraflar Clintonun fazla kilolarn gs-
teriyordu. 54 yandaki Clinton o gne kadar Amerikan
bakanlar iinde en gen olanyd. Beyaz Saraydan
ayrldnda Clinton yanl yemek yeme alkanln
devam ettiriyordu. Ancak o dnemde eski bakan kalp
krizi geirdi. Aralarnda Dr. Mehmet zn de bulun-
duu bir heyet tarafndan acil ameliyata alnan bakan
4. A.g.e., s. 57.

303
ksa zamanda salna kavutu. Bu olay kendi kiisel
yolculuunda bir devrim olmal. Sratle kilo verdi, ba-
snda ve televizyon programlarnda yaam eklini de-
itirip tamamen vejetaryen olduunu aklad. Youn
aratrmalar ve uzmanlarla yapt grmeler sonucu
vcudun kendisini yenileme gcnn olduuna inand-
n vurgulayan Clinton, torunlarn grebilmek iin bu
yolu setiini sylemiti.
Yal yemeklerin yaratt lezzet artlanmasndan
kurtulup, yllar iinde pekimi eski alkanlklar na-
sl brakacaz? Bu sorunun cevab Mind Over Body
kavramnda sakl. Akl, yanl yemek yemenin vcuda
olan zararl etkilerini dnce ile beyin bilgisayarna
yerletirince olumlu ynde programlanm oluyoruz.
rnein peynirli hamburger lezzetine alm bir kii,
aklc olarak vck vck yal olan bu nesneyi damar-
larn tkayan ve ciddi hastalklara neden olan bir faktr
olarak yorumladnda sadece lezzete dayal eski inanc-
n ykabiliyor. Kalp krizinin veya kanserin ailede yarat-
t znty, mali yk dnmek akln nefis boyutunu
kontrol etmesine yardm ediyor. Ayn ekilde doal g-
dalarn olumlu etkilerine, lezzet ve neticelerine odakla-
nnca meyve sebze, tahl rnleri ve su, enerji kayna
olarak grlyor ve doru yemek yeme bir yaam ekli
hline gelebiliyor. Elbette ki bu zor bir sre, ama bu
devrimi baaran milyonlarca insan var gnmzde. Lf
aramzda bendeniz de o insanlardan birisi oluverdim. Bu
zihin devrimini yapmama yardm eden kiilerden biraz
sonra bahsedeceim.
Yeni ekoln szcleri klasik tp doktorlarnn hizme-
tine sayg duyuyor. Harvard eitimli Dr. Andrew Weilin
deyii ile: Araba kazasna urarsam beni derhal acil

304
servise gtrn. Ancak unutmayalm ki doru yemek
yeme ile birok hastal nlemek kendi elimizde. Ayn
gr savunan Dr. Deepak Chopra, Tufts, Harvard ve
Boston niversitelerinin tp fakltesinde grevli iken
kendisini ila satcs olarak grmeye balar. Yksek
tansiyonun mu var, al sana ila. ekerin mi var, ila.
Damar sertliinden mi ikyetisin, ila. Gsnde ar
m hissediyorsun, ila. Bu yaklama inanmayan doktor
ana yurdu Hindistana gidip geleneksel tedavi ekille-
rini inceler. Sonra bu yntemler ile ada tp bilimini
yourarak kendi tedavi sistemini ortaya koyar. Kitapla-
r, CDleri btn dnyada satlan Choprann San Die-
godaki merkezinde dzenledii seminerler de byk
ilgi ekiyor.5
Dr. Michael Klaper yanl yemek yeme eklinin kk-
lemesinden Amerikan devletini sorumlu tutar. Dokto-
ra gre et, st rnleri, sebze ve meyveden oluan ve
okullarda uygulanan besin piramidi, 1956da belirli lo-
bilerin hkmete yapt bask sonucu belirlendi. An-
cak 1990larda ilk iki srada yer alan hayvan rnlerine
vcudun az ihtiyac olduunun bilimsel olarak ispat-
landn vurgulayan Klaper, yukardaki listede sebze
ve meyvelerin ncelik almasn ve onlara tahllarn da
eklenmesi ile ihtiya duyulan vitamin ve amino asitle-
rin temin edilebileceini savunuyor. Amerikan sembo-
l McDonalds, Kentucy Fried Chicken, Burger King
gibi kurulularn dier lkelerde yaylmasn son derece
zararl bulan doktor, Tayvan gibi sebze arlkl yemek
5. Bu iki doktorun grleri iin bkz: Andrew Weil, Spontaneo-
us Healing (1994); 8 Weeks To Optimum Health. (1997); Deepak
Chopra. Creating Health (1987); Ageless Body Timeless Mind
(1993) The Higher Self (1993).

305
yenilen toplumlarda i hastalklarn az olduunu istatis-
tikler ile gstermekte.6 Bu arada Klaperin eletirdii
yukardaki liste 2010da, devlet karar ile kendisinin n-
grd ekilde yeniden tanmland.
Alternative Medicine ekolnn savunduu tezin
u yn de ok kuvvetli: Amerika dnyann en modern
hastane ve tp merkezlerine sahip. Buna ramen her
yl be Amerikaldan biri kalpten, yedi kiiden ikisi de
kanserden lyor. Bu somut bir gerek. Bunun yannda
vejetaryenler uzun ve shhatli bir hayat yayor. Demek
ki hastalklar ile yanl yemek yeme arasnda yakn bir
iliki var. John Robbinsin dzenledii bir videoda ak
kalp ameliyat gsteriliyordu. Hastann gsn aan
doktorlar kalbe kan tayan bir damardan kaln beyaz si-
cime benzeyen uzun ya tabakas kard. Otopsiler bu
yan hayvan rnlerinden gelen kolesterol sonucu olu-
tuunu gsteriyor; sebze, meyve ve tahllar o idam ipini
oluturmuyor. Bu durumda vcudu patlama noktasna
getirmemek iin en mantkl yol bu maddeleri yememek.
Ayn videoda 1980lerde Cornell niversitesinden
bir ekibin inde yapt bilimsel aratrma da yer alyor.
Doktorlarn kylerde yapt inceleme, geleneksel men
olan pilav ve sebze arlkl yemekleri yiyen inlilerde
kolesterol sorununun olmadn gsteriyor. Gelir sevi-
yesi yksek, byk ehirlerde yaayan inlilerin koles-
terol ise normalin stnde. Bu kesimler et ve hayvan
rnleri yemeyi bir sosyal prestij unsuru olarak gryor-
mu. Bu bulgular 2000lerde yaymlanan in Mucizesi
isimli kitapta da tekrarland ve kitap byk ilgi ekti.
1980den sonra yirmi yllk bir dnemde kamuoyunda
6. Michael Klaper, A Diet For All Reasons. (1992).

306
bu mesaj alglama dzeyinde bir art olmal. Tula ka-
lnlnda, istatistiklerle dolu olan kitap ayn tezi savu-
nuyordu: inde krsal kesimde geleneksel yemek yeme
alkanlna sahip olanlar Amerikan halkndan daha
salkl oluyor. Gelirleri artp krsal kesimden kentlere
gelenler ise, yeni sosyal statlerinde geleneksel yemek
kltrlerini brakp Bat tarz beslenmeye balaynca
salk sorunlar yaamaya balyormu. Trkiyede de
Sabanc ailesinin ileri gelenlerinden bir giriimci, in
Mucizesinin salkl beslenme konusunda bilincini art-
trdn syleyince kitaba byk ilgi olmutu.
Salt Lake Cityde inanm vejetaryenler ile tantm
ve bu insanlar benim gibi yanl yemek yiyen bir insan
kademe kademe doru yola ektiler. ki tanesinden bah-
sedeyim. Mhendis olan Tom Rogers ile iyi arkada ol-
mutuk. Tom 45 yanda iken kansere yakalanr. Modern
tp ile erken tehis edilen hastal bir ylda tedavi edi-
lir. Ancak ila ile tedavi edilen kanserin geri gelme riski
var. Yanl yemek yemeye dnld takdirde kansere
ikinci bir davetiye gnderiliyor. Tom ldrc hastala
bu ans vermemek iin koyu bir vejetaryen olur. Yeni
hayat eklinin verdii enerjiyle bir sohbetimizde yle
demiti:
45 yama kadar kimse bana doru yemek yeme
kavramndan bahsetmedi. O zamanlar bu yaam tarz
pek bilinmiyordu. Vcudumu hayvan rnleri, Coca-
Cola, Pepsi, dondurma ile zehirledim. Doal savunma
mekanizmamn zaman iinde kmesi ile kansere ya-
kalandm. Zehir birikiminin etkileri her bedende farkl
oluyor. Ben kanser oldum, ayn alkanlklar olan bir ar-
kadam kalp krizi geirdi. Vcudun kendini doal ola-
rak temizleme mekanizmas ok gl. Yeter ki ona kirli

307
benzin koymayalm. Be ayda zehirden temizlendim. Bu
hamleyi herkes yapabilir. Ben ok Cola ierdim. Rek-
lamlar beni bu maddenin lezzetli olduuna inandrmt.
Ancak bu duygusal bir durumdu ve aklmla rendim
ki bedenimin Cola deil, temiz suya ihtiyac var. Cola
iindeki kimyasal maddelerin sala hibir faydas yok.
Ayn artlandrmalar dier yiyeceklerde de grrsnz.
rnein et yenmezse vcutta protein azl olacan
iddia ediyorlar. Bu et lobilerinin uydurduu bir yalan.
Hitlerin dedii gibi yalan srarla tekrar ettiiniz takdir-
de zamanla insanlar inanr. Kuru fasulye, nohut ve mer-
cimekte kansz, temiz protein vardr. Kuru yemiler de
bir dier kaynak. Proteine en ok bebekler ihtiya duyar.
Ana stndeki protein oran %3den az. Bu oran bile be-
denin geliimi iin yeterli. Protein konusunda hayvan lo-
bileri beynimizi ykam. Vcudun benzini ekerdir. Bu
enerjiyi doal olarak meyvelerden alrz. Suni eker ya
orann arttrp kan damarlarnn tkanmasna neden olur.
Hayvan rnleri, kzartma, yal yemekler, sigara, alkol,
gazl iecekler bedene konan saatli bomba. Patlama za-
man her insana gre deiiyor. in ac taraf birok in-
san benim gibi hasta olduktan sonra doru yemek yeme
kavramn reniyor. Oysa bu bir yaam ekli olmal.
Utah niversitesinde tantm Dane ve ei Sofi iki
ocuklarn vejetaryen olarak yetitiriyordu. Snfnda en
salkl renci seilen 7 yandaki Sara ve 2 yandaki
John, ar enerjileriyle anne ve babalarna pelerinde ci-
rit attryordu.
Dnelim Toma. nand mesaj yaymak iin mhen-
dislii brakan arkadam ilkokul seviyesinden balaya-
rak Utahdaki okullara misafir konumac olarak gidi-
yordu. Radyo, televizyon programlarna katlp ktp-

308
hanelerde cretsiz seminerler veren Tom, einin snrl
maa ile aile yaamn srdrrd. Alkol, sigara ve hay-
van rnleri lobilerini modern cinayet ebekeleri olarak
gren arkadam, hayattaki misyonunun yanl yemek
yemeye kar savamak olduunu cokuyla sylerdi.
Vejetaryenliin sade bir hayat ekli yarattn tan-
tm kiilerin yaamlarnda grdm. Salt Lake Cityde
doru yemek yeme zerine konferanslar veren, dan-
manlk yapan Shirlene Lundskog ve ailesi son derece
basit ve sakin bir hayat yayordu. Bu kiilere duyulan
gveni yaratan unsur iyi, has insan olmalar. nsanlara
yardm etmek iin samimi olarak gayret gstermele-
ri. Shirlene Hanmla tanmamz ilgintir ve kendi-
sinin benim bu yolu sememde Tom ile birlikte byk
etkisi olmutur. Tanma hikyesi ksaca yle: Utah
niversitesinde Margo isminde vejetaryen bir arkada-
m vard. Bir sohbetimizde bu ilere nasl baladn
sormutum. Beni, kendisine bu yolu aan vejetaryen
grubunun bir toplantsna davet etti. Bir pazar akam,
bir ilkokulun salonunda yaplan toplantda vejetaryen ol-
mayan herhlde bir tek bendim. Katlmclarn getirdii
vejetaryen men ile akam yemei yendi. Akas a
kaldm. Daha dorusu a kaldm zannettim. Et obur
bir gelenekten gelmem bu hissi yaratt demem daha do-
ru olurdu. Deiik yalardaki elli kadar misafir yemek
sonras bu hayat ekli iinde kendi kiisel yolculuklarn
anlattlar. ki tanesinden bahsedeyim: Orta yal bir ha-
nmn kronik tansiyon ykseklii varm. Eiyle birok
doktora gitmiler, ilacn dnda bir yol neren olmam.
lalarn yan etkisinden bunalan hanm araylarna de-
vam etmi. Gen bir doktor vcudun kendi doal ritmini
yakalayabilecei dncesi ile sk bir vejetaryen yaam

309
eklini tavsiye etmi. Bildiiniz gibi koyu veganlar hi-
bir hayvansal rn yemiyor. tay daha da ykseltenler,
piirmenin sebzelerdeki vitaminleri ldrd inanc ile
sebzeleri i yiyor ya da suyunu skyor. Radikal yolu
seen hanmn tansiyonu alt ay iinde doal dengesine
gelmi. 65 yanda prostat bymesinden ikyeti olan
bir bey ise ameliyat olmaktan ekindii iin srekli ola-
rak sorununu erteliyormu. Gene bir doktor kendisine
tamamen doal, brokoli ve lahana arlkl, tuzsuz kabak
ekirdei destekli doal beslenmeyi tlemi. Sanki
yeniden hayata dnm gibi hissettiini syleyen beye-
fendi gayet salkl grnyordu, yan sylemese ben
elli civar derdim.
Konumalar ok etkileyici idi. Margo beni ekibin li-
deri Shirlene ile tantrd. Ufak tefek, enerji kp gibi,
gzlerinden enerji fkran hanm 68 yanda olduunu
syleyince inanamadm. En fazla 45 gsteriyordu. Aya-
kst yksn anlatt. Genken, ne olduunu syleme-
dii bir hastala yakalanm. Modern tp sorununa are
bulamaynca bunalma girmi, aylarca babo dolam.
O gnlerde srf deiik bir ortam olsun diye hayvanat
bahesine gitmi. En gl iki hayvan goril ve filin et-
yemez olduklarn hatrlam. Enerji seviyesi ok dk-
m. Salk ve vejetaryenlik zerine kitaplar okumu.
Zaman iinde vejetaryen yemek eklinin faydalarn g-
rnce bu alanda uzmanlamaya karar vermi. Shirlene,
Salt Lake Cityde ok sevilen, sayg duyulan bir insan-
d. Gnll olarak birok hastaya, modern tbba destek
amal beslenme bilgileri veriyordu.
Bu yaam eklini seen insanlarn kafasnda balan-
gta bir sr soru olur, protein ihtiyacm nasl karla-
yacam, B12 vitamini sadece hayvan rnlerinde oldu-

310
una gre, bellek iin elzem olan bu vitamini nasl ala-
cam, demir de yle keza Shirlene bana telefonunu
verdi ve her sorum olduunda kendisini arayabileceimi
syledi. Onu epey bunalttm hatrlyorum; ben ahsen
o sabr gsteremezdim, sabrn imann yars olduuna
inanmama ramen.
nanm vejetaryenlerin alak gnll, insan sevgisi
ile dolu olduklarn sylemitim. John Robbinsin kon-
feransnda anlatt rnei vereyim: Tannm bir ara-
trmac olduktan sonra da John sade yaam eklini de-
itirmez. Californiada baheli, basit bir evde yaar. Bir
gn Amerikan televizyonunun popler programlarndan
olan Life Of The Rich and Famous (Zengin ve Me-
hur nsanlarn Hayat) yapmclarndan rportaj iin da-
vetiye alr. Programda portre edilen kiilerin yaam ekli
inanlarna ters dt iin John ary reddedecekken
einin srar ile fikrini deitirir. Bayan Robbinse gre
John grlerini yaymak iin bu program kullanmal-
dr. Syleinin filme alnd gn John ve ei program
elemanlarn sebze orbas imeye davet eder. Anlala-
mayan bir aknlktan sonra masaya oturulur. Ekip evi
terk ederken iilerden birisi Johnun kulana eilip:
Yllardr zengin ve nl kiilerin evine gidiyoruz. Hep-
si dnyadan demir kaplar ile ayrlm durumda. Lks
villalara gvenlik kontrolnden sonra giriliyor. Program
yaptmz nller iinde sadece bu evde yemee davet
edildik. aknlk bundand! der.7
Elbette ki btn vejetaryenleri ayn kefeye koyup,
basit bir hayat yaayan kiiler olarak grmeyelim. nsa-
nolu kompleks bir varlk. Standart bir ly herkese
uygulamak zor. En azndan benim tandklarm son de-
rece alak gnll insanlard.
7. John Robbinsin konferansndan.

311
 Kt gdalarn bedene konan saatli bomba olduu
doru bir hkm. Dardan salkl grnen bir vcut-
ta da patlama oluyor. 1980lerde Chicago Bears futbol
takmnn kou Mike Ditkann kalp krizi geirmesi
aknlk yaratmt. Beton gibi yaps olan Ditka tele-
vizyonda yaymlanan bir rportajda yle dedi: Gen-
liimde futbol oynadm. Sporu hi brakmadm. Kaya
gibi vcudumun her hastala kar direnli olduunu
zannediyordum. Kalp krizi aklma gelebilecek en son
problemdi. Ancak yllarn birikimi olan yanl yemekler
beni patlama noktasna getirdi.
Bedenin protein ile deil, doal eker benziniyle i-
lediini renen sporcu ve atletler vejetaryen yaam
eklini tercih ediyor. Bu kiilerle yaplan syleiler ka-
muoyunun uyanmasnda nemli bir rol oynamakta. Bir-
ok tannm kii, mzisyen, sanat da bu kampanyay
destekliyor. 70ini gekin eski Beatles grubundan Paul
McCarty, aktr Svestor Stallone ile 90na yaklaan
Clint Eastwood salkl ve gen grnlerini bu yaam
ekline balyorlar. Enerji kp Anthony Robbinsin de
bu ekoln komutanlarndan olduunu geen yazmzda
belirtmitik.
Vejetaryenler vitamin hap almada deiik grleri
savunuyor. Diyetisyen Jean Carper vitamin C, E, Beta
Carotene, zellikle B12 ve demir alnmasn tavsiye edi-
yor. Carper, Omega 3 ierdii iin haftada 2-3 defa balk
yenmesini de nermekte. Diyetisyen Howard Lyman ise
vitamin almada zorunluluk artn kabul etmiyor. Haf-
tada gn halanm yumurta tketildii ve zellikle
hanmlar iin demir ieren bol spanak ve koyu yeil
sebzeler yenildii takdirde bu ihtiyacn karlanacan
sylyor.

312
 Son otuz ylda yaygnlamasna ramen doru yemek
anlaynn etkisi sratle artyor. Bu alanda yaymlanan
kitaplar byk ilgi ekerken, vejetaryen lokanta ve mar-
ketler de yaylyor. Yzyllardr allan yanl yemek
yeme eklini deitirmek mmkn m? Evet. Bunun
iin -her nedenle olursa olsun- bireyin bunu istemesi,
akl ve gnlyle bu srece kendisini adamas gerekiyor.

313
 HAYVAN SEVGS

Elbette ki hayvan sevgisi evrenseldir. Her lkede,

kltrde can dostlarn seven, onlar iin fedakrlk ya-
pan hayvanseverler vardr; Trkiyemizde olduu gibi.
Madem deiik konularla Amerikay mercek altna al-
yoruz, bu sevgiye de ksaca deinelim.
Salt Lake Cityde kap komum Blakein, Sunny is-
minde Alman asll bir kpei vard. naat iisi olan
Blake sabahlar kpei ile erkenden iine giderdi. Bir gn
Sunnynin ac ac havlamas ile uyandmda Blakein
sesini iittim: Sunny ltfen alama. Seni imdi veteri-
nere gtreceim. yileeceksin. Biraz dayan.
Akam odama gelen Blake ok zgnd. Camel siga-
rasndan smrrcesine bir nefes alp anlatmaya balad:
Sabahleyin ben kamyonu strken Sunny saa sola ko-
uyordu. Gitmeye hazr olduumda kpeimi bulama-
dm. Bardm, slk aldm, ses yok. Etraf dolamaya
baladm. Sabah karanlnda yolun dier tarafndan
gelen bir inleme iittim. Deli gibi kotum. Sunny yerde
yatyordu. zerine kapandm. Bacandan kan akyordu.
Araba arpm olmalyd. Kucakladm gibi eve getir-

314
dim. Ayan temizledim. Telala veterinere gittik. Aya-
krlm. ne ile acsn kesip, ayan alya aldlar.
Sunny benim ailemin paras gibidir. Kendisini yerde
yatarken grnce sanki z evladm kaybedecekmiim
gibi endielendim. Kz arkadam Melinda, Sunnyye
olan sevgimden dolay beni eletirir; daha dorusu biraz
kskanr. Oysa ikisinin yeri ayr. Melinda benim arkada-
m. Sunny ise evladm.
Sunny hastanede iki gn kald. Dev kpein eve d-
n epey duygusald. Btn komular topallayarak y-
ryen Sunnyi okayp gemi olsun demiti. Hastane-
ye 275 dolar deyen Blake, o ay kirasn veremedi.
Bu olaydan ksa bir sre sonra Sunny kayboldu. l-
gna dnen Blake elektrik direklerine yaptrd ilan-
da kpeini bulana dl vaat etti. hafta sonra Sunny
bulunduunda, delikanl yeniden hayata dnmt. Yan
odadan sesini duyuyordum: Sunny beni zme evladm.
Ltfen sz dinle; bir daha kaybolma. Rica ediyorum
beni yalandrma.
Utah niversitesi ngilizce Blmnde renci olan
Janelle isimli arkadamn Mitsy adnda siyah bir kpei
vard. Bir gn ktphanede Janelle rastladm. ok z-
gnd. Drt gndr Misty kayp. Ailece perianz. Ne
oldu bilmiyoruz! dedi. Birka gn sonra kpek bulun-
du. Belediye, boynundaki kimlik zincirinden hangi aile-
ye ait olduunu tespit etmi.
Mitsyyi almak iin ben de kpekler barnana git-
tim. ehir dndaki binaya ulatmzda gler yzl
bir bayan ve iki delikanl memurla karlatk. Janellin
kimliini kontrol ettikten sonra Mistynin yatt hcre-
nin numarasn verdiler. Ofisin yanndaki demir kapdan

315
koua girdiimizde kpekler havlamaya balad. Haya-
tmda bu kadar ok kpei bir arada grmemitim. Hc-
relerin nnden geerken kpekler tellere hcum edip,
daha fazla haykryordu. Akas rktc bir sahneydi.
21 numaral hcreye yaklatmzda Janellin heyecan-
landn fark ettim. Misty iki ayann stne kalkm,
dili darda Janelle bakyordu. Birden kucaklatlar.
Kpek arkadamn yzn yalarken, gzyalar iin-
deki Janellde hkrarak: Evladm bir daha bizi yalnz
brakma, hayatmz karartma! diyordu.
Utah niversitesi Orta Dou Blmnde Trk Dili
ve Edebiyat profesr olan James Kelly kedileri ok
severdi. Bir gn Kellyyi gzyalar iinde buldum. lk
anda hasta olan annesini kaybettiini dndm. Hoca
mendili ile gzlerini sildikten sonra: Dn bir kedim
ld. Benim ilk gz armd. Epey yalanmt. Ama
bu ani lm bizi ok sarst. Eim ile bahemizin bir
kesinde mezar yaptk. imdi evde matem var! dedi.
Kelly uzun sre bu olayn etkisinden kurtulamad. Sk
sk, Baz insanlar iin hayvanlar ocuklarndan daha
nemlidir, diyordu.
ngiltere, Brightonda renci ve yallarn kald
bir yurtta kalrdm. Yurdun idarecisi Susan isminde orta
yal bir hanmd. Susan tombul kedisi ile konuur, aka-
lar, yanaklarndan perdi. Bir gn kedisinin aniden l-
mesiyle Susan on yl yaland. Sanki damarlarndan kan
ekilmiti. Her sabah radyosundan gelen rock and roll
yerini klasik mzie brakmt.
Brightonda Cyril isminde 62 yanda emekli bir ii
arkadam vard. Hayvan sevgisinden bahsetmeden nce
kendisini ksaca tantmak istiyorum. Brighton ktpha-

316
nesinde kamp kuran Cyril devaml okurdu. ngiliz sen-
dikaclk hareketi hakknda bana ders verirdi. Militan
sendikacln artk ldn, sendika liderlerinin dnya
konjonktrnde cereyan eden ekonomik ve politik olay-
lar takip eden, taleplerini lkenin genel yaps iinde
bilimsel olarak tartan insanlar olmas gerektiini sy-
lerdi. nancna gre kabadayla dayanan liderlik hem
sendikalar hem de i Partisi iin zararlyd. Bugnk
artlar gemiten ok farklyd
Cyrilin kpeklere olan sevgisini her zaman hatrla-
rm. Yemyeil parklarda dnyann sorunlarn zerken
rastladmz kpeklerle hemen kaynap, tanmad sa-
hipleriyle dost olurdu. Kpeklerin de ona snmas ok
ilginti. Kendilerine gler yzle, l l gzlerle ve iki
kolu ak olarak gelen Cyrilden kpekler kamazd.
Hayvan sevgisini konutuumuz bir sohbetimizde y-
le demiti: Birok insan hayattaki en yakn arkadann
kpei olduuna inanr. Belki hayvanlar konuamad
iin bu dostluk douyor. Boanm, ocuklar kendisini
terk etmi arkadalarm var. Hayvan sevgisi bu insanlar
iin daha da derin bir anlam tar. Cyril, kendi kpei
olmad iin dnyadaki btn kpekleri eit olarak sev-
diini sylerdi.
Cyrilin, hayvanlar konuamad iin sahipleriyle
iyi anlat tezinde hakikat pay var. Hitleri hatrla-
yn. kinci Dnya Savann sonlarnda diktatr kpei
Blondi ile uzun yrylere kar. Alman ordusu k-
mtr. Fhrer mevcut olmayan birliklere srekli emirler
verir. Tarihi John Tolanda gre, Hitler evresindekile-
re: Eer generallerim bana Blondi kadar sadk olsayd
sava kaybetmezdik! der. Eminim, Blondi konuabilse
Hitlere Sovyetler Birliine sava amamasn, Fransa

317
ve skandinav lkelerini yldrm hzyla igal eden Nazi
ordusunun, corafi byklnden dolay ayn baary
Sovyet topraklarnda gsteremeyeceini sylerdi.
Gneli bir hafta sonu Cyril ile vatan kurtarmak iin
Brightonun merkez parknda buluacaktk. Ben biraz
erken gelmitim. Ksa boylu, gzlkl, kendi hlinde bir
adamn kucanda tuttuu kaplumbaa ile imenlerde
oturduunu grdm. Adam cebinden kard di fra-
s ile hayvann zrhn byk bir ciddiyet ile temizledik-
ten sonra onu ekmek krntlar ile doyurmaya balad.
Ksa zamanda adamn etrafnda ounluu ocuklardan
oluan bir ember dodu. Adamn yznde gururlu bir
babann ifadesi vard.
Konuyla ilgili olarak yaadm bir olay anlataym.
Utah niversitesinde doktora komitemin bakan Pro-
fesr Byron Cannon, ailesiyle Fransadayken evlerinde
kalmam istemiti. Fransz ei Dominique, Flappy isimli
kedilerine nasl bakmam gerektiini anlatt: Sabah ve
akam suyunun deimesi lazm. Kahvaltda kuru, ak-
am yemeinde yumuak etli mamasn yer. ki gnde
bir tatl olarak zel ekerini verirsen ok mutlu olur.
O gnlerde Somalide Afrika ktasnn en iddet-
li ktlklarndan birisi yaanyordu. Deri-kemik kalm
insanlar televizyonda gsteriliyordu. Cannona dnp,
Amerikada hayvanlarn nc dnya lkelerindeki in-
sanlardan daha iyi beslendiini syledim; bayla onay-
lad.
Batda ve Amerikada evcil hayvanlar aile hayatnn
parasdr. Televizyon reklamlarndaki ideal ailede
hayvanlarn zel bir yeri var. Bira reklamlarnda bile bir
yolunu bulup yakkl kpekleri iin iine katyorlar.

318
 Alaska Pacific niversitesinde iken Jim isminde bir
oda arkadam vard. Hawaiiden Alaskaya i bulmak
iin gelen Jim, Helen isimli bir hemire ile evlendi. Bir
akam dier iki oda arkadam John McKee ve Baba
Dole ile Jimlere yemee davet edildik. Kap aldn-
da iki kpek havlamaya balad. Ortalk yattktan son-
ra Jim neden kpek aldn yle anlatt: ocuklarn
kpekler ile beraber bymesi ok faydaldr. Geen
gn haberlerde ilgin bir olay duydum. Fairbanskde
(Alaskann kuzeyinde olan bu ehirde hava ok souk-
tur) 6 yanda bir ocuk kpei ile birlikte kaybolmu.
Ailesi ocuun souktan lebilecei korkusuyla tela
iindeyken, iki gn sonra polisler ocuk ve kpei sa-
lkl olarak bulmular. Ormanda kaybolan ocuu kpe-
i zerine kapanarak stm.
Eitim kurulularnda hayvan-insan ilikilerini geli-
tirmek iin verilen kurslar var. Utah niversitesi Eitim
Blmnde sekreter olarak alan Sherleen isimli ha-
nmn iba adnda byk bir kpei vard. Einden ay-
rlm, ocuu olmayan orta yal hanm kpei ile daha
iyi geinebilmek iin Hayvan Davrann Anlamak
konulu ders alyordu. Kursun faydal olup olmadn
sorduumda: ok reniyorum. imdi ibann duygu
ve davranlarn daha iyi anlyorum, demiti.
nsan ve hayvanlar arasndaki ilikiyi anlatan roman
ve filmler Batda ilgi ile izleniyor. Brightonda televiz-
yonda seyrettiim bir filmi hatrlyorum. ki samimi ar-
kadatan biri hapse der. Hapse giren gencin son derece
sevimli kpeine arkada bakar. Zaman iinde kpek ve
bakcs arasnda scak bir arkadalk doar. Daha nce
byle bir sevgi yaamam olan delikanl, hayvanlara
kar daha kibar davranmaya balar. Kpek her akam

319
kendisini kapda bekler, sabahlar gazeteyi ieri getirir,
bakcsnn hastaland bir dnemle baucundan ayrl-
maz. Kpein gerek sahibinin hapishaneden dn
ile duygusal sorunlar balar. Bakc kpei geri vermek
istemez. Kpein de duygular karmtr, kime aittir?
Neticede gerek sahip, byk bir para karl kpei
satmaya raz olur. Bakc btn parasal birikimini de-
yerek kpee sahip olur.
Kpeklerin zrl kiilere yapt yardmn deeri
lszdr. Deiik niversitelerde rastladm gzleri
grmeyen renciler zel olarak yetitirilmi kpeklerin
yardmyla okula gelirdi. Trafie kar son derece duyar-
l olan bu hayvanlar, sahiplerinin eyalarn zerlerine
yerletirilen antada tard.
Amerikada hayvan haklarn koruma dernekleri aktif
olarak alr. Her alanda olduu gibi bu konuda da mili-
tan gruplar var. Hayvan kymna kar ancak militan-
ca mcadele edileceine inanan bu insanlarn yntem-
lerinden bir rnek vereyim. Berkeley niversitesinin
1988 mezuniyet trenini izlemitim. O zamanki Rektr
Prof. Michael Heymann konumas sk sk dinleyiciler
arasna yaylm protestocular tarafndan kesildi. Crtlak
bir borazann verdii iaret ile ayaa kalkan on kadar
kzl-erkekli grup: Berkeleyde Hayvanlar ldrme-
yi Durdurun! pankart at. ddialarna gre, Berkeley
laboratuvarlarnda bilimsel aratrma gayesi ile kediler,
kpekler, maymunlar, fareler barbarca ldrlyormu.
Grubun dar karlmas ile protesto sona ermedi. Sta-
dn deiik yerlerine dalm yeler slogan atmaya
devam etti. Mikrofonda sesini ykselten rektr: Sz
hakknza sayg duyuyorum. Ancak siz de bizim bu me-
rasimi dzenleme ve bitirme hakkna sahip olduumuza

320
sayg gstermelisiniz. Berkeleyin demokratik gelenei-
ni ancak bu ekilde devam ettirebiliriz, deyince, misa-
firlerin byk ounluundan ykselen alk patlamas
iinde protestocular eridi.
Kamuoyu yoklamalar, bilimsel aratrmalar iin hay-
vanlarn kullanlmasna genel bir protesto gstermiyor.
Byk ounluk bu almalarn devam etmesi taraftar.
Bu srete kaybedenler kedi ve kpeklerden ziyade fa-
reler. Maalesef insanlar arasnda olduu gibi, hayvanlar
dnyasnda da kazananlar ve kaybedenler var.

321
AMERKALI BYKANNE LE K HAFTA

1991 yaznda, geen yazmzda kendisinden bah-

settiim Profesr Byron Cannonun annesi Janet, San
Diegodan Salt Lake Citye tand. Profesre gre ile-
rinin younluu nedeniyle sk sk Californiaya gideme-
dii iin annesinin kendisine yakn yaamas en uygun
yoldu.
Bu yazar, bu kitabn adand bykannesi bytt-
, ona hem analk hem babalk yapt iin bu kalemin
yallara kar sonsuz bir sevgi ve saygs vardr.
Janeti ilk grdmde sevdim. Yallndan dolay
beli bkkt, tpk benim anneannem gibi. Gzlkleri,
kelimeleri tartarak kullan ile emekli bir retmeni an-
dryordu.
Janet, olu ve Fransz gelini Dominiquein evinde
iki hafta kald. Bu sre iinde Cannon annesine Utah
niversitesine yakn yallar evinde gzel bir apartman
dairesi buldu. Amerikann bireyci kltr yaps iinde
kiilerin bamszl n planda olduu iin Janet olu
ile birlikte oturmak istememiti.

322
 Bykannenin San Diegodan gelen eyalar geici
olarak Cannonlarn garajna konmutu. Yallar evine
tand gn niversiteden arkadam David Adams ile
kendilerine yardm ettik. Garajda gelin, oul ve kaynana
arasnda dnyann her lkesinde yaanabilecek gerginlik
hkimdi.
Gelin: O iskemleleri de gtrn.
Cannon: Apartman ok kk, yer yok. iskemle
yeter. Anne daha fazla iskemleye ihtiyacn var m?
Janet: Yok evladm. Sadece iskemle yeter.
Gelin: Belki ileride lazm olur.
Cannon: Apartman ok kk diyorum.
Gelin: Peki peki nasl isterseniz yle yapn!
rencilerinin nnde ei ile savaa girmek isteme-
yen Cannon sessizce btn iskemleleri kamyona yk-
ledi. Tanma bittiinde bykanne David ve bana para
vermek istedi; almadk.
Janetin yeni evi on drt katl, yz elli daireden oluu-
yordu. Tertemiz olan binann alt katnda yemekhane, bir
bakkal dkkn ile kuafr vard. Her huzurevinin ayn
kalitede olduunu zannetmeyelim. Amerikada her alan-
da paranz lsnde hizmet bulursunuz. O tarihte iki
odal dairelerin aylk kiras 700 dolard. crete bir n
yemek de dhildi. Bykanne ayn servisin Californiada
2.000 dolar olduunu sylemiti.
Ayn yln sonbaharnda Cannonlar Fransaya gidin-
ce Janeti haftada iki defa ziyaret etmeye baladm. B-
ykanne kendi kua ve yeni nesiller arasnda kyasla-
malar yapard. nancna gre bugn Amerikann kar-

323
lat en byk sosyal problemlerden birisi artan boan-
malard. Bir sohbetimizde yle dedi: imdi boanmak
ok kolay. Taraflar evliliklerini yaatmak iin fedakrlk
yapmak istemiyor. Kk bir problemde bile bavullar-
n toplayp ayr yollara gidiyorlar. lk evlendiim yld.
Kocamla ufak tefek konular bytr tartrdk. Eim
maazalara gitmeyi hi sevmezdi. Bir gn ylba alve-
riine gitmitik. Bir arkadana rastlad. Beni dkknda
brakp onunla kahve imeye gitti. Deliye dnmtm.
Taksiye atladm gibi annemin evine gittim. Aladm,
bardm, boanmak istediimi syledim. Annem: Ben
bu tartmada taraf tutmuyorum. imdi doru evine git.
Kocan ile konuup, kk problemleri bytmemeyi -
renin. Yllar sonra geriye bakp bu tartmalara glersi-
niz, demiti. Eim ile ortak gayret gstererek birbirimi-
zi olduumuz gibi kabul etmeyi rendik. Zamanla eski
hatalarmza gler olmutuk.
Bykanne torunlar Ester ve Cotilin giyimlerini
de eletirirdi: Hep siyah renkler giyiyorlar. imdi mo-
daym. Ben bunu hi anlamyorum. Geen gn Cotil
ziyaretime geldi. zerinde delikler olan eski bir tirt
giyiyordu. Evladm unu bana ver de onaraym, dedim.
Ben bu delikleri kasten yaptm, imdi moda, demesin
mi! Bu kzlar karda kta kazak ile dolayorlar. Her iki-
sine de kaln gocuk aldm, ama giymiyorlar.
Kiisel zgrlklere sayg duyan bykanne, bu un-
surun insan ahsiyetinin geliimine yardmc olduunu
sylerdi. Grne gre bugnk nesiller daha hr, ak
grl ve gz pek. Ancak btn genler bu hrriyet-
leri ayn sorumlulukla kullanamyor. Onun iin ortaokul
rencileri arasnda bile uyuturucu madde kullanm
yaygn.

324
 Janet kz-erkek ilikilerinde birok bykannenin y-
reini hoplatacak kadar liberaldi. Eer gen ift evlen-
me konusunda ciddi ise bir sre beraber yaamal. Bazen
birbirlerini tanmadan evlendikleri iin abuk boanyor-
lar. Beraber yaamalar aralarnda fiziki, ruhi ve zihn
dengenin olup olmadn anlamaya yardmc olur. Aksi
takdirde kapal kutu ile evlenmi olursun.
Bir ziyaretimde Janetin kap komusu Margaret ile
tantm. Hollanda asll olan yal hanm durmadan ko-
nuuyor, ocuklarndan, torunlarndan bahsediyordu.
Margaret yemek vakti gittiinde bykanne sesini alal-
tp, devlet srr veriyormu gibi yle dedi: Sa olsun
bu hanm anlamak ok zor. Kendisi burada pek sevil-
miyor. Avrupa kltrnn stnln savunup, Ame-
rikadaki her eyi tenkit eder. Hi yle ey olur mu? Bu
lke dnyann her yerinden gelen gmenler tarafndan
kuruldu. Hepimizin deiik gelenekleri var ve bunlara
saygl olmak zorundayz. Ben senden daha iyiyim!
demek hogry ldrr. Hogr olmaynca gmen
gemisi batar. Sa olsun benim gelin de Amerikay pek
sevmez. O zaman gidip Fransada yaayn demek isti-
yorum, ama Byron zlr diye sesimi kartmyorum.
Newsweekin 29 Temmuz 1991 tarihli saysnda Lo-
urder Rosade tarafndan kaleme alnm, Bykanneye
Kim Bakyor? balkl bir makale yaymland. Yazarn
aratrmasna gre Amerikada yallara yeterince ilgi
gsterilmiyor. Mesela Houstonda Margaret Embrey
isimli 70 yandaki hanm, yallar evinden kz Judy
Mackey tarafndan arzusu dnda alnm. Bylece, o
zamana kadar devlete otomatik olarak yallar evine
postalanan Embreyin emeklilik ekleri kzna gnderil-
meye balanm. Kznn evinde iyi baklmad iin bir

325
deri bir kemik kalan hanm, komularn polise ihbar ile
zamannda hastaneye kaldrlm. Olaydan sorumlu tutu-
lan bykannenin torunu Michelle Raiz ve kocas sulu
bulunursa, Texas eyalet kanununa gre be yl hapis ve
10 bin dolar para cezasna arptrlacakm. Makaleye
gre, bu eit olaylarn artmas zerine eyaletler daha
sert kanunlar kartyormu.
Makaleyi Janete gsterdiimde dikkatle okudu. Gz-
lklerini dzeltip konferans veriyormu gibi yle dedi:
Bu ok ac bir olay. Ancak bu eit olaylar btn lke-
ye mal edilemez. Her lkede olduu gibi Amerikada da
iyi ve kt insanlar var. Aile balarn salam deerler
zerine kuran insanlar mutlu bir emeklilik yaayabilir.
Bykannenin kalp yetersizlii vard. Bir gn bera-
ber hastaneye gittik. Doktorun ne dediini sorduumda:
Yaamaya devam edecekmiim, dedi. Evine taksi ile
dnerken Janet anlatyordu: Amerikada, birok Avru-
pa lkesinde ve Kanadada olduu gibi herkesi kapsa-
yan salk sigortas maalesef yok. Eer sigortanz yoksa
hliniz periandr. Eim otuz sekiz yl California eyale-
tinde alt ve bana bu sigortay miras brakt. Yoksa bu
masraf nasl karlardm? Her zaman ruhuna dua ediyo-
rum.
Evet, Amerikada salk sigortanz yoksa hliniz pe-
riandr. Dnyann en iyi salk tesislerine sahip olan
lkede bu hizmetin maliyeti ok yksektir. Sigortas ol-
mayan bir vatanda acil servise gitme zorunda kalrsa
ne olur? Hasta tedavi grr. Paras yoksa borcu af da
edilebilir, zellikle o hastane bir hayr kurumu veya bir
kiliseye aitse. Ancak, hastann muhta durumda olduu-
nu ispatlamas arttr. Hastane bu konuda emin olmadan
insann peini brakmaz.
326
 Bykanne kalbe ve damarlara iyi geldii inanc ile
her gn bir duble viski ierdi. Bir gn benden marketten
ikisini almam rica etti. Kendisine: Bu benim iin ok
zor bir i. Biliyorsunuz ben iki kullanmyorum. Kazara
markette bir arkadam beni Jony Walker alrken grrse
btn karizmam izilir, dediimde:
Bykanneme alyorum dersin, demiti.
Janet 2002 ylnda yallktan dolay huzur iinde ve-
fat etti.

327
UYUTURUCU MADDE VE ALKOL ZERNE

Sovyetler Birlii ve Dou Avrupada komnizmin

kmesinden sonra, baba George Bush kabinesinin D-
ileri Bakan James Baker: Souk Sava kazandk!
demiti. Souk Sava kazanan Amerika kendi evinde
scak sava sona erdiremiyor. zellikle 1960lardan bu
yana toplumu iinden kemiren uyuturucu madde kul-
lanm ve satnn yaratt sorunlar Amerikann gn-
deminden dmyor. Bulunduum niversitelerde gr-
dm, yasak olmasna ramen bu maddeler renciler
tarafndan kullanlyor. Elbette ki ounluk deil, ama
baml olan bir kesim var okullarda. Serbest olan alkol,
zellikle hafta sonlarnda bar ve diskotekleri dolduran-
larca ok miktarda tketiliyor. Anlayamadm bir ko-
nudur; renciler arasnda genellikle sigaraya kar bir
bilin varken, alkolde snrlar zorlanyor.
Sanayi toplumlar ierisinde hapishaneleri azna
kadar dolu olan lke Amerikadr; elbette ki 300 mil-
yon nfusuyla orantl olarak. Su nedenleri arasnda
uyuturucu sat nemli bir yer tutuyor. The Journal of
American Medical Associationun aratrmasna gre;
1994de New Yorktaki cinayetlerde ldrlen vatan-

328
dalarn %30unun kannda eroin bulunmu.1 1990da
Time dergisinde yaymlanan bir aratrmaya gre, uyu-
turucu madde kullanm nedeniyle kadnlar arasnda da
su oran artm. Bu oran 1981de %4,2 iken, 1989da
%5,6ya km. New York, Rikers Islanddaki Rose
Singer kadnlar hapishanesinde mahkmlarn %95i bu
sutan ieri dm. Genellikle hamilelikleri srasnda
uyuturucu kullanan kadnlarn ocuklar zrl dou-
yormu.2
New York, Boston, Baltimore, Washington, Miami,
Detroit, Atlanta, New Orleans, Los Angeles gibi byk
ehirlerin belirli semtleri gece yarsndan sonra son dere-
ce tehlikelidir. 1989da U.S. News and World Reportda
kan lm Blgeleri balkl makalede, etelerin
uyuturucu pazarn ele geirmek iin vurumalarn,
yeni bir i sava olarak tanmlyordu.3 1993 yaznda
Library of Congressde aratrma yapmak iin Washing-
tondaydm. Dikkatimi ekmiti, yerel televizyonun ak-
am 10da yaymlanan yarm saatlik haber programnn
on be dakikas adi sular kapsyordu; uyuturucu cina-
yetleri, hrszlk, polis basknlar Bu yzden geliri iyi
olan vatandalar ehir dnda, zel korumas olan g-
venli banliylerde yayorlar.
Genel inancn dnda, uyuturucu madde kullanan-
lar sadece siyahlar ve Meksikallar deil. Devletin ra-
kamlarna gre kokain kullananlarn %69u beyazlar.
Bu alkanlk 1960larda beyaz orta snf arasnda ba-
lam. 1980lerde Caribbean Adalarnda retilen ucuz
crack kokainin Amerikan pazarna giriiyle eteler bu
1. Aratrma iin bkz, Newsweek, 15 Austos 1995, s.23
2. Time, 20 Nisan 1990, s.21.
3. U.S News and World Report, 10 Nisan 1989, s.20

329
maln datmn ele geirmi. ounlukla aznlklardan
oluan, ama ilerinde beyazlarn da bulunduu eteler
arasnda pazar hkimiyetini salamak iin vahi bir m-
cadele var.4
Salt Lake City, Amerikann en temiz ve dzenli e-
hirlerinden birisidir. nsanlar kibar ve yardmseverdir.
zellikle Los Angelestan gelen eteler 1985lerden beri
uyuturucu pazarn burada da kurmaya alyordu. e-
hir merkezine yakn Pioneer Park bu hedef iin seil-
mi blgeydi. Akam saatlerinde araba ile parkn yann-
dan geerken grrdk; parkal, ekilsiz tipler geen ara-
balar potansiyel alc olarak grr, el kol hareketleriyle
iletiim kurmaya alrlard. Yerel basn, ehir meclisi-
nin karar ile polis bnyesinde oluturulan zel bir eki-
bin park gz hapsine aldn yazmt. Ksa zamanda
blge normale dnd. Yerel televizyon haber progra-
mnda grleri alnan bir polis yetkilisi yle diyordu:
Bu maddeleri sadece aznlklar kullanmyor. Son model
arabalar, iyi giyimli kadn-erkek beyaz mteriler park
etrafnda a kurtlar gibi dolayorlard.
Uyuturucu kullanm, evsizlik sorununun nedenle-
ri arasnda gsteriliyor. Bu konuda basna yansyan bir
sr hayat hikyesi var. Bir rnek vereyim: Mike Neely
isimli mhendis eroin alkanln tatmin iin bir d-
nem her eyini satm. Ailesi perian olan Neely dost-
larnn yardmyla hayatn dzene sokup, devletin sa-
lad danmanlk hizmetleriyle kt alkanln terk
etmi. Mhendise gre eer ar kullanc iseniz, ayn
anda hem geinip hem de uyuturucu alkanln tat-
4. Time, 3 Ekim 1990, s.47

330
min etmek imknsz olduu iin binlerce vatanda sokak
ve parklarda yayor.5
1991de Krfez Savanda kazanlan zafer
Amerikada cokuyla karlanmt. Dnyann bir ucun-
dan dierine yarm milyon asker ve ar malzeme ile
gidip sava kazanmak kolay i deil. Tarihilere gre,
krfezden dnen askerlere II. Dnya Savandan bu
yana en byk karlama trenleri yapld. O gnlerde
NBC televizyonunda byk ehirlerdeki anariyi konu
alan bir program izlemitim. Irakta savam Tim Al-
bertson isminde Los Angelesta yaayan bir asker yle
demiti: Saddam Hseyinin Orta Douya zorla hkim
olmasn nlemek iin savaa girerken kendi sokaklar-
mzda kol gezen eteleri nleyemiyoruz. Akamlar Los
Angelesn belirli yerleri kurtarlm blge oluyor, ya-
nndan geemezsiniz.
Bu srete polis gcnn yetersiz kald durumlar
oluyor. Starr County, Texas narkotik departman bakan
Terry Bowersa gre, bte sorunlar ile uraan polis
rgtleri, snrsz olanaklar olan uyuturucu eteleriyle
baa kamyor.6 Bu savata polis zaman zaman, genel-
likle eski askerlerden oluan mill muhafzlardan yar-
dm istemekte. Dnyann dier kelerine dzen getir-
mek iin yollanan Amerikan ordusunun bu mcadelede
neden kullanlmadn merak edebilirsiniz. Valinin ta-
5. Time, 17 Kasm, 1990, s.50. Amerikada uyuturucu madde so-
rununu tarihi perspektif iinde inceleyen kitaplar iin bkz. John
Rublowsky, The Stoned Age. A History of Drugs in America (New
York: Putnam, 1974), Oliver Trager, eds. Drugs in America:Crisis
or Hysteria (New York: Facts on File Publications, 1986), Wayne
Morgan, Drugs in America: A Social History, 1800-1980 (Syracuse:
Syracuse University Press, 1981).
6. Time, 3 Kasm 1990, s.45.

331
lebi dnda, Anayasa ordunun bu maksatla klasndan
karlmasna izin vermiyor.
Amerikada etkili sivil toplum kurulularndan biri
olan The American Civil Liberties Union polis dav-
rannn Anayasal erevenin dna kmamas iin
nemli bir gzclk grevi yapyor. Basna yansyan
tartmalardan takip ettiim kadaryla, polis iki ate
arasnda kalmaktan ikyeti. Bir yanda ete savalar-
nn, uyuturucu madde ticaretinin nlenmesini isteyen
kamuoyu, dier yanda bu iin Anayasa iinde, bireysel
zgrlklerin ihlal edilmeden yaplmasn vurgulayan
bask gruplar. Bu kurulular, tereyandan kl eker gibi
sulularn yakalanmas taraftar. Gvenlik yetkililerine
gre ise, gerek dnyada bu iler teoride olmas gerekti-
i gibi olmuyor. rnein, bir ihbar zerine yaplan araba
evirmelerinde masum insanlar da aranmak durumunda.
Uyuturucu madde ticaretini elinde tutan eteler mo-
dern silahlarla savayor. lk kitabmzda da bahsettii-
miz gibi silah kontrol konusunda kamuoyunda iki fark-
l gr var. lkenin en gl lobilerinden birisi olan
National Rifle Association sulularn bu silahlar ka-
raborsadan veya alarak temin etmelerine ramen, sat
kontrollerinin daha sk yaplmasn istiyorlar. Suluya
silah satlmasn. Lobiye gre silah sahibi olmak, Ameri-
kallarn anayasal haklarndan birisi ve nemli olan sila-
hn kimin elinde olduu. Lobi hukuk sisteminin reform
edilmesi taraftar. Verdikleri rnee gre, Washingtonda
bir ylda gzaltna alnan krk bin adi suludan sadece on
bini hapishaneye gnderiliyor. Dolaysyla Amerikann
silah kontrolne deil, sert kanun, hkim ve yeni hapis-
hanelere ihtiyac var.7

7. U.S News and World Report, 10 Nisan 1989, s.32.

332
 Aksi gr savunan lobiler vatandalarn silah sahibi
olma hakkna kar deiller. stedikleri otomatik ve ar
silah satnn kontrole tabi tutulmas. ddialarna gre
sulular arasnda yaplan bir aratrma %28inin yasal
yoldan silah edindiklerini gsteriyor. nerileri u: Alm-
da yedi gnlk bir bekleme sresi olmal. Bu sre iinde
alcnn z gemii kontrol edilmeli, su kayd varsa sa-
t yaplmamal. Sorunun ksa vadede zm zor gr-
nyor; Amerikada bu tartmalar daha ok srer.
etelerden bkan mahalle sakinleri organize olup
bu insanlar zorla muhitlerinden kovmaya alyor.
1988de Detroitin gney batsndaki Polonya ve Uk-
rayna kkenli Amerikallar, sopa ve musluk borularyla
donanp, uyuturucu ticaretinin yapld bir evi sararlar.
Sloganlar, lnetlemeler Neticede sabr taan iki vatan-
da bu evi atee verir. Mahkeme jrisi polisin etkisiz kal-
d bir ortamda, bu iki vatandan nefsi mdafaa iin bu
eylemi yaptklar gerekesiyle onlar susuz bulmutu.
Afrikal-Amerikallar yazmzda da bahsettiimiz
gibi, zenci Mslmanlar uyuturucuya kar ok baa-
rl bir snav veriyor. Mesela Washingtondaki Mayfair
Mansions apartman sitesi etelerle baa kamayp, polis
de etkisiz kalnca siyah Mslmanlardan yardm istedi.
Siteyi 24 saat kontrol eden grup sorunu zd. Haber
kanallar ve basnda zenci Mslmanlar ven yorum-
lar yer almt.8 Elbette ki bu gruptan lke apnda bu
sorunu zmesi beklenmiyor; en basiti ile toplam nfus
iinde saylar ok az. Hristiyan kiliseler de bu sorunu
iddetle knyor, ama pratikte etelere kar somut adm
atacak elemanlar yok. Onlar daha ok bu iin eitim y-
nyle ilgileniyor. zellikle genlere ynelik programlar-
la bu beyinlerin tuzaa dmemelerine allyor.
8. Age. S.30

333
 Uyuturucu maddelerin byk ounluu Amerikaya
dardan geliyor. 1980lerde Ronald Reagan zellikle
Kolombiya hkmetine, bu lkedeki eteler ve reticile-
re kar sava amas iin bask yapyordu. Eroin patron-
lar ise, Amerikan pazarnda kazandklar dolarlarn bir
ksmn fakir kyllere datarak bir eit modern Robin
Hoodculuk oynamaya alyordu. Hkmet ise acizlik
iindeydi. Bir yanda etelerle savalmazsa Amerikan
asker ve ekonomik yardmnn kesilecei tehdidi, dier
yanda fakir halknn nezdinde emperyalizmin kuklas
olarak grlme korkusu. Ancak patronlar Kolombiya
gvenlik mensuplarn, hkim, savc ve politikaclar l-
drmeye balaynca, Reagan hkmetinin byk asker
destei ile etelere amansz bir sava ald. Tannm
patronlar ldrld veya hapse atld.
Anahtar soru u: Dardan gelen trafik kesilirse,
Amerikada uyuturucu sorunu biter mi? Hayr. Bu mad-
deler talep edildii srece bir ekilde piyasaya arz devam
edecek. Serbest piyasa ekonomisinin kural bu deil mi?
Bir dier soru da u: Amerikallar bu maddeleri neden
kullanyor? Bu soruya basnda yer alan hayat hikyelerini
tercme ederek deil, tandm iki delikanlnn yaam-
larndan cevap vereceim. Utah niversitesinde dokto-
ra yaparken University House isimli ahap bir binada
kalrdm. Yurt okula ait deildi. Az gelirli renciler ve
halk ayn binada kalrd. Hayatlarnn bir dneminde
karanlk ilere bulamaktan hapis yatm olan Clayton
ve Lester ile burada tantm. Yaamlarn dzene sok-
maya alyorlard. Haftada bir karakola gidip imza
vermelerinin yannda, Utah yerel hkmetinin salad-
psikolojik hizmetleri de alyorlard. Bu eit insanlar
yaamlarn ulu orta anlatmazlar. Kendilerine Amerika

334
zerine kitap yazdm, grlerinin Trkiyede ilgiy-
le okunacan syledim. 1996 ylnn scak bir Haziran
akam, iki beyaz delikanl kiisel takvim yapraklarn
geriye evirdiler.

