Você está na página 1de 8

Pablo Gonzlez Casanova

Cuentos indgenas

Miguel Len-Portilla (prlogo)

Cuarta edicin
Mxico
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto
de Investigaciones Histricas
2001
120 p.
(Serie Cultura Nhuatl - Monografas, 7)
ISBN 968-36-8964-7

Formato: PDF
Publicado en lnea: 17 de agosto de 2016
Disponible en:
http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/
cuentos_indigenas/iee.html

DR 2016, Universidad Nacional Autnoma de Mxico-Instituto de


Investigaciones Histricas. Se autoriza la reproduccin sin fines lucrativos,
siempre y cuando no se mutile o altere; se debe citar la fuente completa y su
direccin electrnica. De otra forma, requiere permiso previo por escrito de la
institucin. Direccin: Circuito Mtro. Mario de la Cueva s/n, Ciudad
Universitaria, Coyoacn, 04510. Ciudad de Mxico
HUEYMIZTLI HUAN TECUICUICA

E L LEN Y E L G R I L L O

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
Hueyi miztli ohuetztotaya, oyetaya, oncan ometen omocamic
otzicuin huan Tecuicuica ocotaya itic itecpancalco. Tetecuicuica
otentzicuin huan oquitzatzilli, oquilhui:
Ximonana! Amo xicholoya! Nehuatl nitzitziquitzin, zan
onicxico nopan otichocholo. Axan, quen ticchihuazque?
Nozo, quenin ticchihuazque?
Nicnequi axan tinechyectlaliliz notecpancalco.
Amo timitzyectlaliliz.
Amo? Ticyectlaliz huan tlamo tiquittazque.
Ya! T l e n tinechchihuilliz? huan ohuehuetzcac.
Quen ticnequi timitzyectlaliliz? Tlaxquitta, tocepan yazque.
T l e ! Mellac cualli!
Ahuelli, tiquitohua tehua, huan ta ticnequi tiquittazque zan
xiquito.
A qu tehuatl! Tiehue tipaxialohua!
Oyaque, oacique pan cente atlatli, oquito hueyi miztli:
Ta ticnequi nican ticualitacan, cualtitentzicuinican nehuatl
ica tehuatl.
Quen amo, xinechyecana.
Nitentzicuiniz, xinechontoca.
Otentzicuin hueyi miztli. Tecuicuica omotzico itech icuitlapil
huan i m n otentzicuin, ohuetzico ocachi hueca huan quilhua:
Nehua otimitzpanahui huan tiquitohua ocachi ti chi-
chicahua.
Nehuatl amo iqui niccahuaz! Tiquittazque occepa ica
totlacahuan!
Cualica! Quen tehua ticnequiz.
Oncan tecuicuica oquinotz cente yoyoliton, cuatlayacatl,
chilpan. Oncan oquinamiquito cente aaconton huan cente mimia-
huatl; no iqui oquinamiquito cente xixicoton quilhua:
Xinechnanamiqui.
Oncan hueyi miztli noiqui ye tlatlalhua, oquinamiquito cente
polo, cahauayo, cuacue; no oquinamiquito mazatl, oquinamiquito
cente yepatl, ye quilhua:
Xinechnanamiqui.

68
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E l len estaba echado, all estaba; luego se levant corriendo,
asustado y [mientras] el grillo estaba en su palacio. E l grillo brin-
c, le grit y le dijo:
Detente! No huyas!... Yo soy p e q u e i t o , pero supe resis-
tirte cuando me pisaste. Ahora, qu haremos?
Eso es, cmo hemos de arreglarlo?
Quiero que ahora mismo me compongas m i palacio.
No he de c o m p o n r t e l o .
Q u no? T lo c o m p o n d r s , y si no, ya nos veremos.
Bah! Qu me has de hacer? y se ri [el len]. C m o
quieres que yo te lo componga? Mira, v m o n o s juntos.
De veras que eres ocurrente!
No tienes que decir nada y si quieres veremos [quin gana],
nada m s habla!
Ah, q u t! Vamos a pasear.
Se fueron juntos y cuando llegaron a una barranca, dijo el
Len:
S i quieres aqu veremos [quin gana]; brinquemos juntos,
yo y t.
C m o no! Ve t delante!
Voy a saltar. Sigeme.
Salt el len, y el grillo colgse de su cola y cuando dio el
brinco [el grillo] cay ms adelante y le dijo:
Yo te pas! Y dices que eres ms fuerte.
Eso no lo dejar as! Veremos de nuevo con nuestra gente.
Est bueno! Como t quieras.
Entonces el grillo llam a todos los mosquitos, abejas y avis-
pas coloradas. Despus a un moscardn, a una avispa, [y] tam-
bin fue a ver a un abejorro [y a cada quien] le dijo:
Aydame!
Mientras, el len e m p e z t a m b i n a invitar [a otros anima-
les]; fue a ver a un burro, a un caballo, a u n buey; t a m b i n fue a
ver a u n venado; fue a ver a un zorrillo y entonces le dijo:
Aydanos.
Y dijo el zorrillo:

69
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
70 C U E N T O S INDGENAS

