Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Qu Tt t Mi, 19/2/2015
cho Thi Khim & Tng Vi
Nh Ty Sn (1778-1802)
15/2/1771: Tt Tn Mo [3/2/1772]
Anh em Ty Sn c ba ngi l Nhc, L v Hu. T tin gc huyn Hng
Nguyn, Ngh An. Khong nm 1655-1657, ng t 4 i b bt vo Namnhn
dp cha Nguyn vt sng Gianh, nh ph bc B Chnhnh c p Nht
(tc thn An Kh) vng Ty Sn, ph Qui Ninh (nm 1819 i lm An Ty, Hoi
Nhn), pha ty huyn Tuy Vin, gn ngun sng Cn [sng Ba]. Trc l th s
ngun Phng Kiu, cch Tuy Vin 63.75 km [150 l TH]. C trng giao dch,
by [7] n Tr nh, Xun Vin, Tam Giang, Hng Thy, Trc Lm, V Bn,
i Tin. t ai bng phng v mu m, pha trn sng Ba my dm c
sch man. Cha l Phc, di nh t p Nht v p Kin Thnh (thn Ph Lc,
huyn Tuy Vin. (2)
2. i Nam Nht Thng Ch [NNTC], q. IX: Bnh nh; (1997), 3:33-
34, 39; NTLCB, I, 4: 1809-1820,1963:387 [Thng 8 K Mo, 19/9-
18/10/1819], i tn p Ty Sn thnh. An Ty]; NCBLT, q. XXX: Ngy
Ty,1ab; (Si Gn: 1970), tr. 6-9. T Ty Sn [An Kh] n th x/cng Qui
Nhn khong hn 60 cy s ng Quc l 19. Cn c lc u nm vng
ni Tr Lnh, M , ngun Phng Kiu tc thng lu sng Cn ( Rng
hay Ba). i v hng ty nam khong 20 cy s ti Bnh Kh, tc p Ty Sn,
qu c anh em Nguyn Nhc. i thm khong 28 cy s ti ng ba Quc l 1
tc Ph Phong. Quo tri, theo hng Bc 4 cy s l thnh Bnh nh c.
Quo mt, theo hng Nam 10 cy s ti Tuy Phc. T y c ng r vo
Qui Nhn. Ti Hng Thnh, c thp i, nhng tng Civa mt, Hong
o Thy, i Thm t Nc (H Ni : 1978), tr. 378-79
Khong nm 982, sau khi Indrapura b tn ph, vua Chm di v
Vijaya tc thnh Bn, Pht Th, Ch Bn hay ch Chm, cch Qui Nhn
26 cy s v hng ty bc. Xem thm Jean Yves Claeys, " Introduction
ltude de lAnnam et Champa ; " BAVH, XXI, Nos 1-2 (1-6/1926), pp. 30-4
[1-144].
Qui Nhn l trung tm Pht Gio quan trng, chu nh hng hai phi
Lm T v To ng thi mt Minh nh T Nguyn Thiu, cha Thp thp di
, Cc gio s Ki-t cng tng ti ging o qu c ca anh em Nguyn
Nhc; v c tin n m Nguyn Nhc " ra ti." Nm 1791, Quang Trung
tng nghi ng mt gio s u c Phm Hong hu.
nh Vng phong Loan lm Quc ph. Hai con Loan u ly cng cha.
Nm ht quyn hnh, thu m nn v cng giu cmt hin tng quen thuc,
tiu biu ca bt c x hi, chuyn chnh no, t c ch kim, ng qua Ty, qun
ch chuyn ch, hay dn ch tp trung, nh hng x hi ch ngha.Chin
dch h, p rui ti Trung Hoa t cui nm 2012 ca Tp Cn Bnh [Xi Jin-
ping], hay ci cch rung t trong thp nin 1950 ca Mao Nhun Chi, ng
Tiu Bnh, Chu n Lai ti Trung Hoa, hay Linov Nguyn Sinh Cn (1892-1969)
v ng Cng Sn Vit Nam [CSVN] t 1954 ti 1956 l nhng th d tiu biu
v in hnh ca truyn thng c ti, nhng lm quyn th bt nhn. (NTLTB,
XI: Du Tng thng, 1962:232; i Nam Lit Truyn Tin Bin [NLTTB], q.