Clayton: 28 yandaym. 13 yanda uyuturucu kul-

lanmaya baladm. Babas eczac olan ok yakn bir ar-
kadam vard. Eczaneden gizlice ila alardk. ncele-
ri macera olsun diye iiyorduk. Zamanla vcudum bu
maddelere alt. Alkol gibi ksa sre bana mutluluk veri-
yordu. Lisede eroin kullanmaya baladm. Speed (hz)
denilen, vcuda enerji verip iki gn uykusuz kalma-
mz salayan bir madde vard. Etkisi bittiinde kle
gibi yere ylrdnz. Bu hapa da almtm.
Bence evre insanlar bu zehirleri kullanmaya itiyor.
13 yanda gizli, tehlikeli iler yapnca kendinizi nemli
hissediyorsunuz. Arkadalarnz arasnda havanz art-
yor, ilgi oda oluyorsunuz, yeni yetmeler size imrene-
rek bakyor, partilerin merkezinde oluyorsunuz.
24 yanda evlendim. Eim alkanlm bilmiyordu.
Zamanla daha fazla eroin kullanmaya baladm. Para
iin ev eyalarn satyordum. Yetmeyince arabam, evi-
mi de sattm. Karm beni terk etti. ime odaklanamad-
m iin iten atldm. Anne ve babama dnmeye yzm
yoktu. Gnlk uyuturucu ihtiyacm karlamak iin
200 dolara ihtiyacm vard. sizdim. almaya baladm.
Kontrol dydm, her yerden ve herkesten alyordum.
Vcudum ekmek ve su gibi bu maddelere almt. Bir
yn akal arkadam vard. Gzmz kararmt; b-
yk maazalara gider, alabildiimiz kadar alar, sonra
ayn maazann bir baka ubesine rnleri yalan dolan

335
iade edip para alrdk. Bir defasnda yakalanma tehlikesi
yaadk. Ancak bizi fark eden tezghtara belimdeki sila-
h gsterince ses kartmad.
Byk hrszlklarmdan deil de bir futbol manda
karaborsa bilet satarken yakalandm. Polis gemi su-
larm tek tek sralad. Arananlar listesindeymiim de
haberim yokmu. Hlim periand. Uyuturucu kullan-
maktan sam dklmeye, derim yzlmeye balam-
t. 27 yanda iki yl hapse mahkm oldum. lk gnler
ldracam zannettim. Vcudum uyuturucu istiyor
ve ba arlar iinde kvranyordum. Hapishane hayat
beni kendime getirmeye balad. El ve ayak titremelerim
azald, vcudum kendini temizliyordu.
Hapiste, 13 yanda beraber uyuturucu almaya ba-
ladm arkadamla karlatm. O da drt sene ceza
alm. Hapiste vakit bol. Bir gn arkadamla oturup,
uyuturucuya harcadmz paray tahmin ettik. Benimki
500 bin dolar civaryd. Karm kaybetmemin moral -
knts buna dhil deil.
imdi hayata yeniden dnmeye alyorum. Busi-
ness diplomam alp serbest ticarete atlacam. Gemie
dnmek istemiyorum. Trkiyedeki okuyuculara da bir
ey syleyeyim: Benim yaptm salakl sakn yapma-
yn.

Lester: 26 yandaym. 16 yanda Los Angelesta

eroin satmaya baladm. Californiada hayat ok gzel-
dir. Eitimin yoksa dz i yapacaksn. Haftada 300 dolar
civarnda kazanrsn. Eroin satarken bir gnde 800 dolar
kazanyordum. Hafta sonlar bu miktar daha da artard.
Kendim de esrar kullanyordum.
336
 Los Angelesta birok insan uyuturucu kullanyor-
dur veya hayatlarnn bir dneminde kullanmtr. Elbet-
te ki bu insanlar iinde duvara tosladktan sonra normal
hayata dnenler de var. Claytonun dedii gibi speed
insana geici bir enerji veriyor. Mterim olan birok
profesyonel uzun zaman alabilmek iin bu hap al-
yordu. Californiada hayat gzeldir, ama ayakta kala-
bilmek iin mthi bir rekabet de var. Baz i adamlar,
yan etkilerini dnemeden speede baml hle gelir-
di. Hapn etkisi bittii zaman vcuda ani bir yorgunluk
ker, arlar iinde kvranrsn, kalbin duracakm gibi
olur. Yeniden hap almak istersin. te o noktada kullanc
bu zehre sahip olabilmek iin her eyi yapar; alar, evini,
arabasn, eyalarn satar
Los Angelesn dousundaki blgelerde her gn en
az on cinayet ilenir. Pazara hkim olmak iin savaan
etelerin hesaplamasdr bu. ri csseli olduum iin ait
olduum etede saygnlm vard. Kirli ilerde korku-
suz olduum iin de sayg grrdm. Sana adam ld-
rp ldrmediimi sylemeyeceim.
Zamanla eroin alkanlm daha da artt. Satlardan
elde ettiim kr kendi ihtiyacm karlamaz olmutu.
Soygunculua baladm; araba aldm, ev soydum. Ta-
banda kilitlenmitim. Genken deli gibiydim, hibir ey-
den korkmazdm. Ancak ya ilerleyince deliliin yerini
korku alyor. Her zaman piyasaya daha gen, daha deli
satclar girer. Pazar kapmak mthi bir savatr. Bile-
in hl kuvvetli mi? Silahn erken ekebilecek misin?
Byle sorular durmadan beynini megul eder, huzursuz
olursun.

337
 22 yanda hapse girdim. Hayatmdaki en olumlu olay
bu oldu. Be yl yedim. Vcudum temizlendi, kendime
geldim. imdi inaat iisiyim. Haftada 450 dolar kaza-
nyorum. Enseden vurulma tehlikesi olmadan yaamak
ok gzel bir ey.
Amerikada alkol alkanl da nemli bir problem.
Hep vurguluyorum, 300 milyon nfuslu lkede bu al-
kanlklar olan insanlar aznlkta. Sosyal iicileri saym-
yorum; alkol iesinde yzen aznlklar kast ediyorum.
Bulunduum niversitelerde grdm, zellikle de hafta
sonlarnda rencilerin bir ksm bira komasna giriyor-
du. Hayret, insan vcudu o kadar alkol nasl kaldrabili-
yor? Elbette ki yetikinler arasnda da bu sorunu olanlar
var.
Alcohol Anonymous (A.A.) gibi bu soruna yar-
dmc olmaya alan kurulular var. zel balar ile
kurulan ve her eyalette ubesi olan A.Ann amac alkol
alkanlna son vermeye alanlara manevi destek
salamak. Bir akam Tom isimli arkadam ile kurumun
Salt Lake City ubesinin toplantsna gittim. Deiik ya
gruplarndan oluan kalabalk eski bir evin yz kii ala-
bilecek salonunu tamamen doldurmutu. Toplant Ross
isminde tontonca bir gen tarafndan ald. Delikanl
nce alt ay, sonra da bir yldr alkole dokunmayanlarn
ayaa kalkmasn istedi. Mthi bir alkla bu kiilerin
irade gleri kutland. Ross gecenin misafir konumacs
olan 50 yalarndaki Jack takdim edip krsden indi.
yi giyimli hatip zetle unlar syledi:
ki imeye 12 yanda baladm. Coca-Cola iine
alkol kartrp iiyordum. Ortaokulda arkadalarm beni
ynetime ikyet etti. Suumu inkr ettim. Lisede esrar

338
da imeye balamtm. Futbol malarndan sonra arka-
dalarla bir araya gelip elimize ne geerse ierdik. Bir
defa sarhoken annemin kalp ilacn imiim, gzlerimi
hastanede atm. Babam beni kemeriyle dverdi. Bir
faydas olmad, vcudum alkole baml hle gelmiti.
Liseden sonra kendimi toparlayp Deniz Kuvvetlerine
girdim. Eski alkanlklar kolay lmyor. Okyanus orta-
snda can skntsndan patladnzda eski alkanln-
za dnyorsunuz. Demirlediimiz limanlardan satn al-
dm uyuturucu ve alkol gizlice gemiye sokuyordum.
Gene eski Jack olmutum. Yakalandm. ki defa kaptan
beni affetti. Ancak kanlmaz sonu beni bekliyordu,
iki yl sonra Deniz Kuvvetlerinden atldm. Daha fazla
iiyordum. defa sarho araba kullanmaktan gzal-
tna alndm. Ehliyetime el kondu. ntihar etmeyi d-
ndm bir srada San Diegoda rastladm eski bir
arkadam, Salt Lake Cityye gidip A.Aya bavurmam
nerdi. Utaha geldim. Aranzda bulduum dostluk ve
moral destek beni tedavi etmeye balad. Bu sava ka-
zanan insanlarla tanmam beni mthi motive etti; ben
de baarabilirdim. Tanrnn yardm ve sizlerin destei
ile yeni bir hayata yelken atm. Hepinize ok teekkr
ediyorum.
Jackn slklarla kark iddetli alklarla yerine
oturmasndan sonra, kapan seremonisini ynetmek
iin Ross tekrar krsye geldi. Herkes ayaa kalkmaya
davet edildi, bir ember oluturulup el ele tutuldu. Balar
eik, gzler kapal bir ekilde yce Tanrdan bu sava
verenlere destek olmas iin dua edildi.
A.A. toplantsnda rendiime gre, Amerikada de-
iik derecelerde 20 milyon kadar vatanda uyuturucu

339
madde kullanyormu. Elbette ki bu konuda salkl bir
say verebilmek ok zor. nsanlar zelini ilgilendiren ko-
nularda ak olmazlar ki. Her neyse, 300 milyon nfus-
lu lkede bu arkadalar aznlkta. Hep tekrar ediyorum,
Yeni Dnya iyi ile ktnn bir arada yaad bir tezatlar
lkesidir. Bilanonun iyiler kanad ar bast iin sis-
tem radikal bir deiime uramadan yoluna devam edi-
yor.

340
 AFRKALI-AMERKALILAR

Tarihi kklerinin Afrika olmas nedeniyle genellik-

le siyah Amerikallar kimliklerini Afrikal-Amerikal
(Afro-American) olarak tanmlyor. Kendilerinden sa-
dece blacks olarak bahsedilmesi de yaygn. Trkemiz-
de Afrikal-Amerikallar, zenciler veya siyahlar olarak
tanmland iin biz de burada bu ifadeleri kullanaca-
z. Bilinmesi gereken, bu etnik Amerikallarn Yeni
Dnyaya ucuz emek ihtiyacn karlamak iin zorla
getirilmeden nce Afrikada tarm ekonomisine dayanan
bir medeniyet kurduklar ve tarihini iyi bilen zencilerin
bu kltr miras ile gurur duyduklardr.
Siyahlar bugn Amerikan toplumunun btn kesim-
lerinde aktif olarak yer alyor. Etnik gerilimin varlna
ve zaman zaman patlamasna, can kayplarna ramen,
makro seviyede siyah-beyaz ilikileri genellikle ahenk
iinde yaanyor. Siyahlar bugn eritikleri noktaya ok
uzun bir mcadele ve byk fedakrlklar sonucu geldi.
Sosyal bilimlerde dn bilmeden bugn anlamak zor

341
olduu iin zencilerin zgrlk mcadelesini tarihi pers-
pektif iinde ana hatlar ile inceleyeceiz.1
1619 ylnda bir Hollanda gemisi Virginia eyaletinin
Jamestown ehrine yirmi kiiden oluan ilk Afrikal gru-
bu getirdi. Avrupadan gelen beyaz gmenler de ucuz
emek talebini karlayan unsur olarak grlmt. An-
cak, bu iki grup arasndaki fark zencilerin, isteklerinin
dnda esir olarak Yeni Dnyaya getirilmeleriydi. Kle
ticareti 19. yzyla kadar devam etti.
Zenci emei zellikle gney eyaletlerinde pamuk tar-
lalarnda kullanld. Gnein douu ile balayan i gn
karanln kne kadar devam ediyordu. Karn toklu-
una altrlan siyahlar o dnem Amerikasnn sosyal
ve ekonomik anlay iinde sahiplerinin mutlak mal
olarak grld.
Beyaz Protestanlarn kurduu dzen, kiliseleri tara-
fndan da aklanmt. Pazar ayinlerinde, retimin artma-
s, lkenin zenginlemesi iin alan, sermayesini riske
atan beyaz adamn Tanr katnda zel bir yerinin olduu
vaaz ediliyordu.
Tarihsel bir gerek var ki, klelik messesesini tarihte
ilk kuran Amerikallar deil. Eski Msr ve Yunan mede-
niyetlerinden balayarak 19. yzyl ortasna kadar varl-
n devam ettiren bu dzen, deiik ktalarda yaand.
1. Bu konuda bkz: Gunnar Myrdal, An American Dilemma (New
York: Harper and Brothers, 1944); John Dollard, Caste and Class in
a Southern Town (London: Oxford University Press, 1937); Harvard
Sitkulf, The Struggle for Black Equality (New York: Hill and Wang,
1981); Manning Marable, Race, Reform, and Rebellion: The Second
Reconstruction in Black Amerika, 1945-1982 (Jackson: University
of Mississippi, 1984).

342
Tarihi John McCormickin deyii ile Amerikallar kle-
lii icat etmedi, ama mkemmelletirdi.
Zenciler 19. yzyla kadar klelik sistemini deiik
ekillerde protesto etmeye alt. Efendilerinden ka-
maya almak en yaygn yoldu. Yakalananlar iddetle
cezalandrld. i yavalatp, makineleri sabote etmek de
bir dier metottu. Zaman zaman pamuk tarlalarnda ba
gsteren isyan giriimleri de neticesiz kalnca, klelik
dzeni iki yz yl yaad.
1820lerde beyazlar da moral nedenlerle klelii
protesto etmeye balad.2 William Lloyd Garrison gibi
Kuzeyli beyazlar bu sisteme kar sava ap, siyah-be-
yaz eitliini savundu. Amerikan Anayasasn eytan
ile yaplm mukavele olarak niteleyip kamuoyu nn-
de yakan Garrison, 1831de yaymlad The Liberator
gazetesi ve New Englandda kurduu Anti-Slavery So-
ciety isimli rgt ile grlerini yaymaya alt. Be-
yaz Amerika bu devrimci zihin deiimine hazr deildi.
Irk beyaz fanatikler Garrisonun gazetesini yakt, ta-
raftarlarn ldrd. 1820-1850 arasnda birok Kuzeyli
beyaz, moral nedenlerle klelie kar olsalar bile aktif
olarak mcadeleye girmek istemiyordu.
Theodore Dwight Weld gibi baz beyaz politikaclar
kleliin yava yava ortadan kaldrlmas taraftaryd.
Bu srete zgrlklerine kavuan zencilerin Afrikaya
geri gnderilmesini savunan reformcular, yz senelik bir
zaman perspektifi iinde sistemin yok edilmesini istiyor-
du. Bu ereve iinde 1831de sekiz bin civarnda zenci

2. Bu konuda bkz: Louis Filler, The Crusade Against Slavery

(1961); Benjamin Quarles, Black Abolitionists (1969); G.H. Barnes,
The Anti-Slavery Impulse (1933).

343
Afrikaya gnderildi. Ancak, tarlalarnda zenci emei-
ne ihtiyac olan Gneyli pamuk tccarlarnn basks ile
Weldin program iptal edildi. 1830larda rklarnn ba-
mszl iin mcadele veren elli civarnda zenci grup
vard.
Kleliin ancak silahl mcadele ile yklacana
inanan beyaz aktivist John Brownun gr kitlelere
yaylamad. 1850lerde otuz kadar arkada ile Kansas
eyaletindeki polis, pamuk tccarlar gibi belirli hedeflere
hcum ederek zenci kesimde devrim kvlcm yarataca-
n zanneden Brown, yakalanp idam edildi.
1861de balayp drt yl sren Amerikan
Savann nedeni sadece Kuzey eyaletlerinin gney-
deki a d dzeni sona erdirmek istei deildi. Evet,
Kuzeyliler zencilerin zgrlklerine kavumasn istedi.
Birok beyaz liberal Protestan aydn, yazar, din lider si-
yahlarn hakkn savundu, Gneydeki klelik dzenini
iddetle knad. Ancak, Kuzeyli Cumhuriyeti Bakan
Abraham Lincolnn i sava balat nedeni moral de-
il, ekonomikti.
Ekonomileri tarma dayanan Gney eyaletleri sana-
yilemi Kuzeyin ekonomik ve politik basksndan kur-
tulup Avrupa ile dorudan ticaret yapabilmek iin Ame-
rikan Birliinden ayrlmak istiyordu. Gney, pamuk
retiminden elde ettii byk gelir ile Kuzey eyaletleri
yerine Avrupadan daha ucuza makine ithal edip ksa s-
rede sanayileebilirdi. Kuzey buna izin vermeyince sa-
va balad.
Kuzeyin sava kazanmas yeni problemler dourdu.
Esir ticaretinin sona ermesi ile pamuk tarlalarnda ka-
rn tokluuna imdi kim alacakt? savatan sonra

344
Lincolnn politik hedefi, Cumhuriyeti Partiyi Gneye
tayp mill bir kurulu hline getirmekti. Bunu baara-
bilmesi iin beyaz Protestan toprak sahiplerine yakla-
mas gerekiyordu. zgrlklerine kavuan zencilerin
zaman iinde Afrikaya geri gnderilmesi taraftar olan
Lincoln, Gneyli pamuk reticilerinin esir emeini biraz
daha iyi artlarda ikinci snf vatanda olarak kullanma-
larna gz yumdu. Ancak Gney eski dzeni aynen geri
getirmek isteyince, sava kazanan Kuzey bar kaybet-
meye baladn grd.
Lincolnn Gneyli beyaz John Booth tarafndan l-
drlmesinden sonra Cumhuriyetiler strateji deiikli-
i yaparak partiyi Gneyde yayabilmek iin zencilerin
oyunu hedef ald. Pamuk tccarlarnn kuruluuna yar-
dm ettii beyaz rk rgt Klu Klax Klan (KKK), oy
kullanmak isteyen zencileri terre bodu. Gneyde lin
edilmi vcutlarn tehiri o dnemin normal grntleri
arasndayd.
Kuzeyin bu plannn da baarszla uramas sonu-
cu, problemin zmnde en gereki yolun Lincoln g-
r olduuna karar verildi. Yani moral idealizmi unut,
pamuk patronlarnn desteini almak iin siyah emein
smrlmesine gz yum. Bu politikann sonucu zenci-
lerin zgrlk mcadelesi kinci Dnya Harbine kadar
byk lde unutuldu.
Profesr William Chafe, The Unfinished Journey
(Bitmemi Yolculuk) isimli kitabnda i ve d etkile-
ri asndan kinci Dnya Savan Amerikan tarihin-
de bir dnm noktas olarak grr. Yazara gre sava
zencilerin hrriyet mcadelesinde de nemli bir d-
nemeci temsil etti. Gneyden Kuzey ve Batya g

345
eden siyahlar sanayi sektrnde almaya balayp ii
sendikalarna ye oldular. Gemiin suskun, efendisi-
nin klesi zenci imaj kaybolmaya balad. 1941de si-
yah sendika lideri Philip Randolp rkl protesto et-
mek iin Washingtona yry mitingini hazrlamaya
balad. Gaye, zenci ve beyaz liberallerden oluan kit-
le hareketi ile Demokrat Bakan Franklin Roosevelte
bask yapp, rklar arasnda eitlii ngren yasalarn
Kongreden kn salamakt. Zenci emeinin savun-
ma sanayisinde istihdam da talepler arasndayd. Sava
arifesinde bakann bu istekleri karlayacana sz ver-
mesi zerine yry iptal edildi.
Sava, ekonomide yeni i sahalar amt. Bu er-
eve iinde gemi tersanelerinde alan zencilerin sa-
ys 6.000den 14.000e, uak fabrikalarnda sfrdan
5.000e, devlet hizmetlerinde 60.000den 200.000e
ykseldi. Tekstil sektrnde alan siyahlarn says da
500.000den 1 milyona kt. Demir ve elik sanayisinde
alan zenci i gc %25 artarken, kadn emei de sana-
yi sektrnde yerini almaya balad.3
Bu olumlu gelimeye ramen baz sendikalar, taban-
larndan gelen tepki ile zencileri dk cret deyen i-
lerde tutuyordu. Irklk orduda da devam etmekteydi.
Eitim kamplarnda, terfilerde siyah-beyaz ayrm var-
d. Kansas eyaletinin Salinas ehrindeki asker stte sa-
va esiri Nazilere servis yapan kafeterya zenci askerlere
kapsn kapamt.4
Michigan eyaletinin Detroit ehrinde drt bin ki-
inin alt bir fabrikada zenci terfi ettirilince
3. William H. Chafe, The Unfinished Journey, (New York: Oxford
University Press, 1986), s. 18.
4. Age., s. 20.

346
bin beyaz ii protesto iin ii brakt. ki rk arasnda-
ki tansiyon nihayet 1943de patlad. Belle Isle parknda
yzmekte olan bir zenci yanllkla beyazlarn blmne
geince talanarak ldrld. Detroiti saran anari so-
nucu yetmi kii hayatn kaybetti. Olaylarn bymesi
asker mdahale ile nlendi. Bir zenci yazar kesinde
yle haykryordu: Bizim savamz Avrupada deil,
Amerikadaki Hitler rklna kar! Bir dier zenci
de Bakan Roosevelte yazd ak mektupta kzgn-
ln yle dile getirdi: inde bulunduumuz artlar
grdkten sonra una inanyorum ki, eer Tanr varsa
mutlaka beyaz olmal.5
Siyahlar zerindeki terr, onlar 1910larda kurulan
NAACP isimli tekilatlarna yaklatrd. 1942de ku-
ruluun bakan Roy Wilkins rklk ile mcadelede
daha aktif rol oynayacaklarn ilan etti. Zenci talebeler
Washingtonda kaplarnda Siyahlara Yasaktr! levha-
s bulunan lokantalara zorla girip basnn ilgisini eken
yeni bir protesto ekli denedi. Bu mcadelede gzalt-
lar, kitle protestolar, lm, gnlk yaamn bir paras
hline gelmiti. Sosyal dertlerin savan kazanlmasn-
dan sonra zleceine inanan Roosevelt problemleri
dondurma politikas izliyordu. 1944de bakann lm
ile yardmcs Henry Truman lkenin bu hassas proble-
mini devrald.
Dnyaya demokratik prensipleri hkim klmak iin
Hitler diktatrlne kar savaa girdiini syleyen
Amerika, zenci kan zerine de ina edilen zaferden sonra
bu vatandalarna oy hakk bile vermiyordu. Gneydeki
okullar, evler, mahalleler, kiliseler, belediye otobsleri,
tuvaletler, su musluklar hl siyah-beyaz ayrmna ta-
5. Age., s.21.

347
biydi. Truman dneminde, zenciler politik bask grubu
olabilmek iin semen ktklerine yazlma kampanyas
at. 1947de Georgia valisi Eugene Talmadye eyaletin-
de hibir zencinin oy kullanamayacan aka ilan et-
miti. Orman kanununu ineyerek oy kullanan siyahlar
faili bulunamayan cinayetlere kurban oldu. Ayn eit
olaylar Tennessee ve South Carolinada da cereyan etti.
Demokrat Partide birlii korumak iin Kuzeyli libe-
raller ile Gneyli muhafazakrlar arasnda denge kurmak
zorunda olan Truman, zenci isteklerine sempati duyma-
sna ramen Meclisten rkla kar yasa karamad.
Amerika sosyal deiime henz hazr deildi.
Amerikan bakanlar Meclise gitmeden kararname
ile icraat yapma yetkisine sahip. Philip Randolph orduda
rklk sona ermedii takdirde sendikasnn kitle pro-
testolarna balayacan aklaynca, Truman Gney-
li senatrlerin basksna ramen 1948de yaymlad
kararname ile silahl kuvvetlerde siyah-beyaz eitliini
onaylad. Orduda rklar arasndaki karm Kore Sava
srasnda daha yaygnlat.
1950ler Amerikan toplumunun mutlu gnleri olarak
hatrlanr. Sava sonras yaygnlaan krediler sayesinde
vatandalarn %60 kendi evinde oturuyordu. Araba, te-
levizyon, radyo ve dier tketim mallarnn ucuz fiyat-
larla piyasaya srm Amerikallar maddi tatmine do-
yurmutu. Ancak, ekonomik patlamann nimetlerinden
byk lde faydalanan hl beyaz adamd.
1957 ylnda Arkansas valisi Orville Faubus, Little
Rock ehri lisesine zenci talebelerin giriini yasaklam-
t. Okulu kuatan beyaz renciler siyahlara Afrikaya
geri dnmelerini haykrp lm tehditleri savuruyordu.

348
1952de bakan olan Dwight Eisenhowern liseye asker
birlikleri yollamas ile zenciler snflarna dnebildi.
Siyah Amerikallarn zgrlk mcadelesi 1955ler-
de sahneye kan Dr. Martin Luther King Jrn liderlii
altnda hzland. Yava bir sre iinde gelien ekono-
mik, sosyal ve politik deiimi kitle hareketleri ve ndira
Gandhinin bar metotlar ile sratlendiren Martinin
mcadelesini ksaca inceleyelim.6

Martin Luther King Jr.

Martin 1929da maddi durumu iyi olan bir aile-
de dnyaya geldi. Atlanta ehrinde Ebenezer Baptist
Kilisesinde grev yapan baba ve dedesinin salad
gven ortam bile kk Martinin rkla hedef olma-
sn nleyemez. Beyaz oyun arkadann ailesi Martine
siyah olduu iin ocuklarnn kendisi ile oynayama-
yacan sylediinde kk zencinin dnyas yklr.
Kalabalk bir asansrde ayana bastn syleyen bir
beyaz kadn tarafndan tokatlanan Martin, babas ile git-
tii ayakkabc dkknnda derilerinin renginden dolay
hizmet grmez.
Konuma yetenei lisede iken fark edilen gen lider
okullar aras hitabet yarmalarnda dereceler alr. At-
6. Martin Luther Kingin hayat hikyesini konu alan birok kitap
var. Bu eserlerden bazlar iin bkz: John A. McWilliams, The King
God Didnt Save (New York: Coward McCann, 1970); David Gar-
row, Protest at Selma (New Haven: Yale University Press, 1978);
ve The FBI and Martin Luther King Jr. (New York: Norton, 1981);
Coretta Scott King, My life with Martin Luther King Jr.(New York:
Winston, 1969); Stephen B. Oatesin Let The Trumpet Sound. The
Life of Martin Luther King Jr. (New York: American Library, 1982).

349
lanta, Morehouse Kolejinde okurken babasnn mes-
leini semeye karar veren Martin, 1955de Boston
niversitesinde doktorasn tamamlar. Bostonun libe-
ral ortam kendisini ve mstakbel ei Corettay etkiler.
niversitedeki siyah-beyaz karm ve karlkl sayg
gen iftin sempatisini kazanmtr. Bu ehre yerleip,
sahip olduu iyi eitimiyle i bulup risksiz, sakin bir
hayat yaayabilirdi. Ancak, eitim grm rkdalar-
nn Gneye dnp zgrlk mcadelesine katlmasn
savunan Martin, Alabama eyaletinin Montgomery eh-
rindeki Dexter Baptist Kilisesinin teklifini kabul edip
cepheye dner.
Kilisenin toplum sorunlar ile aktif olarak ilgilenme
gelenei yoktur. Pazar sabahlar kutsal binalarn dol-
duran zenciler, mekanik olarak din grevlerini yerine
getirip adaletsizliklerin zmn Tanrya havale eder.
Martin derhal gelir seviyesi dk olan yelere yardm
iin dayanma gruplar kurup baarl rencilere burs
imkn salar. Alabamadaki NAACPnin aktif yesi de
olan gen adam evresinde dinamizmi ile takdir toplar.
1955de Montgomeryde dzenlenen otobs boykotu
Martinin lke apnda tannmasna neden olur. Scak bir
eyll gn Rosa Parks isimli zenci hanm iinden evine
dnerken belediye otobsnn n srasna oturur. Parks,
beyaz ofrn zencilere ayrlan arka sralara oturma iste-
ini reddedince polis arlr ve hanm Montgomery ka-
nununu ineme suundan gzaltna alnr. Olay tepki
ile karlayan yerel zenci liderler belediye otobslerini
boykot etme karar alr ve liderlik grevi 26 yanda-
ki Martine verilir. Toplumun nereden nereye geldiini
grmek iin bu olay ksaca inceleyelim.

350
 Boykotun ilk gn 5 bin zenciye hitaben yapt ko-
numada Martin yle der:
Uzun yllar bize strap ektirenlere, insanlk hakla-
rmz tanmayanlara kar byk bir sabr gsterdik
zerimize yneltilen basklara zgrlk ve adalet iin
kar karsak tarihiler bu mcadeleyi balatan zencileri
ada medeniyete yeni anlam getirmek ile onurlandra-
caklar Bugnk sorumluluumuz budur.7
Boykot komitesinin talepleri noktada toplanyor-
du: ofrlerin btn vatandalara insanca davranmas,
zenci ofrlerin istihdam ve yolcularn ilk gelen birin-
ci prensibine gre, siyahlarn arkadan balayarak ne,
beyazlarn da nden balayarak arkaya doru oturmalar.
Otobs irketinin avukat bu artlara u tepkiyi gster-
miti: Eer bu talepleri kabul edersek siyahlar, beyazlar
zerinde zafer kazandklarna inanacak; biz bunu kabul
edemeyiz.8
Bir seneden fazla devam eden boykot Martinin ar-
kasnda saflaan, blnmeyen, Montgomeryde otobs
yolcularnn %75ini oluturan zencilerin zaferi ile sona
erdi. Anayasa mahkemesi Alabama eyalet kanununun
Amerikan Anayasasna ters dtne karar vermi-
ti. Bu mcadele siyahlarn ekonomik, sosyal ve politik
alanlarda balatt deiim hareketine kvlcm oldu.
Martin iyi hitabeti, taviz vermeyen politikas ve mevcut
dzeni bar iinde deitirme stratejisi ile birok beyaz
liberalin de takdirini kazand. Amerikada 20. yzyl n-
san Haklar Hareketinin lideri domutu.

7. Alonzo Hamby, Liberalism and Its Challengers, (New York: Ox-

ford University Press, 1985), ss. 150-51.
8. Age., ss. 151-52

351
 Alabamada verilen mcadeleyi dier Gney eyalet-
lerine tamaya karar veren Martin ve arkadalar rk
g merkezlerinin terrne hedef oldu. Bar protes-
to gsterilerine itfaiye arabalarndan su skarak kpek-
lerle saldran at stndeki polis, televizyon kameralar
ve basnn bu irkin olaylar nakletmesini nleyemedi.
lkelerinin bir sosyal deiime ihtiyac olduuna ina-
nan beyaz liberaller seslerini imdi daha gr karyor-
du. Birok tannm yazar, aydn, artist, din adam aktif
olarak zenci mitinglerinde yer almaya balad. dealist
beyaz renciler de kz erkei ile bu mcadelede n saf-
larda savayordu.
Martin, Gandhinin bar mcadele yolunu setii
iin, Siyah Panterler gibi zgrlk savann ancak
silahla kazanlacana inanan militan zenci grubun id-
detli eletirisine hedef oldu. Zenci yazar Frantz Fanon,
The Wretched of the Earth (Acl Dnya) isimli kitabn
yaymlamadan nce Cezayire gidip Mill Bamszlk
Cephesi saflarnda Fransz emperyalizmine kar sava-
mt. Smrlen kitlelerin zgrlk mcadelesinde id-
deti tek yol olarak gren Fanonun kitab siyah radikal-
lerin kutsal rehberi hline geldi. Martinin ekibi ise 250
milyonluk Amerikada (imdi 300 milyon), 12 milyon
nfusla aznlkta olduklar gereinden hareketle terrle
hedefe ulaamayacaklarna inanyordu. Martin, kendisi-
ni pasiflii formle etmek ile sulayan kritiklerine yle
cevap verir:
Yzde on nfus oran ile kendi bamza haklar-
mz elde edeceimizi zannedenler kendilerini aldat-
yor. Beyazlar ile koalisyon yapmadmz takdirde ne
Mississippide ne de dier eyaletlerde insanlk haklar-

352
mza sahip olabiliriz. iddete bavurursak birok insan
gereksiz yere lecek. Terrle kazanamayz.9
1962 Hazirannda Detroitte dzenlenen, 125 bin ki-
inin katld zgrlk mitinginde Martin iddeti redde-
den mcadele stratejisini yle izah etti:
Metodumuz zayf olmadmz gstermitir. Mca-
dele eklimiz rakiplerimizi silahszlatrp onlar moral
olarak ykyor. Size vururlarsa fiziki olarak cevap ver-
meme cesaretini gelitiriyorsunuz. Sizi hapse attkla-
rnda ise kendinizi ruhi olarak mcadeleye hazrlama
imkn salam oluyorlar.10
1960da bakan olan John Kennedy zenci istekle-
rinin yasalamas iin Martin ile yakn i birlii yapt.
Washingtonun tepeden, Martin ve arkadalarnn taban-
dan giriimi Amerikada yeni bir zihin devrimini balat-
mt. Kennedy ldrlmeden ksa bir sre nce u vur-
guyu yapt:
Bakan Lincoln kleleri yz yl nce zgrlklerine
kavuturmasna ramen onlarn torunlar bugn tam ola-
rak hr deil. Hl ekonomik ve sosyal bask altndalar.
Bu millet btn vatandalarna hrriyet salamadka
hr olamaz. Dnyada kiisel zgrlkleri savunan biz,
kendi evimizde kendi vatandalarmzn hrriyetlerini
snrlandryoruz. Milletimizin zencilere verdii sz
yerine getirme zaman gelmitir.11

9. David J. Garrow, Bearing The Cross. Martin Luther King Jr.

(New York: William Morrow and Company Inc, 1986), s. 484.
10. David L. Lewis. King: A Critical Biography, (Urbana: Univer-
sity of Illinois Press, 1978), s.211.
11. Age., 208-9.

353
 28 Austos 1963de nsan Haklar Hareketi,
Washingtonda 100 bini beyaz, 250 bin kiinin katld-
bir miting dzenlendi. Yllar sren taban hazrlama
dnemi meyvesini vermiti. Mitingin son konumacs
olan Martin, sekiz dakikalk nutku ile Amerikan tarihin-
de yeni bir dnemin mjdesini verdi:
Bir gn Georgiann krmz tepelerinde esirler ve
sahiplerinin ayn kardelik masasna oturacan hayal
ediyorum Mississippide bile adalet gerekleebi-
lir Drt ocuumun derilerinin rengine gre deil,
karakterlerine gre deerlendirildii gnler gelecek
Amerikaya Allahn btn ocuklar eski zenci kut-
sal inancnda birleecek: Nihayet hrz, nihayet hrz,
Allaha ok kr nihayet hrz.12
Kennedy mitingi yle deerlendirmiti:
Bugn yzbinlerce beyaz ve siyah Amerikal de-
mokratik haklarn kullanp bar iinde Washingtonda
topland ve son derece nemli olan bir mill konu zeri-
ne kamuoyunun dikkatini ekti.13
Mecliste Gneyli senatrler hl zencilere eitlik ge-
tiren tasarnn onaylanmasn ertelemeye alyordu.
Tasarnn temel istekleri unlard: Okullarda siyah-beyaz
karmnn salanmas, asgari cretin art, isizlik ile
mcadelede devlet nclnde alma programlarnn
dzenlenmesi.
Kennedynin ldrlmesinden sonra bakan olan
Lyndon Johnson, Mecliste ounluu salayp 1964
Hazirannda nsan Haklar Kanun Tasarsn onaylad.
Bir yl sonra kanunlaan yasa ile zenciler oy hakkna sa-
hip oldu.
12. Garrow, age., ss. 283-84.
13. Lewis, age., s. 230.

354
 Martinin mcadelesi sona ermemiti. Sosyal deii-
mi kabul edemeyen Gney eyaletlerinde yasann uygula-
maya konulmas iin ehir ehir mcadele gerekiyordu.
1964de 35 yanda Nobel Bar dl kazanan zenci
lider, Vietnam Savana da aka cephe almt. Her yl
savaa 30 milyar dolar harcayan Amerika bu kayna ne-
den az gelirli vatandalarnn durumunu dzeltmek iin
kullanmyordu?
1968 ylnda Martin Luther King Jr. bir beyaz adamn
silahndan kan kurunlar ile ldrld. Liderin yakn
arkada ve eski Atlanta Belediye Bakan Andrew Yo-
ung bir televizyon programnda, eer nsan Haklar Ha-
reketi balatlmasayd sosyal patlama noktasnda olan
Amerikann Kuzey-Gney olarak ikiye ayrlp, ikinci
bir i savaa balayacan sylemiti.

Malcolm X
1965de ayn inanc paylaan rakiplerince ldrlen
Malcolm X, Amerikadaki zenci Mslmanlarn tarihin-
de karizmatik yerini hl koruyor. lmnden ksa bir
sre nce Alex Haley tarafndan kaleme alnan hayat y-
ks bugn Amerikan kolej ve niversitelerinde en ok
okunan kitaplar arasndadr.14

14. Malcolmun hayat mcadelesi iin bkz: Alex Haley, The Autobi-
ography of Malcolm X,(New York: Ballatine Books, 1965); Robert
Cwiklik, Malcolm X and Black Pride (Brookfield, Conn. : Millbrok
Press, 1991); Molefi Asante, Malcolm X as Cultural Hero(Trenton,
N. J.: Africa World Press, 1993); Timothy Johnson, Malcolm X: A
Comprehensive Annotated Bibliography (New York: Garland Pub..
1986).

355
 Malcolmun hayat mcadelesi olduka ilgin.
Michiganda fakir bir ailede dnyaya gelen lider gen-
lik yllarnda kanunsuz yollardan geimini salar: Esrar,
kadn ticareti, ev soygunlar20 yanda Bostonda ya-
kalanan delikanl alt buuk yl hapis cezasna arptrlr.
Malcolm hapishanede kitaplar ile tanr. Eline ne ge-
erse gece gndz okur. Tarihe, zellikle rkdalarnn
zgrlk mcadelesine zel bir ilgi duyar. Felsefe, din
sosyoloji kitaplarn da byk bir alk ile yourur. Sk
sk ziyaretine gelen erkek kardei vastasyla 1930lar-
dan beri Amerikada zenci Mslmanlarn lideri olan
Elijah Muhammedin fikirlerini renir. Mekkeden gel-
dii sylenen Wallace D. Fard isimli bir adam, 1930da
Detroitte zenci Mslmanlarn ilk camisini kurmu, an-
cak ksa bir sre sonra ortadan kaybolmasyla liderlik
grevi Elijah Muhammede verilmi.
Mslman lidere gre, hapishaneleri dolduran siyah-
lar dzenin yaratt hastalk olan rkln kurban ola-
rak demir parmaklklar ardna dmektedir. Kendi rk
dnda herkesi kk gren beyazlar siyahlar sadece
kle olarak kullanmak ister. Zencilerin yapmas gereken
smrgecilie kar mcadelede k olan slamiyeti ka-
bul etmek, kendi ilerini kurup ekonomik bamszlkla-
rna ulamaktr. Gelecekte Amerikada sadece siyahlarn
yaad blgenin kuruluu ile bugn hayal olan bam-
sz slam devleti (Nation of Islam) gerekleip, inananlar
Afrikal-Mslman kimliine kavuacaktr.
Bir gn Malcolm X zenci mahkmlar ile zel olarak
ilgilenen Mslman liderden mektup alr. Muhammed
gen mahkma yaam iin mit verir.

356
 Malcolm hapisten ktktan sonra deiik ilerde a-
lr. Kt alkanlklarn terk edip yeniden domutur.
Konuma yetenei ve rgtl ile dikkat eken 26
yandaki delikanl ksa zamanda Muhammedin yakn
evresine dhil olur. nce Detroit sonrada New York
camilerinin imamlna atanr. Yal liderinin mesajn
sokak tecrbesi ile kartrarak sunan Malcolm, zellikle
genler arasnda popler olmaya balar. nancna gre
eytan olan beyaz adam siyahlarn yaratc potansiyelini
ldrmek iin onlar uyuturucu maddelere altrmtr.
Bu zehirler beyazlarn aracl ile zenci muhitlere so-
kulmu, pazar yaratldktan sonra perde arkasna ekilen
beyaz adam ticaretin kaynan kontrol ederken, siyah-
lardan oluan piyon satclar yaratmtr. Malcolm, Hris-
tiyan Kiliselerinde mutluluk, adalet, eitlik arayan soy-
dalarn iddetle protesto eder. Ona gre, Hristiyanlk
beyaz adama aittir. Ak tenli, mavi gzl olarak portre
edilen Hz. sa, asrlardr smrlen siyah insann derdini
anlayamaz.
1988 yaznda Berkeleydeki J.C. Pennys maazasn-
da alrken Bayan Brown ile tanmtm. 84 yandaki
zenci hanm ne zaman alverie gelse altm blme
urar, hatrm sorard. Ayakst politika konuurduk.
Genliinde Harlemde Malcolmu defalarca dinleyen
Brown, zenci liderin heyecanl slubu ile kitleleri etkile-
diini, kendisinin Hristiyan olduu hlde bu nutuklardan
zevk aldn sylerdi.
Ksa zamanda basnn dikkatini eken Malcolm,
niversitelerde en ok talep edilen konumac olur. Si-
yah-beyaz karmna kesinlikle kar kan lider Alex
Haleye, kahvesini st ile imesinin karmda verdii
tek taviz olduunu syler. Harvarda konferans vermeye

357
davet edilen konumacnn yolu gen bir kz renci ta-
rafndan kesilir:
Sayn Malcolm, ben iyi bir insanm. Siyahlarn ek-
tii strab biliyorum. Irk ilikilerine bar getirmek iin
kendi payma ne yapabilirim?
Malcom:
Hibir ey.
Malcolmun poplerlii rgtn merkezinde ks-
kanlk yaratmaya balar. John Kennedy ldrld-
nde, bu sonu hak ettii anlamnda yorumlanabilecek
bir deme verince, Muhammed tarafndan grevinden
alnr. Malcolm bolua dmtr. Hayatn adad li-
derinin iki sekreterinden evlilik d drt ocuunun ol-
duunu renmesi kendisini daha da ykar. 1965de bir
sre Amerikadan ayrlmaya karar verip hacca gider. Bu
seyahat Malcolmun dnya grn deitirir. Btn
lkelerden gelen, ayr etnik gruplara mensup inananlar-
la tanmas, slamiyetin insanolunu derisinin rengi-
ne gre deerlendirmediini gstermektedir. Mekkede
rahmetli Kasm Glek ile tanan lider, Trkiyeden alt
yz otobs ile elli bin zerinde mminin kutsal ziyarete
geldiini renir. Haleyin kitabnda yer alan bir anek-
dota gre, Amerikan politikasn yakndan takip eden
Glek, Malcolma neden Elijah Muhammed ile anlaa-
madn sorduunda, zenci Mslmanlarn birlii adna
cevap alamaz.
Malcolm, hacda lkesinin bamszl iin Fransz
smrgeciliine kar savam Cezayirli beyaz bakan-
dan emperyalizm ile mcadelede siyah olunmas gerek-
mediini renir. Ziyaret ettii lkelerde siyah-beyaz

358
Mslmanlarca kucaklanan Malcolma gre Amerika-
l beyaz adam bilgili ve zekidir. Birok bilimsel icada
damgasn vurup dnyadaki teknik gelimeye yardm-
c olmutur. Ancak ayn beyaz adam rknn stnl
inancyla rkndan gelmeyen insanlara kar acmasz-
dr. Bu inan dorultusunda Japonlarn Pearl Harbora
hcumundan sonra Japon asll vatandalarn toplama
kamplarna gnderen beyazlar, Amerikal-Almanlara
dokunmamtr.
Malcolm seyahatinden deimi bir insan olarak d-
ner. Elijah Muhammed ile ilikisini tamamen kesip New
Yorkta kendi grubunu kurar. Ayr devlet kurma teorisi-
ni savunmaz, beyaz adama ynelttii eletirileri genel-
letirmeyip, deiik rklar arasndaki evlilii kiisel bir
konu olarak grmeye balar.
Malcolm 21 ubat 1965de Harlemin Audubon
Salonunda konuma yapmak iin sahneye geldiinde,
dinleyiciler arasnda oturan kiinin silahndan kusan
mermiler ile ldrld. Katiller, Nation of Islam ile
ilikilerinin olmadn iddia etmelerine ramen, genel
kanaate gre cinayet Elijah Muhammedin dolayl fet-
vas ile ilendi.15
Malcolm X ve Martin Luther King Jr. ayn dnemin
artlarndan etkilenen iki liderdi. Martin beyazlar ile ko-
alisyon kurarak dzeni bar yollardan deitirmeyi
hedef alrken, Malcolm, ldrlmeden nce radikal g-
rn deitirmesine ramen, bu politikay etkisiz bul-
mutu. Yaasayd Martin ile yaknlar myd? Herhlde
bu da tarihin yoruma ak sorularndan birisi olmal.

15. Bu gr iin bkz: Newsweek, 16 November, 1992, s.70.

359
 Bir sohbetlerinde Alex Haley, Malcolma, New York
Timesn zenciler arasnda yapt yoklamada 3/4n
Martinin mcadele metodunu desteklerken, sadece
%6snn kendisini desteklediini syleyince X nce a-
rr, sonra u hkm verir: Tarihte baz byk liderle-
rin deeri ldkten sonra anlalyor.16
CORE, SNCC ve Siyah Panterler gibi radikal grup-
larn Malcolmu sadece nutuk atmakla sulamasna ra-
men, X, Amerikann yumuamasnda nemli bir rol
oynadna inanr. 1965 sonbaharnda Alex Haleyin
kardei Kansas eyaletinde yerel meclise senatr seilir.
Haberi yazardan telefonda renen Malcolm: Kardein
bilsin ki kendisi ve dier lml siyahlar bizim gibi ar
eylemcilerin sayesinde bir yerlere gelebiliyor, der.17
Her iki lideri yakndan tanyan Andrew Youngn de-
erlendirmesi ile Martin sosyal deiim konusunda be-
yazlar da ikna ederken, Malcolm kendi yaam yks ile
tabanda skan zencilere bataktan kmada rnek oldu.18
Newsweekte yaymlanan bir makalede Los Angeleste
hayatn esrar satarak kazanan 15 yandaki Ricky Tro-
upe isimli gencin Malcolmun hayat hikyesini okuduk-
tan sonra nasl deitii anlatlyor. Okula geri dnp iyi
notlar alan delikanlnn hedefi avukat olmakm.19

16. Haley, The Autobiography of Malcolm X, s.417

17. Age., s. 423.
18. Newsweek, 16 November 1992, s.71.
19. Age., s. 72.

360
 Louis Farrakhan
1975de Elijah Muhammedin lmesinden sonra gru-
bun liderlii olu Wallacea verildi. Yeni liderin hedefi
babasnn kat grlerini brakp beyazlara kar lm-
l politika izlemekti. Malcolmun ayrlmasndan sonra
New York Camisinin bana getirilen Louis Farrakhan
ve arkadalar Wallacen stratejisini reddedip, Elijah
Muhammedin grleri dorultusunda kendi grubu-
nu kurdu. Farrakhan 1955de yal liderinin konferan-
sn dinledikten sonra Mslman olmu. O sralarda
Bostonda mzisyen olan gencin inanlarnn peki-
mesinde Malcolm da rol oynar. Ancak, Malcolm X ile
Muhammedin aras aldnda Malcolmu iddetle
protesto eden Farrakhan iddiaya gre, harekete ihanet
edenlerin ldrlmesi gerektii eklinde bir aklama
yapm; ama bu iddiay kabul etmiyor.
Farrakhan, Amerikann en karizmatik hatiplerinden
birisi. Byk salon ve statlarda dzenlenen toplantla-
r tklm tklm doluyor. Konumacnn 1988 ilkbaha-
rnda Chicago camisinde yapt konumay Berkeley
niversitesinde dzenlenen canl yayndan izledim.
Okulun tiyatro salonu yayn iin zenci Mslmanlar
tarafndan kiralanmt. Atletik yapl, papyon kravat-
l yeler giri iin 12 dolar deyen dinleyicileri tek tek
arayarak salona ald.
Farrakhan iki buuk saat konutu. Son yllarda Ya-
hudi ve beyazlara ynelttii eletirinin dozunu azaltm
durumda. Ana konusu rkdalarn ekonomik bamsz-
lklarna kavumak iin tevik etmekti. Siyahlar her ap-
ta iletme kurup, sadece birbirlerinden alveri yaparak
ekonomik glerini arttrmalyd. Kendisine gveni ol-

361
mayan zenciler kanlmaz olarak beyaz dzenin ark-
lar arasnda ezilecekti. Mslman ahlak ve disiplinin
uyuturucu madde ile savata en etkin silah olduunu
syleyen konumac, dinleyicilerini Afrikal-Mslman
kltr potasnda kimlik bulmaya davet etti. arkclktan
gelen yetenei olacak, Farrakhan sesini ok iyi kullanp
kitlenin tansiyonunu yava yava ykseltiyor, patlama
noktasna gelindiinde de barajn kapaklarn ayor.
16 Ekim 1995de Washingtonda, Nation of Islam
Amerikan tarihinin en byk kitle gsterilerinden biri-
sini dzenledi. One Million Men March olarak tarihe
geecek olan mitinge sekiz yz bin kii katld. Olayn
ekirdek gcnn zenci Mslmanlar ve ana hatibin
Farrakhan olmasna ramen, deiik din inanlara sa-
hip olan zenciler de katlmt. yi bir strateji ile mitingin
gndemi din ve parti ayrm gzetmeden btn siyah-
lar ilgilendiren konular kapsyordu: Irkl protesto
etmek, her yl artan uyuturucu madde kullanmn ve
bu alkanlk ile gelien terre dur demek, aile balarn
kuvvetlendirerek sosyal problemlere zm aramak.
Bugn Amerikada zenci Mslmanlar temsil eden
yirmi civarnda grup var. Farrakhan ekibi bu cephede en
aktif hareketi oluturuyor. Polisin uzak durduu uyutu-
rucu madde kullanlan zenci mahallelerine nizam getirip
takdir toplayan papyon kravatl Mslmanlar, kt al-
kanlklardan kurtulmada kiinin Allah korkusunu hisset-
mesinin art olduunu vaaz ediyorlar.
1960lara kyasla daha zengin ve rgtl olan Nation
of Islam geni kitlelere yaylabilir mi? Grubun kaps
beyazlara kapal olduu iin saysal olarak bu mmkn
deil. 250 milyon nfuslu Amerikada siyahlarn say-

362
s 12 milyon kadar demitik. Bu rakam iinde Msl-
manlarn saysnn milyon olduu tahmin ediliyor.20
Farrakhann politikas tabanda organize olup, mahalli
ve genel seimlerde kendi grlerine yakn adaylar
desteklemek. Ancak, beyazlarn destei olmad iin,
bu hedefe belki kk yerel blgelerde ulaabilirler.
Gemite olduu gibi Nation of Islam, Hristiyan
siyahlar karsna alarak politika yapmyor. rnein
Martinin izgisini takip ederek zenci haklarnn mevcut
dzen iinde korunup gelitirilebileceine inanan, De-
mokrat Partinin liberal kanadn temsil eden Jesse Jack-
son ile Farrakhan arasnda mcadele birlii var. 1992
Bakanlk Seimlerinde kendisine devlet tarafndan res-
mi koruma temin edilinceye kadar Jacksona zenci Ms-
lmanlar gvenlik salamt. Jackson ve dier tannm
zenci Hristiyan liderler de One Million Men March
mitinginin konumaclar arasndayd. Bu hatiplerin
varl da byk kalabaln toplanmasnda yardmc
oldu. Konumalarnda mavi gzl, sar sal Peygam-
ber sadan yardm beklemeyi kle zihniyetinin yaratt-
kltr emperyalizmi olarak deerlendiren Farrakhan,
byk mitinge katlanlara evlerine dndklerinde siyah
adama yardm eden btn din kurululara girmelerini
tavsiye etmiti. Beyaz adama kar bir yumuama henz
yok.
Orta snfa dhil zenciler Nation of Islamn uyu-
turucu madde savanda verdii mcadeleyi takdir
ederken, zaman zaman patlayan gizlilie dayal i po-
litikasn onaylamyor. Haziran 1994de ekibin ileri
gelen hatiplerinden Khallid Muhammedin California
niversitesinin Riversideki kampsnde verdii kon-
20. Newsweek, 30 October 1995, s. 46.

363
feranstan sonra James Edward isimli zenci Mslman
tarafndan silahla yaralanmas, hatrlara Malcom X ile
Elijah Muhammed arasndaki iktidar mcadelesini ge-
tirmiti.21
Bu olay Ocak 1995de bir baka skandal takip
etti. Farrakhan babasnn lmnden sorumlu tutan
Malcolmun kz Qubilah Shabazz, kiralk katil tutarak
almak istedi. Basnda byk yank yaratan haber, ta-
raflarn aralarnda anlamas ile kapatld.22
Bu eit sansasyon yaratan olaylara ramen
Farrakhann karizmatik hitabeti ve son derece disip-
linli yelerinin uyuturucu ile mcadelede toplandklar
olumlu puan ile Nation of Islam zenci kesimde nemli
bir g merkezi olmaya devam edecek.