H u a n oquito yeyepatl:
Tlenon ticnequi ica timitznanamiquiz.
Oquito:
Nicnequi totehuitique ica occequin yolcame.
H u a n oconitoaya:
Zan ica nehuatl tlen quinequizique, zan xinechcahualli.
Oquito hueyi miztli:
Oya cualica!, ica tehuatl amo nomota.
Oncan ye oquitlatitlanili in tecuicuica:
Axcan ye ima tonamiquizque ixtlahuapa Ayohualco, huan
ompa ta ticnequi totehuizque. Ompa motaz aqui non tlaxixiliz.
Ompa xinechcha ica mo tlacahuan.
Oncan hueyi miztli oya canin oquitlalhui ica itlacahuan. Oacic.
Noca xitlacuacan.
Onca tlacuaticate icuac oquicaque tecuicuica ye otzatzic, qui-
milhua itlacahuan:
Ximehuaca, ye oecoc hueyi miztli aquin ica totehuizque.
Ornen, quinamicti. Oncan hueyi miztli ye oquipehualti mote-
hua huan tecuicuica zan tentzicuintinemi. I m n ye ocia, oquito
hueyi miztli:
A x a n ica totlacahuan ma totehuican, za tehuan amida tochi-
huilizque.
Oncan ohualmonamictaque m o t e h u a huan yeyepatl hueca
quimittatica huan ohuallaque nin yoyolcame nontlamini, opeque
quimini. I m n otzatzic hueyi miztli oquitzatzili, yeyepatl, quilhua:
Xihualehua, ye nechtlamiticate!
Oncan ye otzatzic yeyepatl:
Axcan notlacahuan, tiehue ticpalehuia! Ye quitlamiticate.
Oncan oya yeyepatl ica itlacahuan ipan occequin; oncan ohua-
laque itlacahuan Tecuicuica ipan yeyepatl huan nochtin itlaca-
huan yeyepatl omocuepque, omocuitlapiletiquetzque imixtlan
yoyolime huan hueliquimicxi. Oncan ohualaque nochtin yoyoli-
me impan huan oquinmiminque huan hueyi miztli ica occequin
ye oquintepayoloque quintehua. Oquito hueyi miztli:
A x a n xinechcahua! Ye onitlapolo! Timitzyectlaliliz motec-
pancalco! Totlazotlacan que teotl motlanahuatila.
Oquito tecuicuica:
Xicyectlali notecpancalco.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L LEN Y E L G R I L L O 71

En qu quieres que te ayude yo?


Dijo:
Quiero que vayamos a combatir con los d e m s animales.
Y le dijo:
Conmigo solo [basta] lo que quieran. Djamelo a m.
Dijo el len:
Estoy bien!, contigo no tengo miedo.
Ya entonces ret al grillo:
Lleg la hora de encontrarnos en el campo de Ayohualco;
si quieres, all combatiremos.
All se ver quin gana. E s p r a m e all con tu gente.
Entonces el len se dirigi al lugar donde haba estado con
su gente. Lleg.
Coman entretanto.
Cuando estaban comiendo, de repente oyeron que el grillo
llam a su gente y les dijo:
L e v n t e n s e , que ya lleg el len con quien vamos a com-
batir.
Se levant y fiie a su encuentro. Entonces el len e m p e z a
tirar zarpazos y el grillo nada ms brincaba de un lado a otro.
Cuando se cans, dijo al len:
Ahora combatamos con nuestra gente, pues nosotros solos
no nos haremos nada.
Luego se encontraron [sus ejrcitos] y entraron a combate y
el zorrillo desde lejos los vea y llegaron los animalitos que pican
con su aguijn y empezaron a picarles. Entonces grit el len,
llamando al zorrillo y dicindole:
Ven, que ya estn acabando conmigo!
Entonces grit t a m b i n el zorrillo a su gente:
Ahora, mi gente, vamos a defenderlo! Ya estn acabando
con l!
Entonces el zorrillo se dirigi con su tropa sobre los otros y
entonces se echaron todas las tropas del grillito sobre el zorrillo
y todos los soldados del zorrillito se volvieron con la cola levan-
tada, de espaldas a los animalitos, y se ventosearon con fuerza.
Entonces se echaron todos los insectos sobre ellos y los picaron y
al len y los d e m s ya los haban atarantado de tanto picarles.
Entonces dijo el len:

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
72 C U E N T O S INDGENAS

Hueyi miztli tlen oquichin oconan cuacuecuitlatl huan ocon-


tlali:
Ye otiquittac, zan nenca ye otinechcocolti. A x a n manto-
tlazotlacan que teotl quimotlanahuatilia huan man tlami nochi
quexquich oticpiaya ica ototehuitinemia.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
E L LEN Y E L G R I L L O 73

Ahora djame, ya perd! Te c o m p o n d r tu palacio! Am-


monos ahora como Dios manda!
Djole el grillito:
C o m p o n m i palacio!
L o que hizo el len fue coger una boiga de res y ponerla.
Y a viste, intil fue que me hicieras d a o . A m m o n o s ahora
como Dios manda y que termine todo cuanto tenamos por lo
que a n d b a m o s r i e n d o .

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html

Você também pode gostar