VI: Nghch thn, gian thn, (bn dch Hu: 1993), 1:202-3; Cao T Thanh dch v
ch thch (H Ni: KHXH, 1995), s 219, tr 272).
Thi ph Phc Loan tm mi cch cho nh vng Thun hng lc, t ch
n chnh s.
Nguyn Phc Lun [cha Chng] b Phc Loan y vo lnh tht, ch c
phng thch cht ph ngy 24/10/1765, hng dng 33 tui. (NTLTB,
XI: Du Tng thng, 1962, 1:230-31 [230-49]) Hai em rut Lun l Chng Vn
tc Mo [con th ba V Vng] v Chng Hin c nhiu ngi chng Phc
Loan ng h. Nguyn Vn Nhc, chng hn, ng h Chng Vn. Trong khi ,
con trng V Vng, anh Lun cht trc V Vng, khi 33 tui. Nguyn
Chng, con Lun, cn qu nh (3 tui, sinh ngy 8/2/1762). NLTTB, (Hu: 1993),
1:54-55 [Mo tc Vn; Cung], 202-203 [Trng Phc Loan]; Thanh (1995), s
82 [Cung t Thnh], & 219 [TP Loan], tr 107, 270-272).
M Chng h Nguyn, con Nguyn Phc Trung, ngi lng Minh Linh, ph
Tha Thin (khng r c lin h gia tc vi nh cha hay chng), sau c truy
phong Hng t Hiu khang Hong hu (1738-1811), thng gi l T Cung.
Nhng theo tc gi S K i Nam Vit [SKVN] Chng V tnh rt ging cha,
ly nhiu v. Mt trong nhng v ca Chng V l ht, . sinh ra Chng v hai
ngi con trai khc. (5)
5. NCBLT, q. I, V (1993), 2:17-23, 82; NTLCB, I, 4:1809-1820,
1963:127 [cht ngy 30/10/1811 (K Su [14], thng 9 Tn Mi), th 74 tui);
PBTL, (1972), I:119; Annales annamites, S k i Nam Vit, [SKNV], (Si
Gn: 1974), tr 3-4.
Thng 7-8/1773, Loan git Nguyn Vn. Nguyn mt s tn tht ght Loan
sai Hn lm Ng nh Th v tri ph Trn Giai lm gi n ca Loan, v gi mo
th Loan gi Nguyn Nhc, ri ngoi ng. Tham mu T bt c, trnh ln
Chng c Vn. Vn yu cu cha Thun trng pht Loan. Loan ci l b vu co.
Cha Thun b qua. Loan nghi T l tc gi, bt git i. Li lm th t co Vn
thng ng vi gic lm phn. Nguyn Vn s trn n mt ngi cha. (SKNV,
1974:4-5) ; b Nguyn Hng bt, dm cht ph Tam Giang. Nm 1806, Gia
Long cp cho 50 [30] mu rung p n nui dng hi nh. (NTLTB, XI:
Du Tng thng, 1962, 1:242-43 [230-49]); NLTTB, (Hu: 1993), 1:54-55
[Mo tc Vn; Cung, np TPL khi qun Trnh n Trung nh H], 202-203
[Trng Phc Loan]; Thanh (1995), s 82 [Cung t Thnh], & 219 [TP Loan], tr
107, 270-272).
Thng 8-9/1773, Nguyn Nhc dng chiu bi ph Hong tn Dng lm
Minh ch, mang qun i nh khp ni. Ngi ng thi c cu: "Binh triu,
binh Quc ph [Loan]; binh , binh Hong tn." Binh "" tc "la ." Thng 11-
12/1773, Nhc chim Kin thnh. T xng l nht tri ch, cai tr hai huyn
Ph Ly v Bng Sn. Nguyn Thung lm nh tri ch, cai qun huyn Tuy
Vin. Huyn Kh lm tam, tri ch, coi vic binh lng. (5bis)
5bis. Ph Hoi Nhn thi T c gm Bng Sn (t M c, Qung
Ngi), ti Ph Ly (sau chia lm Ph M, Ph Ct). Huyn Tuy Vin [v Tuy
Phc] thuc ph An Nhn] (NNTC, q. IX: Bnh nh, (1997), 3:9-11)
Ngy 25/3/1775 thuyn Phc Thun (Du Tng) ti Bn Ngh, Gia nh.