Ulalan Seviye
Amerikann nereden nereye geldiini gstermesi
bakmndan u olay ibret vericidir. 1 Nisan 1997 tarihli
ABC haber program Nigthlineda ok enteresan bir konu
yer ald. 1940larda, dier spor dallarnda olduu gibi
basketbolda da siyah ve beyazlarn bir arada oynamas
kanunen yasakm. Siyahlarn aa rk temsil ettiine
inanan beyaz adam, bu rkn basketbolda rekabet edeme-
yeceini savunuyormu! 1944de Duke niversitesinin
sadece beyazlardan oluan basketbol takm gizlice bir
zenci niversite ile ma yapar. Emekli oyuncularn prog-
ramda anlattna gre, haber duyulmasn diye spor salo-

21. Newsweek, 18 June 1994, s. 27.

22. Time, 23 January 1995, ss. 38-40; Newsweek, 30 January 1995,
ss.46-48.

364
nunun kaps kitlenir. Ma siyahlar kazanr. Sonra kar-
k olarak bir ma daha yaparlar.
Bugn Amerikada Martin Luther King Jr.n doum
gn mill bayram olarak kutlanyor. Ancak zenci lide-
rin ryasndaki etnik harmoni tam olarak gereklemi
deil. 1960lardan bu yana kat edilen byk mesafeye
ramen bu hedefe ulamak iin daha ok zaman gerekli.
Martin bir gn Amerikann zenci Cumhurbakan olabi-
leceini tahmin edebilir miydi? Elbette ki bu mthi bir
geliim. Buna ramen son elli yl iinde ulalan seviye-
nin iki yz var. Bilanoyu ksaca inceleyelim.
Genelde siyahlarn gelir seviyesi beyaz ve dier et-
nik gruplara kyasla daha dk. Gettolarda byk sos-
yal problemler devam ediyor. Hapishaneleri dolduran
mahkmlarn ounluu zenci. Gen kzlar arasnda
evlilik d hamilelik oran ve lise anda rencilerin
okulu terk etme yzdesi gene siyahi kesimde yksek;
uyuturucu madde kullanm yaygn. Toplumun maddi
nimetlerinden ksa yoldan pay almak isteyen baz siyah-
lar, zellikle byk ehirlerde eteler kurup adi sulardan
eroin ticaretine kadar uzanan halkada faaliyet gsteriyor.
Zenciler arasndaki iddet de nemli sorunlardan birisi.
Bu tablonun yannda, 1991 yl rakamyla baz b-
yk ehirlerin belediye bakanlar, Kongre yeleri ve
senatrler dhil, lke apnda seim ile i bana gelmi
yedi binin zerinde zenci yetkili var.23 yi eitim grm,
gzel konuan, evrelerinde takdir edilen bu insanlar
zenci orta snfndan geliyor. 1984de NAACPnin o za-
manki bakan Benjamin Hooksu Southern Methodist
niversitesinde dinlemitim. Hooks genliinde zenci-

23. Newsweek, 6 May 1991, s. 25

365
lere kapal olan birok iin bugn ak olduunu syledi.
Ona gre siyah rencilerin tarihi sorumluluu iyi ei-
tim grmek, profesyoneller ordusuna dhil olup, devlet
ve zel irketlerde st kademelere trmanmak. Elbette ki
bu satrlarn yazld 2016 ylnda, zenci profesyonelle-
rin says birok sektrde en az katna ulam durum-
da ve sosyal deiimin kanallar ileriye doru geliiyor.
Sadece gelir seviyesine gre sosyal snflar tanm-
larsanz, zenci sporcu, mzisyen ve sinema sanatlar
genel nfus iinde %3 oluturan elit kesime dhil. Bu
insanlar ayn zamanda Amerikann mill kahramanlar.
Time dergisi 1988 ylnda, siyahlarn genel durumu-
nu konu alan bir inceleme yaymlad. Zencilerin byk
ounluu gnlk hayatlarnda hedef olduklar sessiz
rklktan ikyet ediyordu. te bunu yasalarla n-
lemek olanaksz. Evet bugn deiik rklar daha fazla
beraber alyor, okula gidiyor, birlikte sosyalleiyor.
Fakat Texas Southern niversitesinde (SMU) hukuk
profesr olan zenci Donald Hille gre, Saat 5den
sonra beyaz ve siyahlar kendi arnm dnyalarna g
etmekte.24 Hillin karamsar deerlendirmesini tama-
men kabul etmek zor. statistiklerin gsterdii olum-
suz tablonun yannda, rk ilikilerinde cereyan eden
bir sr olumlu gelime de var. Kiiler sahip olduklar
iyimser veya ktmser bak alarna gre bu ilikile-
ri deerlendiriyor. Sessiz rklk ise bir gerek. ki r-
nek vereyim: Alaska Pacific niversitesi retim yesi
Caedmon Liburd bir sohbetimizde u olay anlatmt:
Washingtonda bulunduklar bir dnemde zenci hoca
beyaz ei ile ev aryormu. Penceresinde kiralk levhas

24. Time, 7 Mart 1988, s. 19.

366
olan bir apartmann nnde arabalarn park etmiler. Li-
burd arabada beklerken, pazarlk ilerinde stat olan ei
ev sahibi ile kirada anlam. Ancak daire sahibi hocay
grp fikrini deitirince, Liburdun avukat olan ei ada-
m mahkemeye verip tazminat alm.
Alaska Pacific niversitesinden arkadalarm Gana-
l zenci ikiz kardeler de sessiz rkla hedef olmutu.
Gazete ilanndan bir pizzacda i bulan ikizlere telefonda
hemen ie balamalar sylenmi. Ancak ynetici zenci
ikizleri grnce fikrini deitirmi. Bir elmann iki yars
kadar birbirine benzeyen ikizlerin yzndeki aknlk
ve byk soru iaretini hl hatrlyorum.
Sessiz rkl yaatanlar psikolojik, fiziki, ruhsal ve
maddi basklar altnda ezilen dar grl beyazlar. Can-
l bir rnek vereyim: Alaska Pacificte kendisi ile bar
hlinde olmayan Mike isminde beyaz bir renci vard.
yi i bulamamasn zencilere verilen ekonomik ve sos-
yal haklara balayan delikanlya gre, siyahlar Afrikaya
geri gnderilirse devletin kaynaklar tasarruf edilecek,
siyah sporcularla popler olduklar iin arkadalk ku-
ran beyaz kz renciler de Mike gibi insanlarn varln
grecekti. Ruhsal skntlar iinde olan delikanl zenci-
ler ile ilgili fkralar anlatp bnyesini kemiren aalk
duygularn kahkaha ile da vururdu. Mike kimse sev-
mezdi. Arkada yoktu. niversitelerde byle dnen
rencilerin says ok azdr. Bu zihniyet dar emberler
iinde kendine kimlik aryor.
1988 ilkbaharnda Ohio niversitesinde siyah ve
beyaz rencilerin ilikilerini konu alan ilgin bir ak
oturum izledim. niversitenin basketbol takmnda oy-
nayan bir zenci ile arkada olan sarn bir kz renci
grn yle ifade etti:

367
 Anneme bir siyah ile arkada olduumu, ileride ev-
lenmek istediimizi sylediimde dnyas karard. B-
tn ev mateme bouldu. Beni okul cretimi dememek-
le tehdit ettiler. Bir akam anne ve babam karma alp
bardm: 19. yzylda yaayan kafanz deitirin! Ben
arkadam insan olarak gryor ve evlenmek istiyorum.
Rengin ne nemi var? Biz birbirimizi sevdikten sonra
toplumdaki yanl deer llerinin etkisi altnda ezil-
meyiz. Komular ne der ne dnr, beni ilgilendirmez.
George ile evlenecek olan benim, komular deil. Siz-
den anlay bekliyorum.
Bir dier kz renci:
Hayatta nemli olan mutlu olmak. Kii siyah ile mi,
beyaz ile mi mutlu olaca konusunda kendisi karar ver-
meli. Kararn verdikten sonra da sonuna kadar ona sa-
dk kalmal.
Sosyal bilimlerde okuyan bir baka kz renci tart-
maya yle katld:
Geen yaz bir zenci arkadam motosikleti ile beni
evime getirdi. Mahalle sakinlerinin gz zerimizdey-
di. Bu bask birok ilikiyi daha balamadan ldryor.
Belki o siyah insan karakteri, bilgisi, drstl ile ara-
dnz kahramannz. Bunu anlamann tek yolu evre-
nin basksna kulak asmadan arkadalk kurmak.
Drt kiiden oluan panelde yer alan zenci delikanl
da u gr savundu:
Beyaz kz arkadam ile ok iyi anlayoruz. Ailesi-
nin tek itiraz u: Dale, sen ok iyi bir insansn. Kzmz
mutlu edeceinden phemiz yok. Ancak, bu evlilikten
doacak ocuklar zerindeki toplumun basksn dn.

368
ocuklarnz beyaz m, siyah m olacak? zellikle ilko-
kul anda arkadalarnn akalarna hedef olacaklar.
Ben ve arkadam ne kadar ciddi olursak olalm anne ve
babasnn grlerinde gerek pay var.
Dinleyiciler arasnda bulunan bir siyah delikanl bu
gr kabul etmedi:
Bahsettiiniz bask Amerikann neresinde yaa-
dnza bal. Elbette ki kk ehir ve ortamlarda bu
sosyal bask etkili oluyor. Ben New Yorkluyum. Orada
genellikle byle bir problem yok. Herkes kendi hayat
ile megul. Kiiler hr iradeleri ile seim yapyor; dier
insanlar da konunun zelliini anlayp burunlarn sok-
muyor.
ki saat sren oturum siyah ve beyaz rencilerin
1960larda nsan Haklar Hareketinin mill mar olan
We Shall Overcome arksn sylemeleri ile sona erdi.
Irk ilikilerinde zaman zaman tansiyonun artmasn-
da zenci kesimin sorumluluu olduuna inanan beyazlar
da var. Southern Methodist niversitesinde bir beyaz
renci Profesr Niewyka sormutu: Siyahlarn belir-
li rgtleri sadece kendilerine ak. Bu rklk olmuyor
da beyazlarn aralarnda organize olmalar neden rklk
olarak kabul ediliyor?
Niewyk: Aznln haklarn korumak iin rgtlen-
mesini normal karlamak gerekir. Ad zerinde aznlk.
Amerikada her seviyede okullar rklar aras ahengi
kurmak iin byk aba gsterirler. zellikle tarih ders-
lerinde eski hatalarn tekrarn nlemek iin gemi btn
plakl ile inceleniyor. Purdue niversitesinde bir yl
Amerikan tarihi profesr Patrick Heardenn asistanl-

369
n yaptm. zgr dncesini siyasi partilere kiralamam
olan bilim adam rencilerine, zihinlerin eitimsizlikten
kreldii dnemlerde rk ilikilerinin nasl patladn
rneklerle anlatrd.
Siyah ve beyazlar arasnda harmoni yaratmay konu
alan bilimsel almalar ilgi ile takip ediyorum. Yazar-
lar bu srete rol oynayan olumlu faktrleri sralarken
bir unsura gereken krediyi vermiyor: Amerikan eitim
sisteminin her seviyesinde deiik dallarda grev yapan
spor antrenrleri ve yardmclar. Aratrmalarnn teorik
deerini drr endiesi ile mi bilmiyorum, kalemler
bu nemli faktre dokunmuyor.
Utah niversitesinde yaadm bir olay anlataym:
Okulun basketbol kou Dick Majeorous isimli tonton bir
adamd. Fazla kilosu nedeni ile kendisine 1990da
baypas ameliyat yapld. Bir gn niversitesinin yak-
nndaki East High Lisesinin pistinde kouyordum. Ayn
yerde Majeorousun yry yaptn grnce yanna
gittim. Trk olduumu ve shhati iin dua ettiimi sy-
lediimde:
Bir Trkn benim iin duac olduunu her zaman
hatrlayacam, dedi.
Birka defa takmnn antrenmanna gittim. Ko ve
yardmclar siyah-beyaz demeden basketilere kk sk-
tryor, hatalarn yzlerine haykrp, takm uuru ile
oynamalarn istiyordu. Majeorous: Bunlar benim ev-
latlarm. Bu sahada rendikleri deer llerini btn
hayatlar boyu tayacaklar, demiti. Majeorous, 2000
ylnda geirdii ani bir kalp krizi sonucu hayatn kay-
betti.

370
 lkokul, orta, lise, kolej ve niversitelerde milyon-
larca gence takm olma bilinci alayan bu altrclar
etnik harmoni kurma abasnda cephede savaan sessiz
kahramanlar. Martin Luther King Jr.nin insanlar deri-
lerinin rengine gre deil, karakterlerine gre deerlen-
dirme istei bugn eitim kurulularnn yannda ordu,
devlet, irketler ve toplumun btn katmanlarnda takip
edilen bir ilke hline gelmi durumda. Bunun iindir ki
zenci kesimde 1960larn politik dinamizmi yok. zel-
likle orta snfa dhil siyahlar dzenin bir paras hline
geldiklerinden gnlk hayatn meguliyeti iinde kay-
bolmu durumda. Genellikle seimlerde somut olarak
sahneye kyorlar. kinci Dnya Harbinden nce zenci
kesimde orta snfa mensup olma oran %5 iken bu yz-
de bugn %60a kyor.25
1994 yaznda, Library of Congressde aratrma yap-
mak iin Washingtondaydm. 28 Austosta Martinin
bayraklat 1963 mitinginin otuzuncu yl ansna ayn
meydanda bir toplant ve yry dzenlenmiti. Yz-
binleri grme midi ile erkenden yrye gittim. Top-
lantya sadece 50 bin kiinin katld akland. 1963
mitingini anlatan belgesellerde grdm dinamizm ve
heyecan yerini piknik ortamna brakmt. Kitleler son
derece donuktu. Aa glgesi altna snanlar le ye-
meklerini yiyor, sonuna kadar ak radyolardan fkran
rap ve rock and roll gnn anlam ile badamyordu.
Sivil yasalar ile makro seviyede sosyal hareketlilii n-
leyen duvarlarn yklmasnn zenci kesimi demokratik-
letirdii bir gerek. Siyah Mslmanlarn ayn alanda
800 bin kii toplamas ise yerel seviyedeki sosyal so-
runlar iyi ileyip, genellikle dar gelirlilere, isizlere ve
25. Time, 30 October 1995, s. 35.

371
niversite rencilerine hitap edebilmeleri. Elbette ki bu
kesimlerin dzenin nimetlerinden pay almaya baladk-
larnda ayn politik dinamizmi yaayp yaamayacaklar-
n zaman gsterecek. Siyah Mslmanlarn popler hle
gelmelerinin nemli bir kltrel nedeni de var. zellikle
son otuz yldr zenciler kimliklerini Afrikal gemile-
rinde aryor. Hristiyan zenci kiliseler bu ihtiyaca cevap
vermede ge kalnca doan boluu Nation of Islam
dolduruyor. yelerini kaybetmemek iin Hristiyanl
Afrikallatrmaya alan zenci kiliseler, Newsweekin
yorumuna gre bu gayretlerinde pek baarl deil.26

Etnik Patlama
Yerelde etnik tansiyonun zaman zaman patladn
yazmtm. Bu olaylarn genel karakteri, mikro seviyede
ksa sre iin ok yaratmalar, ama makro yapda kurulan
etnik harmoniyi etkilememeleri. Artk bu eit anarik
olaylardan sonra yzbinlerce Afrikal- Amerikal sokak-
lara dklp radikal bir dzen deiiklii talep etmiyor.
Evet, gen siyahlarn beyaz polisler tarafndan ldrl-
mesinden sonra fke, intikam rzgrlar esiyor; zellikle
genler sokaa dklyor, ancak onlarn say ve etkileri
1960lara kyasla kk lekte kalyor. Bugnn orta
snf siyahlar, toplumun tabannda skan, kendilerini
dlanm hisseden zenci genler iin cepheye gitmiyor.
Bahsedeceim 1992deki Los Angeles olaylar srasn-
da basna deme veren zenci lider Benjamin Hooks:
iddeti kesinlikle reddediyoruz. Yamalama, silah ve
ldrme hibir sorunu zmez! demiti.27 Federal ve
yerel hkmetin ortak gayreti, kilise ve dier zel ku-

26. Newsweek, 30 October 1995, s. 47.

27. Time, 11 May 1992, s. 23.

372
rulularn, sivil toplum rgtlerinin devreye girmesiyle,
kvlcm yaratan bu olaylarn tansiyonu drlyor. Bu
olaylardan birkan ksaca anlataym.
1980 Maysnda, Miamide motosikleti ile ar hz
yapan Arthur McDuffie isimli zenci delikanlnn polis
tarafndan durdurulup lnceye kadar dvlmesi ile eh-
rin belirli sokaklarn anari sard. atmalarda 16 kii
ld, 350 kii yaraland ve 700 kii tevkif edildi. Bahset-
tiim mekanizmalarn devreye girmesiyle, ksa bir sre
sonra ehirde hayat normale dnd.
1990 Maysnda Yusuf Hawkins isimli 16 yandaki
zenci gen New Yorkta Brooklyn semtinin talyanlar-
dan oluan Bensonhurst mahallesinde ldrld. Mahal-
lenin talyan genlerden oluan etesi, liderlerinin eski
kz arkadann bir zenci ile iliki kurduu haberi ile
evreyi kontrol ediyormu. Arkadalar ile bu blgeden
gemekte olan Hawkins, etenin arad zenci sevgili ol-
duu phesi ile kurunlanm. Tutuklanan sanklar de-
lil yetersizliinden mahkemece susuz bulununca, New
Yorklu zenciler ve aktivistler sokaa dkld. Gsteriler
srasnda len olmad, ancak basn her zaman bu eit
olaylardan sonra yapt gibi Amerikann etnik harmo-
niyi ne lde uygulayabildiini tartt. Newsweek der-
gisi olay krlan mozaik olarak tanmlad.28
1992 ilkbaharnda Los Angelesi saran anari 54 ki-
inin lmne, 2 bin kiinin yaralanmasna ve 1 mil-
yar dolar hasara yol at. Olaylar u nedenden kmt:
Rodney King isimli zenci, arabas ile srat yapt iin
polis tarafndan durdurulur. Gelimeleri arabasndan
izleyen bir vatanda olay zel kameras ile belgeler.

28. Newsweek, 28 May 1990, ss. 19-22.

373
King, seksen bir saniye iinde drt polis tarafndan elli
alt defa copland. Bu amatr kameradan kan film
Amerikan televizyon kanallarnda defalarca gsterildi.
Kamuoyundaki genel kanaat, polislerin ar iddete ka-
t noktasnda birleiyordu. Ancak, 1992 Maysnda on
beyaz, bir Meksikal ve bir Asyaldan oluan jri polis-
leri susuz bulunca, genellikle Meksikal ve zencilerin
oturduu Simi Valley ve South Central blgeleri patlad.
ki gn sren, dkknlarn yamaland, her yatan ve
etnik gruptan insann ld olaylar ancak polis, mill
muhafz ve Krfez Savandan dnm 5 bin civarnda-
ki askerin mdahalesi ile kontrol altna alnd. Anariye
ilk yirmi drt saat iinde el koyamayan ehrin polis efi
Daryl Gates grevinden alnp yerine Philadelphiann
zenci polis mdr Willie Williams atand.
Karardan sonra basna aklama yapan jri yeleri,
sulu gemii olan iri csseli Kingin polisin yzst yat-
ma emrine uymad iin copland, onun iin gvenlik
yetkililerini susuz bulduklarn syledi. Ancak gr-
leri alnan btn profesyoneller polisin yetkisi dna
kp ar iddet kulland konusunda hemfikirdi. O za-
manki Bakan George Bush, Adalet Bakanlnn olaya
el koyarak Kingin sivil haklarnn ihlal edilip edilmedi-
inin aratrlmasn istemesi zerine ikinci bir mahkeme
kuruldu. Yeni jri drt polisten ikisini deiik hapis ce-
zalarna arptrrken, King de Los Angeles polis tekilt
aleyhine at tazminat davasndan 3 milyon dolar ald.
Etnik patlama sadece zencilerin hakszla urama-
s sonucu kmyor. 1989 yaznda New York Central
Parkta 28 yandaki bir beyaz kadnn zenci genler ta-
rafndan rzna geilmesi sonucu ehrin belirli yerlerinde

374
sokaa dklen beyazlar olay protesto etti. Gsteriler
bymeden polis tarafndan kontrol altna alnd.
Elbette etnik tansiyonun ykselmesinin ekonomik ve
kltrel sebepleri var. Son yllarda zenci ve Koreliler
arasnda bu nedenlerden doan srtmeler zaman za-
man iddete dnyor. New York City civarnda 3 bin
zerindeki kk manavn 2.500 Korelilerin. Zenciler,
Timen yazd gibi yanl olarak Kore devletinin yar-
dm ile bu dkknlarn kurulduuna inanyor. Koreliler
ise manavlarn kk bir sermaye ile kurduklarn, b-
tn aile mensuplarn devreye sokup, her gn on alt saat
alarak baarl olduklarn sylyor. Ayn dergi kltr
farklarn da srtmenin nedenleri arasnda gryordu.
rnein siyahlar bir kt niyet olmadan her ya grubu-
na, Hey man diye hitap edebiliyor. Geleneksel kltr-
leri iinde yallara mutlak saygya inanan Koreliler ise
hedef olduklar bu rahat slubu hakaret olarak deerlen-
dirmekte. 29
1991de Los Angeleste bir Koreli, 15 yandaki La-
tasha Harlinsi dkknndan 1,5 dolarlk portakal suyu
ald iin silah ile ldrd. O zamandan beri bu iki et-
nik grup arasndaki tansiyon yksek. 1992deki yama-
lamalar srasnda yz civarnda Koreli dkkn yakld.
Newsweekin haberine gre, olaylar srasnda orta yal
bir zenci yle baryormu: Biz 400 yldr bu lke-
deyiz. Bu topraklar zerinde bizim kanmz var. Bizim
ocuklarmz vuramazsnz!30
1995-96 arasnda, Gneyin krsal blgelerinde zen-
cilere ait 50 kilise yangna verildi. Bunlardan 24 tama-

29. Time, 28 May 1990, s. 22.

30. Newsweek, 11 May 1992, s.46.

375
men yerle bir oldu. Bakan Bill Clinton olay ar bir dil-
le protesto edip, devletin btn gc ile sulular kanun
nne getirecei sz verdi. Alan kampanyaya katlan
siyah ve beyaz kiliseler, yanan binalar yeniden ina et-
mek iin milyonlarca dolar toplad. Clinton hkmeti de
10 milyon dolar ile kampanyay destekledi.
1996dan 2016lara kadar etnik gerilim deiik ehir-
lerde patlad. Konunun en ilgin yn, Amerikan tarihi-
nin ilk Afro-Amerikan Bakan olan Obama dneminde
bu terrn artmas. zellikle Bakann ikinci dnemin-
de, 2014-2016 arasnda bu olaylar sanki bir senaryo gibi
zincirleme geliti. Bir ksmn ilk kitabmzdaki Ame-
rikalnn Kimlii makalesinde anlattm. Konu hakknda
yaratlan bir sr komplo teorisi var. Bunlara girmiyo-
rum. Obama dneminde kendisini ve eini rnek alp,
baar iin iyi bir eitimin art olduuna inanan siyah
genler niversitelere daha fazla bavurdu. Federal ve
yerel hkmetler daha fazla burs imkn yaratt. Ancak,
her kesimde olduu gibi, siyahlar da ayn seviyede reka-
bet edemiyor. Geride kalanlar ksa yoldan keyi dn-
meye alnca sua karyorlar.
Etnik patlamay tetikleyen nemli bir neden var: Be-
yaz polisin zencilere kar n yargs; onlar potansiyel
sulu olarak grmesi. Bu n yargy besleyen nedenler-
den birisi, hapishanelerin zenci mahkmlarla dolu ol-
mas. Ancak bu n yarg, dzgn siyah vatandalar da
hedef alyor. 17 Eyll 2016da Oklahoma eyaletinde,
40 yandaki Terence Crutcher isimli Amerikal siyahi,
Betty Shelby isimli beyaz kadn polis tarafndan vuru-
larak ldrld. Rahip olan Terencein arabas Tulsada
arzalanr. Arabasn yol kenarna eker, yardm arar. O
srada olay yerine gelen kadn polis, Terencei silahl

376
zannedip ate eder. ocuk sahibi rahip olay yerinde
ld. Basna yansdna gre, polisin avukat mvek-
kilinin, phelinin elini silaha uzattn sandn ve
olayn rklkla ilgisi olmadn ne srerek, nsan-
lar stres altnda beklenmedik eyler yapabiliyor, dedi.
Olay, Kuzey Carolina eyaletindeki Charlotte ehrinde
iddetle protesto edildi. Polis olaylar kontrol edemeyin-
ce olaanst hl (OHAL) ilan edildi.
te polisin bu n yargs can alyor ve bir kesim siyah
genlerin radikallemesine yardm ediyor. 2016 Bakan
aday Hillary Clinton, sorunun zmnde beyaz po-
lislerin eitimine ncelik verecekleri szn verdi. Bu
sorun Amerikann ban artmaya devam edecek gibi
grnyor.
1995-1996 arasnda siyahlarn kiliselerinin yaklmas
toplumda byk tepki yaratmt. O yllarda Utah ni-
versitesindeydim. Tandm Amerikallara bu olaylar
ve genel olarak rk ilikilerinde ne dndklerini sor-
mutum. Yazmz bu grlerle tamamlayalm.

Lee White (Komptr uzman, 52): Son yllarda

baz genler etelere girip kendilerine kimlik aryor. Bu
insanlar hogrsz ve kendi rklar dnda herkesten
nefret etmekte. Bu nefretin anariye dnmesi toplumda
gerilim yaratyor. nanyorum ki, bu fanatikler genel n-
fus iinde ok kk bir aznlk. Kilise yakma olaylarna
ramen, ben etnik ilikilerin zaman iinde daha iyilee-
ceine inanyorum.

377
 Lisa Abildskov (Salk grevlisi, 28): Bence rklk
dnyann her lkesinde var. Bu konuyu sadece siyah-be-
yaz sorunu olarak grmek ok yanl. Bosnadaki soy-
krm rklk deil mi? Irklar arasnda mkemmel bir
eitlik kurmak bence hayal. Evet, bugn Amerikada ka-
nun nnde herkes eit, ama birok insan siyah-beyaz
beraberliine inanmyor. Ayn zihniyet gizlice kadn-er-
kek eitliini de protesto etmekte. Toplumu bu eit in-
sanlardan tamamen temizlemek hibir zaman mmkn
olmayacak. Bundan 20 sene sonra da vurdu-kat kilise
yangnlar greceiz. Toplumun byk ounluu bu
eit olaylar knasa da yaratt sansasyonu nleyeme-
yecek. Etnik tansiyonu drmenin iki yolu var: Youn
eitim ve iyi ekonomi. Herkesin iyi ii olsa etnik ks-
kanlklar snrlandrlabilir.

Diana Griffiths (Ktphaneci, Afrikal-Amerikal,

42): Bence ar san rk faaliyetleri bugn tehlikeli
bir noktaya gelmi durumda. Bu insanlar az eitimli, be-
yinleri ykanm fanatikler. Ayn zihniyeti Nazi Alman-
yasnda da grdk. Toplumda yaratt vahete ahit
olduk. Bu insanlar biyolojik olarak dier etnik gruplara
stn olduuna inanyor. Kalpleri nefret dolu olan bu
adamlar, son yllarda siyahlarn devlet yardm ile ken-
dilerini geride braktna inanmakta. Panik iindeler ve
kilise yakarak popler bir hareket balatacaklarn zan-
nediyorlar. Faaliyetlerinin nefret yarattn grmekten
bile acizler. Bence Amerikada ok hrriyet var ve top-
lumun menfaati iin bu konuda baz snrlamalar kabul
etmeliyiz. Adi sulular bile bu hrriyetleri istismar et-
mekte. Irza gemekten hkml bir cani ksa zamanda
nasl hapisten kar? Fanatikler dnce hrriyeti adna
gen beyinleri ykayamamal.
378
 David Adams (Doktora rencisi, 32): Son kili-
se olaylar, politikay radikalletirme giriimi. KKK ve
militanlar her gn daha aktif duruma geliyor. Gayeleri
etnik harmoniyi bombalamak. Gelecek iin bazen iyim-
ser, bazen ktmserim. yimserim, nk genel olarak
lkede etnik harmoni var. Ktmserim, nk bu ar
gruplar baz evrelerde kabul edilir duruma geliyor. Bu
ok tehlikeli. Basn bunlarn grlerine yer vereceine
onlar iddetle knamal. Fanatikler demokrasiyi istismar
ediyor.

David Macintosh (renci, 26): Kilise yakmak top-

lumun genel yapsnda radikal bir deiim yapmayacak.
Bugn, 1960larda olduu gibi radikal zenci gruplar ol-
mad iin, ar san siyahlar sokaa ekme plan ba-
arsz olmaya mahkm. Zaman iinde kilise yakmalar
tekrar edebilir, ama devlet gc ile bu irkin olaylarn
bastrlacana inanyorum.

Travis Porter (renci, 24): Kilise yangnlar kesin-

likle rk zihniyetin eseri. Bence bu hareketin sansasyon
yaratma dnda belirli bir hedefi yok. Bu insanlar o ka-
dar ahmak ki, yarattklar sansasyonun kendi aleyhleri-
ne ilediini bile gremiyor. Baz mahalli muhafazakr
politikaclar da bu eit olaylarn cereyan edebilecei bir
iklim yaratmakta. Fanatikler, zencilere tannan ekono-
mik ve politik haklarn beyazlar tehdit ettii tartma-
sna, iddet ile yeni boyutlar getirmek istiyor. Bugnk
rk ilikileri gemie kyasla iyi, ama toplum olarak daha
kat edeceimiz ok yol var.

379
 Curtis Miner (J. C. Pennys maazasnda alyor,
42): Baz aptal, dengesiz insanlar kilise yakmak ile etnik
gerginlii atee vereceini zannediyor. Bunlarn toplum-
ca dlanm, nefret dolu ahmaklar olduu ak. Gr-
lerini desteklemek iin ncili kaynak gsterecek kadar
beyinleri ykanm insanlar. Hangi dine ait olursa olsun,
Tanr adna kurulan kutsal ibadet yerlerine saldrmak
nefret yaratr. Bence bir Yahudi, Hristiyan, Mslman
ya da Budist tapnana hcum etme arasnda hibir fark
yok. Hepsi iren hareketler ve derhal devlet ve vatan-
dalar tarafndan tedbir alnmal. Ylann ba yuvasnda
ezilmeli. Ancak bu eit fanatizm sadece polis gc ile
durdurulamaz. Anarist gruplarn ye toplamak iin is-
tismar ettii konular gereki olarak incelemek zorun-
dayz. Mesela zencilere i ve yksekrenimde yardm
etmek iin karlm yasalar, birok beyaz Amerikalya
gre bugn grevini tamamlam durumda. 1960-80 ara-
snda zencileri toplumun paras yapmak iin kabul edi-
len bu kanunlar ok faydal oldu. Neticede eitimli, mali
durumu iyi bir zenci snf dodu. Ancak bu noktadan
sonra ie ve niversiteye girmede kiinin etnik grubuna
gre ncelik tannmas ters rklk yaratyor. Onun iin
bu alanlarda kabul edilen tek kstas, kalite olmal. Fana-
tikler, beyazlar arasnda doan bu honutsuzlua terrist
hareketler ile sahip kacan zannediyor. Ancak bu ah-
maklar bir gerei gremiyor ki, bu yasalardan ikyeti
olan beyazlar problemin demokratik yap iinde, kanun-
larn yeniden dzenlenmesi ile zmlenmesini istiyor.

Maran Plate (Mhendis, 47): Ben Mormonum.

Onun iin rk ilikilerini din grmn tesiri altnda
yorumlamak istiyorum. Toplumda Allah sevgisi ve inan-

380
cnn kaybolmas ile fanatizm yeeriyor. Son yllarda
Amerika bir kltr krizi yaamakta. Din inancm bana,
derisinin rengi ne olursa olsun komumu sevmeyi re-
tir. Polisin sulular yakalamas ksa vade iin zmdr.
Probleme uzun vadede gereki cevap aryorsak, Allah
sevgisini kalplere koymak zorundayz.

Susan Mecloyn (Utah niversitesinin Field Hou-

se spor tesisinde menajer, Afrikal-Amerikal ile evli,
45): Yaammda ok megul olduum iin gnlk olay-
lar pek takip etmiyorum. ocuum var. Onlar do-
yurmak, okula gndermek, sonra iime gitmek beni ok
yoruyor. Eve dndmde ilk dndm ey ocuk-
lar yatrp uyumak. Onun iin haberleri bile seyretmeye
vaktim yok. Kilise yakma olaylarn duydum. Fanatik
zihniyet her zaman var olacak. Klinik nlerinde krtaj
yaptklar iin doktor ldrenler yine bu manyaklar. Ma-
alesef bu insanlar gerek hayatn bir paras. Toplum-
larn hayatnda iyi ve kt her zaman bir arada olacak.
nemli olan kt ile nasl mcadele edileceini bilmek.
Elbette devlet derhal sulular yakalamal. Ancak dev-
letin yannda ailelere den byk sorumluluklar var.
ocuklarmza insanlar olduklar gibi sevmeyi ret-
mek anne ve babann grevi. Ben kiisel sorumlulua
inanrm. Devletin elinde sihirli denek yok. Amerikada
etnik harmoniyi korumak her ailenin grevi. Dnyann
irkinliklerine cevap olacak en etkin silah, anne ve baba-
nn verdii eitimdir. Eim ve ben ocuklarmza iyi ile
kt arasndaki farklar anlatyoruz. Ktnn insanlar
nasl hogrsz, n yargl, rk yaptn sylyoruz.
nancmz odur ki, iyi insan olmak bizim vatandalk
devimiz.

381
 Bambie Reed (Sekreter, 44): Kilise yangnlar bir
cinayettir. Amerikann zerine ina edildii hrriyetler-
den birisi din inan serbestlii. Bu temel hrriyeti yk-
maya kimsenin hakk olmamal. Devlet sulularn st-
ne btn gc ile gitmeli. Bu caniler aslmal. Devletin
yannda, hrriyetlerimizi korumak iin saduyulu insan-
lar da aktif olarak mcadele edip fanatikleri evrelerin-
den, mahallelerinden kovmal. Hogrl Amerikallar
rklara kar her zaman uyank olmal.

Kerry Stuart (Student, 28): Amerika demokratik

bir lke. stediimizi yazar ve syleyebiliriz. Hkmeti
beenmezsek oylarmz ile drrz. Kilise yakanlarn
bir sknts varsa bunu aka tartmal. Kutsal ibadet
yerlerini yakarak hibir hedefe varamazlar.

Louis Thomson (i, Afrikal-Amerikal, 49): Bu

ok derin bir konu. Amerikada rklk her zaman var.
Yaklan kiliselere beyaz kadnlar da gidiyordu. Irklar
bu karm istemiyor. 1930larda birok zenci adamn
ulu orta aslmasnn nedeni, beyaz kadnlar ile olan ili-
kileriydi. imdi ayn mantk geri geliyor. Son yllarda
birok beyaz Amerikal iini kaybetmekte. Beyazlara
gre bunun sebebi, siyahlar bata olmak zere dier et-
nik gruplar. Bu doru bir deerlendirme deil; zira bizler
de iimizi kaybediyoruz. Ekonomik alkantdan biz de
etkileniyoruz. Kilise yakmak Amerikada yeni bir olay
deil. 1960larda Alabamada yaklan bir zenci kilise-
sinde iki kk zenci kz lmt. Yakalanan sulular
ar sa gruplara sempati beslediklerini ve siyahlar
sevmediklerini gstermek iin kiliseyi yaktklarn sy-

382
lemilerdi. Bence ekonomi bozulunca etnik gruplar ara-
sndaki tansiyon artyor. Hitler Almanyasnda Yahudiler
mazeret olarak kullanld. Amerikada da ar sa bizi
bu ekilde kullanmak istiyor. Martin Luthcr King Jr.den
bu yana krk sene gemesine ramen hl karakterimize
gre deil, derimizin rengine gre deerlendiriliyoruz.
Evet, bugn eitlii salayan yasalar var, ama gerek
dnyada derimizin renginden dolay ayrmcla hede-
fiz. Bence rklk Amerikan toplumunun bir paras ola-
rak yaamaya devam edecek.

Kari Bennion (Bilgisayar uzman, 47): Eer Ame-

rika panie kaplmayp, daha ak, daha hogrl bir
toplum hline gelirse, yaratlan yeni hrriyetler fanatik-
leri boacaktr. 1920lerde KKK ok kuvvetli idi. Ama
zaman iinde genileyen demokratik yap birok eski
fanatii bnyesinde yourdu, toplumun bir paras yap-
t. Kilise yakanlarn sknts olduu ortada. Onlar bu
skntlar aka tartmaya davet etmeliyiz.

Andrew Davis (Emekli asker, Afrikal-Amerikal,

60): Amerikada rklk yzyllardr var. Bugn de de-
ien bir ey yok. Derimiz siyah olduu iin her zaman
aalanacaz. Ben gelecekten mitsizim.

383
 CIA HAKKINDA

19 Kasm 1991de CIA grevlisi Michael Turner,

Utah niversitesinin Hinckley Enstitsnde Ame-
rikan D Politikasnda CIAnn Rol konulu bir kon-
ferans verdi. Turneri takdim eden rencinin verdii
bilgiye gre CIA akademik faaliyetleri bakan olan ko-
numac, Uluslararas likiler dalnda doktora yapm
ve Virginia ile John Hopkins niversitelerinde ders de
veriyormu.1
Turner filmlerde portre edilen siyah elbiseli, parlak
salar geriye taranm, atletik yapl CIA eleman g-
rnts vermekten ok uzakt. Giysileri arasnda tam
bir renk ztl olan, grnyle spor ile hi ilgisinin
olmad belirgin Turner iyi bir hatip de deildi. Ancak,
CIA hakknda ilgin bilgiler verdi. nemli noktalar tut-
tuum notlardan aktaryorum:
1. CIA hakknda bkz: Burton Hersh, The Old Boys: the American
Elite and the Origins of the C. I. A. (New York: Maxwell Macmillan
International, 1992.); Ronald Kessler, Inside the C. I. A.: Revealing
the Secrets of the Worlds Most Powerful Spy Agency (New York:
Pocket Books, 1992); Lock K. Johnson, Americas Secret Power:
the CIA in a Democratic Society (New York: Oxford University
Press, 1989).

384
 CIA Amerikan devletinin tek istihbarat servisi deil-
dir. Bu sahada faaliyet gsteren on iki kurulu var; CIA
bunlardan birisi. Dier tekilatlar unlar: Savunma, Ma-
liye, Enerji ve Devlet Bakanlklarnn istihbarat brola-
rnn yannda, Kara, Deniz, Hava ve Komando birlikleri-
nin de gizli haber toplama kanallar var. CIAnn zellii
bamsz olmas, direkt olarak Cumhurbakanna bal-
l ve dier on bir ubenin toplad bilgiye sahip olma
hakkdr. FBInn faaliyetleri ise Amerika hudutlar iin-
de snrl kalyor. Ancak zel durumlarda bu iki tekilat i
birlii yapabiliyor. rnein bir CIA eleman bir yabanc
devletin ajan hline gelirse soruturmaya FBI da dhil
olur. On iki kurulu Haber Toplama Grubunu olutur-
makta. CIA bakan ayn zamanda bu grubun da lideri.
Her gn dnyann drt bir kesinden toplanan haberler
bu ubelere gelir. CIA merkezindeki uzmanlar bu haber
yn iinden nemli olan bilgileri seip gnlk rapor
hline getirir ve her sabah bu rapor Cumhurbakanna
sunulur. Dier bilgiler snflandrlp Kongre yeleri ve
dier yetkili kurulular iin rapor hlinde baslr. Ame-
rikan devlet yaps iinde CIA ikinci byk yayn evine
sahiptir.
Kurulu nasl bilgi toplar? Yabanc lkelerde toplanan
haberlerin %50si ak kaynaklardan, yani gazete, dergi,
radyo ve televizyondan elde edilir. Bunun iin dnyann
hemen hemen her lkesinde yerel lisan bilen CIA ele-
man vardr. Bu grevde kullanlmak iin tekilat ekono-
mist, tarihi, matematiki ve dier sosyal ve teknik bilim
dallarnda eitim grm eleman istihdam eder. Teki-
latn bu blmnde alan elemanlarn gnlk mesaisi
bilgi toplamak, tercme yapp rapor yazmakla geer.

385
 Dier bilgi toplama yolu gizli casusluktur. Bu ama
iin CIA yabanc lkelerde devlet ve zel teebbste
grevli nemli kiileri satn alr. Yurt dnda tekilatn
dzenledii en nemli faaliyetler gizli olanlardr. Bu
ereve iinde bir lkenin i politikas Amerikan mill
menfaatleri dorultusunda etkilenmeye allr. rne-
in, Souk Sava dneminde dnyann deiik lkele-
rinde Sovyetler solcu, biz de sac gruplara mali yardm
yapyorduk. 1980lerde Afgan gerillalarna milyonlarca
dolar deerinde silah yardm yapld. Bu faaliyetleri ya-
banc lkelere yerletirilen case officers dzenler. Bu
grevi kimler talep ediyor? Gz pek, maceray ve se-
yahat etmeyi seven insanlar. Bu elemanlarn seiminde
CIA ok dikkatlidir. Aranan zellikler arasnda azna
ve alkole hkim olmak arttr. Haberleme aralarn
kullanmada teknik bilgiye sahip olmakla, aile hayatnda
fedakrlk yapabilmek de aranan artlardan. Zaman iin-
de bu elemanlar yorulursa kendilerine masa banda bir
i verilir; rapor yazarlar.
Gizli faaliyetleri Cumhurbakannn onay-
lamas arttr. Bu eit bir operasyon iin CIA,
Cumhurbakanndan emir aldktan sonra 48 saat iinde
Kongrede belirli komisyonlara bilgi verir. Ancak kanu-
nen Cumhurbakannn bunu nleme yetkisi vardr. r-
nein Reagan dneminde rana gizli silah satna ka-
rar verildiinde Bakan tekilatn bu komisyonlara bilgi
vermesini nlemiti.
Souk Sava dneminde CIA faaliyetlerinin %50si
Sovyetler Birliini hedef almt. Bu oran imdi %15
civarnda. Yeni Dnya dzeninde tekilatn faaliyetle-
ri hangi alanlara ynelecek? Milletleraras uyuturucu
madde ticareti ve terrizmin nlenmesi ilk hedefler ara-

386
snda. Ayrca yabanc firmalarn retim teknikleri ve pa-
zarlama metotlar da dikkatle takip edilecek. Buna eko-
nomik casusluk da diyebilirsiniz?
CIAnn zel bir btesi yoktur. Masraflar Savunma
Bakanl btesinden karlanr. Btedeki son ksalt-
malar nedeni ile tekilat da kemerlerini skmak zorunda.
Bu durumda daha az eleman alp kendilerinden ok i
yapmalarn isteyeceiz.
Turner krk be dakikalk genel giriten sonra dinleyi-
cilerin sorularna cevap verdi. Bir kz renci: Bakan
George Bush bir dnemde CIA bakanl yapt. Sizce
bu kendisi iin bir avantaj m? diye sordu.
Evet, ok byk bir avantaj. Bu tecrbesi ile gizli is-
tihbarat tekilatlarnn mucize yaratamayacan biliyor.
Ronald Reagan, CIAya byk ilgi gstermiti. Tekilat-
tan mucize bekledi. Mekanizmann nasl altn an-
lamad iin hsrana urad. Bu faaliyetlerin snr var.
Dnyay kontrol edemezsiniz. Bush bu gerei biliyor.
Bir dier renci: Kongre CIAnn gizli faaliyetleri-
ni bilmeli mi? dedi.
deal bir yapda bilmeli; ancak baz faaliyetlerin
gizlilik iinde yaplmas gerekli. Bazen politik hesap ile
komisyon yeleri hassas bilgileri basna szdrmakta. Bu
durum tekilat yeleri iin tehlike yaratyor.
Amerikal rencilerin CIAya bak nasldr? Bu ki-
inin siyasi yelpazede ald yere gre deiiyor. Ar
sol, tekilat Amerikan emperyalizmini yurt dnda ko-
ruyan bir ara olarak grrken, muhafazakr renciler
lkelerinin sper g olma statsn devam ettirebilme-
si iin kurulua ihtiya olduuna inanmakta. Belirli bir

387
siyasi ideolojiye bal olmayan renciler ise tekilatn
Amerikan mill menfaatlerini koruma adna kirli ilere
bulamadan faaliyetini srdrmesini istiyor. Sessiz ve
derinden gidilmesi taraftarlar; skandal haberlerin gn-
lk basnda yer almasn istemiyorlar.
Mezuniyet zaman dier kurulular gibi CIA da ni-
versitelere eleman aramaya gider. Baz liberal niversi-
telerde kuruluun bu faaliyeti protesto ediliyor. rnein,
1980lerde Bostonda bir niversitede okuyan Bakan
Jimmy Cartern kz Amy bu protesto gsterileri sra-
snda polis tarafndan tutukland. Bir basn toplantsnda
konu ile ilgili gr sorulan Carter:
Amynin politik grlerine karma hakkm yok!
demiti.
Herhlde ancak kurumsallam demokrasilerde by-
le bir diyalog geebilir. Ne dersiniz?

388
 ANA HATLARI LE AMERKAN DI
POLTKASININ ESASLARI

Bu makalenin amac Amerikan d politikasna yn

veren i ve d dinamikleri ksaca incelemektir. Dn
bilmeden bugn anlamak olanaksz olduu iin, bu
analizi tarihi perspektif iinde yapmak durumundayz.
Aksi takdirde, bugn deerlendirmeyi hedef alan yo-
rumlar kksz ve soyut kalacaktr. Amerikan d politi-
kas zerine alan uzmanlarn grleri birok sosyal
bilim dalnda olduu gibi, muhafazakr, liberal, revizyo-
nist veya bamsz olularna gre deiiyor. Konuyu bu
drt perspektifi gz nnde tutarak ele alacaz.1 Konu-
ya ilgi duyanlar bu zeti klavuz olarak kullanp detayl
inceleme yapabilir.
19. yzyln Amerikan liderleri lkelerinin dnya ta-
rihinde zel bir yeri olduuna inanmt. Onlara gre Av-

1. Amerikan d politikas iin bkz: Charles W Kegler. Jr.,American

Foreign Policy: Pattern and Process (1982): Donald Brandon, Ame-
rican Foreign Policy, Beyond Utopia and Realism (1966); Simon
Serfaty, American Foreign Policy in a Hostile World: Dangerous
Years (1984); Vock William, American Foreign Policy: Aspirations
and Reality (1984).

389
rupa snf atmalar, kanl devrimler ve din basklarn
yaand eski dnyay yanstrken, Amerika kral ve kra-
lielerin olmad demokratik bir dzenin temsilcisiydi.
Ancak Anglosakson liderler zgrlk ilkesini yceltir-
ken eitlik kavramna ayn deeri vermediler. Demok-
rasi, ekonomik ve siyasi zgrlk gibi Amerikan ana-
yasasnda garanti altna alnan temel prensipler, pratikte
sadece beyaz adamn doal haklar olarak grld. Ayn
yzylda Avrupaya kar izlenen politika, ktann iile-
rine karmadan ticarete devam etmekti. Bunun yannda
ekonomik ve politik karlar korumak iin Latin ve Orta
Amerika lkelerindeki gelimeler yakndan takip edildi,
ne de olsa bu topraklar Amerikann arka bahesi sa-
ylrd.
Amerika eski dnyadan nemli bir ders renmiti.
Avrupann balatt koloniletirme politikas pahal ve
riskliydi. Yabanc lkelerde asker bulundurmann mali-
yeti, yerel glerin direnii ile ldrlen askerler, kaos,
belirsizlik Profesr Walter LaFebere gre Ameri-
kan liderleri i savatan sonra zellikle Latin ve Orta
Amerikay hedef alan informal empire (resmi olma-
yan imparatorluk) kavramn gelitirdi. Prensibe gre bu
lkelerde direkt olarak koloni kurulmayp, ekonomik
karlar yerel hkmetlerin destei ile dolayl olarak ko-
runacakt. Bu dzeni yaatmada ihtiya duyulduu tak-
dirde Amerikan ordusunun mdahalesi normal karlan-
d. rnein, Kbada Batista iktidara gelip, polis devleti
ile Amerikan karlarn garanti altna alncaya kadar bu
lkeye on iki defa dardan asker mdahale yaplmt.

390
 Ancak bu politika 1959da Fidel Castronun liderlii-
ni yapt devrime zemin hazrlad.2
Bu dnemde Amerikan liderleri ine de zel bir ilgi
gsteriyorlard. Misyonerlerin bu geni lkeyi Hristiyan
yapma hayali Washingtonda da taraftar toplamt. D-
ileri Bakan William Jennings (1913-1915), in gezi-
sinden sonra verdii demete, bu lkenin ksa zamanda
demokratik ve Hristiyan olacan iddia etti. Amerika
1949a kadar inde, Kbada olduu gibi, servetlerini
bask ile korumaya alan elitlerin iktidarn destekle-
yince, o yl Maonun nderliinde gerekleen komnist
devrime ortam hazrlam oldu. LaFeber bu oluuma
Inevitable Revolution (Kanlmaz Devrim) diyor.
Profesr ayn bal tayan kitabnda Amerikann bu
yanl d politikasnn dier lkelerde nasl geri teptii-
ni, devrimleri kanlmaz duruma getirdiini anlatr.
Amerikann 28. bakan Demokrat Woodrow
Wilsonun (1913-1921) formle ettii grler bugn
de lkenin d politikasna mhrn vurduu iin tarihi
ve politika bilimcilerinin ilgisini ekmeye devam ediyor.
Bakan ilke olarak dier lkelerin iilerine karmay
reddetmesine ramen, dneminde Meksika ve Haiti i-
gal edildii gibi, 1917 Ekim devriminden sonra Bole-
viklerin devrilmesi iin Rusyaya asker de gndermiti.
Bu macera Amerikan tarihinin en karanlk dnemidir.
1919-1927 Trk-Amerikan likileri, konulu doktora
tezim iin Library of Congressde aratrma yaparken,
merakmdan o dnemin belgelerine de baktm. Sayfa-
larca belge devlet srr olduu gerekesiyle karartlmt.
2. Tarihi perspektif iinde Amerika'nn Orta Amerika lkelerinde
izledii politikay incelemek iin bkz: Walter La Feber. Inevitable
Revolutions. The United States in Central America ( 1984).

391
1940larda Sovyetlerdeki Amerikan eliliinde diplo-
mat olan George Kennan, hatralarnda 1917 igalinin
grev tanmnn tam yaplmadn yazar. 1917 Ekim
devriminden sonra patlayan i savata Bolevikler ve
Beyazlar yeni bir iktidar mcadelesine giritiler. Amiral
Kolcakn liderliinde savaan Beyazlarn amac monar-
iyi geri getirmekti. Kennana gre, Amerikan askerle-
ri direkt olarak i savaa dhil olmayacak, ama ngiliz
gleriyle beraber Beyazlara lojistik destek verecekti.
Ancak halk arasnda popler taban olmayan Kolcak ye-
nilince Amerikal ve ngilizler evlerine dnd. Hocam
Patrick Hearden, derslerinde birok tarihinin bu karan-
lk dneme hi dokunmadklarn sylerdi.
Wilsonun Birinci Dnya Savana girii deiik ne-
denlerle izah ediliyor. 1920lerde yazan tarihilere gre;
Almanlarn, nce Amerikallarn da seyahat ettii sivil
ngiliz gemilerini, daha sonra da Amerikan gemisi-
ni batrmas doal olarak lkenin savaa girmesine yol
at. Ayrca, 1917 ubatnda Almanlarn Meksikaya
teklif ettii asker i birliini ieren telgrafn ngilizlerin
yardm ile ortaya karlmas da sava kararnda nem-
li bir rol oynad. Bir baka neden de Almanlarn, Mek-
sika, Yeni Dnyaya sava at ve zafer kazanld
takdirde, 1845 Amerikan-Meksika harbinde kaybedilen
topraklarn Meksikaya geri verileceine sz vermi ol-
masyd. Bu tarihilerin tezi ile Wilson, Alman militariz-
mini yenerek demokratik prensipleri hkim klmak iin
Avrupann savana kart.3

3. Kronolojik olarak bu olaylarn detaylar iin bkz: Thomas G. Pa-

terson, J. Garry Clifford, Kenneth J. Hagan, American Poreign Po-
licy. A History Since 1900.3. bask (1991), ss. 267-277.

392
 Ayn konuda liberal ve revizyonist tarihiler 1930lar-
da u soruyu sormaya balad: Almanlar savatan nce,
silah tand iddias ile Amerikallar sivil ngiliz gemi-
leri ile seyahat etmemeleri iin srekli uyaryordu. Ame-
rikan basnnda bu uyary ieren ilanlar kmaktayd.
Batrlan ngiliz gemisi Lusitaniada yaplan aratrma
bu iddiann doruluunu ispat etmiti. Wilson savaa
katlmak istemiyorsa neden Amerikallarn Avrupaya
seyahatini yasak etmedi? Bu tarihilere gre savaa gi-
ri nedeni asker ve moral deil, ekonomikti. 1940larda
Columbia niversitesinde grevli olan Profesr Charles
Beardn izah ile Amerika, ngiltere ve Fransaya byk
miktarda kredi vermiti. Bu iki lkenin sava kaybetme
durumunda bor toplanamayacakt. Bu nemli noktaya
biraz sonra deineceiz. Ayrca, Amerika dnya pazarla-
rnn Alman militarizmi tarafndan kontrol edilmemesi,
ak ticareti neren Open Door politikasnn devamn
salamak iin Avrupann savana dhil oldu.4
Profesr Gordon Levine gre Wilson, I. Dnya
Savanda kapitalizmi Open Door ile az gelimi l-
kelere de yaymak istedi. Ticaretten onlar da pay alacak,
bylece radikal ideolojilere kaplmayacaklard. Bir ba-
ka deyile bakan kapitalizmi geleneksel militarist ve
emperyalist yapsndan kurtarmaya alt. nk Ame-
rika ekonomik refahn devam ettirebilmek iin retim
fazlasn dnya pazarlarnda satmak zorundayd ve tica-
ret kaplarnn sol veya sa diktatrlkler tarafndan ka-
panmas lke ekonomisini direkt olarak etkileyecekti.5
Sava sonras, 1919da Paristeki Versay grme-
lerinde ngiltere ve Fransa savatan sorumlu tuttuklar
4. Charles Beard, The Devil Theory of War (1936).
5. Gordon Levin, Jr. Woodrow Wilson and World Politics (1968).

393
Almanyann ekonomik ve asker gcnn yklmasn
savundu. Wilsona gre ise sadece Alman militarizmi
cezalandrlp, ar mali yaptrmlarla Alman ekonomi-
si kertilmemeliydi. Aksi takdirde Almanya, ngiltere
ve Fransaya sava tazminatlarn nasl deyebilirdi?6
Aka sylemese de elbette ki Wilsonun gerek endi-
esi, eer bu demeler dzenli denemeyecek kadar ar
olursa, Paris ve Londra Amerikaya olan borcunu nasl
deyecekti?
Lloyd George ve Georges Clemenceau, kamuoyla-
rndaki Almanya nefretini Versaya tamakla zorunlu
hissettiler, zellikle Clemenceau. nk Fransa savata
18-30 ya aralnda milyonlarca askerini kaybetmiti ve
yaklaan yerel seimlere yatrm olmas iin bu intika-
mn antlamaya yanstlmas gerekiyordu. Fransz lideri
halkna Almanyay bir limon gibi skacaklar szn
vermiti. Oysa bu durum, 1920lerde politikaya giren
Hitlere yeni bir Alman militarizmi yaratmas iin zemin
hazrlad. Fhrer siyasi mcadelesinde Versay antlama-
sn yrtp atacaklarn ve bunu Almanyaya dikte ettiren
glerden intikam alacaklar szn vermiti. Bilindii
gibi bu sre dnyay ikinci bir savaa srkledi.
zninizle tarihin sayfalarn tekrar hzl evirip, dikka-
tinizi bir noktaya ekeyim. I. ve II. Dnya Savalarnda
zt kamplarn aktrleri olan Fransa ve Almanya milyon-
larca insann kaybetti. zellikle Almanya byk bir fi-
ziki k yaad; ehirler yakld, ykld. Ancak sava
sonras her iki lkenin dnen insanlar, sanatlar, din
grevlileri, diplomatlar, yazarlar, izerleri, aydnlar,
sanayicileri cesaretle bir konuyu gndeme getirdiler:
Eer somut bir proje ortaya konup, bu iki lke bir araya
6. Norman Graebner, America as a World Power (1984).

394
getirilmedii takdirde gelecek savalar nlemek mm-
kn olmayacakt. Kalc bar ancak, iki lkenin ortak
projeler retmesiyle gelecekti. te Avrupa Birlii fikri
byle cesaretli ve aklc dnce sonucu ortaya kt. Al-
manya ve Fransa bu birliin lokomotifi oldular.
Dnelim Wilsona. Bakann grlerini formle
eden Fourteen Pointse (On drt Madde) gre kurula-
cak yeni dnya dzeninde koloniletirmenin sona ermesi
teklif edilirken deniz ve dnya pazarlarnn mutlak ser-
bestlii savunuldu. Bu srete lkeler asker gleriy-
le beraber, ticareti kolaylatracak gmrkleri de azal-
tacaklard. Bylece her lke dnya ticaretinden bar
olarak payn alacakt. Ayrca, 6-13. maddeler gerei
Avusturya-Macaristan ve Osmanl mparatorluklarnn
kmesi ile aznlk gruplar ve dier smrgeler self-
determination prensibi iinde bamszlklarna kavu-
acakt. Utah niversitesi, Amerikan d politika uzma-
n Profesr Sandra Taylora gre, Wilsonun bu szn
ciddiye alan Vietnam lideri Ho Chi Minh lkesindeki
Fransz emperyalizmine son verilmesine destek olma-
s iin Pariste Amerikan bakan ile grmek istedi.
Ancak Fransz dostlarn krmak istemeyen Wilson bu
talebi kabul etmedi. Vietnam tarihi zerine ihtisaslaan
bayan retim yesinin inanc ile Ho bu noktadan sonra
sol ideolojilere ilgi duymaya balad. Konferanslarnda
devaml olarak dn-bugn-yarn ilikisi gzeten Taylor,
ayn zihniyetin in ve Kbada da solcu diktatrlklerin
kurulmasna yardmc olduunu sylerdi. Mao 1949 ih-
tilalinden sonra Amerika ile ekonomik ilikiler kurmak
ister. Ancak, komnizme kar sava aan Henry Tru-
man hkmeti i birlii yapmaynca Mao, kendisini d
sar ii beyaz tereya komnisti olarak gren Staline

395
yaklar. Taylora gre Amerika iki komnist lider ara-
sndaki srtmeleri deerlendirseydi, lkeler arasndaki
tansiyon byk lde drlebilirdi.
Amerika ayn hatay 1959da Fidel Castroya kar
da tekrarlad. Batista diktatrln halknn popler
destei ile ykan Castro, Amerikaya ekonomik yardm
talebi ile gelir. Komnizme kar sert tutumu ile politik
futbol oynayan Dwight Eisenhower (1952-1958) hk-
meti Kba lideri ile grmeyince, Castro kademe kade-
me Sovyetler Birliine yaklat.7
Tekrar dnelim 1919 ylna. Sava sonras dnyada
bar hangi rgt koruyacakt? Wilson prensiplerinin 14.
maddesine gre yaratlan ve II. Dnya Harbinden sonra
Birlemi Milletlerin douuna zemin hazrlayan Lea-
gue of Nations (Milletler Birlii) bu ama ile kuruldu.
Ancak kurulu statsnn 10. maddesine gre, ye lke-
lerden birisinin saldrya uramas hlinde, btn ye-
lerin buna kar kacaklar balayc hkm nedeniyle
Amerikan kamuoyu bu rgte karyd. Cephede ya da
salgn hastalklarla len askerlerin durumu ve dnenlerin
savan anlamszl zerine anlatt olaylar da bu kara-
r etkiledi. Wilson ve taraftarlar ise Amerikann dnya
olaylarndan elini ekip kendi kabuuna ekilmesinin
olanakszln savunuyordu. Dnya ticaretinde Open
Door ilkesinin hkimiyeti lkenin mill menfaatlerine
uygundu ve Amerika ticaret kaplarnn kapanma tehli-
kesine kar aktif rol oynamalyd. Konuyu direkt olarak
Amerikan halkna anlatmaya karar veren Bakan deiik
7. Eisenhowerin d politikas iin bkz. Richard A. Aliano, Ameri-
can Defence Policy from Eisenhower to Kennedy (1975); Douglas
Kinnard. President Eisenhower and Strategy Managemen (1977);
Bennett Kovrig, The Myth of Liberation (1973).

396
eyaletleri kapsayan bir geziye kt. Seyahati srasnda
kalp krizi geiren Wilson, Kongrede bu rgte girme-
yi teklif eden yasann yenilgisini nleyemedi. 1924de
len Wilsonun grleri Open Door ilkesinden taviz
verilmeden gnmz Amerikan bakanlarnca da takip
ediliyor.
I. Dnya Sava, Avrupa ekonomilerini kertince,
Amerika dnyann lideri durumuna gelmeye balad.
Artk dnya finans merkezi Londra deil, New Yorktu.
Amerika II. Dnya Savana kadar Cumhuriyeti ba-
kanlar tarafndan ynetildi: Warren Harding (1921-
1923), Calvin Coolidge (1923-1929) ve Herbert Hoover
(1929-1933). Bakanlarn temel gr, d politikada
asker maceralara bulamadan sadece serbest ticarete
odaklanmak ve lkenin i sorunlarna zm bulmakt.
Bu dnemde baz liberaller de dnyann politik ve
asker problemlerine dhil olmamay savundu. Ameri-
kan Komnist Partisinin Dou Avrupadan gelenlerce
kurulduuna dikkat eken bu evreler, yeni gmen ka-
bulne karyd. 1924de karlan yasa Anglosaksonlara
ncelik tanrken, Japon ve inli gmenlere snr koy-
mutu. (Bugnk gmen yasas, rk, etnik grup ve mil-
liyet ayrm gzetmiyor.) Bir sava durumunda cepheye
gidecek ilk kurulu olduu iin ordu da eski dnyann
sorunlarna karlmamas taraftaryd. Sava ortamnda
misyoner faaliyeti durur, hayatlar tehlikeye der endi-
esi ile birok kilise de ayn gr destekledi.
1934-1936 arasnda Amerikan kamuoyunu sarsan bir
olay yaand. Hatrlayalm, baz evreler Amerikann
I. Dnya Savana ngiliz, Fransz ve Alman bankala-
rna verilen kredileri kurtarmak iin girdiini iddia et-

397
miti. Bu iddialar ciddi boyutlara ulanca Amerikan
Parlamentosunda olay aydnlatmak iin Nye Komis-
yonu kuruldu. Cumhuriyeti Partiden Senatr Gerard
Nye bakanlndaki komite drt Demokrat ve Cum-
huriyeti senatrden oluuyordu. Soruturma sonucun-
da, silah reticilerinin bu lkeye de sat yapp byk
krlar elde ettiklerini, ayn zamanda Amerikan banka-
larnn da bu lke bankalarna kredi verdiklerini, ancak
kazanlarn tahsil edemedikleri iin Wilsonu savaa
girmeye ikna ettikleri ortaya kt. Sava sonras gr-
melerde Amerikann mzakere masasna oturabilmesi
iin elini tan altna sokup savaa girmesi gerekiyordu.
Komisyona gre 1915-1917 aras Amerikan bankalar
Almanyaya 27 milyon dolar, ngiltereye de 2,3 mil-
yar dolar kredi vermiti. Tarihilere gre bu iddialarn
belgelenmesi kamuoyunda ok etkisi yaratt. ocuklar-
nn, Wilsonun ifadesi ile demokrasiyi dnyaya hkim
klmak ideali iin deil, silah reticileri ve bankalarn
etkisiyle girdiini renen ailelerin politikaclara inanc
sarsld. 1924de len Wilson herhlde bu ailelerin bed-
duasn almtr. lerideki sayfalarda greceimiz gibi
halkn politikaclarna olan inanlar Vietnam Savanda
da krlmt. Tarih tekerrr m ediyordu?
Wilsonun idealizmine inanan Demokrat Partili Ba-
kan Franklin Roosevelt (1933-1945), iktidara geldii yl
i evrelerinin basks ile Sovyetler Birliini resmen
tand. Japonyann ine kar uygulad emperyalist
politika ve Hitlerin dnya pazarlarna hkim olma iste-
i er ge Amerikay savaa sokacakt. Profesr Robert
Dalleke gre, kamuoyu yoklamalarn ciddiye alan Ba-

398
kan sava aleyhtar ounluu yava yava ikna etme
durumundayd.8
1935-1937 arasnda karlan yasalar bir sava duru-
munda Amerikann tarafszln ngrmekteydi. Bu
netice, eski dnyann dertlerine bulamamay ngren
zihniyetin Kongrede de ounlukta olduunu gsteri-
yordu. Yasalar gereince bir sava hlinde hibir tara-
fa silah satlmayacak, kredi verilmeyecek ve Amerikan
vatandalar yabanc milletlerin gemileri ile seyahat et-
meyecekti. Ancak, 1937de karlan Cash and Carry
yasas yabanc lkelerin Amerikadan silah dhil mal
almasna msaade etti. Henz sava olmad iin dost
milletler Amerikan rnlerini nakit para ile alp, kendi
gemileri ile tadklar srece ticarette bir zarar yaan-
mayacakt.
Amerika, kinci Dnya Savana neden girdi? Hit-
ler bin yl srecek Alman hkimiyetinden bahsediyordu.
Diktatrn zincirleme igalleri balaynca, Amerika en
geni pazar olan Avrupada ticaret kaplarn ak tut-
mak iin savaa girmek zorundayd. Bu arada Amerikan
kamuoyu Hitler ve Mussoliniyi knamasna ramen, l-
kelerinin tarafszln savunmaya devam ediyordu.
23 Austos 1939da Dnya, Nazi-Sovyet dostluk ant-
lamas ile sarsld. Dier lkelerde olduu gibi Amerikan
Komnist Partisi de aknlk iindeydi. Dnya grle-
rini faizme kar sava platformu zerine kuran kom-
nistler bu gelimeyi kitlelere nasl izah edecekti? Bu d-
nemde birok yesini kaybeden parti bir daha 1920ler-

8. Roosevelt'in d politikas iin bkz: Robert Dallek, Franklin D.

Roosevelt and American Foreign Policy, 1932-1945 (1979).

399
deki gcne eriemedi. Berkeley niversitesinin ktp-
hanesinde, Amerikan Komnist Parti yelerinin anlarn
ieren bir kitap bulmutum. Kitapta yer alan yeler, bu
antlama ile hayatlarnn anlamn kaybettiini, utanla-
rndan evlerinden kamadklarn sylyorlard.
1 Eyll 1939da Almanya ve Sovyetlerin Polonyay
igal etmesiyle ngiltere ve Fransa 3 Eyllde Hitlere
sava at. Alman Fhreri, Amerikay zayf ve dnya
olaylarndan soyutland iin ciddiye almyordu. Ona
gre: Amerika savamaktan acizdir Etkin politik li-
derliin olmad lke, ekonomik ve etnik buhran iinde
ve Yahudilerin kontrolndedir. Yeni Dnyann iinde
bulunduu kriz asker alana da yansyor lke, aa
rklar temsil eden zenci ve Yahudilerden oluuyor9
Almanyann Washington elisi Hans Dieckhoffun
Amerikann bamsz politikasnn devaml olmayaca
uyarsn da dinlemeyen Hitler, Yeni Dnyay kendisi-
ne tehlike olarak grmyordu. nk ona gre Amerika
dnyann deiik lkelerinden gelen, aa rklar da ba-
rndran, mill bilinci gelimemi bir ingene Milletti.
Almanyann 1940da Fransay igal edip, 1941de
Sovyetler Birliine hcumu ile Hitlerin aka dnya
hkimiyeti peinde olduunun ortaya kmasna ramen,
Amerikan kamuoyunun %80i hl savaa girmeye kar-
yd.10 Bu eilimi bilen, ocuklarnz savaa yollama-
yacam sz veren Roosevelt, perde arkasnda sistem-
li olarak asker bteyi arttrp silah retimini hzlandr-
yordu. Bir yanda sava kart bir kamuoyu, dier tarafta
Almanyann yaylmac politikasnn Open Doora tehli-
9. James V. Compton, The Swastika and the Eagle (1967), ss. 17,
25, 33.
10. Paterson, American Foreign Policy, s. 382

400
ke yaratmas ve dur denmesi gerei. Byle durumlar-
da politika bir eit ip cambazl yapmay gerektiriyor.
Japonya 7 Aralk 1941de Pearl Harbora hcum
edince, bunu aktif sava nedeni kabul eden Amerika
bu lkeye sava ilan etti. Almanya 1936da Japonya ile
imzalanm Axis dostluk antlamas gerei 11 Aralkta
Amerikaya harp anca Yeni Dnya kendini savata
buldu. Roosevelt savaa dhil olmak iin arad maze-
reti bulmutu.
Doal kaynak ihtiyac olan Japonya 1931de
Manuryay igal ettii zaman, in pazarn kaybe-
decei endiesi ile Amerika iddetli tepki gstermiti.
Emperyalist Japon asker diktatrl Amerikann pro-
testosunu anlayamyordu. Yeni Dnya ekonomik kar-
larn korumak iin Latin ve Orta Amerika pazarlarna
girip, doan yerel muhalefeti ordusu ile ezerken, ayn
ekonomik motif ile Manuryaya giden Japonya neden
eletiriliyordu? Japonya lastik ihtiyacn karlamak iin
Malezyay, petrol iin de Endonezyay igal edebilirdi.
Ancak her iki durumda da Amerikann kontrolndeki
Filipinlerden gemesi gerekiyordu. 1941de Japonya,
Vietnam igal etti. Amerikann ticaret antlamasn
bozmas ile iki lke arasndaki tansiyon artmaya bala-
mt. Sadece Pearl Harbora hcumu ile Amerikay ye-
nemeyeceini bilen Japonlar neden bu maceraya atld?
Hesaplarna gre, Avrupadaki gelimeler ile yakndan
ilgilenen Roosevelt iki cephede savamak istemeyip,
konferans masasnda Japonlarn ekonomik emperyaliz-
mine taviz verecekti. nemli bir iddiaya deineyim. Baz
politikaclar, hatta tarihiler Rooseveltin Pearl Harbor
saldrsndan haberi olduu ama savaa girme mazereti
olarak bunu grmezden geldiini savundular. Sava bi-

401
timinde Parlamentoda kurulan bir komisyon bu iddiay
didik didik etti; hatrlayalm, tpk Nye Komisyonunda
olduu gibi. O heyette bulunan Cumhuriyeti senatrler,
Demokrat Rooseveltin an yakalayabilmek iin b-
tn kaynaklar inceledi, dinledi, ama sonuta bu olaydan
bakann haberi olmad ortaya kt.
Profesr Taylora gre, sava esnasnda kurduklar
yakn dostlua ramen Roosevelt ve Churchill arasnda
gizli bir rekabet vard. Amerika douda ngilterenin ti-
caret tekelini krmak istiyordu. ngilizler ise kolonileriy-
le sadece kendilerinin ticaret yapmas taraftaryd. rne-
in Hindistan ile ticaret yapma tekeli sadece ngilizlerin
elindeydi. Bu sinsi srtmeye ramen her iki lider de
ortak dmann Hitler olduu konusunda hemfikirdi.
1942de Nazi hcumlarndan bunalan Sovyetler,
Amerika ve ngilizlerden Douda ikinci bir cephe a-
malarn istiyordu. Bu hamle 1944e kadar gerekle-
medi. Tarihiler bu konuda iki deiik gr tartyor.
1942de Amerikann henz asker hazrln tamamla-
madna inanan kalemlerin yannda, iki ayr diktatr-
l -Nazi ve Komnist- savunan askerlerin birbirini
ldrmesinin demokrasilerin menfaatine olduu iin,
Batnn Stalinden gelen istee cevap vermediini sa-
vunan tarihiler de var.
Pasifistlerin houna gitmese de uluslararas ilikiler-
de bir kural vardr: Asker g diplomasiye ekil verir.
Somut bir rnek verelim. Danmanlar Staline Kato-
lik Polonyann igal edilmemesini, nk Vatikanda
Papann bu lkeye sempatisi olduunu sylediklerinde
Stalin, Papann ka tank var? diye sormu. 1943de
Stalingrad zaferinden sonra Moskova btn kozlar elin-

402
de tutmaya balad. 1945 ubatnda Yalta Konferans
toplandnda, Sovyetler Dou Avrupa ve Almanyann
byk bir ksmn igal etmiti. Cumhuriyetilerin
Roosevelti Staline kar yumuak davranmakla sula-
mas gerek ile badamyor. Birok tarihinin zerinde
anlat gibi Amerikan bakannn elinde Staline kar
kullanaca asker koz yoktu. Amerikada deneyi yap-
lan atom bombas da henz hazr deildi.
1945 Nisannda len Rooseveltin yerine Beyaz
Saraya yardmcs Henry Truman (1945-1953) geldi.
Ayn ay toplanan Potsdam Konferansnda bakann ka-
fasndaki soru, Pasifikte Japonyaya kar savan en
ksa zamanda nasl sona erdirilecei idi. Ancak atom
bombasnn hazr olduu haberi ile Truman sorusuna ce-
vap buldu. Grmeler srasnda haber nce Stalinden
saklanmt, ama Taylora gre Sovyet lideri Amerikal
casus Rossenberg kanal ile bombann varln biliyor-
du.11
Potsdamda Japonyaya teslim ol ars yapld.
Aksi takdirde bomba kullanlacakt. Ultimatom kabul
edilmeyince 6 Austosta Hiroima ve iki gn sonra Na-
gasaki bombaland. Yzbinlerce insan ld, sakat kald.
Taylorun verdii bilgiye gre bombalar atlmadan da-
nmanlar Trumana bir teklif yapar: Etkisini gstermek
iin bir bombay bo bir alana attktan sonra teslim ol
arsn tekrarlamak. Ellerinde sadece iki bomba ol-
duu ve israf edilmemesi gerekesi ile Bakan teklifi
kabul etmez. Tarihiler bal olduklar dnce okuluna
gre hl bu olay tartyor. Hkim olan inanca gre,
11. Truman dnemi iin bkz: Alonzo Hamby, Beyond the New Deal:
Harry S. Truman and American Liberalism (1973); Robert Ferrell,
Harry Truman and the Mordern American Presidency (1982).

403
kltrlerinin alad disiplin iinde sonuna kadar sa-
vaa kararl olan Japonlar mcadeleyi brakmayacakt.
Ayrca Truman, sava Sovyetler karmadan kazanmak
istiyordu. Zira Stalin bir defa Pasifike girerse bir daha
kmaz, bu da Trumann politik hayatnn sonu olurdu.
Japonyann deniz ve havadan igali ok asker kaybna
yol aaca gr de atom bombalarnn atlma kararn-
da nemli bir rol oynad.
1946da Moskovadaki Amerikan eliliinde grevli
olan George Kennan, Sovyet d politikasnn emperya-
list karakterini izah eden 6 bin kelimelik bir telgraf ile
Washingtonu uyard. Kenana gre Sovyetlerin takip
ettii d politika aslnda arlk dneminde izlenen em-
peryalist izginin devamyd. Amerika, komnist ideo-
lojiyi yerel Marksist-Leninist partiler aracl ile yayma
abas iinde olan Moskovann nne set ekmeliydi.
Tarihiler bu telgrafn, Truman doktrini erevesinde
Sovyetlere kar takip edilen sert politikann douunda
byk bir faktr olduu noktasnda birleiyor.
Savatan sonra Avrupada komnist partilerin yay-
ln nlemek ve ticareti canlandrp lkeleraras al-
verii dzene sokmak iin Marshall Plan ile yklan
ekonomiler yeniden ina edilmeye baland. Bu politika
Almanyay, Wilsonun dledii liberal-kapitalist sis-
teme dndrrken; Fransa ve talyada gelimekte olan
yerel komnist partilerin etki alannn snrlandrlmas-
na yardmc oldu.
1949da inin komnistlerin eline geii Amerikada
ok yaratt. Az gelimi lkelerin yerel artlarn ta-
rihi perspektifleri iinde gremeyen Washington, ko-
mnist devrimlerin Moskovadan verilen iaretle ger-

404
ekletiine inanyordu. 1950lerde ykselen Joseph
McCarthynin sesi komnist yaylmaya kar duyulan
endieyi daha da arttrd. Wisconsin eyaletinden sei-
len Cumhuriyeti senatr Demokratlar komnizme
kar yeterince sert olmamak ile suluyordu. Roosevelt
Yaltada Dou Avrupay Sovyetlere terk ederken, Tru-
man da inin komnistlerin kontrol altna girmesini
nleyememiti. McCarthynin iddiasna gre devlet ba-
kanlklarna, hatta orduya szm olan yerli casuslar da
bu durumdan sorumluydu. Tarihilerin zerinde anlat-
gibi, senatrn delil gstermeden yapt sulamalar
sansasyon yaratmay hedef almt. Bu srete zellikle
liberal grl yazarlar, senaristler, sanatlar hedef tah-
tasna kondu. Birou Parise ve Kanadaya g etmek
zorunda kald.
Komnizme kar zayf olmadn gstermek zorun-
da olan Trumana arad frsat 1950de geldi. Kuzey
Kore, gneyi Haziranda igal edip, diplomatik gr-
meler neticesiz kalnca, General MacArthur komutasn-
daki birlikler komnistleri geriye pskrtt. Arthur bu
krizde Kuzey Koreyi destekledii iin ini igal etmek
isteyince, yeni bir dnya savann kmasndan ekinen
Truman tarafndan grevinden alnd. O dnemde Mao-
Stalin dostluu devam ediyordu ve byle bir durumda
Moskova, Pekini yalnz brakmazd. Amerikaya kah-
raman olarak dnen McArthur 1952 Bakanlk Seim-
lerinde aday olmak istedi. Ancak Cumhuriyeti Parti
II. Dnya Sava srasnda Avrupadaki Amerikan kuv-
vetlerinin bakan General Dwight Eisenhower aday
seince, MacArthurun politik hayat balamadan sona
erdi.

405
 Souk Sava
1990larda sona eren ve eski Sovyetler Birliinin
ekonomik kaynaklarn silahlanma yarnda israf etme-
sine neden olan Souk Savan balamasndan kim so-
rumluydu? Kapal, komnist toplumlarda soruya cevap
vermek kolayd: Batnn kapitalist-emperyalist yaps bu
dnemi kanlmaz olarak yaratmt. Sovyetler Birlii
ve Dou Avrupada tek parti diktatrlkleri knceye
kadar bu gr topluma yukardan aaya doru empo-
ze edildi. Ak toplumlarn belirli bir fikri otomatik ola-
rak kabul etme rahatl yok. Souk Sava btn iddeti
ile yaanrken, Amerikan tarihileri imdi anlamszl
anlalan bu dnemi deiik alardan yorumluyordu.
1960-1990 arasnda yaymlanan baz temel kitaplar in-
celeyerek konuyu aalm. Samuel Walkere gre, Ame-
rikan diplomatik tarihinde hibir konu Souk Savan
kaynaklar kadar ilgi ekmedi ve tarihiler bal olduk-
lar ekollerin tesiri altnda sorumlu aradlar.12
Souk Savan balang tarihi konusunda bilim
adamlar arasnda gr birlii yok. Wilsonun I. Dnya
Savandan sonra kapitalizmi serbest ticaret ile reform
ederek sosyalist devrimlerin yaylmasn nlemeye a-
ltn grmtk. Lenine gre ise dnya bar iin
hedef kapitalizmi reform etmek deil, ykmakt. Bu du-
rumda iki lke arasndaki ideolojik rekabetin 1920lerde
baladn syleyebilir miyiz?
Birok tarihi bu savan kaynaklarn II. Dnya
Savanda aryor. Muhafazakr ekole dhil tarihiler

12. Samuel Walker, Historians and Cold War Origins: The New
Consensus,American Foreign Relations A. Historiographical Re-
view, editrler Gerard Hains, Samuel Walker, (1981), s. 207.

406
William Chamberlein, Ellis Zacharias, James Burnhama
gre Roosevelt Yaltada Dou Avrupay Staline teslim
etti. Amerikan Bakan, Sovyet isteklerine kar dursa,
ideolojik yaylmasnn bir snr olduunu anlayacak
olan Moskova maceraya atlp iki sper g arasnda tan-
siyonu arttramazd. Oysa bu tarihiler u kritik sorulara
cevap vermeden yorum yapyorlard: Amerikan Bakan
bu duruu nasl sergileyecekti? Kzl Ordu komularn
igal etmiti; Amerikaya gre corafi ve stratejik avan-
taj vard. Amerika bu duruu sergilemek iin yeni bir sa-
vaa m girmeliydi? Bu tarihilerin grleri akademik
evrelerde taraftar toplamasa da bir dnemde var olan
inanc gstermesi bakmndan ilgintir.13
Herbert Feis, Joseph Jones ve Herbert Druks, Stalinin
geleneksel Rus emperyalizmi ile komnizmi yourarak
ideoloji ihra etme hedefi olduunu yazmakla beraber,
Rooseveltin Yaltada yumuak davrand tezini kabul
etmiyor. Elinde asker kozu olmayan Bakan, Stalingrad
zaferinden beri hcumda olan Kzl Ordunun yaratt
gerei kabul etmek zorundayd.14
Revizyonist ekole dhil William Appleman
Williamsin grleri bir dnemde akademik evrelerde
youn olarak tartld. Profesre gre, Amerikann II.
Dnya Savandan sonra geleneksel Open Door poli-
tikasn takip etmekteki srar Sovyetlerin protestosu ile
karlanca, doal olarak Souk Sava balad. Yazara
gre sava bitiminde Sovyetlerin be temel istei vard:

13. Bu tarihilerin grleri iin bkz: Robert W. Sellen. Origins of

the Cold War: An Historiographical Survey, West Georgia Studies
in the Social Sciences. 9 (June. 1970), ss. 57-98.
14. Walker, ss. 208-211.

407
 1) lke snrlarnn gvenlik altna alnmas.
2) Avusturyann bamsz bir devlet olmas.
3) Ruhr blgesinin Almanyadan kopartlarak lke-
nin sanayi ve asker gcnn krlp, dou Prusyann
Polonyaya dhili.
4) Yugoslavya ve Arnavutlukun bamszl.
5) Sovyetlerin Almanyadan sava hasar iin tazmi-
nat almas.
Williamsn grne gre, Amerika bu talepleri ka-
bul edip Open Door politikasn Dou Avrupaya uy-
gulamakta srar etmeseydi Souk Sava kmazd. Uzun
yllar Wisconsin niversitesinde retim yelii yapan
Williams, bu sorunun douunda lkesini sorumlu tutu-
yordu.15
Profesr Robert James Maddox, Williams dhil re-
vizyonist tarihilerin Souk Savan kaynan akla-
mada kulland belgeleri eletiriyor. Maddoxa gre,
Amerikan resmi arivlerinde Open Door politikasnn
Dou Avrupaya uzatlmasn ngren tek bir delil yok.
Tarihi, sava bitiminde Washington ve zel teebbs
yetkililerinin Open Doorun devamn isteyen demele-
rini kabul etmekle beraber, Dou Avrupann tartma-
sz olarak Sovyet hkimiyetinde olduu iin bu kapsam
iinde dnlmediine inanyor. Maddox, revizyonist
tarihilerin yapt genelleme metodunu da gereki bul-
mamakta.16

15. William Appleman Williams. The Tragedy of American Diplo-

macy (1971). ss. 207-211.
16. Robert James Maddox, The New Left and the Origins of the
Cold War (1973), ss. 12-43.

408
 Revizyonist tarihiler Sovyet d politikasnn inasn-
da komnist ideolojinin oynad role nem vermedikleri
iin de eletiriliyor. Stalinin 1920lerde Troki tarafn-
dan savunulan zincirleme komnist devrimler gr-
ne kar k nedeni, o zamanlar Moskovann bu eit
olaylara yardm edecek gcnn henz olmamasyd.
John Kennedyye danmanlk yapm olan tarihi Arthur
Schlesingere gre, II. Dnya Savandan sonra lkesi-
nin mill gvenlik konularn Marksist-Leninist ideoloji
iinde yorumlayan Stalin, bu dnya grnn yaylma-
s iin aktif rol oynamaya balad. Leninin, Kapitalizm
ve sosyalizm var olduka bar iinde yaayamayz
Sonuta Sovyet Cumhuriyeti dnya kapitalizmini yene-
cek, grn vurgulayan yazar, Amerikann ne yapsa
Moskovann gznde tansiyonu dremeyeceini id-
dia etti.17
Mays 1945de Almanyann teslim olmasndan sonra
Truman hkmeti Sovyetlere yaplan asker yardm ke-
ser. Polonya konusunu tartmak iin Moskovaya giden
Harry Hopkins bakanlndaki Amerikan heyeti Stalin
tarafndan souk karlanr. Profesr Thomas Patersona
gre Sovyet lideri heyete, asker yardmn lkesinin d
politikasn ynlendirmek iin kullanlmasnn etkisiz
olacan syler.18
Ohio niversitesi retim yesi Profesr John Gad-
dis konuya orijinal bir bak as getiriyor. Profesre
gre, revizyonist tarihilerin en byk hatas Sovyetlere
kyasla Amerikan liderlerinin d politika tespitinde daha
17. Arthur Schlesinger, Origins of the Cold War, Foreign Affairs.
46, (October 1967), no. 1, s. 47: benzer gr iin bkz: Richard
Staar, USSR Foreign Policies After Detente (1987).
18. Paterson, American Foreign Policy, s. 417.

409
fazla seeneinin olduuna inanmalar. John Gaddis ise
bu tezin tam tersini savunmakta. Amerikada olduu gibi
Kongre, kamuoyu yoklamas, basn, lobiler gibi baskla-
rn altnda olmayan Stalin isteseydi iki lke arasndaki
tansiyonu drmede daha etkili olabilirdi.19
Revizyonist tarihiler Sovyet sisteminin otoriter ya-
psn dikkate almadklar iin de eletiriliyor. Bu dzen-
de izilen d politika hedefleri tepeden inme topluma
dikte ettiriliyordu. Paterson 1933de Amerikan elisi
olarak Moskovaya giden William Bullitin balang-
ta Sovyet sempatizan olduunu yazar. Ancak lkede iki
yl kaldktan sonra diplomatn grleri deiir. 1935de
Moskovada, bir gn dnyann komnizm hkimiyeti al-
tna girecei nutuklarnn atld Komintern Kongresini
izlemesi, Bullita iki lke arasnda gelimesini mit ettii
dostluun imknszln gsterir. Sk sk elilii ziyaret
eden gazeteci Louis Fischere, Amerikan kamuoyunun
Sovyet motifleri konusunda uyarlmasn tavsiye eder.20
Revizyonist tarihi Gar Alperovitz ilk defa Amerikada
retilen atom bombasnn da Souk Sava tansiyonunun
artnda nemli bir faktr olduuna inanmt. Stephen
Ambrose ise 1945-1949 dneminde Amerikann elinde
olan atom bombalarnn say ve kuvvet asndan Sov-
yetleri etkileyecek kapasitede olmadn yazyor. Pro-
fesre gre Sovyetler bu gerei bildikleri iin Dou
Avrupa lkelerini teker teker yutma politikasnda bir de-
iiklik yapmad. Ayrca, 1947de Sovyetler kendi atom
bombalarn yapmt. Bu durum karsnda Amerika,
19. John Lewis Gaddis, The United States and the Origins of the
Cold War, 1941 -1947 (1972), s. 360.
20. Paterson, American Foreign Policy, s. 320.

410
Dou Avrupann Sovyet hegemonyasnda olduu ger-
eini kabul etmek zorundayd.21
Gaddis olayn ekonomik ynn inceleyerek akade-
mik tartmaya dinamizm getirdikleri iin revizyonist
tarihilere kredi verirken, konunun bir tek faktr ile izah
edilemeyeceine inanyor. Ona gre Souk Savan
balama nedeni sadece ekonomik deil, politik, brok-
ratik, her iki lkenin birbiri ile rekabet eden dnya g-
rn savunmalar ve liderlerin pheci karakteriydi.22
Trk tarihini iyi bilen Profesr Bruce Kuniholm ise
bu dnemin balama nedenlerini sadece Avrupa ktasn-
daki olaylar inceleyerek izah eden almalarn yetersiz
olduunu yazyor. Duke niversitesi retim yesine
gre iki sper gcn Orta Dou lkeleri zerindeki he-
saplar da Souk Savan dou ve geliiminde nemli
bir rol oynad. Roosevelt Orta Dounun ngiliz men-
faatleri kapsamna girdiine inanyordu. Blgenin stra-
tejik nemini anlayan Truman ise Sovyetlerin ran ve
Trkiye zerindeki emellerine kar rekabet etmeye
karar verdi. 1945de Sovyetler, Trkiyeden Kars ve
Ardahan talep edince, Truman Ankaraya asker g-
vence verdi. Amerikann Ankara Bykelisi Laurence
Steinharoldun, Moskovann Trkiyeyi Polonya, Ro-
manya ve Bulgaristan gibi kendi etki alan iinde grd-
n yazd raporlarndan endie duyan Bakan, Mays
1947de Kongreden Trkiye ve Yunanistana 400 mil-
yon dolarlk yardm paketi kartt.23

21. Stephen E. Ambrose.,Rise To Globalism. American Foreign Po-

licy Since 1938, 4. bask (1985) ss. 72-73.
22. Gaddis, Cold War, nsz s. viii.
23. Bruce R. Kuniholm, The Origins of the Cold War (1980), ss.40-134.

411
 David Painter, Amerikann Orta Douya duyduu
ilgiyi petrolle aklyor. Yazara gre Amerika I. Dnya
Savandan petrol ihtiyac ile kmt. 1921de Califor-
nia, 1926da Oklahoma ve 1930da Teksas eyaletlerinde
bulunan petrol 1940lara kadar ihtiyac karlad. Ancak
II. Dnya Savandan sonra petrol a yeniden dodu.
Deniz Kuvvetleri Roosevelte yeni kaynak bulunmad-
takdirde, on yl iinde petrol stoklarnn tkeneceini
rapor etmiti. 1942de petrol uzman Max Thornburg da
ayn uyary tekrarlad. O zamanlar Orta Douda pet-
rol kaynaklar ile ilgi eken lke rand. Ancak ngiliz
irketleri lkenin petrol retimini elinde tuttuu, Was-
hington ve Londra sava nedeni ile iyi geinmek mecbu-
riyetinde olduklar iin, Amerikan irketlerinin bu tekeli
krmas zordu. Sovyetlerin rana duyduu ilgi petrolden
dolayyd. Sava bitiminde, Moskovann rana yapt
diplomatik basky yorgun ngiliz ordusu gsleyeme-
yince, Tahrana savunma gvencesini Truman verdi. El-
bette ki bu politikann ardnda rann petrol kaynaklarn
paylama istei yatyordu. Washington kademe kademe
Tahrann ekonomik ve politik ilerine karmaya bala-
d. Demokratik ilkelerin savunucusu olduunu syleyen
Amerika, randaki ah diktatrlne Yeni Dnyaya
ekonomik kar salad srece gz yumdu. rnein
1953de randa yaplan seimleri sosyalist-komnist
koalisyonu kazand. Ancak Amerika, rann gizli polis
rgt SAVAK ve CIAnn destei ile ah yeniden tahta
oturtuldu. Bu politika 1979da ah iktidarnn devrimle
yklna kadar devam etti.24

24. David S. Painter, Oil and the American Century (1986), ayrca
bkz. James A. Bill, The Eagle and the Lion. The Tragedy of Ameri-
can-Iranian Relations (1988)

412
 Orta Amerika
19. yzyldan beri Orta Amerikay informal em-
pire politikas iinde dolayl olarak smrgeletiren
Washington, bu lkelerin i dinamiini anlamad ya
da anlamak istemedii iin kitlelerce nefret edilen dikta-
trlkleri destekledi. Walter LaFeber, Inevitable Revolu-
tions adl kitabnda Guetemala, Honduras, El Salvador,
Nikaragua ve Costa Rica ile Amerika arasndaki ilikileri
tarihi sre iinde inceleyerek Washington politikasnn
yanlln gsterir. Evet, bugn bu be lkede demok-
ratik seim ile iktidara gelmi hkmetler var. Ancak
Souk Sava sona erinceye kadar, ou asker diktatr-
lk ile ynetilen bu lkelerde yaanan olaylar Amerika
ve Sovyetler arasndaki tansiyonun artnda nemli bir
rol oynamt.
LaFeberin tezini ksaca inceleyelim. Orta Amerika
lkelerinin d ticareti muz, kahve gibi belirli maddelere
dayanyor. Bu rnlerin kontroln elinde tutan Ameri-
kan irketleri, yerel diktatrlkler ve Washington ile i
birlii yaparak hkimiyetlerini 1990lara kadar srdr-
d. Bu lkelerin genel karakteristii, nfusun sadece
%5ini oluturan sekinlerin d ticareti kontrol etmeleri
ve zengin ile fakir arasnda byk uurumun varl idi.
Sekinler sosyal patlama endiesi ile krlarn lkelerin-
de yatrma dntrmeyip yabanc bankalara yatryor-
du. Mesela, Nikaraguada Somoza ve iki olu 1979 San-
dinista devrimine kadar lkeyi kendi zel iftlikleri gibi
idare etti. El Salvadorda da sadece on drt aile lkenin
zenginliini elinde tutuyordu. Ayn ekonomik ve politik
yap dier lkede de mevcuttu.

413
 Amerikan irketleri bu lkelerin ihracat mallarn
tespit ettikleri fiyat zerinden alp onlara sanayi mallar
satt. Bu durum doal olarak ksr bir ember yaratm-
t. Amerika bu emberi krmak isteyen muhalefeti yerel
diktatrler ile bastrd. Bu politika, kitlelerin yerli art-
lardan doan devrimci liderler etrafnda toplanmasna
neden oldu. Nikaraguada Sandina, El Salvadorda Mar-
ti kitlelerin gznde yabanc emperyalizme kar sava
veren mill kahramanlard. LaFeberin belgeledii gibi,
Washingtondaki muhafazakr evreler, bu lkelerdeki
protestonun Moskovadan yneltildiine inanmt. An-
cak ak toplumlarn bir avantaj var: Dnen, kritik
yapan beyinler kamuoyuna madalyonun dier ynn
de gsterebiliyor. Mesela, 1980de Amerikann Pana-
ma elisi olan Ambler Moose, Beyaz Saray uyararak:
Bugn Orta Amerikada cereyan eden olaylar, Sovyet-
ler Birlii ve Fidel Castro olmasa da meydana gelirdi,
demiti.25
Orta Amerika lkelerindeki senaryo aynen Kbada
da yaand. 1959daki Castro devrimine kadar lke
Batista diktatrl ile idare ediliyordu. Bu dnemde
lkenin ihracat maddeleri olan eker ve ttn retimi
Amerikan irketleri ve bankalarn kontrol altndayd.
Bakent Havana gece kulpleri, kumarhaneleri, lks
otel ve pljlar ile zengin Amerikallarn tatil kyyd.
Castro popler devrimi ile Batistay devirdii andan
itibaren Washingtonun hrn politikasna hedef oldu.
Castronun Yeni Dnya ile ekonomik i birlii talebi
reddedilince, Kba kademe kademe Sovyetler Birliine
yaklat. 1961de Kennedy hkmetinin gmen K-
ballardan oluan kuvvet ile Castroyu drme plan
25. LaFeber, Inevitable Rvolutions, s. 5.

414
fiyasko ile sonulandnda bu kk ada, gvenlii
iin Sovyetlere daha fazla yaklat. Bir yl sonra, CIA,
Moskovann Kbaya, Amerikay hedef alan fzeler
yerletirdiini belgeleyince, Washington ve Sovyetler
arasndaki tansiyon doruk noktasna kt. Diplomaside
kalan karlkl kabadaylk demelerinden sonra, son
anda yaplan pazarlk ile Sovyetler fzeleri geri eker-
ken, Amerika da Trkiyedeki stlerinden Rusyay he-
def alan Jpiter fzelerini kaldrd.
Zaman iinde Washington ve Moskova u gerei ka-
bul etti ki, bir nkleer sava hlinde her iki lke de ayn
anda hasara urayacakt. Bunun iin iki sper g di-
rekt olarak atma yerine dolayl olarak dnyadaki etki
alanlarn gelitirmeye alt. Moskova yerel komnist
partileri kullanrken, Washington da asker ve ekonomik
yardm paketleri ile tesirini yayd.
John Kennedy (1961-1963), Lyndon Johnson (1963-
1969) ve Richard Nixon (1969-1974) dnemlerinin
nemli d politika konularndan birisi olduu iin Vi-
etnam Savan ksaca da olsa ayr bir balkta incele-
yeceiz.26

26. Bu bakann dnemlerini inceleyen kitaplar iin bkz: Arthur

M. Schlesinger, A Thousand Days (1965); Theodore Sorenson. Ken-
nedy (1965): Herbert Parmet, The Struggles of John Kennedy and
J.K.F. (1983): Henry Fairlie, The Kennedy Promise (1973): Doris
Kearns. Lyndon Johnson and American Dream (1976): Philip I. Ge-
yelin, Lyndon Johnson and the World (1966): Henry Brandon. The
Retreat of American Power (1973): l.loyd Gardner. The Great Nixon
Turn-Around (1973): Tad Szule. The Illusion of Peace (1978).

415
 Vietnam
Vietnam Sava bugn Amerikan niversitelerinde en
ok ilgi eken ders konularndan birisidir.27 Amerika ne-
den, Henry Kissingern tanm ile nc snf bir g
olan Kuzey Vietnam yenemedi? Kennedy dneminin
Savunma Bakan, matematiki Robert McNamara btn
bilimsel verilerin sava kazanacaklarn gsterdiini
sylerken, Yeni Dnya neden 58 bin l, 300 bin yaral
ve 150 milyar dolar masrafa ramen yenildi?
Savan hl devam eden sosyal etkisi, konunun canl
kalmasna neden oluyor. 26 Mays 1991 tarihli 60 Mi-
nutes televizyon haber programnda yer alan konular-
dan birisi niversitelerde Vietnam Savana duyulan il-
ginin nedenlerini aratryordu. 1979da Californiadaki
Santa Barbara niversitesinde ilk defa bu ders verildi-
inde snfta on talebe varm. 1991de bu say bine -
karken, alt yz talebe yer yokluundan kayt olamam.
Programda Kelly isminde gen bir kz renci gzya-
lar ile dersi al nedenini yle izah etti: Annem bana
hamile iken babam Vietnama gitmi. Babamn neden
ldn anlamak iin buradaym. Bir dier kz ren-
ci de u cevab verdi: Bizim neslimiz gelecein tarih
kitaplarn yazacak. Gemii objektif ve iyi olarak bil-
meden tarih yazmak imknsz. Gerekleri renmek iin
buradaym.
Purdue niversitesinde Pat Hearden, Utahda da
Sandra Taylordan konuyu ieren dersleri aldm. Her
27. Vietnam Savan konu alan yzlerce kitap var. Genel bilgi iin
bkz: Stanley Karnow. Vietnam. A History (1983): Marvin Gettle-
man, Vietnam and America: a Documented History (1985): John
Dumbrell. Vietnam at War: The History 1946-1975 (1988).

416
ikisi de anlamszl bugn anlalan bu maceradan
Washingtonu sorumlu tutuyordu. Vietnamn politik
ve ekonomik durumunu lkenin kendi tarihi perspektifi
iinde deerlendirmeyen Amerika, Ho Chi Minh liderli-
indeki Vietkong gerilla hareketinin suni olarak Mosko-
va ve in tarafndan yaratldna inanmt. Eisenhower,
Kennedy, Johnson ve Nixon, bu kk lkede komniz-
min ba ezilmedii takdirde ideolojinin btn Asyaya
yaylacana inanyordu. Bakan Johnson tehlikeyi daha
da ileri gtrerek bir senatre: Eer kzllar Gney
Vietnamda durdurmazsak yarn Hawaiide, bir hafta
sonra da San Franciscoda olacaklar! demiti.28 imdi
bu gre glebiliriz; ancak Souk Sava dneminde
hkim olan mantk buydu. Ancak unutmayalm, madal-
yonun br tarafnda Sovyetler Birlii de emperyalist
Bat ve Amerikann lkelerine bir ekilde mdahale
edeceine inanyor, elzem tketim mallarn bulamayan
vatandalarna asker harcamalar mazur gstermek iin
youn propaganda ile bu tehlikeyi vurguluyordu.
Ana hatlar ile bu hassas konunun Amerikan niver-
sitelerinde nasl retildiini grelim. Hassas diyorum,
zira bugn hl baz evrelerde savan Amerikadaki i
muhalefet nedeni ile kaybedildiine inanan insanlar var.
rnein, 1987 ilkbaharnda Purdueye konferans verme-
ye gelen Vietnamdaki Amerikan birliklerinin komuta-
n emekli General William Westmorlanda gre sava,
Amerikan niversitelerinde, miting meydanlarnda ve
basn ve televizyonda kaybedildi. Konferansn soru-ce-
vap ksmnda salonda son derece gergin bir ortam vard.
Liberal renciler generalin tezine kar karken, asker
renciler ve Cumhuriyeti Parti destekileri hararetle
28. Litwack, The United States, s.772.

417
konumacya destek verdi. Bu tartma iddete dn-
meden iki saat kadar devam etti.
Vietnamn drt bin yllk bir tarihi var. Bu sre
iinde lke defalarca yabanc gler tarafndan igal
edilmi. Tarlasnda hem pirin eken hem de toprann
bamszl iin savaan kyllerin bu gelenei zaman
iinde kurumsallam. nce in tarafndan kolonile-
tirilen Vietnam, 17. yzylda Fransz misyonerleri ile
Avrupann dikkatini ekmeye balar. 20. yzyln bala-
rnda Fransa, Pnum Penh blgesinde lastik fabrikas ku-
rar. Yabanc irketlerin ay ve pirin retiminde kurduu
tekeller yllarca yerli halkn emeini smrr.
Kolonistler brokraside karlarnn korunmas iin
yerli Vietnaml rencileri eitimleri iin Fransaya
gnderir. O yllarda Paris fikir akmlar ile kaynamak-
tadr. Vietnaml renciler kolonizme kar hazr reete
sunan Marksist-Leninist kitaplarla burada tanr. Ayn
dnemde Fransada bulunan, ileride Kuzey Vietnamn
lideri olacak Ho Chi Minh de bu fikir trafiinin iinde-
dir. Taylora gre bu rencilerden ok az Fransaya
hizmet eder. Byk ounluk evlerine dndklerinde
bamszlk sava veren devrimci rgtlere girer.
Versay grmeleri srasnda lkesinin Fransz ege-
menliinden kurtulmas iin Bakan Wilson ile grme
istei reddedilen Ho, lkesine dner ve radikal rgtler-
de aktif mcadeleye balar. Bu arada Moskovaya giden
gen, bir sre Kominternde alr.
II. Dnya Savanda Japonya da Vietnam igal etti.
Hitler tarafndan yenilen Fransann kolonisini savunma
gc yoktu. Amerika savatan sonra Avrupann inasn-
da Fransann yeniden glenmesini istiyordu. Onun iin

418
Parisin, Vietnam dhil, eski kolonilerine sahip olmasna
gz yumuldu. Bu dnemde Kuzeyde Vietkong rgt-
n kuran Ho, lkesinin bamszl iin savatndan
kitlelerin sempatisini kazanr. Uncle Ho domutur.
1945de Ho, Kuzey Vietnamda bamsz bir dev-
let kurdu. Kutlama gsterileri srasnda Amerikan
Bamszlk Beyannamesinden pasajlar okuyan li-
der, Washingtonun sempatisini alamad. Amerika,
Fransann Gney Vietnamda suni olarak yaratt,
kitlelerin desteinden yoksun kukla hkmeti destek-
lemeye karar vermiti. 1946 ubatndan sonra Kuzey
ve Gney savaa balad. Vietkong mcadele nedenini
yabanc emperyalizme sava hedefi zerine kurduu iin
Gneyde de sempati topluyordu. 1949da Maonun za-
feri ile inden asker yardm salanmaya baland. Bu
srada Amerika, Gney Vietnama milyonlarca dolar de-
erinde asker ve ekonomik yardm yapyordu. 1950de
Sovyetler, Kuzey Vietnam bamsz bir devlet olarak
tand. ki sper g arasndaki rekabet bu kk lke
zerine younlam ve Amerika tarihin yanl tarafnda
yer almt.
Bu satrlar okurken aklnza gelebilecek bir soruya
cevap vereyim. Yukardaki izah tarznn Marksist-Le-
ninist bir bak as olduunu dnp, Hearden ve
Taylorun ar solcu retim yeleri olduunu zanne-
debilirsiniz. Heardenin asistan olduum, Tayloru da
doktora komitemin yesi olduu iin ok yakndan ta-
ndm. Komnist ideoloji ile yakndan uzaktan ilgileri
yoktu. Tek gayeleri gemii drst bir aratrmac olarak
olduu gibi inceleyip, rencilerine objektif bilgi ver-
mekti. Elbette ki retim yelerine bu olana salayan
ak toplumun yaratt kurumlam zgrlkler. Bu-

419
nun iindir ki demokrasiler kapal toplumlara kyasla
kendilerini daha abuk yenileyebiliyor. Her alanda ha-
talarn cesaret ile kamuoyunda tartlmas onlarn tek-
rarn nlemekte. Semenin elinde oy silahnn olmas
ve politikacnn toplumun nabzn dinleme mecburiyeti
mekanizmann ilemesine yardm ediyor. Bu srete ba-
snn da mutlak olarak zgr olmas art.
Souk Sava dneminde Amerikann az gelimi l-
kelerdeki sosyal deiim ihtiyacna olumlu cevap ver-
medii iin, bu lkelerde kitlelerce sevilmedii hlde
sper g statsnn nasl koruduunu merak edebilir-
siniz. Bir sohbetimizde bu soruyu Taylora sorduumda
yle cevap vermiti:
Amerika corafya olarak byk bir lke. Doal zen-
ginlikleri ok. Okyanusla Avrupadan ayrlan kta Birin-
ci ve kinci Dnya Savalarnn olumsuz etkilerine he-
def olmad. Milyonlarca insanmz lmedi, ehirlerimiz
kmedi. Savatan en zengin lke olarak ktk. Birok
nc dnya lkesi bizi sevmese de Amerikan dolarna
muhta. Bu bir gerek. Zenginliimiz ile d politikada
yaptmz byk hatalar dengeleyip rtmeye altk.
Bir baka lke bunu yapamazd.
Dnelim konumuza. Kuzey Vietnam gleri ile baa
kamayan Fransa 1954de kolonisini terk etmeye ka-
rar verdi. Doan boluu neden Amerika doldurdu?
Washingtonda hkim olan inanca gre, eer Gney Vi-
etnam derse zincirleme olarak Laos, Kamboya, Ma-
lezya, Tayvan, Burma, Filipinler, Haiti de komnizmin
ana decekti. te bu korku Amerikann yava yava
Vietnam batana girmesine neden oldu.

420
 O srada gney Vietnam Diemin diktatrl altn-
dayd. Politik kahramannn Hitler olduunu syleyen
Katolik liderin etrafn Franszca konuan, z kltr-
ne yabanclam, nfusun %95ini oluturan kylle-
rin problemlerinden habersiz elitler evirmiti. Nisan
1960ta Gneyde alt yz Amerikal asker uzman vard.
Vietkong vur-ka taktikleri ile Gneyi bunaltrken,
gerilla savana yabanc Amerikallar etkili olamyordu.
Bir baka deyile, Kore Savanda baarl olan ar si-
lahlar Vietnam ormanlarnda etkisizdi. Diem idaresini
protesto iin zerlerine gaz dkerek kendilerini yakan
Budist rahipler dnyann ilgisini Vietnama ekmeye
balamt. Dier yanda, Diemi yeterince otoriter bul-
mayan generaller Ekim 1963de, CIAdan aldklar onay
ile lideri ve kardeini ldrd. Bu olaydan hafta sonra
John Kennedy, Dallasta vurulunca, Diemin srgnde-
ki ei dnyada ilahi adaletin varln ilan ederek, ei-
nin Beyaz Saray tarafndan ldrldn ima etmiti.
Bakann yerine yardmcs Lyndon Johnson geti.
Gneyde asker darbeler gnlk hayatn bir para-
s hline geldi. 1965e kadar hibir hkmet alt aydan
fazla iktidarda kalamad. Tarihe sava kaybeden bakan
olarak gemek istemediini syleyen Johnson, Gneye
daha fazla asker gnderirken, Kuzeyi havadan bomba-
lamaya balad.
1964 Bakanlk Seimlerinde Cumhuriyeti Par-
ti aday Barry Goldwater, Johnsonu komnizme kar
yumuak olmak ile suluyordu. Adaya gre sava sona
erdirmenin tek yolu, Kuzey Vietnam yerle bir edince-
ye kadar bombalamakt. Cumhuriyetileri sorumsuzluk
ile sulayan Demokratlar ise byle bir politikann Sov-
yetler ve ini de probleme dhil edip, nc Dnya

421
Savana yol aacan iddia ediyordu. Bugn anlamsz
geliyor ama Souk Sava dneminde parti pltformlar
bu eit konular ieriyordu.
1964 seimini kazanan Johnson, Kuzeye hava h-
cumlarn arttrrken Gneydeki asker saysn da 440
bine kartmt. Bu arada televizyon gn gnne sa-
va Amerikaya getiriyordu. 1964 Nobel dln alan
Martin Luther King Jr. aka lkesinin srklendii
maceray tenkit etti. Protesto kvlcm niversitelere
sramt. Genler askerlik belgelerini yakarken, zel-
likle Gney eyaletlerinde Johnsonun Amerikan mill
menfaatlerini korumak iin savaa devam ettiine ina-
nan delikanllar orduya yazlyordu. Kendisini olgun-
latraca dncesi ile Profesr Taylorun yeeni de
Vietnama gider. Annesinin Kanadaya gnderme tek-
lifini reddeden delikanl grevinin ilk aynda ldrlr.
O dnemde karlan yasa ile lisansst renciler mec-
buri hizmet dnda tutulunca, Taylorun savaa inan-
mayan ei matematikte doktoraya balar. Bu dnemde
Amerikann Vietnam batana iyice batmasna ramen,
Johnson yerel politikada siyahlarn haklarn Anayasal
gvence altna almasn salayan kanunu parlamentodan
geirmesiyle tarihi bir deiime imza atm oldu. zel-
likle Gney eyaletlerini temsil eden senatrler bu yasaya
iddetle karyd. Kendisi de Gneyli olan Bakan, artk
Amerikann yeni bir sayfa ap, btn vatandalarn rk
ayrm yapmadan kanun nnde eit yapmann zaman
geldiine inanyordu. Bakann baz nemli senatrleri
bizzat ikna etmesiyle bu tarih hamle yapld.
1968 Bakanlk Seimlerini kazanan Cumhuriyet-
i Richard Nixon savan Vietnamlatrlmas tarafta-
ryd. Yani Amerikan askerleri sahadan ekilecek, G-

422
ney Vietnamllar kendi savalarn kendileri yapacakt.
Vietnamda bulunmu olan Amerikal askerler 1971de
Washingtonda anlaml bir gsteri dzenledi. lkeleri-
nin destekledii Gneyin kitlelerin desteinden yoksun,
laka bir sistem olduunu haykran emekli askerler, te-
levizyon kameralar nnde savata kazandklar madal-
yalar reddettiler.
Nixon kamuoyundaki tansiyonu drmek iin, mec-
buri askerlii kaldrd. Ancak Kuzeye yardm tayan
Ho Chi Minh tnelini tkamak iin Kamboyay igal
edince, sava aleyhtar gsteriler yeniden niversitele-
ri kaplad. Ohiodaki Kent State niversitesinde kan
olaylar bastrmaya giden mill muhafzlar ate anca
drt renci ld. niversite bu drt delikanlnn heyke-
lini okulun bahesine dikti.
1972 Bakanlk Seimlerinde Demokratlarn ada-
y George McGovernn slogan kaytsz artsz
Vietnamdan ekilmekti. Cumhuriyetiler ise sper g
olan Amerikann apar topar geri ekilmesinin dnya
kamuoyunda lkenin prestijini yaralayacan, bunun
yerine Kuzeyin tavizi ile gururlu ekilde bar yapl-
masn savunuyordu.
Vietnamdaki baarszlna ramen, Nixon d po-
litikada olumlu puanlar kazand. 1972 ubatnda ini,
Mart aynda da Moskovay ziyaret eden Bakan, yu-
muama politikas ile bu iki komnist lkenin Kuzey
Vietnama yardmn nleyeceini hesap ediyordu.
Nixonun gremedii, Moskova ve Bejingin yardm
olmadan da Honun bamszlk savana devam edecei
idi. Bakanlk seimlerinden bir ay nce, Pariste Kuzey
Vietnam yetkilileri ile gren Henry Kissinger iki lke

423
arasnda barn salandn aklad. Antlama gerei
atekes imzalanacak, esir deiimi yaplacak, Gneyde
kurulacak koalisyon hkmetine Kuzey de temsilci gn-
derecekti. Bu gelimelerin yaratt olumlu hava ile Ni-
xon ezici ounluk ile ikinci defa seimi kazand. An-
cak Gneyin lideri Thieu, Pariste yaplan antlamay
tanmayp, Amerikann lkesi adna grme yetkisinin
olmadn syleyince sava yeniden balad.
Amerikan kamuoyu ve Gney Vietnamdaki dank-
lktan faydalanmak isteyen Vietkong, Mart 1975de ge-
nel hcuma geti. Thieu servetini toplayp Parise ka-
t. 1974de Watergate skandal nedeni ile istifa eden
Nixonun yerine geen yardmcs Gerald Ford (1974-
1977), 23 Nisan 1975de savan sona erdiini ilan etti.
Akas Amerika sava kaybetmiti.
Amerika sava neden kaybetti? Taylor ve Heardene
gre, Kuzey Vietnamn sava politikletirmesi baar-
syd. Gneyde de lkenin bamszln isteyen birok
Vietnaml vard. Ancak Vietkong emperyalizme kar sa-
vaan tek g olduu imajn iyi yaratt iin kitlelerin
desteini salamt. Nisan 1995de Robert McNamara
byk ilgi yaratan In Retrospect isimli kitabn yaymla-
d. Eski Savunma Bakanna gre, Amerika Vietnamda
bamszl hedef alan milliyetilik akmn anlama-
makla byk bir hata yapt. Washingtonun, Vietnam
komnist olduu takdirde btn Asyann Sovyetler ve
inin kontrolne gireceine samimi olarak inandn
yazan McNamara, Amerikan liderlerinin Souk Sava
mantnn kurban olduunu sylyordu. Kitab yaz
nedeninin bu eit bir hatann gelecekte tekrarn nle-

424
mek olduunu syleyen yazar, bu konuda yapt kiisel
hatalardan dolay kamuoyundan zr diledi.29

Carter, Reagan, Bush, Clinton

Jimmy Carter (1977-1981), bakanlk sresinde ka-
muoyunda kuvvetli bakan imaj yaratamad.30 Wa-
tergate Skandal nedeniyle vatandan devlete kar
sarslan gvenini tamir iin, Size asla yalan syleme-
yeceim, sz ile Beyaz Saraya gelen Carter, kont-
rol dnda gelien i ve d olaylarn tesiriyle baarl
olamad. Muhalifleri bile Cartern kiisel drstln
takdir ediyor. Ancak gerek dnyada bir kural var: D-
rstlk tek bana baary salayamyor. Bu ok nemli
unsurun etkin icraat yapma yetenei ile pekimesi art.
deal politikacy din adamndan ayran zellik bu.
D politikada insan haklarna ncelik vereceine
sz veren Carter, Atlantann zenci Belediye Bakan
Andrew Young Birlemi Milletlere eli olarak atad.
Carter ve Young, Gney Afrikann rk ve tek partili
diktatr rejimini aka eletirdiler ve bunu takip eden
srete Nelson Mendalann 28 yllk hapis dnemi sona
erdirildi ve rejim kt. Ama ayn Cartern 1977de
ran ziyaretinde ah, halknn sevgi ve saygsn ka-
zanmakla vmesi hayretle karlanmt. Amerika, Vi-
etnam Savandan sonra dnyann deiik blgelerinde
29. Robert MacNamara, In Retrospect (1995).
30. Carter dnemi iin bkz: Garland A. Haas, Jimmy Car-
ter and the Politics of Frustration (1992); Herbert D. Ro-
senbaum and Alexej Ugrinsky eds. Jimmy Carter: Fore-
ign Policy and PostPresidential Years (1994); Betty Glad,
Jimmy Carter, In Search of the Great White House (1980);
Victor Lasky. Jimmy Carter: The Man and the Myth (1979).

425
karlarn koruyacak blgesel g merkezleri yaratma-
ya karar vermiti. Nixon ve Kissingern gelitirdii bu
politika iinde ran, Orta Dounun bekisi seildi. ah,
1973-1978 dneminde Amerikadan lkesinin petrol ge-
liri ile 19 milyar dolar deerinde asker malzeme ald.31
Petrol zenginliinin elitlerin cebine ve asker harcama-
lara gitmesine kzgn olan ranllar 1979da patlaynca,
Washington Orta Douda nemli bir ssn kaybetti.
Srgne giden aha Ekim 1979da kanser teda-
visi iin Amerikaya giri izni verilince, militanlar 4
Kasmda Tahrandaki Amerikan eliliini igal etti.
artlarna gre, ah mahkeme nne kmak iin rana
gnderilmedii takdirde esir alnan altm Amerikal
serbest braklmayacakt. Gzyalar ile televizyona -
kan tutuklularn aileleri Washingtondan buhrana zm
getirmesini istiyordu. Bu durum 444 gn devam etti.
Muhalefetten ykselen acizlik nutuklarnn da etkisi ile
onaylanan asker kurtarma hareketi fiyasko ile sonula-
nnca, Cartern poplerlii daha da dt.
1979 sonunda Sovyetlerin Afganistan igali
Cartern ikinci dnem seim ansn tamamen ldrd.
Bu iki olay ve lkedeki yksek enflasyon ile isizlii
ok iyi kullanan Cumhuriyetiler Carter kamuoyuna
zayf bakan olarak takdim etti. Politika nankr bir
meslek. nsanolu sadece hatalar ile hatrlanyor. rne-
in, Sovyet igalinin yaratt panik ortamnda, Cartern
gereklemesinde byk rol oynad Msr-srail Bar
Antlamas karambole gitti.
Birok aydn tarafndan hafife alnmasna ramen,
Cumhuriyeti Ronald Reagan (1981-1989) bugn hl

31. Paterson, American Foreign Policy, s. 618.

426
kendisinden en ok bahsedilen Bakanlar arasnda yer
alyor.32 D politikada evrensel yasalar inedii iddia
edilen Bakan, rann yeni din rejimine gizli olarak sa-
tlan silahlardan elde edilen geliri Nikaraguadaki Sandi-
nista iktidarna kar savaan devrim kartlarn finanse
etmek iin kullanm. Reagan iddiay yalanlaynca, so-
rumluluk Beyaz Saray danmanlarndan Emekli Yarbay
Oliver Northun zerine ykld.
Sovyetleri eytan mparatorluk iln edip,
Amerikann karlat d politika problemlerinin k-
knde Moskovann parman gren Reagan, iki lke
arasnda kasten silah yarn hzlandrd. nancna gre
bu rekabete dayanamayan Sovyet ekonomisi iflas ede-
cekti. Bu hedefe ulamak iin bar dneminin en pa-
hal savunma btesi hazrland. Evet, neticede Sovyet
komnizmi kt. Ancak bu neticenin domasnda Mic-
hael Gorbaovun oynad rol inkr etmek imknsz.
KGBnin D likiler Blmnn kendisine sunduu
raporlarda, mevcut sistem korunduu takdirde 21. yz-
ylda Sovyetler Birliinin nc snf lke olaca
uyarlar yaplnca, Gorbaov zgrlk bir ortamda
rejimi reform etmek istedi. Komnizmin ieriden gelen
bu bask ile mi, yoksa Amerikann sert tutumu ile mi
ykld konusu akademik evrelerde hl hararetle tar-
tlyor.
Reagan, Amerikann Vietnam Kompleksinden kur-
tulmas iin lkenin asker pazusunu gsterecei bir
ans aryordu. Bu imkn 1983 Ekiminde dodu. Kba,
32. Reagan dnemi iin bkz: David Mervin, Ronald Reagan and the
American Presidency (1990); Kurt W. Ritter, Ronald Reagan: The
Great Communicator (1992): Robert Dallek. Ronald Reagan: The
Politics of Symbolism (1984).

427
113.000 nfuslu Caribbean adas Grenadada havaalan
ina ediyordu. Reagan alann Moskova ve Kba tarafn-
dan Amerikann mill karlarn sabote etmek iin ku-
rulduunu iddia etti. Grenadann Marksist hkmeti ve
ayn projede alan ngiliz mhendisler ise inaatn tu-
rizmi ilerletmek iin yapldn sylyordu. Bu tartma
devam ederken, kk adadaki Marksist hkmet, daha
radikal bir komnist ekip tarafndan drlnce, adada-
ki bin kadar Amerikalnn hayatn koruma gerekesi ile
ordusu bile olmayan Grenada igal edildi. Muhalefetin
olay hafife almasna ramen, eski aktr Reagan, sade
vatandalarn milliyetilik duygularnn tetiklenecei
dncesi ile bu frsat karmad.
kinci ans Lbnanda dodu. Hatrlayacanz gibi
1980lerde bu lke i sava ile alkalanyordu. Lbnan
hkmetinin daveti zerine lkeye giden Amerika, bek-
lemedii bir srpriz ile karlat. 23 Ekim 1983de bir
intihar kamyonunun yaratt patlama sonucu 230 Ame-
rikan asker barakalarnda ldrld. Reagan byle ac
bir olay bile konuma yetenei ile politik yatrma d-
ntrebiliyordu. Hayretle grdm: Carter randaki
kurtarma operasyonunu gerekletiremedii iin acizlik
ile sulayan Amerikallar, 230 gen askerin lmn te-
levizyonda aklayan Reagan gzyalar ile dinliyordu.
Makro seviyede Bakan kurtaran ve iki dnem Beyaz
Sarayda oturma imkn yaratan neden, kontrol altna
alnan enflasyon ve isizlikti. Profesr Hamby bir kon-
feransnda, Reagann d politikasn yanl bulabilir-
siniz; ancak bir gerek var ki, ekonomiyi idare etmek
iin setii kurmaylar iyi i yapyor demiti. Bakann
kritiklerine gre ise Amerika onun dneminde Sovyet-
lerle silah yarn finanse edebilmek iin tarihinin en

428
byk borcunu yaratt. Elbette bu gr, silah sanayi-
sinde yksek cretle i bulan vatandaa anlatamazsnz.
Onun iindir ki Cumhuriyetiler Reagan dneminde bu
sektrn arlkta olduu eyaletlerde ezici ounlukla
seimi kazand.
Reagann yardmcs George Bush (1989-1992) So-
uk Savan sona eriini Washingtondan seyretti.33
Gorbaovun, Dou Bloku lkelerinde sratle yaylan
demokratik hareketleri Sovyet tanklarnn ezmeyecei
szn vermesi ile zincirleme olarak Marksist-Leni-
nist diktatrlkler ykld. Vaclav Havelin ek Baka-
n olduu gn Prag caddelerine aslan afilerden birinin
mesaj uydu: Polonya 10 yl, Macaristan 10 ay, Dou
Almanya 10 hafta, ekoslovakya 10 gn, Romanya 10
saat.34
Bush hkmetinin Savunma Bakan Dick Che-
ney, Amerika dnya ekonomisi ile i ie olduundan,
Moskovada ne eit deiiklik olursa olsun lkeleraras
serbest ticareti tehlikeye sokacak giriimlere izin verme-
yeceklerini sylemiti.35 Ksacas Open Door kapan-
mamalyd. Bu genel politika iinde Austos 1990da
Irak Kuveyti igal edince, gelecek duran Suudi Ara-
bistan olaca endiesi ile Amerika, dnya petrolnn
%40lk blmnn Saddam Hseyinin kontrolne
girmemesi iin savat. Demokrat Partinin liberal kana-
dnn, petrol eyhlerinin diktatrln kurtarmak iin
Amerikan askerlerinin llerde lmesine kar kmas-

33. Bush dnemi iin bkz: Fitzhugh Green, George Bush An Intima-
re Portrait (1989); Roger Hilsman, George Bush vs. Saddam Hus-
sein: Military Success! Political Failure? (1992); Edward Smith
George Bushs War (1992).
34. Time, 1 January 1990, s. 50.
35. Hartford Courant, 5 April 1990, s.4.

429
na ramen, Bush lkenin ekonomik karlarnn tehlike-
de olduu gr ile kamuoyunun desteini ald.
Ayn yllarda eski Yugoslavyada etnik srtmeler
yeniden yz stne kmaya balamt. Ksa zamanda
btn dnya, televizyon ekranlarnda Srplarn etnik te-
mizlik vahetini seyrediyordu. 1992 Bakanlk Seimle-
rinde Bushu bu insanlk d barbarla seyirci kalmak
ile sulayan Demokrat Bill Clinton (1992-2000) seildii
takdirde derhal soruna eileceine sz vermiti. Ameri-
kan kamuoyu vaheti iddetle knamasna ramen, prob-
lemin zmn Avrupa lkelerinden bekliyordu. Cum-
huriyeti Parti de 600 yllk gemii olan bu sorunun
Amerikan asker mdahalesi ile zmlenmeyeceine
inanmt. Kamuoyu yoklamalar ile semenin nabzn
dinlemek zorunda olan Clinton bir sre diplomasi ile ko-
nuyu zmeye alt. Ancak Srp vaheti daha da artn-
ca, moral nedenler ile Amerikann aktif olarak bir ey
yapmas gerekti. Austos 1995de Srplarn Sarajevo pa-
zarna att fze sonucu 37 masum insann lmesi zeri-
ne Amerika Srp stlerini bombalamaya balad. Ayn y-
ln Kasm aynda Amerikann Dayton ehrinde masaya
oturan Mslman, Srp ve Koratlarn bar imzalamala-
ryla, NATO ve dier lkeler ile birlikte Amerikaya da
bu zoraki nikh ayakta tutmak iin asker gnderme g-
revi dt. Kamuoyu yoklamalar Amerikan ordusunun
bu olaya karmasna karyd. Balkanlarda petrol olma-
d iin Clinton lkesinin ekonomik karlarnn direkt
olarak tehlikede olduunu syleyemiyordu. Konunun
sadece moral adan izah da materyalist bir toplumda
geni destek bulmayacandan Bakan u aklama ek-
lini denedi: Avrupal lkelerin bu problemi tek balarna
zme gc yok. Eer bu sorun zme balanmazsa,

430
ileride Avrupa ktas iin daha byk bir ba ars hline
gelir ve o zaman Amerikann daha fazla asker kayp ile
probleme dhil olma durumu ortaya kabilirdi. Ameri-
ka imdi NATO lkelerinin yannda yer almazsa, ileride
kabilecek herhangi bir uluslararas krizde onlardan na-
sl i birlii beklerdi? Amerikan askerlerinin Bosnaya
gnderildii gn alnan kamuoyu yoklamalar hl Bal-
kanlara asker gnderilmesine karyd. Byk bir politik
risk alan Clinton 1996da tekrar seimi kazand.

Bush Jr. ve Obama

Bu satrlarn yazld gnlerde, bu iki Bakann
dnemlerine ait belgelere dayal akademik d politika
almalar yeni yeeriyordu. Tarihiler belli bir srenin
ardndan belgeleri gnlk politikalar ile yourarak ana-
liz yaparlar. Bir de o dnemlerde devlet kademesinde
grev yapan brokratlarn, diplomatlarn hatratlarnn
yaymlanmas beklenir. Biz bu noktada her iki bakann
d politika anlayna ok ksa olarak bakalm.
Oul Bush (2000-2008) dneminin en nem-
li olay 2001de kiz Kulelerin vurulmas ve ardndan
Amerikann Irak ve Afganistan igali idi. Terr sal-
drsnda otuz milletten 3.000 kii hayatn kaybetti. Bu
olay Amerikan tarihinin en kanl terr olarak kaytlara
geti. Bush hkmeti bir tepki vermeliydi. Beyaz Sa-
ray ksa bir sre iinde bu saldry gerekletirenlerin
Saddam Hseyinin destekledii militanlar olduunu
ilan etti. Bushun literatre kazandrd pre-emtive
strike (nceden vurma) kavram iinde, Amerika g-
venliini tehdit ettiine phe duyduu bir lkeyi vu-
rabilirdi. Saddam Hseyinin elinde dnya dengesini

431
bozacak kimyasal silahlar olduu ve derhal mdahale
edilmesi gerektii tezi ilendi. ngiliz Babakan Tony
Blair, Amerikann en koyu mttefiki oldu. Blair de n-
giliz kamuoyuna bu kimyasal silahlar yok etmek iin
savaa girmelerinin art olduunu sylyordu. Deiik
tarihlerde Orta Douda savaa giren Cumhuriyeti baba
ve oul Bushlar arasndaki fark; baba, 1990da Saddam,
Kuveyte girince, Avrupa lkeleri ve birok Arap dev-
letinin devreye girmesiyle Grand Coalition (Byk
Koalisyon) kurmay baarmt. Oul ise ngilterenin
aktif destei ile savaa girdi. Sava kazanld, Saddam
ldrld ve bu arada dereyi geerken at deitirilmez
anlay ile oul Bush 2004 seimlerini de kazand. An-
cak, hatrlayacanz gibi, uluslararas denetim komisyo-
nu Irakn kimyasal silahlar olmadn aklad. Blair
ngiliz halkndan zr dileyip istifa etti. Bush ise normal
sresini tamamlad. Bu dnemde Taliban militanlarnn
imhas iin Afganistan da igal edildi.
2008 seimini Demokrat Partiden Barak Obama ka-
zand. lk yurt d seyahatini Msra yapan zenci ba-
kann, Cairo niversitesinde yapt konumaya Se-
lamnaleykm diyerek balamas, Amerikada Cum-
huriyetilerin byk tepkisini ekerken -ki Bakann
gizli bir Mslman olduuna ilikin komplo teorisi bu
dnemde devreye girmiti- Orta Douda sempatiyle
karlanmt. Kampanyas srasnda uluslararas iliki-
lerde karlkl diyalog ile sorunlara yaklaacan sy-
leyen Obama bu anlay iinde o jesti yapmt. Yani
Amerikann karlarn, Cumhuriyetilerin istedii gibi
dikte etmek yerine, karlkl diyalog ile zmeye al-
mak. Bu yaklama ramen lkesinin karlarnn korun-
masnda taviz vermedi. Hatrlayalm, Bin Ladin onun

432
dneminde ldrld. Evet, Amerika, Iraktan ekildi
ama Afganistanda asker saysn arttrd.
Obamann diyalog yaklamnda samimi olduunu
gsteren iki d politika olay yaand. 1959da Fidel
Castronun devriminden sonra Amerika, Kba ile diplo-
matik ilikilerini kesmi ve ambargo uygulamaya bala-
mt. Obama iki lke arasndaki ilikilerin artk normal-
lemesi gerektiine inanarak Kbaya eli atad. Cum-
huriyetilerden byk tepki geldi. Amerika nasl olur da
kk bir lkeye taviz verirdi? Peki, neyin tavizi? Buna
aka cevap veren olmad dorusu.
Dier olay ise ranla imzalanan nkleer anlama
oldu. rann nkleer silah retme kapasitesi olduunu
bilen Bakan, bu lkeyi soyutlayarak deil, konuarak,
anlaarak, diyalog ile kontrol altnda tutma taraftaryd.
srail ve Cumhuriyetilerin byk tepkisine ramen bu
antlama imzaland.
Bu arada Obama, Amerikan d politikasn gelecek
yzyla tayacak kkl bir deiiklik yapt; Amerikann
Pasifik havzasnda, gelecein zengin lkeleriyle ilikile-
rini kuvvetlendirip bu corafyaya odaklanmak. Bu dei-
imi destekleyen liberal aydnlarn, dnce kurulular-
nn tezi u: 2050 ylnda in dnyann en byk ekono-
misine sahip olacak. Japonya ve Gney Kore imdiden
bir ekonomik g ve ayrca Orta Dou gibi mezhep sa-
valarnn yaand bir batak deil. Amerikann kaya
gazndan petrol elde etmesiyle artk bu adan da Orta
Douya ihtiyac yok. Hindistan, Tayvan, Singapur dina-
mik lkeler ve bu lkelerde Amerikay bekleyen asker
bir mdahale en azndan imdilik gzkmyor. Bunun
iin Yeni Dnyann bu blgeye odaklanmas tavsiye

433
edilmekte. Bu corafyada belki Kuzey Kore diktatr-
l bir maceraya atlabilir, ama u anda Gneye yer-
leen 30.000 Amerikan askeriyle contain (evrelenmi)
durumda. Ayrca, Kuzey Korenin 1950de olduu gibi
in asker yardm almas da mmkn deil, nk in
blgede sava deil statnn devamn istiyor; dnyann
en byk pazar Amerikan piyasasn kaybetmemek iin.
Konuyu balayalm. Francis Fukayama 1989da yaz-
d bir makalede komnizme kar Souk Sava Bat
kazand iin artk tarihin sona erdiini iddia etmiti.36
Elbette ki tarih sona ermiyor, nk uluslararas birok
sorunun kk Souk Savatan da geriye gitmekte. Bu
anlay iinde, Amerika yeni dnya dzeninde ekono-
mik ve politik karlar tehlikeye girdiinde ve diploma-
tik zm bulunmad takdirde asker gcn kullana-
caktr. Bakann Demokrat veya Cumhuriyeti olmas
da pek fark etmez. Ksacas, 1920lerde Demokrat Par-
tili Bakan Woodrow Wilsonun formlletirdii Open
Door ilkesi Amerikan d politikasn bugn de ynlen-
dirmeye devam ediyor.

36. Francis Fukayama, The End of History, The National Inte-

rests, 16 (Summer 1989), ss. 3-18.

434
BR TARKATIN MACERASI VE ALINMASI
GEREKEN DERSLER

17 Mart 1997de The Heavans Gate isimli tarikatn

39 yesi Santa Fe Californiada zehir ierek intihar etti.
Amerikan tarihindeki en byk toplu intihar olaylarn-
dan birisi olan bu macerada grubun lideri Marshall Herf
Applewhite da ld. Tarikat yelerine gre bu anlamsz
bir olay deildi. Grubun geride brakt videolarda g-
lmseyerek konuan fanatikler bu hareketleri ile sadece
bir ara olan vcutlarn dnyada brakrken, daha yk-
sek bir kademede Tanrya ulamak iin ruhlarn trans-
fer ettiklerini sylyordu. Bu kk tarikatn geliimini
ve ana fikirlerini liderinden balayarak 25 yllk tarihi
perspektifi iinde inceleyelim.
65 yanda len Applewhite genliinde babas gibi
Presbyterian- Hristiyan rahibi olmak istemi. Austin
Collegede din eitim yapmasna ramen iindeki m-
zik sevgisi ar basnca bu dalda master alp, Texas ve
Alabamada mzik retmenlii ile operaclk yapm.
Evli ve iki ocuk sahibi olan Applewhite, Alabamada
einden ayrlr. Kendisini o yllardan tanyan mzik

435
eletirmeni David Danielin yazdna gre, bir erkek
rencisi ile olan cinsel ilikisi ortaya knca Alabama
niversitesi Applewhitein iine son vermi.1
Bu dnemde buhrana den mzik retmeni 37
yanda kalp yetersizliinden hastaneye kaldrlr. Kz
kardei Louise Winantin New York Timesa anlatt-
na gre, Applewhite hastanede bir ara kalbinin durmas
ile lm tecrbesi yaar.2 Bonnie Lu Trusdale Netties
isimli hemire yeniden hayata dnen mzik retmeni-
ne bu dnyada oynayaca nemli grevler olduu iin
Tanrnn kendisine ikinci bir yaama hakk verdiini
syler. kili arasnda platonik bir arkadalk balamtr.
Astronomiye zel bir ilgi duyan Nettles evli ve drt o-
cuk annesidir. Hayatn anlamn tartan yeni arkadalar
dnyann ekonomik, sosyal, kltrel ve politik bir ykm
iinde olduuna karar verip kendi alternatif grlerini
olutururlar. Hristiyanln bilim-kurgu ile karm olan
teorilerine gre dnyann sonu yakndr. Gerekten ina-
nan insanlarn tek kurtulu yolu bir kademe ap Tanrya
yaklamaktr. Bu mesaj insanla yaymak iin kendile-
rine Yaradan tarafndan zel bir grev verildiine inanan
ikili, ailelerini geride brakp mrit avna kar.
Byk kz Terrieye mektup yazan Nettles, Applew-
hite ve kendisinin sanki sann yaad tecrbe gibi bir
ortamn iinde olduunu syler.3 kili birbirlerine ksa
takma adlar verir. Mzik notalarndan esinlenerek App-
lewhite Do, Nettless de Ti olur. Biz de bu isimleri kul-
lanacaz.

1. Newsweek, 14 April 1997, ss. 36-37.

2. New York Times, 29 March 1997, s. 9.
3. Newsweek, 7 April 1997, s. 31.

436
 kili nce Bat ve Orta Amerikada misyonerlie
balar. New York Timesn raporuna gre 1970lerde,
zellikle genler arasnda Vietnam Sava ve Cumhur-
bakan Richard Nixonn kart Watergate skandal
ile vatandalar arasnda mevcut dzene kar genel bir
protesto vardr. Bu dnyann irkinliklerinden kurtulup,
Tanrya yakn olmay ieren teorik mesajlar byle bir
ortamda baz insanlara cazip gelir.4
Do ve Ti, 1970-1976 arasnda saylar 500 ile 1000
arasnda deien yeler ile tarikatlarn kurumsallatr-
maya balar. Takipilerden istenen, kendilerini btny-
le Yaradana adamalar iin mal varlklar ve ailelerini
geride brakmalar, seks, alkol, sigara ve uyuturucu
maddelerden arnmalardr. Bir dnemde tarikata ye
olanlarn basnda kan demelerine gre, isteyenler
gruptan ayrlmakta serbest olmakla beraber, kalmaya
karar verenler kat kurallara uymak zorundaym.5
Gerek dnyann etkisi ile inanlarndan pheye
dmemek ve beyin konsantrasyonlarn korumak iin
daima iki kii olarak dolaan yeler tarikatn gelime yl-
larnda byk mali sknt ekmi. Yaz aylarnda kamp
kuran mritler garsonluk, tamircilik gibi serbest iler ya-
parak geimlerini salamlar. Missouride hkim olan
Tim Brownun hatrladna gre 1974de Do, St. Louis
Countyde araba almak suundan drt ay hapis cezas-
na arptrlr. Mahkemede: Bu dnyann dndaki bir
g arabay almam istedi, diyen Do, cezasn azaltt-
ramam.6

4. New York Times, 28 March 1997, s. A. 10

5. Newsweek, 7 April 1997, s. 32.
6. People Weekly, 14 April 1997. s. .17.

437
 Tarikat toplantlarn ilan ettii afilerde ilgi ekmek
iin arl uzaya ve uzayllara verir. Amerikan klt-
r iinde bu konunun ok yaygn poplerlii var. Uzay
konu alan kitap, film ve TV dizileri byk ilgi ekiyor.
The Heavens Gate Eyll 1975de Oregonda bir top-
lant dzenler. Olay ilan eden duvar afii vatandalar,
uzayllarn neden zaman zaman dnyamz ziyaret et-
tiklerini, nereden geldiklerini ve gayelerinin ne olduu
sorularnn tartlaca toplantya davet eder. Bir otelde
dzenlenen etkinlie katlan 150 kiiden 20si ayn gn
tarikata girer.
Do ve Tinin mesaj ile uzayllar arasndaki iliki
yle: Tarikat yelerini bu dnyadan bir st kademeye
tayacak olan vasta uzayllarn elindeki uzay gemi-
leriymi. Tanr ile srekli haberleme iinde olduunu
syleyen iki lider, bu seyahatin ne zaman gerekleece-
i konusunda yelerini uyaracaklar garantisi vermiler.
Vaazlarna gre bu yolculua sadece tarikat yesi olan
seilmiler katlabilecekmi.
Nihayet 1976da liderler bu dnyadan ayrlma zama-
nnn geldiine karar verir. Tanrdan aldklar bilgi do-
rultusunda Orta Amerikann sessiz bir kesinde uzay
gemisi beklenir. Geminin gelmemesi tarikatta byk bir
honutsuzluk yaratr. Birok ye ayrlr. Do ve Ti otuz
kadar takipisi ile 18 yl srecek inzivaya ekilir.
1985de Ti kanserden lr. Doya gre sadece maddi
bir ara olan vcudunu bu dnyada brakan arkadann
ruhu Tanr katna ulamtr.
1980lerde iki tarikat yesinin ailelerinden 300.000
dolar miras almalar ile tarikatn mali problemleri z-
lr ve toplu hlde byk, konforlu bir evde yaamaya

438
balarlar. Kat kurallar aynen devam etmektedir. Hatta
cinsellik gdsn ldrmek iin alt ye, Meksikada
yaplan ameliyat ile erkeklik organlarn aldrtr. Bu fikri
ortaya atan Do ilk bak altna yatandr.
1980lerde Amerikada bilgisayar devrimi sratle ya-
ylyordu. Tarikat bu akm iyi deerlendirip yelerini bu
alanda eitir. 1990larda internet devriminin at pa-
zarda yer kapan tarikat bir bilgisayar irketi gibi alp
mteriye kaliteli program ve ucuz fiyat vererek baarl
olur. nternet tarikata mesajn dnyaya yayma imkn
da yaratmtr. The Heavens Gatein web sayfas tarika-
tn ana inancn vurgular: Kyamet gn sratle yakla-
maktadr, maddi ve manevi ykmdan kurtulmann yolu
bu dnyadan bir st kademeye transfer olmaktr.
Do etrafnda kemikleerek zgr iradesini kaybeden
39 kii kendilerini artk mezun olmaya hazr bir snf
gibi grmeye balar. Gemi tecrbelerinde uzayllarn
ynetimindeki gemiler gelmediine gre yolculuk nasl
gerekleecektir? Do cevab bulmutur: Vcut sadece
bir ara olduuna gre, toplu intihar ile bu maddi yap
terk edilip ruhu Tanr katna transfer etmelidir. Peki, ruhu
kim tayacak? Gene uzayllarn elindeki gemiler. Bu i
samala gidiyor demeyin; bu uurda 39 kii ld, ola-
yn sonunu bekleyin.
Toplu intiharn martn son haftasnda yaplmasnn iki
nedeni vard. Hristiyanlarn sann yeniden douunu
kutladklar Easter Bayramnn bu zamana rastlamas ve
Hale-Bopp ismi verilen kuyruklu yldzn douu. Ast-
ronomiye ilgi duyan herkes bu yldz gk drbnleri ile
gzlyordu. Ancak Do kendisine verilen ilahi kuvvetin
yardm ile dier insanlarn gremedii bir srr yakala-

439
dna inanyordu. Bu kuyruklu yldzn arkasnda sakl
olan uzay gemisi tarikat yelerinin ruhunu Tanr katna
transfer etmek iin dnyaya geliyordu. Bu defa, evet bu
defa gemiyi karmamak iin derhal topluca intihar edip
ruhlar yolculua hazrlanmalyd.
Bu iaret ile 21 kadn, 18 erkek zehir ierek ld. Ya-
taklarnn yanna braktklar kk el antalarna zel
eyalarn yerletiren mritler, ceplerine kimlikleri ile
birlikte, gemi bileti iin 5 dolar ve bozuk para da koy-
mutu. Polis yapt ilk aklamada 1,5 milyon dolar
deerindeki villada lenlerin hepsinin erkek olduunu
sylemiti. Erkeklerin ilgisini uyarmamak iin salarn
ksack kesen hanmlar polisi yanltmt. Amerikal ga-
zeteci, yorumcu, psikolog ve sade vatandalarn, Kz-
mak m, glmek mi gerek bilmiyorum? dedii bu olay
gnlerce kamuoyunu megul etti. Fikir ve din hrriyetini
istismar eden karizmatik Do, Tanrya yaklamak adna
takipilerinin lmne neden olmutu. yelerin geride
braktklar videolar televizyonda defalarca gsterildi.
Do, mavi gzlerini kabartarak artk zamann geldii iin
bu yolculuu yaptklarn, tarikat yesi olmayanlarn da
kendilerini takip edebileceini sylyordu. Grup intihar
iin kullandklar zehrin reetesini de brakmt.
yelerin mutlu bir ekilde verdikleri mesajlardan
ksa zetler alaym:
Do ve Tiye beni kanatlar altna alp bir st kademe-
ye karttklar iin teekkr ediyorum.
Btn snfmz bu dnyadan daha anlaml bir yerde
yaamak istedi.
Ben Do ve Ti olmadan bir hiim. Btn isteim on-
larla beraber bir st kademede olmak.
440
 Bu dnyada 31 senedir yayorum ve istediim hi-
bir eyi bulamadm.7
Basnda tarikat yelerinin gemilerini, hangi duygu-
larn etkisi ile Doya balandklarn anlatan ilgin ha-
berler kt. Aile yaknlarnn verdii bilgiler ile dzenle-
nen portrelerden bazlarn inceleyelim. David Moore 19
yanda tarikata girmi. Annesinin dediine gre grubun
1975de Los Gatus, Californiada dzenledii toplant-
ya katlan gen, hayatta baarl olamayaca korkusuyla
panik iindeymi. Liseyi zorlukla bitiren, niversiteye
girme ans dk olan David, birok gencin hayata ha-
zrlk amacyla ilk basamak olarak kulland pratik i-
lerde de baarl olamam. Tarikatta bilgisayar teknisye-
ni olan 21 yllk yenin annesi, olunun byle bir yolla
hayatn sona erdireceini hibir zaman dnemediini
syledi.8
New Yorklu Gail Maeder 21 yanda tarikata girmi.
Erkek arkada ile Californiaya yerleen Gail, babasnn
verdii 5 bin dolar ile kk bir butik am. Anne ve
babasna gre, iinin iflas ve erkek arkadandan ayrl
ile psikolojik ykma giren gen kz, byle bir ortamda
Donun oltasna taklm. Ailesine yollad bir mektup-
ta Gail yle diyordu: Belki hayatta ne yapmak istedii-
mi merak ediyorsunuzdur. imdiye kadar hayatta hibir
ey beni tatmin etmedi. Bunun iin mevcut toplumun
kurallarna uyamadm ve kendimi bu dnya llerinin
stnde grmeye baladm. imdi ok mutluyum. Konu-
yu benim amdan grp, benim ile gurur duyacanz
mit ediyorum.

7. New York Times. 29 Aralk 1997, s. 9.

8. Times, 7 April 1997, s. 36; New York Times, 30 March 1997, s. 14

441
 Gailin ailesine gre ise tarikat kzlarnn beynini al-
mt.9
Yvonne McCurdy Hill tarikatn varln internetten
renmi. Bilgisayar bilgisi iyi olan zenci hanm, 37
yanda be ocuunu brakp kocas Steven ile tarikata
girmi. Bir yl sonra Steven tarikattan ayrldnda Do,
Yvonneyi kalmas iin ikna etmi.10 Annesinin ifade-
sine gre genliinde son derece utanga ve yalnz olan
Cheryl Butcher 22 yanda tarikata girer. yi bir renci
olan, ok okuyan ve televizyon seyreden Cheryl evre-
sinde arkada bulmada glk ekermi. O boluu tari-
kat doldurmu.11
len dier mritlerin hayat hikyeleri de yukarda-
kilere benziyor: Bu dnyada yaanan bir d krkl,
i ve aile hayatnda baarszlk, mevcut toplum iinde
rekabet edememe, gelecekten midi kesmek. Psikoloji
Profesr Clark McCauleyin deyii ile insanlar hayatla-
rnn en krlgan noktasnda tarikatlara taklyor. Yok-
sa hibir kii aniden, Kuyruklu yldzn arkasna sakl
uzay gemisi ile daha mutlu bir dnyaya gitmek iin tari-
kata gireyim, demez.12
Bugn Amerikada iki bin civarnda tarikat olduu
tahmin ediliyor.13 Profesr Phillip Lucasa gre bunlar-
dan yz tanesi mesajlarn din ile uzay ve uzayllar ze-
rinden sunmakta.14 Bir baka deyile bilim-kurgu din

9. New York Times, 30 March 1997, s. 14; a.g.e., 29 March 1997. s..
People Weekly, 14 April 1997 s. 47.
10. A.g.e., s. 55; New York Times, 29 March 1997, s. 8.
11. People Weekly, 14 April 1997, s. 42.
12. U.S. News and World Report, 7 April 1997, s. 34.
13. New York Times, 30 March 1997, s. I
14. A.g..e, s. 14.

442
alana da girmi durumda. Bu tarikatlar mevcut kiliselere
bir tepki olarak geliiyor. Onlara gre Katolik, Protestan,
Baptist, Mormon ve dier kiliseler mevcut dzen iinde
alan, Tanr ile yakn temas kuramayan yozlam ku-
rulular.
Amerikadaki tarikatlar hakknda kitap hazrlayan
Peter Klebnikov, Californiadaki toplu intihar ile konu
yeniden gndeme gelince aratrmasndan baz blmle-
ri Newsweekte yaymlad. Yazarn tespitine gre, ince-
ledii tarikatlarn hepsi mesajlarndaki farkllklara ra-
men kyamet gnnn yaklat noktasnda birleiyor.
Genellikle Oregon, California, Texas, Ohio, Colorado,
Montana ve Floridada st kuran tarikatlarn says 300
ile 1000 arasnda deimekte.15
imdi insanlarn hangi igdlerin etkisi altnda tari-
kata girdiini ailelerinden deil de son anda fanatizmin
penesinden kurtulan iki eski tarikat yesinden rene-
lim. 18 Kasm 1978de, Peoples Temple isimli tarikatn
914 yesi Jonestown, Guyanada toplu olarak intihar
etti. Eski Fransz kolonisinde Amerikal tarikat lideri Jim
Jones, Tanrdan ald mesaj ile dnyann sona ermek
zere olduunu renince btn cemaati ile zehir ie-
rek ld. Daha ncesinde tarikattan ayrlan Tim Stolen
1977de, be yandaki olu ile Amerikay terk ederek
Guyanaya gitmi. Newsweeke anlatt hayat hikyesi
yle:
Daha iyi bir dnya yaratacam zannediyordum. S-
per idealisttim. Amerikadaki rklk ve belirli blgeler-
deki yoksulluktan bkmtm. Her rk ve snfn bir arada
15. Peter Klebnikov, Time of Troubles, Newsweek, 7 April 1997,
ss. 48-50.

443
yaayabilecei bir cemaate mensup olmak istiyordum.
On sene nce Jim Jones ile Californiada tanmtm.
O da bu problemlerin zmn isteyen bir idealistti.
Avukat olan Stolen, Jonesun hukuk danman olur.
Kendi olu ile birlikte kamptaki ocuklara okuma yaz-
ma retir, Guyana hkmetine politik konularda yar-
dm eder. Tarikatta deiik milletlerden, her rk ve snfa
mensup insan vardr. 1977 Hazirannda ksa bir ziyaret
iin Amerikaya dnen idealist, ei Gracein uyarlary-
la Jim Jonesun samimi olmadn anlar. Tarikat lideri
mritlerini kullanarak kendi g ve prestijini koruma-
ya almaktadr. Gen avukat topik toplumdan ayrl-
maya karar verir. Buna kzan Jones, Stolenin olunu
Amerikaya gndermez. Bir yl sonra intihar eden grup
arasnda bu kk ocuk da vardr. Stolena gre insan-
lar tarikata iten igd bu dnyada yaadklar dramatik
bir olay. Tarikatlar karmak problemlere basit zmler
sunduklar iin taraftar toplayabiliyor. Yaratlan byk
aile ortamnda insanlar kendilerine yeni bir kimlik bul-
makta.16
Esas ismi Richard Ford olan, ancak The Heavens
Gatee katldktan sonra, dier yeler gibi bu dnya
ile kimlik ve ilikisini kesmek iin Rio DiAngelo ad-
n alan 42 yandaki adamn hayat hikyesi de yle:
Rio tarikatta yl kalm ve toplu intihar olayndan bir
ay nce, Donun izni ile gruptan ayrlp bir bilgisayar
irketinde almaya balam. Rionun mutsuz bir o-
cukluk dnemi olmu. Babas yanda evi terk edince
annesinin sevgisiz ilgisi ile bym. Genlik yllarnda
hippi, mzisyen ve artist olmay deneyen delikanl, de-
iik kiliselere gitmesine ramen kendisine din yapda
16. Newsweek, 7 April 1997, ss. 44-45.

444
kimlik bulamam. Uzay ve uzayllara zel bir ilgi du-
yan Rionun evlilii de baarszlk ile sonulanm. 40
yana geldiinde hayatta belirli bir ii, plan olmayan
eski tarikat yesi geleceinden tamamen midini keser.
Ocak 1994de tarikatn Californiada bir otelde dzenle-
dii toplantya katlan Rio, uzay ve Hristiyanlk kapsa-
m iinde sunulan yeni mesaja taklr. Hayatn anlamn
bulmutur. Los Angelesteki apartmann, kz arkadan
ve kredi kartlarn brakp Donun mridi olur. Rio s-
tadnn topik mesajna hl inanyor. Ona gre len 39
arkadann ruhlar u anda Tanr katnda. Arkadalarnn
hamlesini yapmaya henz hazr olmad iin bu dn-
yada yaadn syleyen Rio, gelecekte arkadalarna
kavumay mit ediyor.17
Amerikada macera peinde koan tarikatlarn ya-
nnda yelerine dayanma, dostluk, manevi huzur te-
min eden gruplar da var. Salt Lake Cityde tantm,
Hollanda asll Rain ismindeki orta yal bey Budizme
inanan bir tarikata yeydi. Kendisine bir toplantlarna
misafir olarak gelip gelemeyeceimi sorduumda, beni
bir kadn yenin rahibe olma trenine davet etti. 30 Mart
1997 Pazar sabah saat 10.30da merasime gittim. 40 ka-
dar siyah cbbe giymi rahip ve yeler gayet ciddi bir e-
kilde yere bada kurmu oturuyordu. Liderlerinin gelii
ile herkes ayaa kalkt, ellerini gslerine kilitleyip,
selamlatktan sonra rahat yer yastklarna dndler. Ra-
hibe olacak kadnn sa sfr numara kesilmiti ve beyaz
bir cbbe giyiyordu. Kadn seremoninin balamas ile
liderinin nnde bada kurdu. Lider belirli konularda
rahibe adayndan sz vermesini istedi. Her sz verili-
ten sonra, 45-50 yalarndaki aday, namaz klar gibi
17. Newsweek, 14 April 1997, ss. 29-37.

445
defa liderinin nnde eilip kalkt. Bu srada kullanlan
Budist terimleri bilmediim iin ikili arasndaki konu-
mann anlayabildiim ksmn aktaraym.
ldrmeyeceine, almayacana sz veriyor mu-
sun?
Veriyorum.
Dier yeler hakknda dedikodu yapmayacana, ih-
tirasl bir insan olmayacana sz veriyor musun?
Veriyorum.
Basit bir hayat yaayacana, fakirlie hazr olduu-
na sz veriyor musun?
Veriyorum.
nsanla yardm etmek iin alacana sz veriyor
musun?
Veriyorum.
Bu dorultuda be alt konuda daha sz alnan ada-
ya siyah bir cbbe giydirildi. Lider, kk bir aa da-
ln nndeki kapta bulunan suya batrdktan sonra nce
kendi kafasna, sonra da kadnnkine dokundu. Bylece
yeni rahibeye Budadan beri gelen ruhi transfer yapl-
yormu.
Bu tarikat yeleri sakin, erkeklerin ou sfr numara
tral, rahibeler de ksa sal, sade giyimli, oluk ocuk
sahibi insanlard. Bekrlar tarikatn yurdunda kalyordu.
yeler deiik iler yapmaktayd. Rainin ngiliz asll
arkada George, New Yorka AIDS hastalarna yardm
etmek iin gitmiti. Rain de boyaclk yaparak hayatn
kazanyordu. Sigara ve ar kahve imede zarar grme-

446
yen yeler, meditasyon ile Budaya ulamaya alyor-
mu. Bu, iin iinde uzay gemisi senaryosu olmadn-
dan bar bir ulam yolu olarak grnyor. nanla-
rna gre kutsal olan dnemlerde ok az yemek ve su
ile haftalarca meditasyon yapan grup, genellikle gzler
kapal olarak yaplan bu ruhi dinlenmeyi mevcut dnya-
dan kopmamak iin gzler ak, bir noktaya konsantre
olarak yapyordu.
Tekrar dnelim The Heavens Gate grubuna. CNN
televizyon kanalnn sahibi Ted Turner, Californiadaki
katliamdan sonra: 39 tn bu ekilde aramzdan
ayrlmas toplum iin iyidir, demiti. Evet, Amerikann
nfusu 300 milyon ve bu rakam iinde bu tklerin
says sadece ufak bir nokta kadar. Ancak ilk kitabmzda
incelediimiz gibi toplumda ok yaratmak iin sadece
bir fanatik, ya da bir tek tk yetiyor.
Demokratik rejim salad zgrlklerle insanolu-
na ahsiyet kazandryor. Hr dnce; ekonomik, sos-
yal, politik ve kltr dinamizmini ateleyen, topluma
kendini yenileme imkn veren en etkin faktr. Elbette
demokrasinin risk faktrleri de var. Fanatizm bu unsur-
lardan birisi. Kurumsallam demokrasilerde fanatik-
lerin yaratt lgnlk ksa srede sansasyon yaratsa
dahi, frtna getikten sonra toplumda rejim tartmas
olmuyor. ada toplumlar demokrasiyi gl ve dikeni
ile birlikte kabul etmiler ve pireye kzp yorgan yak-
myorlar. Demokratik bir yapy oluturmaya alan
lkelerde ise durum tersine. Sistem henz kurumsalla-
mad iin doan panik ortamnda, asker mdahaleden
aydnlar diktatrlne kadar uzanan bir dizi alternatif
rejim nerisi gndeme geliyor.

447
 MKROFON, RADYO
TELEVZYON ve POLTKA

1929 ylnda New York Borsasnn k ile Ame-

rika 20. yzyln en byk ekonomik krizine srklendi.
sizlik ve enflasyonun yannda bankaclk sisteminin de
k krizi iyice derinletirdi. Cumhuriyeti Bakan
Herbert Hoover hkmeti bunalma are bulamaynca,
1933 seimlerinde Demokrat Franklin D. Roosevelt b-
yk bir ounlukla iktidara geldi.
Rooseveltin elinde krizi zecek sihirli bir reete
yoktu. ngiliz ekonomist Keynesin etkisi altnda, devlet
tarafndan finanse edilen pragmatik programlarla buna-
lmdan klmaya alld. Ohio niversitesi retim
yesi Profesr Alonzo Hamby bu giriimin baarl ol-
madn yazar. sizliin %26dan %16ya indirilme-
sine ramen ekonomik krize II. Dnya Savana kadar
are bulunamad.1
lk dnemdeki baarszlna ramen 1937de se-
men tekrar Roosevelt iin oy kulland. Profesr Hamby

1. Alonzo Hamby, Liberalism and its Chalengers. FDR to

Reagan,(New York: Oxford University Press, 1985), ss.15- 51.

448
bunun nedenlerini izah ederken Bakann, o dnemin
en etkin iletiim arac olan radyoyu ok iyi kullandn
vurgular. Bir konferansnda u yorumu yapmt: Ro-
osevelt bunalm zemedi, ama radyoyu mikrofonik
sesiyle iyi kulland. Krizden k iin tek yolun dev-
letin finanse ettii programlar srarla uygulamak ol-
duu konusunda Amerikan halkn ikna etti. Semenler
Bakann gelecee dnk vizyonuna inand. Roosevelt
1941 seimlerini de kazand. Ancak Amerika Keynesin
ekonomik teorisi ile deil, 1940-1945 dneminde sava
ekonomisinin yaratt tam istihdam ile bunalmdan k-
t.
Amerikada Cumhurbakan adaylar ilk defa 1960
seimlerinde televizyonda tartt. Cumhuriyeti Parti
aday Richard Nixon, Demokratlarn aday ise John Ken-
nedy idi. ki aday drt programda kar karya geldi. O
dnemi yaam Hambyye gre televizyon sanki Ken-
nedy iin yaratlmt. Tartmay radyodan dinleyenle-
rin galibi Nixon, televizyondan izleyenlerin kazanan
ise fotojenik Kennedy olmutu. Profesr, televizyonda
Nixonun solgun, gz alt torbalar belirgin ve yorgun
grnmnn aksine, Kennedynin enerjik ve gven ve-
ren bir imaj verdiini sylerdi.
Pazar sabahlar ABC kanalnda seyredilen David
Brinkley haber programnda gazeteciler haftann nemli
i ve d politika olaylarn tartr. 1980lerde Ronald
Reagann neden popler olduunun tartld bir prog-
ramda yorumcu Sam Donaldson nedeni, Cumhuriyeti
bakann radyo ve zellikle de televizyonu ok iyi kul-
lanmasna balamt. Ayn kanalda Barbara Waltersn
Reagan ile yapt bir syleiyi hatrlyorum. Bakan,
gemite aktr olmasnn kendisine politikada ok yar-

449
dmc olduunu sylemiti. Hollywood tecrbesinden
dolay olacak Bakan kamera karsnda son derece ra-
hatt. Metin yazarlarnn hazrlad kompozisyonu akc
bir slupla, hi teklemeden, sanki sohbet ediyormuas-
na sunuyor ve syledikleriyle dinleyenlerin aklna, gn-
lne, ruhuna hitap ediyordu. Reagann Cumhuriyetiler
arasnda bugn hl bir efsane olarak hatrlanmasnn
nedenlerinden birisi de bu.
Reagan 1980 seimlerinde Demokrat Bakan Jimmy
Carter yenerek iktidar olmutu. Gler yzl Carter ka-
muoyunda kuvvetli bakan imaj yaratamad. randa-
ki Amerikan eliliinin igali, asker kurtarma giriimi-
nin fiyasko ile sonulanmas, Sovyetlerin Afganistana
girii, Amerikadaki yksek enflasyon, isizlik, benzin
istasyonlarnn nnde oluan uzun bekleme kuyruklar
Demokrat Partinin seimi kaybedi nedenlerindendi.
Amerikan niversitelerinin bir gelenei var; mevcut
veya eski Cumhurbakanlarn konuma yapmak iin da-
vet ediyorlar. Vatandalara da ak olan bu etkinlik eh-
re canllk getiriyor, yerel radyo ve televizyon kanallar
birka gn bu ziyarete odaklanyor. Carter, 1983 ylnda
konferans vermek iin Dallas, Texastaki Southern Met-
hodist niversitesine (SMU) geldi. Bendeniz de o yl
MLA derecesini tamamlamak iin bu niversitedeydim.
Okulun konferans salonu tamamen dolmutu. Dinleyen-
lerin tepkisini de grebilmek iin balkonda arka sraya
oturdum. Cartern konuma metni, seim kaygs olma-
yan bir d politika uzmannn kaleminden km gibiy-
di. 1980de yenildii Reagann d politikasn eletirir-
ken yle dedi:

450
 Nikaraguadaki rm Somoza rejimi bir devrimi
kanlmaz duruma getirmiti. Diktatr, lkenin zengin-
liklerini kontrol eden on drt aileyi korumak iin icraat
yapyordu. Sandinistalar halkn desteini alarak 1979da
Somozay devirdiklerinde devleti ynetme tecrbeleri
yoktu. Bu genleri Beyaz Saraya davet ettim. Evet, sol-
cuydular; ama onlara yardm edersek Sovyet Blokuna
kaymalarn nleyebilirdik. Teknik ve mali destee ihti-
yalar vard. Bu yardm yaparak en azndan onlarn bize
kar olmamalarn salardk. Bir gerei kabul etmeliy-
dik, devrimlerini halk destekliyordu. Grmeler olumlu
geti. Ancak biz seimi kaybedince, Reagan hkmeti
bizim politikamz 180 derece deitirerek Nikaraguaya
gayet sert politikalar uygulamaya balad. nancna gre
Sandinistalar Moskovann destei ile devrimlerini yap-
mt ve tepeden inme geldikleri iin de halk destekleri
yoktu. Reagan, tarihin yanl yerinde yer alan, toplumsal
deiimi anlamayan Somoza dneminin Mill Muhafz-
lar Birliini silahlandrmay tercih etti. Sandinistalar da
devrimlerini korumak iin Sovyetlerden teknik, asker
ve ekonomik yardm aldlar.
Carter, Reagan hkmetinin El Salvadora kar uy-
gulad politikay da sert bir ekilde eletirdi:
Uzun zamandan beri toprak aalarnn besledii ci-
nayet ebekeleri, ordu iindeki fanatik gruplarla i birli-
i yaparak seim isteyen muhalefet liderlerini ldryor.
Biz bu mihraklarla mcadele etmeye kararlydk. Seimi
Reagan kazannca bu gruplar lkelerini terre bodu.
nk Beyaz Sarayda onlar destekleyen bir bakan
vard.

451
 Cartern konuma metni d politika uzmanlarndan
tam not alrd. Ancak son derece kt bir hatip olan Eski
Bakan, kitlenin dikkatini ekemedi. Ses tonu o kadar
monoton ve donuktu ki, bir buuk saatlik konumasnda,
elerinin dirsek uyars ile uyank kalmaya alan vatan-
dalar grdm. Konferans clz alklarla sona erdi.
Entelektellerin ciddiye almamasna ramen, Reagan
politikalarn anlatrken radyo ve televizyonu mikrofo-
nik sesiyle iyi kullanp, basit metinlerle sade vatandalar
ikna edebiliyordu. Bakana gre dnya siyah ve beyaz-
dan ibaretti; karanlk ve aydnlk, komnizm ve zgr-
lk. Eski aktr, yerel artlar hi hesaba katmadan, geri
kalm lkelerde yaylan komnist hareketlerin Mosko-
va ya da in patentli olduuna inanyordu. Komnizme
kar son derece duyarl olan Amerikan kamuoyu da bu
yaklam onaylyordu.
Reagan 1984de tekrar Cumhuriyetilerin bakan
aday oldu. Demokratlarn aday Cartern Bakan yar-
dmcs Walter Mondale idi. Seim ncesi adaylar ara-
snda iki televizyon tartmas dzenlendi. Basn bilgisi,
konulara hkimiyeti ile Demokrat aday ilk tartmann
galibi ilan etti. Hayret, Reagan tutuktu, mikrofonla dans
edemedi. Ama ikinci oturumda 73 yandaki aday topar-
lanmt. Bu defa da kazanan taraf olarak Reagan seildi.
Televizyonda sonu 1-1 iken iki aday mitinglere bala-
d. Haber kanallarnda ksa grntler yer ald. Reagan
seim alanlarnda bir rzgr gibi esiyordu. Kendisine
bouna, Amerikada yall moda yapan adam den-
miyor. Gittii eyaletlerde mikrofon Reagann elinde si-
hirleiyordu. Ve Bakan, kitleler karsnda ok kt bir
konumac olan Mondalee kar Amerikan tarihinin en
ezici zaferini, 50 eyaletin 49unda seimi kazanarak ald.

452
 Mondale seim sonularnn belli olmasndan sonra
dzenlenen basn toplantsna eiyle birlikte katld. Be-
den dili ve ses tonundan ok zgn olduu grlen aday
hezimetin nedenini yle aklamt: Ak, demokratik
bir toplumda politikac mikrofonu ok iyi kullanabilmeli.
Ben bu konuda maalesef yeteneksizim; televizyonu kul-
lanma konusunda da. Bu durumda mesajlarmz Ameri-
kan halkna iyi iletemedim. Sorumluluk benimdir.
SMUdan hocam Prof. Donald Niewyk derslerinde
Reagann d politikasn iddetle eletirirdi: mrnde
ikinci snf bir aktr bile olamam adamdan ne bekle-
nir? diyerek. Purdueden Prof. Klein Albrant, Bakan
palyao, ayn niversiteden Prof. Robert McDani-
el kullanlm araba satcs bile olamamakla, Ohio
niversitesinden Prof. Robert Wheely ise ahmak ol-
makla tanmlard. Drt profesrm de kitaplar, akade-
mik almalaryla evrensel standartlarda tannmalarna
ramen -sylemek zorundaym- iyi bir hatip deillerdi.
Buyurun mikrofon sizin, denilse, kitleler nnde do-
nup kalacaklarndan eminim. Klein Albrant ile bir sohbe-
timizde, gene Reagana giydirmeye balaynca, Hocam
siz niin politikaya girmiyorsunuz? diye sorduumda,
popler bir Amerikan deyiiyle There is a jungle out
there (Oras vahi bir orman) demiti. te akademisyen
ile politikac arasndaki fark burada; niversite konforu-
nu brakp, vahi ormanda savama riskini gze alabil-
mek.
Ve 1986 ilkbaharnda Reagan niversitenin da-
vetiyle Purdueye geldi. Ne oluyoruz, bu Bakanlar
hep senin bulunduun okullara m geliyor? diye d-
nmeyin. Bu tamamen bir tesadf oldu. Mesela, Utah

453
niversitesinde yedi yl kaldm, ama eskisi olsun yenisi
olsun hibir Bakan gelmedi.
Konumann yaplaca basketbol sahasna erken gi-
dip sraya girdim. Bir sre sonra baktm Klein Albrant
da geliyor. Yanmdan geerken, Hocam konumac pal-
yao deil miydi? dediimde, Evet, ama karizmatik
bir palyao! demiti.
14 bin kiilik salon tklm tklm doluydu. Purdue 45
bin rencisiyle Orta Amerikann en byk niversite-
lerinden birisidir. Okulun 500 kiilik bandosu West La-
fayette ehrinin gururudur. Ve o bando Reagandan nce
tribnleri coturuyordu. Mthi bir ortam, heyecan do-
ruklarda. 75 yandaki Reagan sahneye ktnda artk
duygusal ok yayndan frlamt. O yata son derece fit
olan Bakan sadece yarm saat konutu. ok gl bir
sesle rencilere Amerikann geleceine inanmalar ge-
rektiini, zel sektr ve devletin gen insanlarn bilgi ve
enerjilerine ihtiyac olduunu vurgulad. Konumasn
istatistiklere, derin analizlere bomad. Her cmlesini,
alk alaca ses tonu ve heyecan ile bitirdi. Salonu -
lklarla inlettii duygusal yorumunu hl hatrlyorum:
spanyaya, Japonyaya gidip orada bir sre alabi-
lir, yaayabilirsiniz. Ama spanyol veya Japon vatanda
olamazsnz. Fakat Amerikaya dnyann her kesinden
gelip, Amerikan vatanda olup, byk ailemize katlabi-
lirsiniz. Abartmyorum, tek kelimeyle salon heyecan ve
alktan ykld.
Dinleyicilerden ka kii corafi olarak ve kaynaklar
asndan bu kyaslamann yaplamayacan biliyordu?
Japonya, Amerikann bir eyaleti olan Montanadan daha
kk, spanya da keza Texastan ufak. Doal kaynaklar

454
da kyaslanamaz. Amerika byk corafyas ile deiik
lkelerden gelen insanlar bnyesinde yourabiliyor.
Eminim Klein Ahlbrant bu mantk saptrmasn yakala-
mt; ama elinde mikrofon olan ve onu bir sihirbaz gibi
kullanan Reagand.
Demokrasi riskli bir rejim. nsan dncesine yeer-
me, gelime, birey olabilme zgrl salad iin
mevcut sistemlerin en iyisi. Elbette ki bu dzende her
fikir, gr tartlacak, partileecek. Marjinal gruplar da
terre dnmedii takdirde, bu zgrlkten faydalana-
cak. Partilerin iktidar mcadelesinde programlar, kad-
rolar nemli. Ancak nemli bir ek unsur olarak demek
istiyorum ki: Parti liderlerinin mikrofonla dans etme ye-
teneine sahip olmalar da gerekiyor.

455
 SYAS PARTLER VE SEM

Bu yazmzda 1992, 1996 ve 2016 Bakanlk Se-

imlerini, iki ana siyasi partinin programlarn ve seim
kampanyalarn inceleyeceiz. Amerikan politikasn
uzun zamandr takip ediyorum; aktrler deiiyor, ama
genelde siyasi partilerin temel grleri, ideolojik yap-
lar ayn kalyor. Bu seim erevesinde politik ya-
pnn i ve d dinamikleri, semen eilimleri hakknda
genel bir bilgi vermeye alacam. Gelecek seimlerde
de deien bir ey olmayacak, Bakan adaylarnn isim-
leri dnda.1

1. Amerikan politik sistemi iin bkz: Alvin Bone, American Poli-

tics and the Party System (New York: McGraw Hill, 1965); David
McKay, American Politics and Society (England: M. Robertson,
1983); Edward Greenberg, The American Political System: A Ra-
dical Approach (Cambridge, Mass.: Winthrop, 1977); Harry Lazar,
The American Political System in Transition (New York: Cromwell,
1967); Walter Dean Burnham, The Current Crisis in American Po-
litics (New York: Oxford University Press).

456
 1992 Seimleri
Seimlerde Demokrat Partinin aday Bill Clinton,
Cumhuriyetilerin aday ise ikinci dnem iin George
Bush idi. Bu seimlerin zellii Texasl i adam Ross
Perotun bamsz aday olarak iki partili sisteme ciddi
bir rekabet getirmesi oldu. Amerikada geleneksel ola-
rak bamsz bakan adaylarnn seilme ans yok. 1980
seimlerinde Demokrat Jimmy Carter ve Cumhuriyeti
Ronald Reagana kar yaran bamsz aday Stanford
niversitesinden Profesr John Anderson entelektel
birikimine ramen baarl olamamt. Ancak, Perotu
gemi bamsz adaylar ile kyaslamak doru deil.
Bir defa ok zengin. Kendi cebinden 100 milyon dolar
harcayacan sylyor. Para konusu Amerikan politik
sisteminin en zayf yndr. Birok kaliteli, drst in-
san yeterince para toplayamad iin sistemin dnda
kalyor. Perotun bir dier ans, adaylnn Amerikan
kamuoyunun iki partiyi de eletirdii bir dneme rast-
lamas. 1990da ortaya karlan banka skandalna hem
Demokrat hem de Cumhuriyeti politikaclarn karma-
s bu eletirinin esas nedeni oldu. Politikada yeni bir kan
araynn gstergesi olarak seimlerden drt ay nce
alnan kamuoyu yoklamalarnda Perot nde gidiyordu.
Gzlemcilere gre bu seimlerin bir dier zellii de re-
kabetin kiisel ve kirli bir seviyeye indirilmesi.
Bill Clinton yara iyi balamt. Arkansas Valisi
olan gen politikac bilgisi ve yakkll ile kamuo-
yunda ikinci bir John Kennedy imaj yaratmak zereydi.
Ancak bir skandal haberi dierini takip etmeye bala-
ynca aday yara almaya balad. Arkansasta bir gece
kulbnde arkc olan bir hanm, gemite evli Clin-
ton ile gnl maceras yaadn syleyince politika-

457
cnn karakteri basn tarafndan sorgulanmaya balad.
CBSin 60 Minutes programna avukat olan ei Hil-
lary ile kan aday, arkc hanmn iddialarn yalanlad.
Hillary de einin yannda dimdik durduunu vurgulad.
Kennedynin gnl maceralar da dillere destan olmu-
tu. Ancak 1960larda bugn olduu kadar ak ve cesur
olmayan basn bu haberlerin stne gitmemiti. Skan-
dallarn ou, Bakann 1963de Texasta ldrlme-
sinden sonra kamuoyuna yanstld.
Bir dier iddiaya gre de Vietnam Sava srasnda
renci olan Clinton, harbe gitmemek iin kasten talebe
statsn korumu. Savaa kar olduunu inkr etme-
yen aday, renci statsn kasten koruduu eletirisini
kabul etmedi. Clintonn genliinde esrar kulland da
ne srlmt. New Yorkta bir radyo programnda bu
konu kendisine sorulduunda aday, renci iken bir defa
esrar denediini, ancak duman iine ekemediini sy-
lemiti. Bu cevap haftalarca karikatrist ve komedyenle-
re materyal salad.
Amerikallarn bu eit skandallar knamalarn
anlamak ok zor. nk vatandalar benzer olaylar ya-
yor veya hayatlarnn belirli bir dneminde yaam.
rnein, niversitelerde tantm rencilerin %40
uyuturucu madde kullanyor veya kullanmt. Ameri-
ka dnyann en toleransl toplumlarndan birisi. Byle
bir ortamda peygamber gibi politikac arayn anlamak
zor. Bu noktada nemli bir konuya ksaca deinmek zo-
rundaym. Nfusun byk bir ounluunun politikac-
lar iin skandal olarak kabul edilen olaylar yaamas i
ahlakn (work ethic) etkilemiyor. Etkilese toplum ker.
Bu insanlar ilerini mekanik olarak ve profesyonelce ya-
pyorlar; ama zel hayatlarnda kendilerine mbah gr-

458
dkleri birok davran, psikolojik ve moral nedenlerle
politikaclarnda grmek istemiyor. Tank olduum bir
olay anlataym. 1992 yaznda Ohioda Jack isimli bir
arkadamn dnne gitmitim. Jackn liseden arka-
da olan bir hanm niversite eitiminden sonra baarl
bir bilgisayar uzman olmu. ki lisan ok iyi bilen ha-
nm eline ne iki geerse iip, nne gelen her delikanl
ile flrt edercesine dans ediyordu. Dinlenmek iin masa-
ya dndnde aramzda u konuma geti:
Seimlerde kimi destekliyorsunuz? diye sordum.
Clinton dnda herkesi.
Neden?
nk Clintonn moral deerleri yok!
Konumuza dnmeden nce Amerikan ekonomisinde
yaanan bir deiimi izah etmeliyim. Yeni Dnya 1950-
1970 dneminde olduu gibi, birok sektrde artk lider
deil. in, Japonya, dier Pasifik ve Avrupa Birlii l-
keleri dnya pazarlarnda Amerikan mallar ile rekabet
ediyor. Bu durum Yeni Dnyada tekstil ve elik sanayi
gibi i kollar iin byk bir tehdit. Yara alan sektrler
ucuz emek iin kapitallerini gelime srecindeki lkele-
re kaydryor. Amerikada tekstil iisine saat ba 15-20
dolar deyen bir iletme, Meksikada tekstil emekisine
ayda 40 dolar vererek byk bir krla retimini yrte-
biliyor. Son 15-20 yldr Amerikan ekonomisi bilgisayar,
akll telefon, uzay teknolojisi, yapay zek gibi alanlara
arlk verdii iin teknik eitim grm i gc sosyal
bilimcilere kyasla daha fazla talep ediliyor. Bu eiti-
min niversite seviyesinde olmas art deil. Salt Lake
Cityde tantm, bizim meslek lisesi eiti bir tek-

459
nik okuldan mezun olan Mike otomobil tamircisi ola-
rak, 1995 itibariyle ylda 40 bin dolar kazanrken, Utah
niversitesinin Fransz Dil ve Edebiyatnda mastrn
tamamlayan Georgia, uzun bir bekleyiten sonra bir li-
sede bulduu retmenlikten ylda 18 bin dolar almak-
tayd. Elbette ki bu rakamlar lkenin deiik yerlerinde,
zellikle de byk metropollerde daha yksek oluyor.
Ekonomideki bu radikal deiimin yaratt gelir
eitsizliine genellikle politikaclar deinmek istemiyor.
Deinenlerin de gereki bir zm yok. Zira ekono-
minin arklarn geriye dndrmek kontrolleri dn-
da. rnein, 1970lerde dnyann en byk uaklarn-
dan birisi olan Boeingin btn paralar Amerikada
retilmekteydi. Bugn paralar 29 deiik lkeden
Amerikaya geliyor. Ayn geliim birok dier sektrde
de yaanmakta. Doal olarak bu srete Amerikallar
ilerini kaybediyor. Uzmanlara gre dnya pazarlarnda
rekabet edebilmek iin maliyetlerini drmek zorun-
da olan irketler mecburen yurt dna kayyor. Bu yeni
yapda lkeler aras i blm ve ihtisaslamay kabul
etmek art. Yani Amerikann her sektrde stnln
korumas artk mmkn deil. Yeniden Byk Ameri-
ka slogan ile ortaya kanlar ise bu deiimi anlamyor,
ya da anlamak istemiyor.
Evet, belirli sektrlerde Amerikallar ilerini kaybe-
diyor ama tketicilerin byk ksm bu yeni yapdan
ikyeti deil. J.C. Pennys maazasnda alrken g-
rrdm; Meksika, Brezilya, in, Gney Kore, Singapur,
Hong-Kong, Tayvanda Amerikan kapitali ile retilen
ayakkab, elbise ve bu eit mallar son derece ucuz fi-
yatlarla satlyordu. Birok mteri: Bu mallarda bir
defo var da onun iin mi ucuz? diye sorard. Politikac

460
toplumu makro seviyede okur ve bir politika ounlu-
u tatmin ediyorsa maalesef oy uruna aznlk feda edi-
lir. Bu hakszlk politikann ac gereklerinden birisidir.
Sendikalar bu gidie haykrsa da onlarn da eli kolu ba-
l. nk hayatlarn aln terleri ile kazanan sabit gelirli
yeleri de Amerikada retilen pahal tekstil mallar ye-
rine yabanc lkelerden gelen ayn rnleri yarm fiyat-
na almay tercih ediyor, zellikle de ok ocuklu aileler.
Tekrar seime dnelim. Partilerin kongrelerinden
nce bakan adaylar kamuoyuna grlerini sunmaya
balad. 26 Haziran akam ABC kanalnn 20/20 progra-
mnda Barbara Waltersn, Bush ailesi ile yapt sylei
yaymland. zetler veriyorum:
Sayn Bush, Krfez Savandan sonra poplerli-
iniz dmeye balad. Son kamuoyu yoklamasna gre
Ross Perot nde gidiyor. Bu tabloyu nasl yorumluyor-
sunuz?
Sava sonras ekonomi yavalamaya balad. Birok
vatandamz iini kaybetti. imdi yava yava krizden
kyoruz. Son rakamlara gre enflasyon kontrol altnda.
Perot dalgasnn geici olduuna inanyorum. Kendisi
protesto aday. Ekonomi dzle ktka etkisi azala-
cak.
Kritiklerinize gre 1988de semene verdiiniz sz
tutmadnz iin yarta geridesiniz. Yeni vergi olmaya-
cak demitiniz, ama gaz vergisini onayladnz.
Demokratlarn ounlukta olduu Kongrede dier
konularda pazarlk yapabilmek iin bu vergiyi onayla-
dm. Gaz fiyatlar ok dkt. Konu suni olarak by-
tlyor.

461
 Krtaj konusunda ne dnyorsunuz?
Irza geme ve annenin sal sz konusu olduu
durumlarn dnda krtaja karym.
Orduda homoseksellerin iine son veriliyor. Bu po-
litikay onaylyor musunuz?
Amerikan ordusunun geleneksel kurallarn destek-
liyorum.
Kritikleriniz rk konusunda duygusuz olduunuzu
iddia ediyor.
Bu doru deil. Afrikal-Amerikallar arasnda i-
sizlik orannn yksek olduunu biliyorum. Seimlerden
sonra ilk hedefimiz yeni i olana yaratacak yasalar s-
ratle Kongreden geirmek.
Ronald Reagann bakan yardmcs iken, Ross
Perotun dedektif kiralayarak ocuklarnzn zel haya-
tn aratrd syleniyor. Perot iddiay reddetmekte. Siz
ne dnyorsunuz?
Eer doru ise ok irkin bir olay. ocuklarmn ve-
remeyecei hesap yoktur. Hayatlarn namuslar ile ka-
zanan drst insanlardr.
Shhatinizin iyi olmad konusunda sylentiler
var.
Bu soruya Barbara Bush cevap verdi:
Sylentileri dedikodu gazetelerinde okuyorum. Se-
imlerden sonra Georgeun ak kalp ameliyat olaca-
n yazyorlar. Bu haberleri neden uyduruyorlar bilmem.
Shhati ok iyi. Muntazam spor yapyor.

462
 Sayn Bakan, Yeni Dnya Dzeni kavramndan ne
anlyorsunuz?
Souk Savan sona erii ile Amerika ve Rusya
arasndaki tansiyon byk lde dt. Borris Yeltsin
ile imzaladmz nkleer silahlar snrlama antlamas
tarihi bir nem tayor. Yeni dnya dzeninde lkelerin
problemlerini diplomatik kanallar ile zmesini temenni
ediyoruz.
Seimi kazanacanza inanyor musunuz?
Evet, kesinlikle. Halkmza ne yaptmz ve neler
yapacamz anlattmz takdirde bir drt yl daha bize
grev vereceklerine inanyorum.
29 Haziran akam gene ABCde Peter Jenninsin
Ross Perot ile yapt rportaj yaymland. ki saat sren
programda, deiik eyaletlerden telefon eden vatanda-
lar bamsz aday soru yamuruna tuttu. Ksa rnekler
alyorum:
Sayn Perot devlet tecrbeniz yok. Nasl iyi bir ba-
kan olacaksnz?
Gen yamdan beri i dnyasnn iindeyim. lk ir-
ketimi tek bama on ii ile kurdum. Bugn krk be
bin iim var. Ben pratik bir insanm. Problem zer, i
yaparm. Laf ile vakit ldrmem. dnyasnda ispat et-
tiim pragmatizm ve problem zme yeteneimi devlete
de uygulayacam. Bugn Amerikan ekonomisi genel
bir onarm istiyor. Altyap hizmetleri mutlaka onarlma-
l. D bor rekor seviyede. Klasik politikaclar bu prob-
lemleri sadece konumay, istismar etmeyi seviyor. Ben
ise onlar zmek istiyorum.

463
 Bugn Amerikann en byk sosyal problemlerin-
den birisi evlilik d doan ocuklar ve gelecekleri. Bu
konuda zmnz ne olacak?
Biz 45 yldr btn kaynaklarmz Souk Sava u-
runa harcadk. Neticede Sovyetleri iflas ettirdik ama bu
srete biz de byk ekonomik ve sosyal dertlere gebe
olduk. Evlilik d doan ocuklarn strab yreimi
paralyor. Problemin zmnde devlete den grev-
ler var, ama her eyi ondan bekleyemeyiz. Kiisel so-
rumluluk yannda zel kurulu ve kiliseler aktif olarak
konu ile ilgilenmeli.
ehirleri saran anari her gn yeni canlar alyor.
Silah kontroln destekliyor musunuz?
Bu tek are deil. yi vatandalarn silah sahibi olma
hakk zedelenmemeli. Devlet sulularn stne daha et-
kili olarak gitmeli.
Okullarda dua edilmesi taraftar msnz?
Amerika dnyann drt bir tarafndan gelen insanlar-
dan oluuyor. Hepimizin deiik inan ve grleri var.
Ahenk iinde yaamann yolu deiik inanlara saygl
olmak. Hristiyan, Mslman, Yahudi, Budist, hep birlik-
te yaamak zorundayz. Ben duann evlerimizde yapl-
mas taraftarym. Hristiyanlar ounlukta olsa dahi bir
tek inanc okullarmza empoze etmeye hakkmz yok.
Aksi takdirde ahenk bozulur.
Krfez Savana neden kar ktnz?
Saddam Hseyini biz yarattk. Petroln satn al-
dk; o da bizim paramzla modern silahlar ald. Kendi-
sini Ayetullah Humeyniye kar kullanacamz zan-
nettik. Ben bakan olsaydm byle bir diktatr batan

464
yaratmazdm. Kuveyti igal edince panie kapldk.
500 bin askerimizi Orta Dou lne yolladk. Bu ara-
da Kuveytin Sultan Fransz Rivierasna kat. Olay-
lar televizyondan izledi. lgin bir aratrma grdm:
Amerikann tannm on dokuz bin i adamndan sadece
sekiz tanesinin olu savaa gitmi. lkemizin dar gelirli
evlatlarn neden petrol uruna feda edelim? Bunun iin
savaa kar ktm. Ekonomik ambargo ile Saddam
Kuveytten ekebilirdik.
Krtaj konusunda ne dnyorsunuz?
Seim hakk annenin olmal.
Japonlar Seattlen beyzbol takmn satn ald. Ya-
banclarn spor kulplerimizi, irketlerimizi, binalarm-
z satn almasn nasl karlyorsunuz?
Buna kzmamak gerek. Biz Souk Sava verirken
Japon ve Almanlar ekonomik g hline geldi. Bir za-
manlar dnyann en byk bankalarna biz sahiptik. Bu-
gn dnyada on byk bankann ou Japonlarn elinde.
Ekonomik yarta yenildik. Ancak mitsizlie dmeye,
kzmaya gerek yok. Bu yenilgiden ders almak zorunda-
yz. Japonlar bizden daha kaliteli ve ucuz araba, tele-
vizyon, teknik aletler reterek dnya pazarlarna hkim
oldu. Biz yeniden domak zorundayz. Rekabetin kural
bu. Amerikay yeniden ina edelim. Kaliteli mal retip
para kazanalm. Bu iin baka aresi yoktur.
1992 seimlerinin en nemli konularndan birisi rekor
seviyeye ulaan d bortu. Bu konu Amerikada daha
uzun yllar tartlacak. Borcu kapatmann iki yolu var:
Vergileri arttrmak, ya da devlet giderlerini kesmek. De-
mokratlar birinci, Cumhuriyetiler de ikinci yolu zm

465
olarak gryor. Ancak her iki zm de politikaclar iin
ateten gmlek. 1984 Bakanlk Seimlerinde Demok-
rat Walter Mondale ak ve drste birinci yolu see-
ceini syleyince Reagann eline byk bir politik koz
vermiti. Mondale seimlerde bozguna urad. Bunun
yannda, Cumhuriyetilerin devletin sosyal harcamalar
kesme istei az gelirli evrelerde iddetle eletirilmekte.
Bill Clinton ise klasik Demokrat olmadn, vergileri
arttrmadan sosyal sigorta, eitim ve salk yardmlar-
n kesmeden, israf nleyip asker harcamalar keserek
borcun kapatlabileceine inanyor. Perot ise bu hassas
konuda kesin bir hkm vermeden, yuvarlak olarak ver-
gi adaletinin salanmas ile problemin zmlenebilece-
ini sylemekte.
NBC kanalnn 30 Haziran tarihli Today program-
nn konuu Bill Clinton idi. Aday lkenin drt kesin-
den gelen sorulara cevap verdi. Baz rnekler veriyorum:
Krtaj konusunda ne dnyorsunuz?
Bu konuda karar kesinlikle annenin olmaldr. Dev-
let kanun basks ile kadn adna karar veremez. Bakan
olursam kadnn bu doal hakkn ineyen her yasay
veto ederim.
Eitim reformunuzun esaslar ne?
Her isteyen renci yksek eitimine devam edebil-
meli. Dar gelirli ailelerin ocuklar bu ansa sahip de-
il. Seilirsem her rencinin yksek eitimini finanse
edecek yasay Kongreye sunacam. Genler mezun
olduktan sonra devlete olan borlarn para olarak veya
devletin gsterecei servislerde alarak deyecek.

466
 Irk ilikilerinde tansiyonu drmek iin neler ya-
pacaksnz?
zellikle byk ehirlerde yaayan aznlklarn
sistem iinde ekonomik arlklar yok. Kendilerini
dzenden arnm gryorlar. Devlet ve zel bankalar
aznlklara dk faizli kredi vererek onlar sistemin bir
paras yapmal. evresine yabanclaan insan anarinin
kurban olacaktr.
Silah kontrolne taraftar msnz?
Evet, kesinlikle.
D politika tecrbenizin olmad syleniyor. D
ilikilere nasl yaklaacaksnz?
Konular uzmanlar ile tartarak.
Bush hkmeti Orta Dou bar grmelerinin de-
vam etmesi iin sraile bask yaparak igal altndaki
blgelerde inaatlarn durdurulmasn istiyor. Sizin poli-
tikanz ne olacak?
srail ile aramzda ok salam kltr balar var.
Devam eden inaatlar srail hkmetinin grmelerde
kulland bir koz. Amerikann bu kozu srailin elinden
alma hakk yok. Bar grmelerini destekleyeceim,
ama dostlarmzn pazarlk kozlarn ellerinden alarak
deil.
Geen ay homoseksel olduunu aklayan bir ha-
nm asker ordudan karld. Grnz ne?
Bu hanm askerin Vietnamda baar ile lkemize
hizmet ettiini okudum. nsanlarn seksel seimlerine
devletin karma hakk olmamal. Bu hanma hakszlk
yapldna inanyorum.

467
 Demokrat ve Cumhuriyeti Partileri hangi semen
kitlesi ve bask gruplar destekliyor?
Soruya kesin cevap vermek zor. rnein, sendikalar
geleneksel olarak Demokratlar destekler. 1988 seim-
lerinde de birok sendika resmi olarak Demokratlara oy
verme karar almt. Ancak seim sonras yaymlanan
istatistikler yllk geliri 35 bin dolar zerinde olan iile-
rin Cumhuriyeti Partiye oy verdiini gsteriyordu. Eli-
mizde kesin rakamlar olmad iin yukardaki soruya
genelleme yaparak cevap vereceim. Demokrat Partiyi
sabit gelirli semenler, liberaller, zenciler, sendikalar,
kadn ve homoseksel gruplarn szcln yapan ku-
rulular destekliyor. Genelde Cumhuriyetilere oy veren
semen kesimi de yle: zel teebbs, muhafazakrlar,
komnist lkelerden Amerikaya iltica edenler, ordu,
dier gvenlik mensuplar, kiliselerin ou ve yllk
geliri 70 bin dolarn stnde olanlar. niversite evre-
lerinde rastladm rencilerin %75i liberaldi. Purdue
niversitesinde bir sohbetimizde Profesr Klein-Ahl-
brant konu ile ilgili olarak u hkm vermiti:
Genken Demokrat olmak son derece normaldir.
Yoksa arkadalarnzca kapitalist domuz olarak damga-
lanrsnz. Gen insan gelecei konusunda srekli endie
duyduu iin devletin koruyucu kanatlar altnda g-
venlik arar. niversiteden Demokrat olarak mezun olan
renci i bulur, evlenir, oluk ocua karr. inde ba-
arl olursa sratle hayat merdiveninde trmanmaya ba-
lar. 40 yandan sonra da bir kapitalist domuz olup, o-
cuklarna hayatta baarl olmann tek yolunun kendine
gvenip, ok alarak terlemek olduunu tavsiye eder.

468
 canl rnek ile semenin hangi partiyi neden
desteklediini grelim. Utah niversitesinin Tarih
Blmnde doktorasn yapan David Adams Demokrat
Partiliydi. Bir sohbetimizde Cumhuriyetileri eletirir-
ken yle demiti:
Devlet ekonomiden elini eksin diyorlar. Oysa bu-
gn birok insann yardma ihtiyac var. Sanayi toplum-
lar iinde sadece Amerikada sosyalletirilmi salk
hizmeti yok. Hastaneler ok pahal. Sigortanz yoksa
durumunuz kt. Devlet ortadan kalkarsa sosyal Darwi-
nizm yeniden hortlar. Bir gerek var ki, herkesin ayn l-
de rekabet etme yetenei yok. Devlet zayflara yardm
elini uzatmal.
Salt Lake Cityde tantm tp doktoru Jim Abbott,
Cumhuriyeti Partiyi destekliyordu. Dar gelirli bir aile-
den gelen Abbott liseyi bitirdikten sonra orduya girmi
ve tp fakltesini bitirip resmi hizmetini tamamladktan
sonra serbest almaya balam. Yllk geliri 300 bin
dolar zerinde olan doktor, Demokrat Partiyi yle ele-
tirirdi:
Hayatta kazandm her eye aln teri ile sahip ol-
dum. Demokratlar ylda 100 bin dolar kazananlardan
daha fazla vergi alacaklarn sylyor. Amerikan ryas-
na gre hayata sfrdan balar, ok alp para kazanabi-
lirsiniz. Bizim sistemimize dinamizm getiren bu inantr.
Yksek vergi ile insanlar baarlarndan dolay cezalan-
drrsanz, toplumda yaratcl ldrrsnz. Sadece
blmden konumak ucuz politika yapmaktr.
Utah niversitesinin Sanat Tarihi Blmnden
mezun olan Fred Johnson, Ross Perotu destekliyordu.

469
Sahasnda i bulamad iin inaat iisi olarak alan
delikanl politik seiminin nedenini yle izah etmiti:
Perot eline sprgeyi alp Washingtondaki rm
Demokrat ve Cumhuriyetileri temizleyecek. Bu iki par-
tinin de benim gibi sade vatandalara yardm edeceine
inanmyorum. Hepsi zel menfaat gruplarnn temsilcisi.
Banka skandalna her iki parti yeleri de kart. Perot
zengin, lobiler tarafndan satn alnamaz. Bu gruplara
gebe olmad iin sade vatandan yannda yer alacak-
tr.
13 Temmuzda, New York, Madison Square
Gardenda Demokrat Partinin drt gn sren kongresi
balad. Kongrelerin kamuoyunu etkilemede ok byk
rol var. Televizyon kanallarndan yaymlanan olay par-
tiler, zellikle yzen oylar kapmak iin kullanyorlar.
Partilerin iletiim danmanlar kongrenin her ann di-
namik tutabilmek iin bir film direktr hassasiyeti ile
politik aktrleri sahneye karyorlar. lk akamn key-
note konumasn New Jersey Senatr Bill Bradly
yapt. Uzun yllar New York Nickste basketbol oynayan
politikac zetle yle dedi:
Amerikann problemlerini duyan, gren, hisseden
bir bakana ihtiyacmz var. Bill Clinton byle bir ba-
kan olacak. Cumhuriyetiler zengini daha zengin, fakiri
daha fakir yapyor. Bu politika lkeyi dman kamplara
ayrp paralamakta. Yllarca bu salonda basketbol oyna-
dm. Baarl olmann tek yolu siyah-beyaz oyuncularn
birbirlerine kenetlenmeleriydi. Biz derilerimizin rengini
grmedik. Takm olma bilincimiz aramzda birlik yarat-
t. Bugn Amerikann byle bir birlie ihtiyac var. Irk
ilikilerine ahenk getirmek iin politikaya girdim. De-

470
iik etnik grup ve kltrler lkemizin zayfl deil,
gcdr. Amerikann oulcu toplum yapsna sadece
Demokratlar ahenk getirebilir.
Kongrenin ikinci gn salon dnda krtajn serbest
braklmasn isteyen gruplar ve AIDS ile mcadelede
daha fazla devlet yardm talep eden organizasyonlar b-
yk bir miting dzenledi. Ayn gn televizyon ekranla-
rnda Clinton hedef alan bir protesto seyrettik. Bakan
adayna otelinden ayrld srada yaklaan orta yal bir
adam kk bir plastik kutu verdi. Kutunun iinde kr-
taj sonucu len bir bebek varm. Protestocu domam
bebeklerin de yaama hakk olduunu Clintona hatrlat-
mak iin bu yolu setiini syledi.
AIDS bugn Amerikan toplumunun karlat ciddi
problemlerden birisi. ldrc hastala hl are bulu-
namamas ve hzla yaylmas siyasi partileri bu hassas
probleme eilmeye zorluyor. Elbette politikaclarn elin-
de sihirli denek yok. Ancak onlarn amac, bu ciddi so-
runa rakiplerinden daha fazla ilgi duyduklar konusunda
kamuoyunda olumlu bir imaj yaratabilmek.
Kongrenin ikinci gn akam Bob Hattoy ve Eliza-
beth Claser isimli iki AIDS hastas konutu. Sirk atmos-
ferinin yaand salona bir anda l bir sessizlik kt.
Delegelerin gzyalar ile dinlendikleri Claserin konu-
masndan zetler alyorum:
AIDSe on bir yl nce ilk ocuumu doururken ya-
kalandm. Ameliyat srasnda bana verilen kan ldrc
mikrobu tayormu. Kzm yedi yanda ld. kinci do-
um srasnda olum da mikrobu benden kapt. Ne kadar
yaayacamz bilmiyoruz. AIDS sadece homoseksel-
leri ldren bir hastalk deil. Uyan Amerika uyan! Ev-

471
latlarn lyor, sar politikaclar uyandr! Laboratuvar
aratrmalarna para bulmak iin defalarca Washingtona
gittim. Cevap alamadm. Amerikann duygulu bir ba-
kana ihtiyac var. Problemi anlayacak, kamuoyunu ei-
tecek bir bakana. Benim bir yllk salk masrafm 40
bin dolar. Ben bunu karlayabiliyorum. Ancak paras ol-
mayanlar ne yapsn? Herkesi kapsayacak bir genel sa-
lk sigortasna ihtiyacmz var. Kzm Dnyadan nefret
ettiim anlarda bana sevgiyi retmiti. Sadece kendimi
ve ailemi dndm zamanlarda bana dier hastala-
r da dnmemi tledi. Onun iin bugn buradaym.
Onun iin savayorum. (Claser 1994 ylnda ld.)
Demokratlarn kongresi devam ederken, 16
Temmuzda Perot adaylktan ekildiini aklad. Bu
karar Clintona yardmc olacak. Texasl milyoner neden
yar brakt? Politikada para ok nemli, ama baar
iin tek faktr deil. Sadece gnlllerden oluan asker-
ler ile kampanya yrtmek mmkn olmuyor. Demokrat
ve Cumhuriyetiler parti rgtleriyle kurumsallam
durumda. Bu tekeli krmak ok zor. Perot rnei bir defa
daha bu gerei gsterdi.
Demokratlarn Kongresi, Clintonun konumas ile
sona erdi. Bakan adaynn uzun konumasndan ksa
zetler alyorum:
Cumhuriyeti hkmetler dneminde kanunlara uy-
gun olarak yaayan vatandalar kaybediyor. lkenin o-
unluunu temsil eden bu kesim alp devlete vergisini
demekte. Her gn milyonlarca Amerikal yaam sava
veriyor. Bugn on milyon insanmz isiz. Birok vatan-
damzn salk sigortas yok. Bu insanlar gelecee umut
ile bakamyor. Demokrat Parti olarak alan insanlarn

472
yannda yer alyoruz. Bakanlmda kar gruplarnn
basksna kar kacam. Cumhuriyetiler zamannda
kendilerine yeil k yaklan spekltrler bizim iktida-
rmzda oyunu kurallar ile oynayacak. Arkansas Valisi
iken on bir defa bteyi dengeledim. Bu tecrbemi mill
btemizi dengelemek iin de kullanacam. Bu hede-
fe ulamak iin vergi adaletini de kurmak zorundayz.
Souk Savan sona ermesi ile kaynaklarmz dengeli
olarak savunma sanayisinden eitim sektrne kayd-
racaz. Amerikann dnyadaki liderlik grevini yapa-
bilmesi iin nce kendi evimizi dzene koymamz art.
Bunu ancak birlikte yapabiliriz. Bize katln.
Dikkatinizi ektii gibi siyasi konumalarn kapsam
olduka basit. statistik ve derin analizler ile boulmu
deil. O uzmanlarn grevi. Politikacnn cmleleri ksa
ve kitlede imaj yaratmay hedef alan sloganlarla dolu.
Amerikada bir gerek var, pop kltrnn dinamizmi-
ne ayak uyduramayan politikaclarn eitimleri, finan-
sal olanaklar ne olursa olsun baarl olmalar ok zor.
Onun iin, zellikle niversitede evrelerinde grdm
arbal, drst, birikimli insanlar politika sirkine gir-
mek istemiyor, ya da giremiyor.
17 Austosta Houston Astrodomeda Cumhuriyeti
Parti Kongresi balad. lk akamn en etkili konuma-
sn Eski Bakan Ronald Reagan (1980-1988) yapt. 81
yandaki emekli politikac mikrofonu kullanmadaki us-
taln bir defa daha gsterip eski mala yeni etiket ya-
ptrd:
1911 ylnda dodum. Dediklerine gre o yl doan-
lar ok yayor. Eminim Demokratlar bundan memnun
deil. Hayatm boyunca komnizmin dou ve k-

473
n, ayn dnemde Amerikann sper g oluunu gr-
dm. Zaman bizim deer llerimizin doru olduunu
gsterdii iin Souk Sava kazandk. Demokratlarn
iddia ettii gibi Amerika dnya liderliini kaybetmiyor.
Bu karamsar insanlar lkemizin potansiyelini grmek-
ten mahrum. Amerika 21. yzylda da sper g olma-
ya devam edecek. 1980de hkmeti Demokratlardan
devraldmzda enflasyon ve isizlik ok yksekti. Gaz
istasyonlarnn nnde uzun kuyruklar vard. Sekiz yl
iinde Amerikan ekonomisini rekor seviyede byttk.
Bu baarya devleti klterek ulatk. Byk devlet
kiisel yaratcl ldrr. Hr insan ekonominin itici
gcdr. Demokratlar Abraham Lincolnu okumal; zen-
gini cezalandrarak fakire yardm edemezsiniz. Kapital
yeni i imkn yaratr. Ona yksek vergi koyarsanz i-
sizlik artar. Demokratlarn klasik byk devlet anlay
ekonomik durgunlua reetedir. Bakanlk son derece
ciddi bir grev. Tecrbesiz bir aday Beyaz Saraya yol-
layamazsnz. Tanrnn gznde hepimiz eitiz. Deiik
etnik gruplara mensup Amerikallar birbirini eit olarak
grmeli. ehirlerimizi yeniden ina edelim. Her Ameri-
kal ekonomik ansa sahip olsun. Mutlu yarnlara bera-
ber gidelim.
Cumhuriyetiler kongrenin nc gnn Aile De-
erleri gn ilan etti. Bu ereve iinde toplum haya-
tnda ailenin nemini dile getiren konumalar yapld.
Bu stratejinin pek baarl olduu sylenemez. Bir parti
moral deerleri tekeli altna almaya alnca reaksiyon
yaratyor. Bu politika parti iinde nemli bir yeri olan
Hristiyan Koalisyonu tarafndan desteklenmekte. Sos-
yal konularda lml olan Cumhuriyetilerle bu koalis-
yon arasnda youn bir ideolojik mcadele var. Ilmllar

474
okullarda mecburi dua artnn konmasna kar kp,
krtajda seim hakknn anneye ait olmasn isterken, di-
er grup tamamen bu politikalarn tersini savunuyor. Her
iki kesimin zerinde anlat temel nokta ise ekonomik
hayatta zel teebbsn lokomotif olmas, vergi indirimi
ve devletin mmkn olduu kadar kltlmesi.
Seim arifesinde her iki parti de kendilerini destekle-
yen bask gruplar ile iyi geinmeye alyor. Cumhu-
riyetiler Hristiyan Koalisyonu ile nasl i birlii ya-
pyorsa, Demokratlar da homoseksel, feminist ve ar
liberal gruplarla seim ittifak kurmakta.
Kongrenin nc gn akam konuan AIDS hasta-
s Mary Fisher bu ldrc hastaln politik bir rozet ta-
madn gsteriyordu. Hastal einden kapan hanm,
kan bankalarnn temiz olmad bir ortamda herkesin bu
hastala yakalanabileceini syledi. Hastalarn toplum-
ca dlanmamalarn isteyen Fisher, bilimsel aratrmalar
iin ilgililerden daha fazla mali destek talep etti.
Kongrenin son gn Bushun konumas delegeler ve
kamuoyu tarafndan merakla bekleniyordu. Son yokla-
malara gre Clintonun 20 puan gerisinde olan Bakan,
etkili bir konuma yapmak zorundayd. Elindeki metin
partisinin fikirlerini formle etmesi bakmndan gzeldi.
Ancak bu senaryolar adayn kendisi tarafndan deil, ge-
imlerini bu yoldan kazanan profesyonel kalemler tara-
fndan yazlyor. Bir politikacnn, Reagan gibi aktrlk
tecrbesi yoksa, kendi yazmad bir metni hissederek
kitleye mal etmesi zor. Hitabet ve eldeki metin arasnda-
ki iliki mekanik deildir. Konumac inandrc olmak
iin her kelimenin anlamn kafasnda, kalbinde ve ru-
hunda yaamak zorundadr. Bush iyi bir hatip deil. Baz

475
yerlerde kelimeleri yutmasna ramen, seviyesinin s-
tnde bir performans gsteren Bakan zetle yle dedi:
Drt yl nce New Orleansta yaplan kongremizde
bakan seildiim takdirde dnyay ocuklarmzn gele-
cei iin daha gvenli bir yer yapmaya alacama sz
vermitim. Son drt yl iinde Almanya birleti; Filistin
ve srail bar masasna otururken komnizm tarihe g-
mld. Lbnandaki esir vatandalarmz da zgrlkle-
rine kavutu. Ayn dnemde El Salvadorda i sava sona
ererken, Nikaraguada tarihinde ilk defa serbest seimle
ibana gelmi bir hkmet var. Irakn Kuveyti iga-
line annda cevap verip, Orta Doudan petrol aknn
devamn saladk. Son krk be yl iinde ilk defa bir
Amerikan bakan Souk Savan sona erdiini gven
ve gurur ile syleyebilir. New Orleansta bu olaylarn
gerekleeceini syleseydim hayalperest olmakla su-
lanrdm. Hatrlayacanz gibi Carter hkmeti nkleer
silah retimini durdurmak istiyordu. Reagan hkmeti
bu politikaya kar kmt. Biz de bu stratejiyi devam
ettirdik. Zira Sovyetler Birliinin bu yarta bizimle re-
kabet edemeyip yorulacan biliyorduk. Bizim kararl
politikamz olmadan Souk Sava sona ermezdi. Eer
son on iki ylda Demokratlar Beyaz Sarayda olsayd,
Sovyetler Birlii bugn de nkleer bir tehlike olmaya
devam edecekti. D politikaya fazla vakit ayrmakla
sulanyorum. Bu nemli zaferlerin kazanlmas iin d
politikay yakndan takip etmem gerekiyordu. prob-
lemlerimizin varln kabul ediyorum. Yeni dnemde
bunlar zmeye alacaz. Demokratlar ekonominin
gerilediini iddia ediyor. Bugn Amerika dnyaya en
ok rn satan lkedir. Faiz oranlar dk olduu iin
birok vatandamz ev sahibi oluyor. Enflasyon da kont-

476
rol altnda. Meksika ve Kanada ile imzalanan serbest ti-
caret antlamas milyonlarca yeni i yaratacak. zrl
vatandalarmzn haklarn garanti altna alan kanunu
kartmak ile milyon vatandamza alma imkn
yarattk.
Kongre Demokratlarnki gibi mzik, tavandan yaan
balon yamuru ve bir din grevlisinin nderliinde ya-
plan dua seremonisi ile sona erdi.
Geleneksel olarak Amerikan bakanlk seimlerinin
iki parti arasnda getiini yazdm. Bu yara katlmak
isteyen dier parti ve adaylarn nne konulan kanuni
bir engel yok. 1992 seimlerinde bakanlk iin yz ka-
dar aday resmi kayt yaptrm. lke apnda rgtleri
olmayan aday ve partiler yerel emberler iine hapso-
luyor. Bir rnek vereyim: 30 Eyll gn Sosyalist i
Partisi bakanlk aday James Warran konuma yapmak
iin Utah niversitesine geldi. Toplanty bir elektrik
direine yaptrlm kk bir bildiriden rendim.
25 bin rencili niversitede toplantya 17 kii gelmi-
ti. Warran siyah Amerikal. Genellikle zenci hatipler
duygusal ve heyecanl olur. Katlm orannn dkl-
nden olacak, aday bir sohbet havas iinde konutu.
Klasik Marksist anlay iinde bir gn dnya iilerinin
birleimi ile smrnn olmad sosyalist bir dzenin
kurulacan syleyen konumac, Cumhuriyeti ve De-
mokratlar kapitalizmin koruyucusu olmakla sulad.
Soru-cevap ksmnda dinleyicilerin yarsnn oday terk
etmesi ile toplant aile sohbetine dnt.
Dar ktmda Tek zm say Kabul Etmek-
tir pankart altnda nutuk atan orta yal bir vatanda
grdm. Gelip geene bedava kk ncil veren hatibe

477
gre yreklerden Tanr korkusu kalkt iin dnya ve
Amerika ciddi problemler iindeydi. 8 dinleyicisi olan
adamn iddiasna gre, sann yeniden dnne kadar
dnya ekonomik ve sosyal sorunlar iinde alkalanacak-
t.
Seimlere bir ay kala Ross Perot yeniden yara dhil
olduunu ilan etti. Gnlllerden oluan rgt yelerin-
den gelen byk bask sonucu bu karar aldn syle-
yen milyoner, kamuoyu yoklamalarnda nc sraya
dt.
Seimlerden nce bakan adaylar ak oturumda
grlerini tartt. Basn, dinamizmi, konulara abuk
cevap verii, politikaya yeni bir kan getirecei midi ile
Clinton oturumlarn galibi ilan etti.
3 Kasm Seimleri Demokratlarn zaferi ile sonu-
lanrken oylar aday arasnda yle dald: Clinton
%43, Bush %38, Perot %19. Bush neden kaybetti?
1990da kazanlan Krfez Savandan sonra Bushun
poplerlii %90a kmt. Bir Amerikan bakannn
Beyaz Sarayda iken o gne kadar ulat en yksek
oran. Ancak sava sonras ekonomiyi durgunluk sarp,
isizlik oran %10a knca bakann poplerlii sratle
dmeye balad. Amerikan Kongresi eski bakanlarn-
dan Demokrat Partili Tip Oneil politikann tamamen ye-
rel bir olay olduunu sylemiti. Yani vatandan derdi i
bulmaktr, ev almaktr, ocuunu iyi okula yollamaktr.
Bu hkm ok doru. Amerikada sadece asker zaferin
yaratt gurur ile seim kazanmak imknsz.
Karizmatik bir kiilii olmayan Bush, Reagandan
boalan koltuu dolduramad. Ayrca Bush ekibi byk
bir hata yaparak, Clinton ekonomik problemlere odakla-

478
nrken, Demokrat adayn karakterine hcum etti. Perota
giden oylar da genellikle Cumhuriyeti Partinin oy pa-
zarndan geldi.
ki partili sistem Amerikada daha uzun sre
hkimiyetini srdrecek. Fikir hrriyetine set ekme-
dii iin ak toplum siyasi partilere kendilerini yenile-
me olana salyor. ki parti tekeli ancak, toplumdaki
ekonomik ve sosyal deiim isteklerinin Demokrat ve
Cumhuriyetiler tarafndan politikaya yanstlamamas
durumunda krlabilir. Byle bir senaryonun gerekleip
gereklemeyeceini ise ancak zaman gsterecektir.

1996 Seimi
Bu seimde Bill Clinton ikinci bir drt yllk dnem
iin Demokrat Parti aday olurken, Bob Dole Cumhu-
riyeti Partiyi, 1992nin bamsz aday Ross Perot da
Reform Partisini temsilen seime girdi. 5 Kasmda ya-
plan seimlerde Clinton toplam oylarn %49n alrken,
Dole %41, Perot da %8ini kazand. simleri duyulma-
m parti ve bamsz adaylar %2lik bir pay aralarnda
blt. Bu netice ile Clinton, Franklin Rooseveltten
sonra (1933-1945), ilk defa ikinci dnem iin Beyaz
Saraya dnen Demokrat Partili Cumhurbakan oldu.
Daha sonra ayn baary 2008 ve 2012 seimlerinde De-
mokrat Barak Obama da tekrarlad.
Birinci dnemin ilk iki ylnda baarsz olan ve 1994
Kongre Seimlerinde ounluu Cumhuriyeti Partiye
kaptran Clinton, yeniden kamuoyunun desteini nasl
ald? 1994 ylnda alnan kamuoyu yoklamalar, Ame-
rikan bakanlar iinde Clintonn en dk poplerlie

479
sahip olduunu gsteriyordu. Evet, Bakan ilk dnemin
son iki ylnda nasl toparland? Dole kampanyasn ba-
arszla iten faktrler nelerdi? Bu ve benzeri sorularn
cevabn ana hatlar ile inceleyelim.
1992de Beyaz Saraya gelen Clintonn ilk icraatla-
rndan birisi, homoseksellerin orduya alnmasn n-
leyen kurallar kaldrmas olmutu. Film ve televizyon
dizilerinde sunulan liberal Amerika imajnn dnda bir
gerek var: Amerikallar kltrel konularda genellikle
muhafazakrdr. New York, California, Boston gibi yer-
ler ile niversite ve sanat evrelerinde hkim olan libe-
ral dnceye ramen, lkenin ounluu muhafazakr
deer llerine baldr. Bu davran zelikle orta
Amerikada grrsnz. Clintonn bu ilk icraat De-
mokrat Partinin muhafazakr kanadnda da byk tepki
yaratt. Beyaz Saray lkede ayrmcla son vermek iin
bu politikay izlediini sylerken, muhafazakrlar ordu-
nun dier sivil kurumlardan farkl olduunu, zellikle
Deniz Kuvvetlerinde skk yaama tarznn problemler
yaratacan savunuyordu. ABC kanalnn 20/20 haber
programnda bir pilotun, Ben savaa gittiimde arkam-
da bir homosekselin oturmasn istemiyorum! demesi,
uzun sre komedyen ve karikatristlerin konusu oldu.
Partisinin liberal ve muhafazakr kanatlar arasnda
denge kurmak zorunda olan Clinton, kamuoyunun da
tepkisini gz nnde tutarak, Dont Ask, Dont Tell
politikas ile konuyu dondurdu. Bu kurala gre orduya
mracaat edenlere cinsel seimleri sorulmayacak, dola-
ys ile adaylar da cevap verme durumunda kalmayacak-
t. Zaman iinde tartma hararetini kaybetti, ama birok
Amerikal, Beyaz Saraya ekonomiyi rayna oturtma

480
sz ile gelen Clintonun ilk icraatna neden byle has-
sas bir konu ile baladn anlayamad.
1992 Seimlerinde Clinton herkesi kapsayan bir sa-
lk sigortas kanunu kartaca sz vermiti. Bakann
ei Hillary kurulan komisyonun bana getirildi. Konu
son derece zor ve karkt. lkedeki devlet ve zel has-
taneler ile doktorlar, ila firmalar, sigorta irketleri ve
milyonlarca vatanda yakndan ilgilendiriyordu. De-
iik karlar temsil eden gruplar tatmin edebilmek
elbette ki ok zor. Cumhuriyetiler bu politikann sos-
yalistletirilmi salk hizmeti yaratacan, bunun da
kapitalist sisteme ters dtn iddia etti. nanlarna
gre serbest piyasa kurallar, ekonominin dier dallarn-
da olduu gibi salk hizmetlerinin maliyetini de dre-
cekti. Taraflarn yaymlad binlerce sayfalk raporlarn
Kongre ve Senato temsilcilerince tam olarak okunduu-
nu zannetmiyorum. Neticede, Demokrat Partinin liberal
kanad ounluu bulamaynca konu ld. Hillary, ka-
dn ve ocuklar ilgilendiren konular ile yabanc lkeleri
kapsayan gezilere odaklanmaya balad.
1992 seimlerinde Clinton, i ve d borcu azaltmak
iin yllk geliri 100 bin dolarn zerinde olanlarn vergi-
sini arttracan sylemiti. Seildikten sonra bu politi-
ka dorultusunda vergiler artt. Clinton Texasta yapt
bir konumada: Belki de vergiyi biraz fazla arttrdm,
demekle Cumhuriyetilerin eline byk bir koz verdi.
1994 Kongre Seimlerine gelindiinde, Cumhuriyeti-
lerin televizyon reklamlar Clinton her problemin -
zmn vergi arttrmakta ve devleti bytmekte gren
klasik liberal olarak suluyordu. Milyonlarca dolara
mal olan bu 30 saniyelik politik hcumlar, vergi ke-

481
limesinden geleneksel olarak nefret eden Amerikallar
etkiledi.
Amerikada Kongre Temsilcilii Seimi her iki ylda,
Cumhurbakanl drt ve Senato Seimleri de alt ylda
bir yaplyor. 1994 Kongre Seimlerinde Cumhuriyeti-
ler Clintonn zel hayatn hedef alan konular da gn-
deme getirdi. 1992 seimlerinde Jennifer Flower isimli
bir arkc, Clinton evli ve Arkansas Valisi iken kendisi
ile iliki kurduunu iddia etmiti. Flower faktr o se-
imlerde etkin olmad. Beyaz Saraya geldikten sonra,
bu defa Paula Jones isimli, Arkansasta devlet memuru
olarak alan bir hanm da Clintonn vali iken kendisi
ile zorla iliki kurmak istediini iddia etti. Cumhuriyet-
ilerin finanse ettii avukat ile Bakan aleyhine tazminat
davas aan Jones, istedii neticeyi elde edemedi, ama
kamuoyunda Clintonn karakteri tartma konusu ya-
plm oldu.
Clintonn vali iken yasalar ineyerek emlaklk
yapan bir firma ile ilikisi olduu da iddia edildi. Basna
Whitewater skandal olarak geen olayda, mahkeme
delil yetersizliinden Clinton susuz bulsa da Cumhu-
riyetiler bu iddiay karakter unsuru ile birletirerek
kamuoyuna pompaladlar. Dnyann en fanatik antiko-
mnist insanlar olan Amerikal muhafazakrlar, Leni-
nist propaganda ilkesini takip ediyordu: amuru duva-
ra at, yapmazsa izi kalr.
1994deki Kongre Seimlerinde Cumhuriyeti
Partinin zaferi, Clintonn 1996 Genel Seimlerinde-
ki baarsna zemin hazrlad. Bakan, danman Dick
Morrisin tavsiyesi ile liberal izgisini merkeze kaydrp,
srarla byk devlet anlaynn sona erdiini vurgulama-

482
ya balad. kinci Bakan Al Gore liderliinde kurulan
komisyon, devlet harcamalarnn mmkn olduu kadar
kslmas iin kararlar ald. Bu ereve iinde Clinton,
Franklin Rooseveltin eseri olan sosyal devlet anlay-
na snr getiren yasay, Cumhuriyetilerin de destei
ile onaylad. Yeni politikaya gre, devletin finanse etti-
i yardm programlarna bal olan vatandalar be yl
iinde kendilerine i bulmak zorundayd. Partisinin libe-
ral kanadnn protestosuna ramen kamuoyundaki genel
eilimi iyi deerlendiren Beyaz Saray, Cumhuriyetile-
rin savunduu konulara sahip kmaya balad. Bu arada
ekonomi keyi dnmeye balamt. 1995de isizlik
orannda byk d olurken, mali borsa da tarihinde-
ki en iyi yllardan birisini yaad. Enflasyonun kontrol
altnda olmas yeni yatrmlar krkledi. Amerikann
dnya pazarlarna satt rn ve hizmetler rekor seviye-
ye ularken d bor %60 azaltld.
Clinton, geleneksel olarak Cumhuriyetilerin savu-
nuculuunu yapt law and order, yani kanun ve ni-
zam konularna da sahip kt. Byk ehirleri saran adi
sular nlemek iin 100 bin yeni polis devreye sokuldu.
Silah lobisinin protestosuna ramen, silah satmna yeni
kurallar getirildi. Bylece, tabanca almnda z gemi
kontrol iin belirli bir bekleme dnemi kabul edilirken,
ar otomatik silahlarn sat yasakland. Avclk ve spor
gayesi ile kullanlan lisansl silahlara dokunulmad.
Clinton, Amerikan tarihinde ilk defa genleri hedef
alan reklamlar durdurmalar iin byk sigara irketle-
rine bask yapt. Bu konuda kamuoyu byk ounlukla
Bakann arkasndayd. Muhafazakrlarn savunduu
klasik aile deerleri de Yeni Demokratlarn gnde-
mine girdi. Televizyonu dolduran kalitesiz, anari dolu

483
filmler aileleri doal olarak rahatsz ediyor. Clinton h-
kmeti kard yasa ile V-chip denilen, televizyon
iine yerletirilen ayarlayc ile ailelere istemedikleri
programlar ocuklarna seyrettirmeme imkn verdi.
ABC, NBC, CBS ve FOX yneticileri ile Beyaz Sarayda
yaplan toplant sonucunda haftada saat daha kaliteli
ocuk programlar yaplmas iin sz alnd.
Beyaz Saray kk devlet kavramn destekleme-
sine ramen eitim, evre kirlenmesi, salk hizmetleri
gibi vatandalar yakndan ilgilendiren konularda devlet
yardmnn devamn ngrd. Cumhuriyetiler bteyi
denkletirmek iin bu harcamalarn da ksnt kapsamna
alnmasn teklif edince, Demokratlara byk bir politik
silah verdiler. Televizyon ilanlar Cumhuriyetileri sade
vatandalar dnmeyen, egoist, souk kalpli, byk
irket lobilerinin maas olarak gsterdi. Clinton karak-
ter konusunu 180 derece tersine evirerek, rencilere
yaplan yardm kesmenin, evre kirlenmesine gz yum-
mann, emeklileri kapsamna alan sosyal sigortay buda-
mann karaktersizlik olduunu savundu ve Bakann
poplerlii yeniden artmaya balad.
Kongrede ounlua sahip Cumhuriyetilerin bte-
yi dengelemek iin yapt byk hata Bakann pop-
lerliini daha da arttrd. Taktiklerine gre, Clinton devlet
harcamalarnda derin kesintiler yapan nerilerini kabul
etmedii takdirde, bteyi onaylamayarak federal dev-
leti kapatacaklard. Teklif reddedilince Amerikan devleti
kapand. Memurlar maa alamad, mzeler, ktphane,
park ve direkt olarak merkezi devletin kontrolnde olan
dier hizmetler de durdu. Kamuoyu yoklamalar proble-
min douundan Cumhuriyetileri sorumlu tutunca, De-

484
mokrat Parti taktisyenleri Clinton sade vatandalarn
hakk iin mcadele eden politikac olarak takdim etti.
Amerikan politik yaps iinde ambalajlama ok
nemli bir faktrdr. Elbette ki paketlenen politikacnn
belirli yeteneklerinin olmas art. Ancak deiik ortam-
larda rastladm bilgili, drst insanlarn ambalajlanma
imknna sahip olmadklar iin politikaya giremediini
grdm. Kamuoyu yoklama uzmanlar, reklamclar, ko-
numa yazarlar Paketleme mekanizmasnn paralar
ve bu yaratclarn maliyeti milyonlarca dolar.
Clintonn ikinci seim dnemi iin yaplan hazr-
lk, politikada ambalajlanmann nasl yapldn gste-
ren arpc bir rnektir. Bakann seim hazrl iin
Dick Morris, kamuoyu uzmanlar Mark Penn ve Doug
Schoen kiralad. Bu iki ahs geimlerini toplumdaki
eilimleri deerlendirip, politikaclara tavsiyede buluna-
rak kazanan profesyoneller, ekipleri ile byk alveri
merkezlerinde, sokakta ve telefonda semenlerin istek,
endie ve gelecee dnk grlerini tespit ediyorlar.
Penn ve Schoen bu hazrlktan sonra Clintona ne eit
bir platformun semence kabul edileceini tavsiye etti.
Bulgularna gre ekonomi doru yoldayd ama vatan-
dalar uyuturucu madde kullanm, adi sular, evre
kirlenmesi, i gvenlii gibi konularda endie duyuyor-
du. Bu tavsiye ile Bakan sosyal problemlere sahip kt.
Uzmanlar hangi politik sloganlarn kitlede etkili oldu-
unu da lyor. rnein, Clintonn srekli kulland
21. yzyla kpr olmak istei, Penn ekibinin yapt
aratrma sonucu ortaya kan slogand.2

2. Time, 18 November 1996, s. 90.

485
 Clinton uzun boylu olmasna ramen fazla kilosu
nedeniyle ort ile kouya ktnda kameralara iyi g-
rnt vermiyordu; ksaca estetik meselesi. Uzmanlar
Bakann eofman alt giymesini nerdi. Seimlere
yaklaldnda 50 yandaki Demokrat Parti adaynn
yeniden ambalajlanmas byk lde tamamlanmt.
Dier Bakan aday Bob Dole byle bir ortamda yara
girdi.
Dole 73 yanda, II. Dnya Savanda sa kolundan
ar yaralanp yllarca tedavi grm, uzun zaman Sena-
to Bakanl yapan bir politikacyd. yi bir konumac
olmayan Cumhuriyeti Parti aday, yara giriinden bi-
tie kadar kamuoyu yoklamalarnda Clintonn ardnda
yer ald. Buna ramen o yanda sonuna kadar verdii
mcadeleyi takdir etmek lazm. Seime 96 saat kala, 2-3
saat uyku ile 19 eyalette konuma yapmas fark kapat-
maya yetmediyse de politik hayatn gururla tamamla-
masna yardmc oldu.
Dole kampanyasna heyecan getirmesi iin eski fut-
bol yldzlarndan Jack Kempi Bakan Yardmcs seti.
Her vatanda hedef alan %15lik vergi indirimi de eko-
nomik paketinin en arpc szyd. Her ocuk bana
ailelere ylda 500 dolarlk ek vergi indirimi de ngr-
lyordu.
Bu fikirler Cumhuriyetilerin kampanyasna dn-
len dinamizmi getirmedi. 12-15 Austos arasnda San
Diegoda yaplan parti kongresine gelindiinde Dole 20
puan arkada yaryordu. Parti kongreleri ana televizyon
kanallarnn akam saatlerinde veriliyor. 1996 Seim-
lerinde kanallar ilk defa bu sreyi her iki parti iin iki
saat ile snrlad. Zira gemi tecrbeler, sre uzadka

486
kanallarn seyirci kaybettiini gstermiti. Snrl sreyi
verimli ekilde kullanabilmek iin partiler en etkin ko-
numaclarn vitrine kard. Daha sonraki seimlerde
bu iki saatlik yayn kural deiti.
Eski Genel Kurmay Bakan Colin Powell ve Doleun
ei Elizabethin konumalar ilgi ile izlendi. Zenci Gene-
ral, Demokrat Partiye oy veren siyahlar Cumhuriyeti-
lerin ats altna davet etti. Bu ar zenci kesimde etkili
olmad. Zira Cumhuriyetilerin btede teklif ettii derin
kesintilerden ve kstlanan sosyal programlardan en faz-
la siyahlar etkilenmekte. Kk devlet kavramn savu-
nan yeni demokratlar kesintileri desteklemesine ramen,
bu srete yava gidilmesi taraftar. Mesela devletin i
bulamayan boanm anne ve ocuuna salk yardm
yapmaya devam etmesini istiyorlar. Cumhuriyetiler ise
bu destein zel hayr kurumlarnca salanmasn sa-
vunmakta.
Hatipler genellikle krsden konuur. Elizabeth
krsy terk edip dinleyicilerin arasna indi. Bir talk
show sunucusu gibi eline mikrofonu alp gler yzle,
espriler yaparak einin zelliklerinden bahsetti. kinci
Dnya Savanda lkesi iin savatn, kurduu vakf
ile zrl vatandalarn haklarn gelitirmek iin nasl
altn anlatt; %15lik vergi indiriminin ekonomiyi
canlandrp yeni yatrmlara yol aacan iddia etti.
Kongrenin son gn sahneye kan Doleun konu-
mas uzun ve dankt. retmen sendikalarna hcum
etmesi byk hatayd. Zira bu taktik demokratlarca
Doleun retmenlere kar duyarsz olduu eklinde
yorumland. Politika bu; her eyi lerek konuacak-
snz. Dole kongreyi takip eden gnlerde retmenlere

487
deil, politize olmu sendikalarna kar olduunu defa-
larca tekrar ettiyse de kendi neden olduu hasar dzelte-
medi. Doleun 1994 Kongre Seimlerinde Cumhuriyet-
ilere zafer getiren konular tekrar kullanmak istemesi
de hatayd. Politikada, gndemini kaybetmi konulara
tekrar sahip kmak olumlu netice vermiyor.
Doleun neden iyi ambalajlanamadn inceleye-
lim. Baz gzlemcilere gre adayn 73 yanda olmas
en byk problemdi. Bu yazar ya faktrne katlmyor.
Zira Ronald Reagan ilk seildiinde 69 yandayd -Be-
yaz Saraya gelen en yal bakan- ve ikinci dnem 73
yanda iken, 55 yandaki Demokrat Fritz Mondalee
kar koltuunu korudu. Ya unsuru her iki kampanyada
da konu olmamt. Televizyon tartmasnda Mondale
konuya deinmek isteyince Reagan: Rakibimin genlik
ve tecrbesizliini kampanyada istismar etmeyeceim,
diyerek, kamuoyunun byk sempatisini alp konuyu
geitirmiti. Eski aktrn kamera ve mikrofonu kullan-
ma sihri de ya faktrn gndemden silmiti.
Doleun konuma yazar Mari Will ve kamuoyu uz-
man Jack Hiltonun ikyet ettii konu, adayn mesajna
odaklanmamasyd. Dole bu disipline alamad iin
konumalar dankt. Ekonomiyi mi yoksa Clintonn
karakterini mi ele almas gerektii konusunda karar ve-
remedi. yi bir hatip olmad, konuurken kelimeleri
yuttuu iin de kitlede heyecan yaratamad. Uzmanlar-
na kzp, Ben bildiim ekilde konuacam! demesi,
morali zaten dk olan ekibine darbe olmutu.3
Demokrat ve Cumhuriyetiler arasndaki fark ka-
panmaynca Dole kampanyasnn, bu seimlerde etkisi

3. Newsweek, 18 November 1996, ss. 56-66

488
olmayan Ross Perota birlikte mcadele etme ars
yanlt. Kamuoyu bu giriimi Doleun zayfl olarak
yorumlad.
Demokrat Parti Kongresi 26-29 Austos arasn-
da Chicagoda yapld. ktidar partisi olmann verdii
imknlar ile Demokratlarn showu daha arpcyd. r-
nein, kongre devam ederken Clinton 21. Yzyl Exp-
ress ad verilen tren ile orta Amerikadan Chicagoya
geliyordu. Kongre salonundaki byk ekrana seyahatin-
den grntler ile gelen bakann, helikopter ile ehre
inii de ayr bir ovdu. Bu senaryo Demokrat Partiyi
destekleyen bir Hollywood film rejisr tarafndan d-
zenlenmi.
Kongrenin en etkin konumacs, bir at kazas sonu-
cunda fel olan, ekranlardan Spermen olarak tand-
mz Christopher Reevedi. Sahneye elektrikli iskemlesi
ile gelen Reeve konumasn bir parti ceketi giymeden
yapacan syledi. Zira devletin zrl vatandalara
yardm her iki partinin i birlii sonucu salanabilirdi.
Ancak bu ideal yaklama ramen, doal olarak kamuo-
yunda Demokratlarn bu konuda daha hassas olduu y-
nnde bir imaj yaratld. Cumhuriyeti Partiyi destek-
leyen radyo yorumcusu Rush Limbaugh, Reevee sayg
duymakla beraber, demokratlarca kullanlmasna izin
verdii iin kendisini eletirmiti.
Clintonn konuaca kongrenin son gn, Star der-
gisinin ortaya att haber ksa sre iin ok yaratt. 1994
yenilgisinden sonra Clintona poplerliini kazanmas
iin merkeze kayp, muhafazakr deer llerine sahip
kmasn tavsiye eden Dick Morris, evli olmasna ra-
men bir hayat kadn ile iliki kurmu. Hanm para iin

489
olay Stara aklaynca, iftin bulutuu otele gizlice
yerleen fotoraf skandal belgelemi. Resimler ya-
ymlannca Beyaz Sarayn basks ile Morris istifa etti.
Cumhuriyetilerin olay politik yatrma dntrme
gayretlerine ramen, kamuoyu yoklamalarnda Clinton
poplerliini korudu.
Clintonn konumasna gemeden nce, einin ver-
dii etkili performansndan da bahsetmek lazm. Kong-
reden nce bir kitap yaymlayan Hillary, Afrika atas-
znden ilham alarak eserine It Takes a Village to Raise a
Child (Bir ocuu Yetitirmek Btn Kyn Grevidir)
bal vermiti. Dole hi gerei yokken bu konuyu poli-
tikada kullanmak istemi, ocuu byten unsurun ky
deil, ailesi olduunu sylemiti. Kelimeleri yuttuu
iin de bu szleriyle toplum hayatnda ailenin nemini
vurgulamak istediini belirtememiti. Hillary konuma-
snda ocuun bymesinde ailenin roln altn izerek
vurguladktan sonra, ayn ocuun yetitii ortam da
byk bir aile olarak tanmlad. Bu evrede retmen,
komular, polis ve arkadalarn da nemli faktrler ol-
duunu syledikten sonra, Evet bir ocuu bytmek
btn kyn grevidir, dediinde kongre salonu uzun
sre alk ve sloganlarla inledi.
Clinton uzun konuan bir politikac. Her uzun konu-
ma danklk yaratr. Ama Bakann bu konumas iyi
yazlmt. Belirli fikirleri disiplin iinde datmadan
syledi. Mesela Cumhuriyetilerin teklif ettii %15lik
vergi indiriminin btede byk bir delik aacan,
aralarnda Nobel dl kazanm ekonomistlerin de
bulunduu bir heyetin bilimsel olarak bu gr kabul
etmediini her frsatta tekrarlad. Cumhuriyetiler tasar-
ruf amac ile Eitim Bakanln kapatp, sorumluluun

490
aile ve okul idarelerine verilmesini savunuyordu. Clin-
ton bu politikann lkenin eitim sistemi iin felaket ya-
ratacan iddia etti. Bu konu da kamuoyunda Bakann
Cumhuriyetilere nazaran eitime daha fazla nem ver-
dii algs yaratt. Liseden sonra iki yllk Community
Collegee gitmek isteyenlere devletin burs verecei sz
bu algy pekitirdi. Clinton konumasnda sk sk 21.
yzyla kpr olmak kavramn kulland. Bylece Dole
gemii, Clinton ise gelecei temsil eden liderler olarak
kamuoyuna takdim edildi.
Bakan ekonominin doru yolda olduunu rakam-
larla aklad. Drt yllk iktidar dneminde 10 milyon
yeni i yaratlm, d bor %60 azaltlrken birok yeni
iletme ekonomiye ve hizmet sektrne katlmt. nan-
cna gre, bu ekonomik politika kesintiye uramad
takdirde Amerika 21. yzyla gvenle girecekti.
Clinton ve Dole arasnda iki televizyon tartma-
s dzenlendi. Yoklamalara gre, grlerini maddeler
hlinde, datmadan sunan Bakan her iki oturumu da
kazand. Bu neticenin douunda Clintonn fotojenikli-
i de rol oynad.
Uzmanlar adaylarn televizyon tartmalarna hazr-
lannda nemli grevler yapyor. Clinton tartma iin
hazrlanrken, Doleu iyi tanyan eski Demokrat Senato
Bakan George Mitchell rakip olarak seildi. Senatoda
Dole ile yllarca tartm olan Mitchell, Cumhuriyeti
adayn Clintona sorabilecei sorular sordu. Bakan ce-
vap verirken uzmanlar Penn ve George Stephanopoulos
performansn lyordu. Clintona zelini ilgilendiren
sorulara cevap verirken kzmamasn tavsiye ettiler. Ba-
kan, Pennin hazrlad, ak oturumda vurgulamas ge-

491
reken konular ieren bir sayfalk raporu bir renci gibi
yourarak hazrland.4
Cumhuriyeti adayn hazrlanmasnda da eski aktr
Senatr Fred Thomson, Doleu soru yamuruna tuttu.
Ancak elinizde ambalajlanabilir mal olmaynca, bir ak-
trn koluu bile yardmc olmuyor.
Her politik kampanyann fanatikleri vardr. Merkezi
otorite tarafndan kontrol edilmesi zor olan bu valye-
ler, adaylarnn seimi iin kirli ilere bular. Yalan, de-
dikoduyu ve kanunlar inemeyi hedefe ulamak iin
mbah grrler; ksaca Makyeveli gnmze adapte
ederler. Dole kampanyas bu ynden de yara ald. Se-
imlere yakn, Beyaz Sarayda FBI grevlisi olarak a-
lm Garry Aldrich, Unlimited Access (Snrsz Giri)
isimli bir kitap yaymlad. ddiasna gre, Clinton y-
netimi altndaki Beyaz Saray moral knt iindeydi.
Homoseksel memurlar dularda cinsel ilikide bulunur-
ken, uyuturucu madde kullanmna gz yumuluyor ve
en nemlisi Clinton zaman zaman gizlice Beyaz Saray
terk edip, Marriott Otelinde gnl maceralar yayor-
du. Basn derhal olayn zerine gitti. Newsweek dergisi
muhabiri Michael Isikolfun yapt dedektif alma-
s sonunda ortaya kt ki, Aldrich kitabnda bahsettii
olaylar, Dole kampanyasn destekleyen David Brock
isimli tannmam bir yazardan duymu. ABC televizyo-
nunun saygn yorumcusu George Willin de -ki kendisi
Cumhuriyeti Partiyi destekler- olaya eilmesi sonunda
anlald ki, Brock, kendisi kaleme ald takdirde etkili
olmayacak bu iddialar, Beyaz Sarayda 2,5 yl alan
Aldrich yazarsa inandrc olur dncesi ile FBI elema-
nn kullanm.

4. Time, a.g.e. ss. 93-94. Newsweek, a.g.e. ss. 114-115.

492
 Dolea, 1994de Clintonn karakteri zerine yarat-
lan pheyi delillendirmesi iin tabanndan bask vard.
Paula Jones tarafndan Bakan aleyhine alan tazminat
davasn gndeme getirmesini istiyorlard. Ancak, Me-
redith Roberts isimli 63 yandaki hanmn basna yap-
t aklama, Cumhuriyetilerin moral kart oynamasn
engelledi. Robertsin basndan para almay reddederek
yapt aklamaya gre, 28 yl nce, Dole ilk einden
ayrlrken kendisi ile gnl maceras yaam. Dole olay
inkr etmedi. Roberts bu aklama ile amacnn, Doleun
iddia edildii gibi moral bir politikac olmadn gster-
mek olduunu syledi.5
Cumhuriyetilerin, Christian Coalition (Hristiyan
Koalisyonu) adl lobinin etkisi ile kamuoyunda destek
grmeyen, krtaj yasaklama politikas da demokratla-
rn zaferinde rol oynad. Kadn oylarnn ou Clintona
gitti.
5 Kasm seim sonular neticesi nceden bilinen
bir ma gibiydi. Clinton baarya gtren ana faktr
ekonominin iyi olmasyd. Amerikan seimlerini etkile-
yen en nemli unsur budur. 1980de Demokrat Jimmy
Cartern ikinci dnem seimini nleyen faktrler yk-
sek enflasyon, isizlik, yatrmlarda durgunluk ve uzun
benzin kuyruklaryd. Ronald Reagan, ambalajlama uz-
manlarnn da yardm ile bu problemlere sahip knca,
Cumhuriyetiler iki dnem Beyaz Saray kontrol etmi-
lerdi.
Reagann brakt ekonomi iyi olduu iin, 1988 se-
imlerini yardmcs George Bush kazand. 1990 Krfez
Savandan sonra Bushun poplerlik oran %90a k-

5. Time.a g.e. ss. 93-94.

493
mt, Amerikan tarihinde bir bakann sahip olduu en
yksek oran. Dolays ile 1992 seimlerinde Cumhuri-
yetilerin zaferine garanti gz ile baklyordu. Hatrla-
yalm, ekonomi kmaza girip isizlik artnca, seimleri
Clinton kazanmt.

2016 Seimleri
Amerikal siyasi yorumculara gre bu seim lke ta-
rihinin en ilgin seimlerinden birisi olacak. Bu satrlar
seimden dokuz ay nce yazyorum ve u anda Cumhu-
riyeti Partide Bakan adaynn kim olaca konusunda
bir belirsizlik var. Demokrat Partide Cumhurbakanl
adayl iin alt aday vard, yartan ekildi ve u
anda Hillary Clintonun adaylna kesin gz ile ba-
klyor. Sosyalist fikirleri ile tannan ikinci sradaki 74
yandaki aday Bernie Sandersin yara bir renk getir-
mesine ramen ipi gslemesinin zor olduu tahmin
ediliyor. nc aday eski Maryland Valisi OMalleyin
ise ans yok. Elbette ki bu uzun ve srprizlerle dolu bir
sre ve somut sonular n seimlerden sonra ortaya -
kacak.
Geen ay alt Demokrat adayn katld ak otu-
rumda Hillary Clinton tecrbesi, bilgisi ve gzel konu-
masyla ne kmt. Zaten aday da bu oturumdan
sonra yartan ekildi. Yan gstermese de Clinton 69
yana girecek; 1980de ayn yata Beyaz Saraya ge-
len Cumhuriyeti Ronald Reagann en yal bakan
unvann tekrar ederek. Bayan Clintonun ans kamu-
oyu tarafndan tannmas. ki dnem bakanlk yapan
einden dolay dnyann da aina olduu bir isim. Daha
sonra Demokrat Partinin New York senatr olarak g-

494
rev yapt. Obamann ilk dneminde Dileri Bakan ol-
duu iin yurt d politik aktrleri de yakndan tanyor.
Avukat olan politikacnn heyecan yaratan bir yn de
seildii takdirde Amerikann ilk kadn Cumhurbakan
olaca. Amerikallar her alanda bu ilkleri ok sever.
Obamann lkenin ilk Afrikal-Amerikal bakan ol-
masndan gurur duyan Amerikallar gibi. Elbette ki bu
ilkler ii bo bir kavram deil; mutlaka kalite unsuruy-
la birlemeli. Obama, Harvard Hukuk Fakltesi mezunu
baarl bir avukat olarak siyasete girdi. Demokrat Parti
iinde trnaklar ile kazyarak ykseldi, Hillary Clinton
gibi ar toplarla partinin bakan aday olabilmek iin
yart ve maratonu aln teri ile kazand; yani komplo
teorisyenlerinin iddia ettii gibi Amerikann dnyaya
irin grnmek iin tasarlad bir proje olarak deil.
Gelelim Cumhuriyeti Partiye. u anda Amerika ne-
fesini tutmu partideki aday yarn izliyor. 17 aday var.
lerinde en tannanlar, Bush ailesinin ikinci olu Jeb
Bush ve emlak kral milyarder Donalp Trump. Jeb Bush
son derece donuk, karizmas olmayan kt bir hatip. Ka-
muoyu aratrmalarnda %5-6 bandnda. Evet, politikada
adayn tannr olmas ok nemli ama o kiinin de baz
zelliklere sahip olmas gerekiyor. Bakalm nmzdeki
gnler neyi gsterecek; donuk Bush canlanabilecek mi
yoksa yar dnda m kalacak?
Ve byk srpriz Donald Trump. Dnya onu televiz-
yondaki rak programyla tanyor. Bush gibi kkl
bir aileden gelmese de yurt iinde ve dnda tannrl
var. Yakn bir tarihe kadar Amerikadaki gzellik yar-
masnn organize hakkna da sahipti; pop kltryle i
ie. Trump kampanyasnda tehlikeli ve blc bir slup-
la rklk yapyor. Economist, Aralk 2015 tarihli say-

495
snda Donald Trump, Fransz Ulusal Cephe Partisi lideri
rk Marine Le Pen ve ayn izgideki Macaristan Baba-
kan Victor Orban birlikte kapak yapt. zellikle Ame-
rikadaki 11 Eyll, 2001 saldrlarndan sonra Batda
slamofobinin arttn biliyorsunuz. Trump bu kart
oynuyor.
13 Kasm 2015de Pariste bir cumartesi akam ID
militanlar 129 kiiyi hunharca ldrm, 352 vatanda
da yaralamt; Fransa tarihindeki en byk terr saldr-
s. Bir anda Avrupada slam paranoyas tekrar alevlen-
di. Mesela Danimarkada bakent Kopenhagdan Parise
giden Air Francea ait bir uakta yolcu olarak bulunan
Mslman Fasl bir gen koltuunda dua ettikten son-
ra din bir film izlemeye balar. Yolculardan birisi kor-
kuyla genci pilotlara ikyet eder. Uak Danimarkann
Kastrup Havaalanna ani ini yapar, gen indirilir. Po-
lisin yapt aramada pheli bir nesneye rastlanmayn-
ca gen bir sonraki uakla Parise gnderilir. Bir rnek
de Amerikadan vereyim: Basnda yer alan habere gre,
7 Mays 2016 gn Philadelphiadan Syracuse kentine
gitmek iin Amerikan Havayollarna ait yolcu uana
binen talyan asll Ekonomi Profesr Guido Menzio
(40), kalktan hemen nce terrist sanlp uaktan in-
dirildi. Olay u: Pennsylvania niversitesinde Profesr
olan Menzio, davet edildii bir konferansa hazrlk yap-
mak iin uan kalkmasn beklerken not defterini -
karp matematik problemi zmeye balar. Menzionun
yannda oturan yal bir hanm gz ucuyla karmak ra-
kamlar, formlleri grnce onlar Arapa yazlan bir
metin zanneder ve durumu hosteslere bildirir. Basnda
kan resminden profesrn dank kvrck salar, b-
y ve pouya benzeyen atksyla sra d bir tip olduu

496
anlalyor. Arapa yaz ve d grnn yaratt alg
ile Menzio uaktan indirildi! Profesr, olayn asl re-
nilince pilotun ok utandn sylemiti. Elbette ki bu
ok sivri bir rnek ve asla btn Amerikan toplumuna
mal edilemez. Sadece n yarglarn hangi boyutlara ta-
nabileceini gstermek iin bu rnei verdim.
Geri Trump rk sylemlerine Paris saldrsndan
nce balamt ama Paris ve Amerikada yaanan ben-
zeri bir olay Trump kampanyasna resmen gaz verdi.
Emlak kral yarn ilk gnlerinde Amerikaya kaak
giren Meksikallar hedef almt. ddiasna gre Mek-
sika hkmeti su dosyas kabark vatandalarn kasten
Amerikaya postalyor, bunlar da hayatta kalabilmek iin
Yeni Dnyada her trl kanunsuz eyleme bavuruyor-
du. Emlakya gre, Meksika hkmeti bu vatandalar-
n kendi hapishanelerinde tutmas gerekirken masraftan
kurtulmak iin onlar komusuna yollamaktayd. Mthi
bir komplo teorisi. Elbette ki Trump aptal deil. Tezini
destekleyen birka rnek veriyor ve onlar genelletirerek
durmadan tekrar ediyor. 2015 ylnda San Franciscoda
gen bir Amerikal kadn, lkeye Meksikadan kaak
olarak giren bir adam tarafndan ldrld. Olay ok
byk tepki yaratt. Trump konunun stne atlad. Byle
son derece trajik bir olay genelletirmesi irkindi. Rush
Limbaugh ve Michael Savage gibi sa kanadn radikal
ve etkili radyo programclar konuyu srekli gndemde
tutarak Amerika-Meksika snrnn szgece dndn,
libolarn bundan sorumlu olduunu, sorunu ancak
sert tedbirler alabilecek Cumhuriyetilerin zebilecei-
ni ilemeye baladlar. Trump bu konuya da sahip kt.
zm nerisi a dyd: ki lke arasna duvar ek-
mek ve bunun maliyetini Meksika hkmetine detmek.

497
 lkeye kaak giren Meksikallarn byk bir ksm
Amerikallarn tercih etmedikleri ilerde alyor; tarla-
larda rn toplamak, yar at bakcs olarak almak,
otellerde, lokantalarda dk cretlerle ayak ileri yap-
mak gibi. Ve bu insanlar zaman zaman karlan af ya-
sasndan yararlanarak yasal hle gelip Amerikan devle-
tine vergi dyorlar. Televizyon kanallarnda grleri
alnan birok i adam, bu gmenler olmadan baz sek-
trlerde retim ve hizmet yapmann imknsz olduunu
sylyor.
Paris katliamndan sonra Trump, zaten 11 Eyll sal-
drlarndan beri Amerikada var olan slamofobi kartn
oynamaya balad ve eline en byk kozlardan birisini
Amerikan vatanda, ID sempatizan bir kar-koca ver-
di. 4 Aralk 2015de Californiaya bal San Bernardino
kentindeki engelliler merkezine dzenlenen bir saldr-
da 14 kii ldrld, 21 kii yaraland. Polis saldrgann
ayn merkezde alan Pakistan asll Amerikan vatan-
da Seyid Faruk ve ei Tavin Malik olduunu aklad.
Olay yle gelimi: Baz alma arkadalar Seyide
ID sempatizan olmasndan dolay kzyormu. Sal-
drgann ID lideri Ebubekir el Badadiye balln
ifade eden Twitter mesaj medyada yer ald. Olay gn
merkezde dzenlenen partide Seyid ve arkadalar din
konularda tartmlar. Merkezden hmla ayrlan gen
evine gider, Suudi asll ei ile silah kuanr, merkeze
gelip ortal kana bular. Saldrganlar kaarken polisin
dur ihtarna uymaynca ldrldler. FBI dedektifleri
iftin evinde yaptklar aramada 12 adet boru tipi bomba,
5 binin zerinde mermi ve bomba yapm malzemeleri
buldu.

498
 Olay kamuoyunda byk tepki yaratt. Trump,
Amerikaya gmen ya da turist olarak girmek isteyen
Mslmanlarn geici olarak durdurulmasn istedi. Be-
yaz Saray, Trumpn Mslman kart nerisini knad.
Barack Obamann Ulusal Gvenlik Danman Ren
Rhodes, Trumpn szlerinin Amerikan deerlerine ters
dtn vurgulad. Obamann szcs Josh Earnest
ise Trumpn halkn korkularyla oynad yorumu-
nu yapt. Amerikadaki Mslman toplumunun nde
gelen szclerinden Nihad Awad da siyasi hesaplarn
lkede din zgrln tehlikeye attn belirtti. Ona
gre IDin stratejisi, piyonlar sayesinde terr eylem-
leri dzenleyip Amerikan halk arasnda korku ve nefret
yaratmak ve sonuta lkedeki din zgrlne omak
sokmak. Amerikan-slam likileri Konseyi letiim Di-
rektr brahim Hooper da Trump Hitlere benzetip,
Akl banda bir dnemde olsak kampanyas biterdi.
Ama byle hastalkl bir ortamda ilgi ekiyor, demiti.
Trump bu sylemlerine ramen Cumhuriyeti Parti
semenleri arasnda poplaritesinin %35le ilk srada
olduunu grnce biraz daha gaza bast; belirli sayda
Suriyeli gmen almn onaylayan Obamay iddetle
eletirerek. Avrupa snrlarn zorlayan Mslman g-
menler arasnda gen erkeklerin de olduunu ve bunlarn
potansiyel birer terriste dnebileceini vurgulamak,
zaten terr dikeni zerinde oturan Amerikada etkili olu-
yor. Bu korkuyu tetikleyen nedenler var; ncelikle 11
Eyll saldrlar. 15 Nisan 2013de Boston Maratonunu
kana bulayan een asll Amerikan vatanda iki karde
de byk bir nefret ve korku yaratmt. Biti izgisine
yakn iki noktada anta ierisinde olan bombalarn pat-
lamas sonucu 3 Amerikal ld, 200n stnde insan

499
yaraland. Kamera kaytlarn inceleyen polis Tsarnaev
kardelerin katliam yaptklarn tespit etti. Aabey Ta-
merlan (26) polisle girdii silahl atmada ar yara-
land, kaldrld hastanede ld; yaral olarak kaan 19
yandaki kardei Cevher birka gn sonra yakaland.
Kardeler yllar nce Amerikaya g eden Mslman
bir ailenin ocuklar. Kk karde mahkemede bu ey-
lemi Amerikann Irak ve Afganistandaki varln pro-
testo etmek iin yaptklarn syledi. dam karar zehirli
ine ile yerine getirildi.
slamofobi u anda Trumpn en byk silah. Bu du-
rumdan Cumhuriyeti Partinin ar toplar son derece
rahatsz. Mesela Temsilciler Meclisi Bakan Cumhu-
riyeti Paul Ryan, Trumpn sylemlerinin partinin sa-
vunduu deerlere ters dtn ve bu politikann se-
imlerde Demokratlara yarayacan syledi. Bir dier
ileri gelen Henry Barbour da Trumpn sylemlerinin
Amerikan Cumhurbakan olmak isteyen birisine yak-
madn vurguluyor. Obamann Dileri Bakan John
Kerry de yle demiti: Genelde i siyasetin dnda
bulunuyorum. Fakat Trumpn syledikleri benim grev
alanm da ilgilendiriyor. Szleri Amerikay dnyaya
anlatmamz zorlatryor. ID, slam temsil etmiyor.
Dnyann her yerinde De kar duran cesur Msl-
manlar var. Trump Amerikann savunduu deerlere
ters eyler sylyor.
2015de Nobel Kimya dln alan, Kuzey Caro-
line niversitesinde retim yesi olan Profesr Aziz
Sancar konuyla ilgili olarak u yorumu yapmt:
ID bata olmak zere kendini szde slam ile z-
letiren baz terr rgtleri nedeniyle dnyadaki tm

500
Mslmanlarn thmet altnda braklmas, dlanmas
ya da potansiyel terrist muamelesi grmesi kabul edi-
lemez. Ben 1982 ylndan bu yana Amerikada yaayan
Mslman bir Trk olarak bu durumdan rahatszm. Son
olarak grdnz ite, ABD Bakan aday Donald Trump
kt ve: lkeye Mslmanlar alnmasn! dedi. Her ne
kadar ABD hkmeti kar ktn, kabul etmediini
sylese de ABD halknn yzde 50sinde bu dnce ta-
ban buldu. Yani sadece marjinal bir fikir olarak kalma-
d. Bir ekilde slamofobik, Mslman kart dnce-
ler destek bulabiliyor hl. Bu son derece tehlikeli bir
durum Ben ahsen bir ayrmclk yaamadm, nk
benim yaadm blge farkl kltrlere olan saygs ve
zgrlk tavrlaryla tannyor Ancak bu durum b-
tn Amerika iin geerli deil.6
Trump deiik lkelerden tepki grrken, Rus lide-
ri Putinin dosta yorumlarna muhatap oldu. Putine
gre bakan adaylar arasnda en akll aday Trump
idi. Trump da Amerikan basnnda Putine kuvvetli
bakan olduu iin vgler dzd. Bu arada Komnist
Kuzey Korede DPRK Today gazetesinde yaymlanan
editryal gr yazsnda, Trumpn zeki, ileri grl
bir politikac olduu ve seilmesinin Kuzey Kore iin iyi
olabilecei belirtildi. Trumpn, Amerikan askerlerinin
Gney Koreden ekilmesi taraftar olduunu sylemi
olmas bu yorumun nedeni olabilir. Aday, Japonya ve
Gney Korenin ekonomik bir g hline geldiklerini,
ordularn artk kendilerinin desteklemesini, bu nedenle
de Amerikan askerlerinin bu lkelerden ekilmesini sa-
vunuyor.

6. 20 Aralk, 2015, Sabah.

501
 Peki, ne olacak? Trumpn gazn alabilecek baka bir
aday ne kabilecek mi? Bu makalenin giriinde belirt-
tiim gibi, siz bu satrlar okurken seim oktan bitmi
olacak. Ama u zaman kesiti iinde Amerika heyecanla
Cumhuriyeti Partide yar kimin kazanacan bek-
liyor. Demokrat Hillary Clintonun karsna kim ka-
cak? kinci aamada ise iki partinin bakan adaylar ara-
sndaki mcadeleyi izleyeceiz.
Rush Limbaugh ve Michael Savagein radyo prog-
ramlarna telefonla katlan Cumhuriyeti parti meyilli
semenler Trumpn popler olmasnda u unsurun da
ok nemli olduunu vurguluyor: Trump ok zengin,
dolar milyarderi. Bu serveti binalar dikerek yapm.
Yani bir i nasl kotarlr, nasl ina edilir, nasl somut
neticeler alnr, bunu biliyor. Son yllarda Amerikann
havaalanlar, limanlar, kara yollar, ksacas altyapnn
onarlmas gerekiyor. Uzmanlar bunu sylyor, yaz-
yor. Irk sylemlerine taklmadan, baz semenler bu
hizmetlerin ancak Trump tarafndan yerine getirilebile-
ceine inanyor. Bu inanc destekleyen rnekler de var:
New York Belediyesi, Central Parkta ina etmeye al-
t buz pateni alann 20 milyon dolar zerinde harcama
yapmasna ramen 7 yldr yapamamt. Trump projeye
sahip kt ve sadece 3 ayda ve 3 milyon dolara alan ta-
mamlad. Trumpn binalar New York, Chicago, Miami,
Las Vegas ve dnyann dier ehirlerinde ykseliyor;
stanbulda da yok mu?
Politikann evrensel kurallarndan birisi, konjonkt-
rel duygusal dalgalarn ksa vadeli popler liderler yara-
tabilmesi. Dalga geip, akl hkim olunca farkl sonular
douyor. Bir rnek vereyim. 1950de Korede Kuzeyin
Gneye saldrmasyla sava balaynca, Bakan Harry

502
Truman, Amerikann Japonyada kurduu asker dikta-
trln komutan General Douglas MacArthuru G-
ney Koreye yollad. General, Kuzeyi geri pskrtt
ama inin devreye girmesiyle denge tekrar bozuldu.
Kuzey Koreyi, Pekin ve Moskovann kuklas olarak
gren MacArthur zm iin Trumana ine atom
bombas atlmasn teklif etti. Byk sorumsuzluktu. O
zaman in ile Sovyetler Birliinin aras henz alma-
m ve sonu yeni bir dnya sava olabilirdi. Truman
generali grevinden ald. Amerikaya dnen MacArthur,
New Yorkta krallar gibi karland. Belgesellerde gre-
bilirsiniz, sanki halk bir sava kahramann karlyor-
du. Gaza gelen General, Cumhuriyeti Partiden bakan
aday oldu. Kampanyasnn ilk aylarnda kamuoyu yok-
lamalarnda nde gidiyordu. Ancak zaman iinde Cum-
huriyetiler de Generalin fevri klarnn Amerikaya
zarar verecei konusunda bir gr olutu ve dier
aday, Amerikann Avrupadaki kuvvetlerinin komutan
Dwight Eisenhower partinin bakan aday olup, iki d-
nem Beyaz Saraya misafir oldu.
Bakanlk seiminden dokuz ay nce benim tahmi-
nim de Cumhuriyeti Partide akln hkim olaca ve
Trump dalgasnn geecei ynnde. Adaylardan kimin
ne kacan ise zaman gsterecek. Bir dier tahmi-
nim, bir ekilde Trump Cumhuriyetilerin Bakan aday
olsa bile seimi Hillary Clintonn kazanaca ynnde.
Trumpn sylemlerinden rahatsz olan baz Cumhuri-
yeti semenlerin bile Clintona oy vereceini zanne-
diyorum. Her iki tahminimde de yanlrsam canm sa
olsun, ben sadece yabanc bir gzlemciyim.
Ve 2 ubatta bakan adaylar arasnda Iowada yap-
lan ilk n seimde Cumhuriyeti Partide srpriz bir ge-

503
lime oldu. lke apndaki anketlerde ikinci srada g-
zken Teksas Senatr Ted Cruz, favori Donald Trump
4 puan geerek ne kt; %28-24. Demokratlarda ise
Clinton ve Sanders arasnda ba baa giden yar ok
kk bir farkla Hillary kazand; 49,8-49,6.
n seim, kazanan adaya byk bir ivme kazan-
dryor. 2008 seimlerinde Obama, Iowada Hillary
Clintona kar seimi kazandktan sonra bakanlk ya-
rnda emin admlarla yrmt. Partilerin ikinci n
seimi 9 ubatta New Hampshireda yaplacak.
Ve Trump, ikinci n seimi kazand. Cumhuriyeti
Partinin ileri gelenleri hl bir noktada yaanacak krl-
mayla yeni bir alternatifin doacan umut ediyor. ok,
Demokrat Partide yaand. Sanders 21 puanlk bir fark-
la Hillary Clinton yendi. Senatr en byk desteini
genlerden ve dar gelirli vatandalardan alyor. Demok-
ratik Sosyalizm gr, daralan ekonomide i bulabil-
me endiesi yaayan, burs borlarn nasl deyecekleri-
nin tela iinde olan genleri, toplumun tabannda sk-
an dar gelirlileri ve kapitalist elitlerin hegomanyasna
tepkili baz orta snf aydnlar etkiliyor. cretsiz salk
hizmeti, gelir dalmndaki eitsizlie radikal yasal de-
iimle son verilmesi gibi konular da bu kesimlere cazip
gelmekte. Sanders, skandinav lkelerinde uygulanan
demokratik sosyalizmi savunduunu sylyor. Dev-
letin yksek vergi toplayp, bunun karlnda cretsiz
eitim ve salk hizmeti sunmas. Amerikada halk vergi
kelimesinden nefret eder. Evet, Sandersin vaatleri be-
lirli kesimlerde ses buluyor ama makro seviyede lke-
nin kltryle atmakta. Clintonn ekibi, Sandersin
Politik Devrim olarak niteledii grlerini soyut

504
olarak tanmlayp, byk metropollerde yaplacak n
seimlerde adaylarnn stnlk salayacana inanyor.
Ve u anda Amerika nefesini tutmu seim yarn iz-
lemekte. Bilirsiniz byle ortamlarda sanki zaman durur;
doktora yapma srecinde de zamann hi gemediine
inanmak gibi.
1 Mart Sal gn 11 eyalette her iki partinin de n se-
imi yaplacak. O gne Super Tuesday deniliyor. Ge-
leneksel olarak, kazanan politikacnn partisinin bakan
aday olma yarnda byk lde n alyor. Bu b-
yk yar ncesinde Nevada eyaletindeki n seimi De-
mokrat Partide Hillary Clinton, Gney Carolinada ise
Donald Trump kazand. Bu sonu zerine Jeb Bush ya-
rtan ekildi. u anda yaplan yorumlar, Sper Saldan
da Hillary ve Trumpn galip kaca ve bakanlk sei-
minin bu adaylar arasnda geecei ynnde. Ama po-
litika bu, srprizlere ak bir sre. Bakalm Sal gn
ne olacak? Bu arada teknik bir bilgiyi yazaym; bu n
seimlerde bir galip ortaya kyor ama dier adaylar
da aldklar oy orannda parti delegesi kazanyor. Onun
iin iddial adaylar son eyalete kadar seime aslyor
delege saylarn arttrmak iin. Parti tzklerine gre,
Demokratlarda adayl kazanmak iin 2383, Cumhuri-
yetilerde ise 1237 delege toplamak gerekiyor. Yartan
galip kan aday, genel seimi de kazanp Cumhurbaka-
n olursa, partisinde delege says yksek dier adaylara
kabinesinde yer verebiliyor, parti btnln korumak
adna. Mesela 2008 seimlerinde Obama Bakan olunca,
en yakn rakibi Hillary Clinton D leri Bakan yap-
mt.

505
 lk kitabmzdaki Yzdeki Kan blmnde
Amerikann en eski rk rgtlerinden birisi olan Ku
Klux Klan (KKK)den bahsetmitik. rgtn eski li-
derlerinden David Duke, Mslman ve yabanc kart
aklamalar yapan Donald Trump desteklememenin
lkeye yaplan bir ihanet olacan syleyerek, radyo
programndan dinleyicilerine yle seslendi: Trumpn
adayln destekliyorum ve stratejik bir hareket olarak
ona oy verilmesini doru buluyorum. Umarm yapmas-
n umduumuz her eyi gerekletirir. zellikle Gney
eyaletlerindeki beyaz erkeklere seslenen Duke zetle
yle dedi: Aktif olun. stnzdeki rmcek alarn-
dan syrln. Trumpn seim merkezini arayp gnll
olarak aln. Sizinle ayn fikirde olan insanlarla tan-
acaksnz. Trump, (KKK) hakknda sorulan sorular
aptal oynayarak geitirmeye alt; Onlar tanm-
yorum, diyerek. Bu arada basnda yaymlanan bir an-
kete gre, Trumpa destek verenlerin %20si, Amerikan
Savann ardndan 1865de kleliin kaldrlm
olmasn doru bulmuyor. Bu insanlar rkten bir ne-
den daha var: Demografik almalar Afrikal-Amerikal
ve spanyol kkenli ailelerde, beyazlara kyasla dour-
ganlk orannn yksek olduunu gsteriyor ve bu trend
devam ettii takdirde 2044 ylnda Amerikada beyazlar
aznlkta kalacak. Irk gruplara gre byle bir tablonun
ortaya kmas Amerikan medeniyetinin sonu demek.
Bu srece bir de lkeye gelen gmenleri ekleyin; korku
daha da artyor. zellikle Demokrat Partinin liberalleri-
ne gre ise bu oulcu yap lkenin zenginlii, gc. Bu
tartma daha ok uzun yllar Amerikann gndemini
megul edecek gibi grnyor.

506
 Bandan beri Trumpn adaylndan byk rahat-
szlk duyan Cumhuriyeti Partinin ar toplar, basna
yansyan haberlere gre, lkede her kesime hitap ede-
bilecek yeni bir aday aray iindeymi. Bu gerekleir
mi? Ya da mevcut adaylardan birisi Trump Sal gn
yenebilir mi? Greceiz.
Ve Sper Salda Cumhuriyeti Partide korkulan
oldu, Trump 11 eyaletin 7sinde n seimi kazanrken,
rakipleri Texas Senatr Ted Cruz 3, Florida Senatr
Marco Rubio ise 1 eyalette kazand. Demokratlarn cep-
hesinde beklenen gerekleti; Clinton 7, Sanders ise 4
eyalette kazand. Trumpn zaferi zerine Twitterda,
Kanadaya m g etsek! yorumlar yapld. Seimi ta-
kip eden perembe gn, 2008de Obamaya kar Cum-
huriyetilerin aday olarak yaran ve kaybeden Mitt
Romney, Salt Lake Cityde Trump eletiren ok ar bir
konuma yapt. Partinin akil adamlar arasnda yer alan
eski adayn etkisi ilerleyen gnlerde grlecek. Romney,
Trump dnyay siyah ve beyaz olarak gren, yabanc
lkelerin politik aktrlerini tanmayan, grlerini onla-
ra dikte ettirebileceini zanneden sorumsuz, irketleri-
nin vergi beyannamelerini aklamayan sahtekr biri
olarak tanmlad. Anketlerin, Trumpn Clintona kar
ansnn olmadn gsterdiini vurgulayan eski Boston
Valisi, Cumhuriyetilerden dier eyaletlerde g oranla-
rna gre Ted Cruz ve Marco Rubioyu desteklemelerini,
parti kongresinde de bu iki adayn anlaarak Trumpa
kar cephe oluturmalarn istedi. Ayn gn Cumhuri-
yeti Partinin 60 kdemli yesi Trumpa kar sert bir
ortak mektup kaleme ald. Emlak kralnn sorumsuz
politikalarnn Amerikay gvensiz bir yer yapacan
vurgulayan kdemli politikaclar, Mitt Romney gibi, di-

507
er Cumhuriyeti adaylar Trumpa kar birlikte hareket
etmeye davet etti. Bu arada Sper Saldan sonra Clinton
toplam delege saysn 1052ye, Trump ise 319a yk-
seltti.
Trumpn radikal klar, dnyay bilen, gezen, di-
er kltrleri tanyan Amerikallar rahatsz ediyor. An-
cak unutmamak gerekiyor ki, basna yansyan bilgiye
gre, Amerikallarn sadece %15inin pasaportu var ve
birok vatanda dnya ile ilgilenmiyor bile. Onlar iin
nemli olan czdanlar ve devlete dedikleri vergilerin
israf edildii inanc. te byle bir ortamda Trump bir
protesto aday olarak ykseliyor. Bakalm bu rzgr et-
kisini daha ne kadar srdrecek?
Bu arada Amerikan basnnda, kamuoyunda ok ya-
ratan bir seviyesizlik rnei yaand. Marco Rubio bir
hafta nce: Donald Trump benden byk ve uzun
1.88 boyunda Bu doru Ama elleri 1,58 metre bo-
yundaki bir erkein elleri gibi! demiti. Rubio bylece
milyonlarca Amerikalnn izledii canl yaynda eller-
le penis arasnda var olduu sylenen paralellie refe-
rans yapm oldu. Trump, kampanyada ksa boylu olan
Marcodan Kk Marco diye bahsediyordu. Belki
de onun iin Florida senatr byle bir k yapmt.
Bir hafta sonra FOX Televizyonunda yaymlanan Cum-
huriyeti adaylarn katld programda Trump seviyeyi
iyice drd, Beni ellerimden vurdu. Bunu kimse yap-
mamt. u ellere bakn. Bu eller kk m? Ellerimden
bahsederken baka yerlerimin kk olduunu ima edi-
yor. Sizi temin ederim yle bir problem yok, diyerek.
Sosyal medyada, basnda, Aman Tanrm bu lkeyi bu
adamlar m ynetecek! tepkileri yer ald. Daily Beast
internet sitesi bu program Amerikan siyasi tarihinin en

508
aptalca, en ahlaksz ve en utan verici olay olarak nite-
ledi. Yorumcular, anket irketleri bu seviyesizliin Hil-
lary Clintona yarad konusunda ayn grteler.
Eyaletlerde n seimler devam ediyor, ancak bundan
sonra her bir eyaletin sonucunu yazmayp, her iki parti-
nin bakan aday kesinletikten sonra gerekleecek olan
byk yara odaklanacam.
12 Martta Bakanlk yarnda 48 yl sonra iddet
olaylar yaand. Trump konuma yapmak iin Chica-
godaki Illinois niversitesi Spor Salonuna gittiinde
10 bin taraftar onu bekliyordu. Salonda nceden pozis-
yon alan Trump kart gruplar, konumac daha podyu-
ma gelmeden pankartlar ap sloganlarla Trump pro-
testo etmeye balaynca bir anda ortalk kart. Taraflar
yumruk yumrua birbirine girdi. Polisin mdahalesi ol-
masa can kayb olabilirdi. Trumpn konumas gvenlik
gerekesi ile iptal edildi. Televizyon kanallar ve basn
bu grntlerin Amerikan siyasi yaamna glge dr-
dn vurguladlar. Yorumcular, Vietnam Savandan
beri ilk kez lkede bir parti mitinginde iddet yaand-
n hatrlatt. 1968 ylnda, gene Chicagoda bu defa
Demokratlarn kongresinde anari yaanmt. Sava
kart gruplar kongreyi basm ve Bakanlk seimini
Demokrat adayn kazanmas hlinde, Amerikann Viet-
nam Savan durduraca sz vermesini istemilerdi.
Olaylar gn srm, atmalar sokaa sramt.
Amerika bu tr militan klar sevmiyor. Demokrat
Parti o seimi kaybetti, Cumhuriyeti Richard Nixon,
bakan oldu. Bakalm bu seimde semenin bu eit
olaylara tepkisi ne olacak?

509
 Maysn ilk haftasnda Indianadaki n seimi Trump
kazannca tek rakibi Ted Cruz yartan ekildi. Cumhuri-
yeti Partinin baz ar toplar hl yazn yaplacak parti
kurultaynda Trumpa kar bir formln bulunabilece-
ini umut ediyor. Peki, bu nasl olacak? Delege oun-
luunu n seimlerde kazanarak kurultaya giden Trump,
tepeden inme projelerle nnn kesilmesine sessiz kalr
m? Semen iradesini kale almayan bir demokrasi olabi-
lir mi? Eski Cumhuriyeti bakanlardan George Bush ve
olu George W. Bush bakanlk yarnda Trumpa des-
tek vermeyeceklerini syledi. Yartan ekilen Jeb Bush
da destek vermez herhlde. Basnda, Trumpa kar ge-
nel seimde Hillaryye oy vereceini syleyen Cumhu-
riyeti politikaclarn demeleri yer alyor. Trump ise
elit Cumhuriyeti Partililere rest ekti; tabann kendisini
desteklediini ve bu ivmeyle seimi kazanacan syle-
yerek. u ana kadar ar toplardan bir tek oul Bushun
Bakan Yardmcs Dick Cheney, Trump destekleyece-
ini syledi. Parti iindeki bu karmaann nereye evrile-
ceini nmzdeki aylar gsterecek.
Bu arada The Rolling Stones grubu yapt basn ak-
lamasnda Trumpn kampanyasnda arklarn kullan-
mamasn istedi. Grubun 1969 hiti, You Cant Always
Get What You Want kampanyann mar hline getiren
Trump ekibi, arky kullanma izinlerinin olup olmad-
konusunda bir aklama yapmad. Daha nce Adele,
Steven Tyler ve Neil Young da Trump kampanyasnn
arklarn kullanmasna izin vermemilerdi.
Basnda Trumpn ykseli nedenlerini ciddi olarak
aratran yazlar kmaya balad. rnein Andrew Sul-
livan, New York Dergisinde yaymlanan America has
Never Been this Ripe for Tyranny (Amerika Tiranla

510
Hi Bu Kadar Hazr Olmamt) balkl yazsnda k-
reselleme olgusunun mavi yakal beyazlar nasl vur-
duuna dikkat ekmiti. Maliyetleri drmek iin re-
timlerini Amerikadan zellikle gelimekte olan lkelere
gtren kapitalistler, dk cretli yerli i gcn tercih
edince mavi yakal vatandalar isiz kald, evlerini, ara-
balarn sattlar, borlanarak yaamlarn srdryorlar.
Daha nce okuduunuz gibi bu konu 1992 seimlerinde
de youn olarak tartlmt, ama her iki parti de somut
olarak bu kesimin sorunlarna zm retemedi. Trump
da kapitalin yurt dna akn durduracan sylyor.
Bence bu gereki olmayan bir vaat. Evet, kapital yurt
dna gidiyor ama dk maliyetle retilen rnler uy-
gun fiyatlarla Amerikan tketicisine yansyor. Bu sorun
ok karmak. Siyah-beyaz deil, birok gri alan var
tartmada. Elbette ki politika bu ve kimse gri alandaki
sorunlar analitik olarak tartp zaman kaybetmek iste-
miyor.
Trumpa puan kazandran yle bir durum da var:
Amerikallar son yllarda lobilerin politika zerindeki
etkisini yksek sesle protesto etmekte. Byk irketlerin
karn gzeten lobiler adaylarn kampanyalarna maddi
destek verip, aznln menfaatini gzetiyor. Milyar-
der Trumpn ise kendi kampanyasn kendisi finanse et-
tii iin, lobilerin etkisi altnda kalmadan lke iin do-
ru olan yapacana inanlyor. Adayn serveti hakknda
deiik sylentiler vard. Forbes dergisi bu servetin 4
milyar dolar olduunu tahmin ediyordu. Mays aynda
Trumpn kampanya ofisinden yaplan aklamada em-
lak kralnn serveti 10 milyar dolar olarak akland.
Demokrat Partide Sanders de bu lobi hegemonyasn
ykmak iin akll bir strateji uygulad, sade vatandalar-

511
dan 5-25 dolar arasnda ba kabul ederek. Bu politika
zellikle genler arasnda byk ilgi grd ve Mays ay
itibar ile Sanders kampanyas btelerini 75 milyon do-
lar olarak aklad. Basna yansdna gre ayn dnem-
de Hillaryye 112 milyon dolar ba yaplm. Elbette ki
bu oranlar zaman iinde artacaktr.
Trumpn zellikle dar gelirli beyazlar arasnda onay
grmesinin bir nedeni de varlkl kiilerden alnan ver-
gilerin arttrlacan sylemesi. Programna gre, bekr
ve yllk geliri 25 bin dolarn altnda olan kiilerle, evli
olup 50 bin dolarn altnda gelire sahip iftlerden vergi
alnmayacakm.
Obama ynetiminin ranla yapt nkleer antlama-
y felket olarak deerlendiren Trump, bu politikann
ABDnin blgedeki en nemli mttefiki olan sraili
kstrdn sylyor. Demokratlarn Kba ile yeniden
diplomatik ilikiler kurmasna da kar kan aday, ok
eletirdii ID ile nasl mcadele edilecei konusunda
somut bir ey sylemiyor. Emlak kral d politika tec-
rbesizliini, Bakan Richard Nixon dneminin Di-
leri Bakan Henry Kissingerdan ald danmanlkla
gidermeye alyor. Bugn 92 yanda olan Kissinger
ile Trumpn hem telefonla hem de yz yze grtkleri
basna yansd. Bu danmanln sonucu mudur bilin-
mez, 18 Maysta Trump, seildii takdirde Kuzey Kore
ynetimi ile nkleer program konusunda grebilece-
ini syledi. Kba ile ilikilerin normallemesine kar
kan aday, Komnist Kuzey Kore ile grecek! Kam-
panya ortamlarnda dikkat ekmek iin byle sivri -
klar yaplabiliyor. Obama da seim ortamnda seildii
takdirde Amerikann Dmanlar ile grebileceini
sylemiti. Evet, Kba ve ran ile grt, ama Gney

512
Korenin protestosu ile de Kuzeyin diktatr Kim Jong-
Un ile grmedi. Demek ki oy uruna demokrasilerde
byle zikzaklar izilebiliyor.
Trump, Amerikan ordusunun eski ekipmanlarla ge-
miteki caydrclndan uzak olduunu ve bakan ol-
duu takdirde ordunun yenilenmesi iin byk bte
ayracan vaat ediyor. Bu konu, Demokratlar ile Cum-
huriyetiler arasndaki temel felsefi farklardan birisi-
dir. Demokratlar eitime, lkenin altyapsnn yenilen-
mesine nem verilmesini savunurken, Cumhuriyetiler
daha fazla asker harcama yaplmas taraftardr. 1980
seimlerinde Cumhuriyeti Ronald Reagan o mehur
Star Wars projesi ile oy istemiti. Sovyet fzeleri
Amerikay daha vurmadan, uzaya kurulacak bir merke-
zin o fzeleri etkisiz hle getirmesi. Proje uygulanmad.
Demokratlarn gvenlik konusunda yumuak oldukla-
r izlenimi olumasn, o iddia Cumhuriyetilere ait. Yok-
sa Demokratlar da dnyada Amerikan hegemonyasnn
devam iin gl ordu tezini savunuyor. Cumhuriyet-
ilerin bu konuda yapt birazck da felaket tellall.
nk Amerika bugn itibar ile Demokrat Bakan Ba-
rack Obama ynetiminde yllk 687 milyar dolar asker
harcamayla lkeler arasnda birinci srada. En yakn ta-
kipisi inin yllk asker harcamas 115 milyar dolar.
Trumpn, Amerikann dnyadaki ekonomik stn-
ln kaybettii iddias da bana felaket tellll gibi
geliyor. The Frightful Five (rktc Beli) denilen
bir kavram var. Bu kavram, Apple, Amazon, Facebo-
ok, Microsoft ve Google tanmlamak iin kullanlyor.
Bunlarn hepsinin merkezi Amerika ve bu irketler Yeni
Dnyann deerleri ve kltrn global boyutta temsil
ediyor. Sadece Amerikan deil, dnyann en iyi niver-

513
sitelerinden mezun olan insanlar burada almakta ve
bunlar bir ekilde ulusal devlet kavramnn sonunu ge-
tirecek dzeni temsil ediyorlar. Bu kitabmzn deiik
yerlerinde vurguladm gibi Amerika birok sektrde
dnya hkimiyetini kaybetti, ama bata asker harcama-
lar ve NASA olmak zere, rktc Beli gibi yk-
sek teknolojiye dayal alanlarda liderliini srdryor.
Belki de bunun iin Trumpn Yeniden Gl Amerika
sloganna, Hillary: Amerika zaten byk ve bu yapy
deiik etnik gruplar arasnda kaynamay devam ettire-
rek srdrebiliriz, ayrmclk yaparak deil! yorumuyla
kar kyor.
Mays 2016da i Partili Sadiq Khan Londrann ilk
Mslman Belediye Bakan seildi. Khann orta hlli
ailesi kendisi henz domadan Pakistandan ngiltereye
g etmi. Babas Londrada ofrlk yaparak ailesini
desteklemi. North London niversitesinde hukuk oku-
yan politikac 2005-2016 yllarnda i Partisi milletve-
kili olarak parlamentoda bulunmu. i Partisinin ik-
tidar dnemlerinde bakanlk da yapan Khan, Trump ile
ilgin bir polemie girmiti. Mslmanlarn Amerikaya
seyahat etmelerinin yasaklanmasn teklif eden Trumpa
bir gazeteci bu yasan Khan da kapsayp kapsamad-
n sorduunda bakan aday: Her zaman istisnai du-
rumlar olabilir, demiti. Khan ise: Donald Trumpn
slama ynelik cahil bak as sadece fanatiklerin ii-
ne yarar. Trump ve etrafndakiler Batnn deerlerinin
slam ile zt olduunu savunuyor. Ancak Londra seme-
ni bu grn yanl olduunu gsterdi, diyerek cevap-
lamt.
Cumhuriyeti Partide Maysn ikinci haftas nemli
bir gelime oldu. Trump, isminin kocaman harflerle ya-

514
zl olduu zel jeti ile Washington DCye gelip partinin
ileri gelenleriyle zel grmeler yapt. Basna yansyan
haberlere gre aday, sivri diline hkim olacan ve b-
tn Amerikallar kapsayan birletirici bir slup kullana-
ca szn vermi. Bu saatten sonra bu taktiin etkili
olup olmayacan zaman gsterecek. Bu grmelerden
nce Trumpa destek vermeyeceini aklayan Temsilci-
ler Meclisinin Cumhuriyeti Bakan Paul Ryan fikrini
deitirdi. Trump ile ortak dzenledikleri basn toplan-
tsnda Hillary Clintona kar birlikte alacaklarn
syledi. Politika bu. Ryan baz konulardaki gr ay-
rlklar srse de erhini koymasna ramen Trump dal-
gasn kabul etmi oluyor. Emlak kral seimi kazanrsa
Ryann devre d kalmamak iin bu pozisyonu ald
syleniyor. u an itibariyle, ar toplarn Trumpn n-
n kesmek iin kurultayda srpriz bir aday kartacakla-
r ihtimali zayflam durumda.
Seim kampanyas btn hzyla devam ederken Ba-
kan Obama, Trump isim vermeden ar ekilde eletirdi.
16 Maysta New Jerseydeki Rutgers niversitesinin
mezuniyet treninde konuan Obama: Mslmanla-
r aalamak deerlerimize ihanettir. Fanatiklere kar-
olan Mslman lkeleri bizden uzaklatrr. Cehalet
erdem deildir, dedi. nmzdeki aylarda Bakann
Trump daha ok hedef almas bekleniyor.
Daha nce incelediimiz iki seimde bel alt vurma-
nn rneklerini grmtk, zellikle de Bill Clintonn
ahsn hedef alan sulamalarda. Bakanl dneminde
Beyaz Saray stajyeri Monica Lewinsky ile yaad cin-
sel iliki skandal nedeniyle Kongrede ifade veren Bill,
yllardr ok sayda cinsel taciz sulamasyla kar kar-
ya kalmt. Juanita Broaddrick adl hemire 1999da,

515
Eski Bakann Arkansas Basavcs olduu dnemde
kendisine bir otelde tecavz ettiini ne srerek dava a-
m, ancak delil yetersizliinden dava dmt. Trump
aniden Bill Clinton kartn oynamaya balad, bu olay
tekrar gndeme getirerek. Belki, Bill aktif olarak einin
kampanyasna katlnca, Trump gemii kurcalayarak
Eski Bakan etkisizletirmek istemi olabilir. Mays
aynda Trump, FOX News kanalna verdii rportajda
kadn dman olduuna dair kan haberlere cevaben,
Bill Clintonun yaad onca probleme, yapt onca
eye bakn. Bir davada tehircilik, bir davada elle sarkn-
tlk ve tecavz! demiti. Demek ki Makyavel haklyd,
ktidara giden yolda her ey mbahtr, derken.
Seime 5 ay kala siyaset iyice snd ve birbiri ard-
na seim sonularna ynelik kamuoyu aratrmalar
yaymlanyor. ABC News ve Washington Post tarafn-
dan Martta dzenlenen ankette Clinton 9 puan fark ile
Trumpn nnde idi. Ayn kurulularn mays aynda
dzenledikleri ankette ise Trump %46, Hillary ise %44
bandnda. Cumhuriyetilerin ar toplarnn yava yava
da olsa Trump hazmetmeye balamalarnn bir gster-
gesi de bu. Ancak unutmayalm ki, partilerin kurultay-
lar ve adaylarn televizyon tartmalarndan sonra bu
rakamlar deiir.
Clinton 1 Haziranda San Diegoda yapt konuma-
da Trump ar ekilde eletirdi: Dnsenize Trump
gibi abuk fkelenen bir mizaca sahip olan insann elin-
de sadece Twitter hesab olmayacak, nkleer kodlar da
olacak. Onun parmaklarnn o nkleer dmenin yakn-
larnda olmasn ister misiniz? Trump da Twitterden
yapt aklamada: Hilekr Hillary Clintondan kt
bir performans. Beceriksizce tele-promterdan okuyor.

516
Bir bakan aday gibi durmuyor! dedi. Siyasi ortam ge-
riliyor ve nmzdeki gnlerde karlkl olarak bu ele-
tirilerin dozu artacak gibi.
Trumpn sivri davranlar hakl olarak eletiriliyor,
ancak Amerikan tarihinde deiik frekanslarda da olsa
bu tarz yaklamlarn rnekleri var. Trump farkl klan,
21. yzylda sivil toplum rgtlerinin, insan haklar ha-
reketinin, politik bilincin artt, etnik harmoninin toplu-
mun hemen hemen her kesiminde yaand bir dnem-
de yeniden gndeme gelmesi, gelebilmesi. Amerikann
nereden nereye geldiini anlamak iin ksa bir tarihi
yolculua kalm. Ksaca diyorum, nk bu nemli
konuyu her iki kitabmzda da deiik makalelerde ele
aldk. Gemite kendisini neredeyse peygamber ilan
eden bakan adaylar da olmutu. Leonard Jones ismin-
deki bir fanatik kendini lmsz ilan edip 1840tan
1860a kadar btn bakanlk seimlerine girmi ve ona
oy vermeyenlerin Tanr tarafndan cezalandrlacan
sylemiti. I. Dnya Savanda Beyaz Sarayda olan,
milletlerin kendi kaderini tayin hakk ilkesine ina-
nan Woodrow Wilson kat bir rkyd. Kendi prensibini
Haitide uygulamad. Bu kk Karayip lkesi 20 yl
Amerikann igalinde kald. Wilson, Beyaz Sarayda si-
yah alan brakmad gibi federal kurumlarda alan
siyah iilerin byk ksmn iten karttrd, kalanla-
rn tuvalet ve yemekhanelerini ayrd. Amerikann 30.
Bakan John Calvin Coolidge 1924te kard G-
men Yasas ile Uzakdoulular, Afrikallar ve Araplarn
lkeye geliini imknsz hle getirmiti. Coolidge da
Trump gibi Amerika Amerikal kalmal diyordu. II.
Dnya Sava srasnda Bakan olan Franklin Roosevelt
ise Pearl Harbor basknndan sonra, Californiadaki Ja-

517
pon asll vatandalarn potansiyel tehlike olarak grp
onlar Orta Amerikada kurulan toplama kamplarna
kapatmt. Neden? Amerika ile savata olan Japonlar,
Pasifik Okyanusunu ap Californiaya sahillerine -
karma yaparlarsa, bu Japon asll Amerikan vatandala-
r Amerikan ordusunu arkadan vurabilirler korkusu ile!
Unutmayalm, I. ve II. Dnya Savalarnda Amerika iin
savaan Afrikal-Amerikallarn mezarlar beyazlardan
farkl blgedeydi ve 1964e kadar Amerikann Gney
eyaletlerinde siyahlarn, beyazlarn kulland tuvaletleri
kullanmas bile yasakt.
Bakan Obama, haziran banda balayan ramazan
kutlad ve gene isim vermeden Trumpa gnderme yapt:
Bizi blen, inan zgrlmz ve vatandalk hakla-
rmz kstlayan tm grlere kar Amerikal Msl-
manlarn yanndaym.
Bu mesajdan birka gn sonra Trump gene rk bir
sylemle gndeme oturdu. Olay uydu: 2005 ylnda
Trump ve ortaklar New Yorkta adn tayan bir niver-
site kurdular. smi niversite ama kredit edilmi deil ve
genelde emlaklk zerine kurslar veren bir yap. Kurs-
larn creti -herhlde nemine gre olacak!- 1.500 dolar
ile 35.000 dolar arasnda deiiyordu. Baz renciler
derslerde kendilerine ait zel bilgilerin de istendii -han-
gi banka ile altklar, kredi kart limitleri gibi- gerek-
elerle bu gecekondu niversitesinden ikyeti oldular.
Okul ynetiminde yolsuzluklarn olduu haberleri de
yaygnd. Davalar ald ve 2010 ylnda bu yap kapla-
rn kapatt. Devam eden davalara bakan hkim Gonzalo
Curiel Haziran 2016da bu kuruluun ynetimini sulu
buldu. Trump, bizim popler deyiimizle zamanlama-
y manidar bulduu iin mi, yoksa rklk igds ile

518
mi, hkimin Meksika asll olduunu ve bu davada ta-
rafsz olamayacan iddia etti. Gonzalo Curielin ailesi
yllar nce Meksikadan g etmi ve kendisi Indianada
domu. Yahu zaten Amerikan Ryas denen olay
bu deil mi? Vatandalarn ounun ailesi -1855de
Almanyadan gelen Trumpn dede ve nenesi de dhil-
bir yerlerden Yeni Dnyaya gle gelmi. Trumpn bu
sulamas byk tepki toplad. Cumhuriyeti Partinin
ileri gelenlerinden, 1995-1999 dneminde Temsilciler
Meclisi Bakan olan Newt Gingrich, aday iddetle k-
nad.
Bu arada Trumpn kampanyasnda grevli olan erkek
alanlara kadnlardan daha fazla cret verdii ortaya
kt. Boston Globe gazetesinin haberine gre, kadnlar
aylk ortalama 4 bin 500 dolar, erkekler ise aylk ortala-
ma 6 bin dolar maa alyorlar. Clinton kampanyasnda
alan kadnlar ise aylk 3 bin 710 dolar maa alrken
erkekler 3 bin 760 dolar alyormu.
Amerikan seim klasiidir, ortamn en kzt anlar-
da bakan adaylar hakknda byk sansasyon yaratan
haberler ortaya atlr. Bu, adayn lisede iken geirdii
idari bir sorgulamadan, evlilik d doan ocuu oldu-
u iddiasna kadar uzanan bir yelpazedir. Sulamay ya-
pan gazete veya kitap bir sre yok satar. Sular durulur,
sulamann etkisi geer ama amaca ulalmtr; o kitap
veya gazete keyi dnmtr. Trkiyedeki gndemden
bunalp, Dnya neyle urayor biz neyle? dediiniz
zamanlarda bu satrlar hatrlayn; sper g olma iddia-
snda olan bir lkede de dandik konular ilgi ekiyor, hele
hele iin iinde seks skandal varsa. Haziran aynda Hil-
lary Clinton hedef alan Karakter Krizi isimli bir kitap
yaymland. Kitap daha piyasaya kmadan Amazonda

519
63 bin n sipari alarak zirveye kmt. Kitab yazan,
Bill Clinton dneminde Bakann zel korumalarndan
birisi olan Gary Byrne isimli eski bir gvenlikiymi.
ddiaya gre kibirli, fkeli bir insan olan Hillary sadece
Beyaz Saray personeline deil, Bakana da ulu orta fr-
a atarm. Hatta bir ara Gizli Servis, Bill Clinton ein-
den korumay bile dnm! Yazar, Bakan Clintonn
Beyaz Sarayda Monika Lewinsky dnda da ilikileri-
nin olduunu iddia ediyor. 1992 ve 1996 seimlerinde
de Bill Clinton hakknda kan bu eit haberleri oku-
dunuz. Daha nce de belirttiim gibi, Amerikallarn
byk ounluu zel hayatlarnda birok tecrbeyi
yaar, ama i bakan seimine geldiinde peygamber
gibi adam arar. Utah niversitesinden arkadam Da-
vid derdi ki: Fransada adaylarn zel hayatlar sorgu-
lanmaz. Rvet, mali yolsuzluk, vergi karma, makam
ktye kullanma gibi konularda ok hassastrlar. Biz ise
bu konulara ek olarak, adayn zel hayatn didiklemek-
ten byk zevk alrz. Dnsene bizde tabloid gazete-
lerde hl Elvis Presley Memphisde Grld balkl
haberler kyor ve bu gazeteler satabiliyor. Bu yorum
ok doru. Eski Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozy
(2007-2012), 2007deki Cumhurbakanl seimlerin-
de, Libyann eski patronu Muammer Kaddafiden 50
milyon Euro ba (baz gazeteler rvet diyor) ald
iddia edilmiti. Sarkozy, Libya eski istihbarat efi Mo-
ussa Koussa tarafndan Mediapart internet sitesinde ya-
ymlanan belgeyi sahte olduu gerekesiyle kuruluu
mahkemeye vermiti. 4 yl sren soruturmann ardn-
dan Haziran 2016da mahkeme belgenin sahte olmad-
na karar verdi. Bu haber, 2017de yaplacak seimlerde
yeniden Cumhurbakan aday olmak isteyen Sarkozy

520
aleyhinde gsterilere yol at. Seilip lyse Sarayna
oturan politikac, eini boayp, daha nce magazin der-
gilerinde plak fotoraflar yaymlanm talyan man-
ken, arkc Carla Bruni ile 3. evliliini yapt ve bu konu
Fransz kamuoyunda tepki yaratmad. Ama imdi o ka-
muoyu Rveti bakan istemiyoruz! sloganlaryla so-
kaklarda.
Biliyorum, eer bu detayda bu seimi incelemeye de-
vam edersek, daha nce ele aldmz iki seimden ok
daha fazla sayfay burada kullanacaz. Mmkn olduu
kadar konuyu daraltmaya alsam da hakikaten bu son
derece sra d bir olay; 240 yllk Amerikan tarihinde
ilk defa bir kadn aday bir partinin banda, dier kanatta
ise tamamen sra d bir kii Cumhuriyetilerin lideri.
Onun iin Amerika nefesini tutmu bu seimi izliyor.
Ve Bakan Obamadan Hillary Clintona beklenen
destek, adayn internet sitesinde yaymlanan video ara-
clyla kamuoyuna duyuruldu. Obama, ABD Bakan-
lnn zor bir i olduunu belirterek, Hillarynin bu
ii ok iyi yapacan biliyorum. Bu grev iin daha
nitelikli birinin olduunu sanmyorum, dedi. Obama,
Clintonn kendi bakanl dneminde Dileri Ba-
kanlndaki performansndan da vgyle bahsederek,
Onun yanndaym, heyecanlym ve Hillary iin kam-
panya yrtmeye sabrszlanyorum, diye ekledi. Dier
aday aday Bernie Sanders ise son ana kadar Clintona
n seimlerde kk sktrd, ancak yeterli delegeye ula-
amayp, Obamann da Demokratlarn Trumpa kar
birlemelerini istemesi zerine Hillaryye destek vere-
ceini aklad.

521
 Artk partilerin adaylar belli ve byk mcade-
le balyor. Bundan sonra sadece seim sonularn et-
kileyebilecek olaylar ele alacam, diye yazdktan 5
saat sonra, 12 Haziranda Floridann Orlando kentinde
Amerikan kamuoyunu sarsan terr olay gerekleti.
29 yanda, New York doumlu Afgan asll Amerikan
vatanda Omar Mateen, Orlandodaki ecinsellerin
mekn Pulse Clup basp 49 kiiyi ldrd, 53 kii-
yi yaralad. Mekn basan polis saldrgan ldrd. Bu
olay, 11 Eyll 2001den bu yana Amerikada dzenlenen
en kanl terr saldrs. Basn, olayn Amerika tarihinde
tek bir kii tarafndan gerekletirilen en lmcl silah-
l saldr olduunu yazd. Mateenin ailesi yllar nce
Afganistandan Amerikaya g etmi. Bir zel irkette
gvenliki olarak alan terrist, acil yardm hatt 911
arayarak IDe ballk yemini etmi ve 11 Eyll sald-
rlar ve Boston Maratonunu kana bulayan een asll
Tsarnnaev kardeleri vgyle anm. Terr rgt sald-
ry stlendi. Obama terr iddetle knayp, Bu sald-
r dini, cinsiyeti, etnik kkeni ne olursa olsun hepimize
yaplmtr, Amerikann deerlerine yaplmtr! dedi.
Bakan saldrnn Amerikada silah satn almann ne ka-
dar kolay olduunu gsterdiini, nlem alnmazsa okul-
larda, gece kulplerinde, meydanlarda, sinema salonla-
rnda bu tr saldrlarn nne geilemeyeceini vurgu-
lad. Hillary Clinton da bu terrn btn Amerikallar
hedef aldn syledi. Aday 13 Haziranda Clevelandda
yapt konumada milyonlarca Mslmann bu eit
olaylardan byk znt duyduunu, sorunun ancak
onlarla i birlii yaparak zlebileceinin altn iz-
di. Clinton, 11 Eyllde New York senatr olduunu,
Cumhuriyeti Bakan Bushun yapt ilk ilerden biri-

522
sinin New Yorkta bir camiyi ziyaret etmesini ve terre
kar Mslmanlarla birlik ars yapmasn vg ile
anlatt. Trump ise, Ben size dememi miydim! eda-
syla Twitterda: Radikal slam hakknda hakl ktm.
Tebrik istemiyorum. Sertlik ve uyanklk istiyorum.
Akll olmalyz! diye yazd. CNNe konuan aday, ey-
lemin, Beyaz Saraydaki mevcut ynetimin acziyetinden
kaynaklandn savunup, konumasnda radikal slam
terimini kullanmaktan kanan Obamay istifaya a-
rrken, Clintonn da radikal slamclara tepki gsterme-
sini istedi. Aday FOX Televizyonuna da u aklamay
yapt: Amerikada Orlando benzeri saldrlar dzenle-
me potansiyeli bulunan, nefret dolu insanlar var. Neden-
dir bilinmez, Mslman toplumu bu tip insanlar ihbar
etmiyor.
Bu olayla birlikte bir defa daha slam fobisi
Amerikada dalgalanacak. 300 milyon Amerikaldan
ayn saduyuyu beklemek elbette ki imknsz. Daha
nce yazdm gibi Trump bu korkuya oynuyor. zm
nerisini de yeniledi: Geici bir sre Amerikaya Ms-
lman gmen kabuln, ziyaretileri ve Mslman tu-
ristleri durdurmak. Bu arada katliama Amerikan-slam
likileri Konseyinden de tepki geldi. CAIR isimli rgt
bildirisinde: Bize kar nefret suu ilendiinde ecin-
sel rgtleri yanmzdayd, imdi de biz onlarla omuz
omuzayz, dedi.
Trumpn Amerikan kltrnn savunduu deerlere
ters gelen otoriter bir yan var. rnein, CBSe, Ms-
lmanlar filemenin terr nlemede atlacak adm-
lardan birisi, olduunu sylemesi, ya da Washington
Postta hakknda kan bir haberi beenmemesi zeri-
ne gazetenin basn toplantlarna akreditasyonunu iptal

523
etmesi gibi. Tepki olarak Postun Genel Yayn Ynet-
meni Martin Baron: Yaptmz habercilikten gurur
duyuyoruz ve bu yolda devam edeceiz, demiti. Was-
hington Post bu, Richard Nixon dneminde Watergate
skandaln ortaya karp, Amerikan tarihinde ilk defa
bir Cumhurbakannn istifa etmesine neden olan gaze-
te. Peki, bu kibirli aday halktan nasl destek alyor?
dediinizi duyar gibiyim. Demek ki olaanst durum-
larda akl tatile kabiliyor ve toplumun her kesiminden
ayn frekansta analitik dnce yetenei beklememek
lazm.
Orlando olay, anayasal bir hak olan silah edinme
konusunu tekrar gndeme getirdi. Obama, liberal bas-
k gruplar, liberal aydnlar, gazeteciler, Demokrat Parti
semeni otomatik ar silah satlarnn yasaklanmas-
n, dier silahlar satn alabilmek iin yaplan gvenlik
kontrolnn de arttrlmasn istiyor. Trump ise Ameri-
kallarn byk ak silaha sahip kyor ve onu sulula-
rn panzehri olarak gryor. Orlando terrnden 3 gn
sonra Atlantada konutuu mitingde, vatandan anaya-
sal hakkn kimsenin elinden alamayacan ve eer o
kulpte silah tayanlar da olsayd o kadar insann zarar
grmeyeceini sylediinde partililerinden byk destek
ald. Bu zihniyet Amerikay 19. yzyln Vahi Bat
ortamna geri gtrmez mi? Bu arada, Amerikann en
gl lobilerinden birisi olan National Rifle Association
(NRA-silah lobisi), Trump desteklediini aklad.
20 Haziranda Dileri Bakan John Kerry, Dulles
Blgesi Mslman gruplarn organize ettii iftara katld
ve Selamnaleykm diyerek balad konumasn-
da Mslman dnyasnn en kutsal ay ramazan kutla-
dklarn vurgulad. Mslmanlara kar nefret sylemi

524
retmenin terrist gruplarn karna olduunu syle-
yen Kerry: Amerika ile slam arasnda sanki bir sava
varm havas uyandrmaya alyorlar ki bu doru de-
ildir. Mslmanlar Amerikada zgrce yaar, dedi.
Farkl dinlerden temsilcilerin katld programda, ak-
am ezann Amerikan ordusunda grevli Mslman bir
asker okudu.
Son terr olayndan sonra Bloomberg kanalnn yap-
trd ankete gre Clintonn halk destei, Trumpn 12
puan nnde grnyor. Reuters haber ajansnn anketi-
ne gre fark 9, CBS kanalna gre ise 6 puan civarnda.
Washington Post gazetesi, Trumpn imajn olumsuz
bulduunu syleyen semenlerin orannn %70e ulat-
n yazyor. Unutmayalm, bu gstergeler seime kadar
daha ok deiir.
Bu seimde, temmuz aynda yaplan her iki partinin
kongrelerine deinmeyeceim. Dier iki seimde parti-
lerin bu etkinlii nasl bir ova dntrdn okudu-
nuz.
Temmuzda beyaz polislerle Afrikal-Amerikallar
arasndaki tansiyon bir defa daha patlad. Louisiana
eyaletine bal Baton Rougeda 5 Temmuzda Alton
Sterling polisle girdii tartmada vurularak hayatn
kaybetti. Sterling bir marketten kt srada polis tara-
fndan pheli bulunarak karga tulumba yere yatrlm
ve o arbede esnasnda gsnden vurularak ldrlm.
Bir gn sonra Minnesota eyaletine bal St. Paulda yine
bir baka siyah Philando Castile, arabasnn stop lam-
bas yanmad iin polis tarafndan durdurulur. Siyahi
srcnn bir hamlesini tehlike olarak alglayan polis
Catileyi drt kurunla ldrd.

525
 Bir anda byk ehirlerde protestolar patlad. Ancak
Dallastaki gsteri bir katliama dnt. Protesto alan-
nn evresinde yksek bir yere konulanan keskin nian-
c, sniper tfeiyle polislere ate at. 5 polis ld 11i
yaraland. atmada bombayla ldrlen siyahi saldr-
gann Micah Xavier isimli eski bir ABD askeri olduu
akland. Polis biri kadn pheliyi de gzaltna ald.
Keskin niancy tanyanlar, beyaz polis terrnden
ok etkilendiini, eylemi onun iin yaptn syledi-
ler. New York Post olay, SAVA bal ile Daily
News de AMERKA BLNM DEVLETLER
eklinde verdi. Saldry stlenen Black Power (Siyah
G) hareketi, ok daha fazlasnn gelecei tehdidinde
bulundu. Bu eit olaylar demokratik bir sivil toplum
hareketi olarak protesto eden Black Lives Matter (Siyah-
larn Can da nemlidir) yeleri de ABDnin ilk siyahi
bakan olan Obamaya Beyaz Sarayn nnde byk
tepki verdi.
Trump ve Clinton olay iddetle knadlar, ancak -
zm konusunda ayrtlar. Trump, bu olayn drst in-
sanlarn kendilerini korumak iin silah edinme haklarna
ksnt getirilmemesi gerektiini, Clinton ise kolay silah
edinmeye mutlaka bir kontrol sistemi getirilmesi tezini
savundu. Seime kadar iki aday arasnda yz yze
tane televizyon tartmas yaplacak ve eminim ki bu
konu tartmada arlk verilecek balklar arasnda yer
alacak. nk Amerikan kamuoyu iddet, terr, soygun
olaylarndan bkm durumda. Ve maalesef 8 Eyllde
iki bilim insanmz da Amerikann bu irkin yzn
ok byk bir bedel deyerek grdler. Boazii ni-
versitesi Ynetim Biliim Sistemleri Blm retim
Grevlisi Do. Dr. Osman Nuri Darcan (52) ve Yeditepe

526
niversitesinde retim Grevlisi olan Kvlcm Di-
ker (44), stanbulda evlenip balay iin ABDye gider.
Orlandoda, International Drive Caddesinde kaldk-
lar Wyndham Otelinin otoparkna taksi ile gelen ift,
arabadan inerken yanlarna baka bir otomobil yakla-
r, aratan inen kii silahn ekip Dikerin antasn
almak ister. Darcann kar koymas zerine saldrgan
silahn ateler. Darcan Hoca olay yerinde hayatn kay-
betti, ei yara almadan kurtuldu, saldrganlar da antay
alamadan kat. Trumpn mantna gre Darcan ifti
silahl olsayd byk trajedi nlenebilir miydi? Buras
silahn erken eken kovboyun hayatta kald 18. yzyl
Amerikas m?
New Yorkta 11 Eyll saldrlarnn 15. yl anma t-
renlerine katlan Hillary Clinton aniden rahatszlannca,
kz Chelseanin evinde istirahate ekildi. Kampanya-
sndan yaplan aklamada, bakan adaynn sabah saat
9.30da katld programda ar scaktan etkilendii
belirtildi. stirahatin ardndan kznn evini terk eden
Clinton, kendisini bekleyen gazetecilere: Muhteem
hissediyorum. Gzel bir New York gn, dedi. Bakan
aday 2012de daha ciddi bir rahatszlk yaamt. Ani-
den baylm, doktorlar bunu mide virs ve ar su kay-
bna balamt. Trump kampanyas bir sredir salk
sorunlar nedeniyle Clintonun etkili bir bakan olama-
yacann fsltsn yapyordu. Son olayda, Clintonun
neredeyse yere yapmaktan son anda korumalar sa-
yesinde kurtulduu grnts annda dnyaya yayld.
Ne kadar farkl bir dnyada yayoruz. Fransada 1789
Devriminin gerekletii haberi tara kentlerine
ayda ulam. Gnmzde bir haberi annda dnyaya ya-
yabiliyorsunuz. Bu olay Clintonu etkiler mi? Bir ekil-

527
de evet ama bunun derecesini seimde greceiz. u
anda yaplan btn yorumlar bir tahmin zerine kurulu.
u kadarn syleyeyim: Uzun bir sredir Amerikan se-
imlerini takip ediyorum ve ilk defa byle bir olaya ahit
oldum. Daha nce okuduunuz gibi 1996 seimlerinde
Cumhuriyetilerin aday Bob Dole, 73 yanda olmasna
ramen -ki lke tarihindeki en yal bakan adaylarndan
birisiydi- yar dimdik gtrd. Adaylarn kamuoyuna
fit imaj vermeleri iin basna spor yaparken ekilmi
resimleri, grntleri servis edilir. Amerikallar bu eit
ovlar sever. Buna Hollywood Sendromu da denilebilir.
Bugnlerde Amerikan basn Clintonn salk sorun-
larna odaklanm durumda. Doktorunun adayn zatrre
olduunu aklamasna ramen, kar kampta Clintonda
Parkinson hastalnn ilk belirtilerinin grld iddia-
s var. Bu kesim, kznn evinde dinlendikten sonra ga-
zetecilere konuann Clinton deil, dublr olduunu da
iddia ediyor! Bakalm bu konu hangi boyutlara tana-
cak. Clinton cephesi ksa zamanda toparlanmak zorun-
da, nk eyll sonunda televizyonda iki adayn canl
kapmas var.
Clinton rahatszlndan sonra yapt ilk konuma-
da epey toparlanm grnd. Bu ok kritik ortamda
Bakann ei Michelle Obama sahaya inerek Demokrat-
lara byk moral alad. Sakatlklar nedeniyle forvet-
te sknt eken bir futbol takmna, ara transferde nl
bir golcnn alnmas gibi bir ey bu. Temmuz ayndaki
parti kongresinde de ok etkili bir konuma yapan Ba-
yan Obama kamuoyunda popler. Kocas gibi Harvard
Hukuk Fakltesi mezunu olan Michelle, obeziteye kar-
yrtt kampanya ile halk arasnda ok seviliyor.
Virginiada yapt konumay dinledikten sonra tah-

528
minimi yapyorum: Tpk Hillary gibi, Michelle Obama
da einin ayak izlerini takip edip gelecekte Amerikan
politikasna damga vuracak. Demokrat Parti tabannn
bu byk potansiyeli cepheye iteceini iddetle tahmin
ediyorum.
18 Eyllde Amerika bir defa daha terr ensesinde
hissetti ve slamofobi canland. New York, Chelseada
bir kaldrmn kenarna braklan, ddkl tencere ieri-
sine yerletirilen bombann patlatlmasyla 29 kii yara-
land. Olayn phelisi 28 yandaki Afgan asll Ahmed
Han Rahimi, polisle girdii atmada yaral olarak ya-
kaland. Bir gn sonra Minnesotada bir alveri merke-
zinde 22 yanda Somali kkenli Dahir Adan, tekbir ge-
tirdikten sonra sekiz kiiyi baklad. Saldrgan, o srada
alveri merkezinde tesadfen bulunan bir polis tarafn-
dan vurularak ldrld. Trump kampanyasndan ima-
l bir slupla, Biz size terrn kaynan sylyoruz!
eklinde aklamalar geldi. Bu gelime Trumpa yardm-
c olabilir mi? Bugnlerde ba baa giden kamuoyu yok-
lamalarnda ibre Trumpa kayabilir mi? Clintonun sa-
lk durumu ve bu terr olaylarnn etkisini somut olarak
ancak seim sonularnda greceiz, nk u anda her
ey tahminden ibaret.
26 Eyllde iki bakan aday arasnda ilk televizyon tar-
tmas yapld. New Yorktaki Hofstra niversitesinde
dzenlenen, tm haber kanallar tarafndan canl ya-
ymlanan mnazara 90 dakika srd ve bir rekora imza
atarak 100 milyon kii tarafndan izlendi. Bu ovlarn
zellikle kararsz semenler zerinde byk bir etkisi
var. Bakan adaylar ekonomiden asayie, rk ayrmn-
dan kadn haklarna, IDden Iraka, Rusyadan rana
kadar uzanan konular tarttlar. Trump koyu sac bir

529
pozisyon sergilerken, Clinton, merkez -sol-liberal a-
dan konulara yaklat.
Clinton sadece st snfn deil, herkesin yararna
bir ekonomi ina edilmesini, yeni istihdamlar yaratla-
rak, gelir art ile orta snfn glendirmesini savundu.
Trump ise mevcut vergi sisteminin ve dzenlemelerin
Amerikan irketlerinin lkeden gitmesine neden olduu-
nu ileri srerek, stihdam kaynaklarmzn bizden aln-
masna engel olmalyz. Yzlerce irket iilerini karp
baka lkelere gidiyor, dedi. Clinton ise, Trumpn sun-
duu vergi sistemiyle ABDnin borcunun 5 trilyon dolar
artacan, 3 milyon kiinin iini kaybedebileceini ve
yeni bir ekonomik krizin yaanabileceini ne srd.
Irkln lkede hl nemli bir sorun olduuna dik-
kat eken Hillary, Toplumlar ve polis arasndaki gveni
yeniden ina etmek zorundayz, dedi. Silahlarn gen si-
yahlarn lmnn temel sebeplerinden birisi olduuna
dikkat eken Clinton, rakibini rklk yapmakla itham
etti. Sulamalar kabul etmeyen Trump, yllardr hem si-
yahlar hem de Hispaniklerle ok iyi ilikiler kurduunu
savundu. Clinton, kadnlara ynelik ayrmc aklamala-
ryla bilinen Trump kadn dman olmakla da itham
etti.
Irakn igaline en bandan beri kar olduunu vur-
gulayan Trump, bu politikann Orta Douyu kaosa s-
rklediini savundu. Clinton ise bunun gerek olmad-
n syledi. Obama ve Clintonn Iraktan ani k ka-
rarnn gvenlik a oluturduunu iddia eden Trump,
Asker kalsa IDin glenmesi engellenebilirdi, dedi.
Mnazara boyunca Trump, Clintonn szn 71
defa, Clinton ise 41 kez kesti. Bunun yorumunu ltfen

530
siz yapn. Tartmann hemen ardndan CNNin dzen-
ledii kamuoyu aratrmasna gre, semenlerin %62si
Clintonu, %27si ise Trump galip ilan etti.
Ekim aynda adaylar arasnda televizyonda iki tar-
tma daha yaplacak. Bakalm o rauntlarn galibi kim
olacak?
Ekimin ilk haftasnda Trump cephesi ciddi bir so-
runla karlat. Trumpn, yllar nce evli bir kadnla
yaad ilikiyi, mao bir slupla bir arkadana anlat-
masnn kaytlar bomba gibi basna dt. Aday nce
olay yalanlasa da ses kaydnn netlii karsnda, bunun
her erkek arasnda olabilecek bir konuma olduunu ile-
ri srd. kinci TV kapmas ncesi Trump kampanyas
hasar minimize etmek amacyla ilgin bir basn toplan-
ts dzenledi. Bill Clinton tarafndan taciz edildiini id-
dia eden drt kadn, Trumpla birlikte kameralarn nne
geti. Verilmek istenen mesaj uydu: Liberal Demokrat-
larn kadna saygs yoktur ve onlar bu konunun sadece
istismarn yaparlar. Toplant beklenen etkiyi yapmad,
nk yaran Bill deil, Hillary Clintond. Bu ara-
da, seviyenin ne kadar dtne dikkatinizi ekerim.
Trkn Trke gaz olmasn ama, seim zamanlarmz-
daki mthi rekabete, hakarete, sulamalara ramen,
Trkiyede konunun bu derece ayaa dtn ben
ahsen hatrlamyorum.
10 Ekimde, Minnesota eyaletindeki Washington
niversitesinde, televizyon ve radyodan 66 milyon ki-
inin izledii ikinci mnazara yapld. Olay anlatmaya-
cam. Adaylar 90 dakika, yazmzn bu noktasna kadar
kristalleen izgilerinde i ve d politika konularn tar-
ttlar. CNNin anketine gre, mnazaray izleyenlerin

531
%57si Clintonu, %34 ise Trumpn kazandn sy-
ledi.
Tartmay takip eden gnlerde, saylar on ikiye -
kan kadnlar basna Trumpn kendilerini taciz ettiini
syledi. Politika satran gibi; daha nce yarm azla da
olsa Trump destekleyeceini syleyen Cumhuriyeti
Partiden ABD Temsilciler Meclisi Bakan Paul Ryan,
desteini geri ektiini syledi. ki seim nce partisi-
nin bakan aday olmak iin yaran ve kaybeden Paul
Ryann, gelecekte tekrar bu srece dhil olma ihtimali
var. Herhlde, Bir zamanlar kadn dman Trump ne-
den desteklediniz? eklinde bir soruya muhatap olma-
mak iin yaplan bir hamle bu.
Seim gn olan 8 Kasma yirmi gn var, ama baz
yorumcular imdiden Hillaryyi Amerikann yeni ba-
kan olarak ilan etmi durumda.
Bu arada Trump kampanyas mthi bir darbe daha
ald. Trumpn 2004 ylnda, aktris ve pop arkcs Lin-
say Lohan iin yatakta iyi olduunu dnyorum
dedii ses kayd kamuoyunda yeni bir bomba etkisi
yapt. O yl Trump, liberal olarak bilinen radyocu Ho-
ward Stern ile bir rportaj yapm. Yayn balamadan,
ses kaydnn ak olduu fark edilmeden yaplan bir
yorum olmal bu. Bu szler, off the record ise zaten
yaymlanmamal; deilse 2004de deil de imdi aa
kmas ise epey manidar. Bugnlerde sadece kadn se-
menler arasnda yaplan anketlerde Hillarynin Trumpa
ezici bir stnl var. Hatta The Washington Post se-
imde Clintonn zaferini ilan etti. ok ilgin, u anda
kamuoyu Trumpn ahsnda ekillenen bel alt konular
tartyor. Grdmz gibi Bill Clintonun aday oldu-

532
u seimlerde de bu eit konular gndeme gelmi, ksa
sreli ok yaratm, ancak bugn Trumpa olan etkisi, o
zaman bu kadar olmamt; herhlde 8 Kasmdan sonra
cevap aranacak konulardan birisi de bu olmal. Bu sreci
izleyen, Ivy Leage niversitelerinde (8 elit niversite)
alan akademisyenlerin ne dndn ok merak
ediyorum. Acaba, Benim oyumla tabloid gazete okuyu-
cularnn oyu hi bir olur mu? Bu lke nereye gidiyor?
mu diyorlar, yoksa bu durumu demokratik srecin bir
enisi olarak m gryorlar?
19 Ekimde Las Vegastaki Nevada niversitesinde
bakan adaylar arasnda nc ve son mnazara ya-
pld. Bu ans iyi kullanmak isteyen Trump, aslnda ilk
yarm saat iyi performans gsterdi. Ancak yle bir hata
yapt ki, bu herhlde onun bakanlk yarn bitirecek.
zellikle son gnlerde kadnlarla olan diyalounu s-
rekli gndemde tutan basnla kavgal olan Trump, ba-
snn ayn hassasiyeti Bill Clintona gstermediinden
yaknp, seim srecinin adil artlarda yrmediine
defalarca vurgu yapmt. Mnazaray yneten tecrbeli
gazeteci Chris Wallacen, Seimi kaybederseniz so-
nucu kabul edecek misiniz? sorusuna, Zaman gelin-
ce bakacam, u anda beklemedeyim, demesi byk
tepki ald. Siyaset yorumcular, gazeteciler, politikaclar,
Amerikan politikas zerine alan akademisyenler, bu
hkmn Amerikan demokrasisine kar yaplan bir ha-
karet olduu noktasnda birletiler. Seime on dokuz
gn kala yaplan byle speklatif bir yorum, yenilgiye
imdiden mazeret aramak myd? u anda yarta geri
komasnn nedeni basn myd? 200 yldr kurumlaryla
iyi ileyen Amerikan demokrasisi, basnn liderliinde
Trumpa komplo mu hazrlyordu?

533
 Mnazarada Clinton daha sakin, devlet ve uluslarara-
s ilikiler tecrbesine sahip, kadn ve aznlklarn hak-
larn savunacak ciddi bir politikac imaj verdi. Mna-
zara sonras CNNin yapt ankete gre, Clinton %52,
Trump ise %39 olumlu oy ald. Peki, bu durumda oyun
bitti mi? Haberlere gre, ngilterede Hillarynin kaza-
naca zerine iddiaya girenlere bahis irketleri imdi-
den deme yapmaya balam.
Amerika ok ilgin bir lke. Yzlerce yldr deiik
lkelerden gelen insanlarn inanlar, kltrleri ile ekil-
lenen Yeni Dnyada mizah ve hogr tas olduka
yksek. Bu iki unsuru bu boyutta yaayan baka bir top-
lum var m bilmiyorum. Her drt ylda bir, New Yorktaki
Katolik Alfred E. Smith Vakfnn dzenledii ve bakan
adaylarnn da katld geleneksel bir yemek vardr. Bu
ylki toplantya 1.500 sekin New Yorklu, fert ba 3.000
dolar deyerek katld. Toplanan para vakfn yapt ha-
yr hizmetlerini finanse ediyor. Daha iki gn nceki m-
nazarada el dahi skmayan, birbirlerine ar ithamlarda
bulunan Hillary ve Trump, New York Kardinalinin sa
ve soluna oturup el sktlar, konumalarnda resmen
birbirleriyle grgr getiler, birbirlerinin esprilerine kah-
kahalarla gldler. Mesela Trump, Hillary yapt her
konuma karl cret alr. Herhlde para almadan yap-
t ilk konuma bu akamki, dedi. Trump kampanya
konumalarnda Hillarynin salk sorunlar olduunu,
uyuklayarak ve ilala ayakta kaldn, dolays ile Ba-
kan olamayacan sylyordu. Clinton cevap olarak,
Maalesef uykuma ara vererek buraya geldim, evet ila
da aldm, ismi hazrlk ve tecrbe dedi.
Seime on gn kala Clinton cephesini ok kt vuran
bir olay yaand. Olay ksaca yle: Clinton, Dileri

534
Bakan iken gvenli olan devletteki e-mail adresi yerine
kendi zel hesabn kullanm, konu basna yansynca
byk tepki domu, Clinton Kongredeki aratrma ko-
misyonuna saatlerce ifade vermiti. Komisyon Clintonu
dikkatsiz olmakla eletirmi ve dosya kapanmt. Olay-
lar hzla akt, Clinton Demokrat Parti Bakan aday oldu
ve seim arifesinde bu e-mail konusu tekrar gndeme
geldi. Clintonun Bakan iken Personel Mdr olarak
alan, aday olunca da kampanyasnda en yakn dan-
manlarndan birisi olan Huma Abedin isminde bir hanm
var. Basna yansyan bilgilere gre Clinton danmann
kz gibi gryor; o derece yaknlar. Huma, eski ABD
Kongre yesi olan Demokrat Partili Anthony Weiner
isimli sorunlu bir adamla evliydi. Sorun u: Weinerin
ukuruna dkn olmas ve 15 yandaki gen bir kz
seks ierikli mesaj ve grsellerle taciz etmekten FBI
soruturmas geirmesi. Bu srete Weiner ve Huma
ayrlm. Demokratlarn kampanyasn vuran olay, bu
soruturma srasnda Weinerin zel bilgisayarndan,
Clintonn Bakanken att baz e-maillerin de kmas.
Weinerin bu postaya o zamanki kars sayesinde ula-
t ak. Peki, gizli olmas gereken yazmalarn bir
sapn bilgisinde olmas Clinton ne kadar gvenli
bir aday yapar? Adalet Bakanlnn izniyle FBI Baka-
n James Comey, Clintonn mail soruturmasn tekrar
aacan aklad. Demokrat Partiden -zamanlamadan
dolay- byk tepki gelince, Adalet Bakanl sorutur-
mann 8 Kasm seiminden sonra balayacan aklad.
Trump kampanyas bu olaya can simidi gibi sarld. Son
gndr bu olay erevesinde Hillary Clinton hedefte.
Daha geen hafta Trumpn kadnlarla olan maceralar-
n konuan kamuoyu bir anda Clintonn gvenirlilii-

535
ni konumaya balad. Bu tarz olaylar kararsz semeni
ok etkiliyor. Geen hafta anketlerde 13 puan nde olan
Clinton, imdi Trumpla ba baa hle geldi. Seime sekiz
gn kala tahminler allak bullak oldu ve u anda Ameri-
ka nefesini tutmu seimi bekliyor; byk bir srpriz de
olabilir. Konutuum Amerikallar: ki ktden, gna-
h daha az olan kt kazanacak, diyorlar. Bakalm sal
gn hangi kt kazanacak.
Sal akam Amerika ve dnya byk bir srprizle
karlat. Btn seim srecinde anketlerde nde giden
Hillary Clinton, Donald Trumpa yenildi; emlak kral
70 yanda lkenin en yal seilmi 45. Bakan olarak
Beyaz Saraya geldi. Demek ki Amerikallar her eye
ramen, Trumpn daha az gnah olduuna inand.
Aslnda bu seimin drt kaybedeni var. Birincisi el-
bette ki Hillary Clinton ve Demokrat Parti. kincisi,
aralarnda Financial Times, Washington Post, New York
Times, Bloomberg TV, CBS, CNN, ABC gibi devlerin
de olduu basn ve yayn kurulular. Seimden bir gn
nce Newsweek dergisi Madame President bal ile
km, sonularn belli olmasndan sonra da 125 bin
dergiyi bayilerden toplatmt; tpk piyasaya yeni sr-
len bir otomobilin teknik arza nedeniyle geri arlmas
gibi. ki yz kadar basn ve yayn kuruluundan alt ta-
nesi Trump desteklemi ve sadece Los Angeles Times
Cumhuriyeti adayn kazanacan net bir ekilde iddia
etmiti. nc kaybeden anket irketleri. Hayret, me-
todoloji, sre okuma ve istatistiki yaklamn sosyal bi-
limlerde baaryla uyguland lkede byle bir yanlg
nasl olur? Seimden bir hafta nce yaymlanan on an-
ketten dokuzu, fark kapansa bile Clintonn ipi gsle-
yeceini tahmin etmiti. Ve drdnc kaybeden Cumhu-

536
riyeti partinin sekin elitleri. Yar baladnda parti-
lerinde 17 bakan aday vard. Cumhuriyeti egemenler
Trumpa hi ans vermemi, emlak kral yar kazann-
ca da onun neden Amerikaya uygun bir bakan olama-
yacan tartmt. Daha nce bahsettiim Temsilciler
Meclisi Bakan Cumhuriyeti Paul Ryann zikzaklarn
hatrlayn. Sac entelektellerin yayn organ National
Review, Trump aleyhinde zel saylar bile kartt. Bu
kanadn etkili kalemi George Will: mit ederim Clin-
ton o kadar ezici bir zafer kazanr ki, Cumhuriyetiler
Trump gibi bir adam nasl aday yaptk diye ders alrlar,
demiti. Seimden sonra 180 derece dn yapan Will
imdi Trumpn yannda yer alyor. Bu iktidar hrs ne
kadar gl bir motiftir Allahm!
Byle bir tablo karsnda benim gibi seim tahmi-
ninde yanlan amatr yorumcular mazur grrsnz
herhlde; profesyoneller tahmin yapt da ne oldu? Ox-
ford sonular bildi de biz mi bilemedik?
Seimden bir hafta sonra Hillary Clinton, seim kam-
panyasna mali bata bulunanlara yapt konumada:
Bu seimin neden baarya ulaamad konusunda pek
ok neden vardr. Ancak bizim analizimiz FBI Bakan
James Comeynin soruturmann (e-mail konusu) yeni-
den alacan ifade etmesinin, temelsiz ve zeminsiz
pheler oluturduu ynndedir, dedi. nmzdeki
gnlerde bu nedenler youn olarak tartlacak. u
kadarn syleyerek bitirmek istiyorum, Trump, isiz
Amerikallara verdii szleri tutabilecek mi? Kampanya
srasnda Amerikan yatrmlarnn lke dna gitmesine
izin vermeyeceini, Apple hedef alarak, O bilgisa-
yarlar artk inde deil Amerikada retilecek, bylece
vatandalarmza istihdam imkn doacak! demiti.

537
Apple, ine iilik ve ham madde maliyetini drmek
iin gidiyor ve bunun sonucu Amerikan tketicisi makul
fiyatlarda o bilgisayarlar alabiliyor. Trump, in rn-
lerine %45 gmrk vergisi uygulayacan sylyor.
Amerikann da in pazarna ihtiyac var. Peki, in de
Amerikan rnlerine yksek gmrk vergisi uygularsa
sonu ticaret sava olmaz m? Bu politikann her iki
lke tketicisi iin de kt olduunu grmek iin Lon-
don School of Economicsde doktora yapmak gerek-
miyor ki. Trumpn vergileri indirme sz de btede
byk bor yaratacak. Trump ise ekonomik byme ile
bu sorunun alacan iddia ediyor. 2016 Nobel ktisat
dln kazanan Harvard Profesr Oliver Hart bu
politikalarn byk bir sorumsuzluk olduunu ve isiz-
lii arttracan sylemekte. Bu konuda sadece zaman
kimin hakl olduunu gsterecek. Gerisi sadece tahmin.
Ve son olarak, seim sonular Amerikann byk
ehirlerinde protesto ediliyor. Benim Bakanm Deil!
slogan ile sokaa dklen zellikle genler, polisle a-
tyor, gzaltlar, gaz bombalar, yaralanmalar Bu
olaylar ksa bir sre daha devam edebilir. Neticede g-
venlik gleri nizam salayacaktr. Amerikan tarihinde
ve kurumsallam demokrasilerde protestolarla iktida-
rn deimediini gryoruz. Eer protestocular cidden
Trumptan kurtulmak istiyorsa, kitlelerle iyi iletiim
kuran, onlarn ekonomik sorunlarn anlayan ve somut
zm nerileri sunan, mikrofona hkim, zel hayat
dzgn, drst bir liderin arkasnda birleip 2020 seim-
lerinde Trumpla gremek durumundalar. Eer ener-
jilerini bu hedefe odaklayamazlarsa, 2024 ylna kadar
Trumpa katlanmak zorunda kalrlar.

538
 KAYNAKA

Amanda Little, Power Trip, (2009).

Andrew J.Bacevich, The Short American Century,
(2012).
Alan Brinkly, American History; Connecting With the
Past, (2011).
Alan Taylor, American Colonies; The Settling of
North America, (2002).
Alfred W. McCoy, The Politics of Heroin: CIA Comp-
licity in the Global Drug Trade, (1991).
Anne Zeman and Kate Kelly, Everything You Need To
About American History, (2005).
Carl Bernstein, All the Presidents Men, (1974).
Cara Ashrose and Bryna Waldman, The Very First
Americans, (1993).
Chrisanne Beckner, 100 African-Americans Who
Shaped American History, (1995).
David Halberstam, The Fifties, (1993).
David von Druhle, Triangle: The Fire That Changed
America, (2003).
Dominic Sandbrook, Mad as Hell: The Crisis of the
1970s and the Rise of the Populist Right, (2011).
Douglas A.Blackman, Slavery by Another Name:
Black Americans from Civil War to World War II, (2008).

539
 Eric Foner, Give Me Liberty!: An American History,
(2013).
Eric J.Hobsbauwn, The Age of Extremes: A History of
the World 1914-1991, (1994).
Frances K.Pohl, Framing America: A Social History
of American Art, (2012).
Garry Wills, Power: The Modern Presidency and the
National Security State, (1979).
Glenn Beck, Miracles and Massacres and Untold Sto-
ries of the Making of America, (2014).
Hampton Sides and Don Leslie, Blood and Thunder:
An Epic of the American West, (2006).
Henry Louis Gates Jr., Life Upon These Shores: Lo-
oking at African American History, 1513-2008, (2011).
H.W.Brands, American Dreams: The United States
Since 1945, (2009).
Ira Katznelson, Fear Itself: The New Deal and the
Origins of Our Time, (2013).
James W.Loewen, Lies My Teacher Told Me: Every-
thing Your American History Textbook Got Wrong,
(2007).
James P.Stoba, Bomb ugh, American History, (2012).
J.Stephen Lang, The Big Book of American Trivia,
(2011).
John F.Kenndy, Profiles in Courage, (1955).
John Grafton, The Declaration of Independence and
Other Great Documents of American History 1775-
1865, (2000).
540
 Odd Arne Westad, The Global Cold War: Third World
Interventions and the Making of Our Times, (2005).
Kenneth C.Davis, Dont Know Much About American
History, (2003).
Paul Johnson, A History of American People, (1999).
Paul Aron, Unsolved Mysteries of American History,
(1998).
Paul S.Boyer, American History: A Very Short Intro-
duction, (2012).
Roger Roth, The American Story: 100 True Tales from
American History, (2006).
Richard Slothin, Gunfighter Nation: The Myth of the
Frontier in Twentieth Century America, (1992).
Kay Moore and Daniel OLeary, If You Lived At The
Time of The American Revolution, (1998).
Manning Marable, Malcolm X: A life of Reinvention,
(2011).
Melvyn P.Leffler, Fort he Soul of Mankind: The Uni-
ted States, the Soviet Union and the Cold War, (2007).
Michael Dobbs, Six Months in 1945: FDR, Stalin,
Churchill and Truman from World War to Cold War,
(2012).
Nancy Gibbs, The Presidents Clup: Inside the Worlds
Most Exclusive Fraternity, (2012).
Seymour Morris Jr., American History Revised. 200
Startling Facts That Never Made It into the Textbook,
(2003).

541
 Susan Jacoby, Freethinkers: A History Of American
Secularism, (2004).
Stuart Murray, American Revolution, (2005).
Tim Weiner, A History of the FBI, (2012).
Todd Gitlin, The Sixties: Years of Hope, Days of Rage,
(2007).
Taylor Branch, Parting the Waters: Martin Luther
King and the Civil Rights Movement, (1988).
Thomas E. Mann, The Broken Branch: How Cong-
ress Is Failing America and How to Back on Get Track,
(2006).
Will Haygood, The Butler: A Witness to History,
(2013).

542