Cha con Mc Thin T ti ly cho. Thun phong T lm c qun cng; con
T l Hong lm Chng c, Thng lm Cai c Thng thy, Din lm tham tng
cai c; v gi o Trn Giang, hu lo vic Cn Vng. (NTLTB, XII: Du
Tng, h, 1962:251-52)
Thng 3/1775, Nguyn Nhc chim Qung Nam. Trnh Sm cho lnh i
Trn th Phc nh Qung Nam. Ri rt binh v Thng Long. (CMCB, XLIV:22-
24, (H Ni: 1998), II:719-21; NNTC, VII: Qung Nam, (1997), 2:335 [331-400]
Thng 4/1775, Ng Phc giao cho Bi Th t gi Hu, chia binh hai o
nh Qung Nam. Ph c n Cu , bt sng m v v Thun. (PBTL (1972),
tr. 131) Ri ph c n Trung Sn.
Ng Phc vt ni Hi Vn, t n Trung Sn v x Cu (huyn Ha
Vinh) tin qun. Nhc sai L Ti v Tp nh chn nh Cm Sa (huyn Ha
Vinh). Theo L Qu n, qun Ty Sn nh chm hn lon; nhng k binh ca
Trnh th lin tc ym tr nhau, trn khng v. Tp nh thua chy. Nhc v L
Ti lui gi Bn Vn (Bn Tn, ranh gii H ng, Qung Nam, v Bnh Sn,
Qung Ngi). (CMCB, XLIV:22-24, (H Ni: 1998), II:719-21. NNTC, q. VII:
Qung Nam, (1997), 2:336, 341 (H ng, nay l Tam K) [331-400], q. VIII:
Qung Ngi, (1997), 2:403, 430).
Phc vo ng Qung Nam. (NTLTB, XII: Du Tng, h, 1962:253)
Thng 5/1775, Tp nh v L Ti bt c Phc Dng, mang v Hi An.
Tp nh mun git, nhng L Ti cn li. Nhc a ng cung Dng vo Qui
Nhn, g con gi l Th Hng cho Dng, mun lp Dng lm cha. Dng
khng ng . (NTLTB, XII: Du Tng, h, 1962:253-54) Nhc cng tm cch
ging ha vi Tng Phc Hp [Hip]. Nu ln danh ngha "cn vng": ph ng
cung Dng chng Trnh, nhng khng thnh cng. (NCBLT, q.XXX:Ngy Ty,
7a-b; (1970), tr 32-33)
Thng 6/1775, Nhc xin hng Ng Phc i ph vi qun Nguyn: Np t
ba ph Qung Ngha, Qui Ninh v Ph Yn, ng thi tnh nguyn lm tin phong
i nh Gia nh. Phc ng , sai Nguyn Hu Chnh em sc, c phong Nhc
lm Ty sn Hiu trng Trng tit Tng qunmt c hi cho Cng Chnh
m nhp cu lin lc, mn qun Ty Sn tr th ring..
Thng sau, Hip rt v gi Hn Khi; Tng Phc Ha gi t Cam.
Nhng qun Ty Sn nh bi Hip [Hp]. Nguyn Hu git cai i Nguyn Vn
Hin, bt c cai c Nguyn Khoa Kin (con Nguyn Khoa Thuyn). Cho L Ti
trn th Ph Yn. (NTLTB, XII: Du Tng, h, 1962:254; NLTTB (1852),
(1995), tr133, 134 [1777: Tng Phc Ha t t; (1995):135].
Uy danh vin tng tr Ty Sn vang di. Hai ngn on ao v ti iu binh
khin tng ca Nguyn Vn Bnh [Hu] khin Hong Ng Phc tin n
Chu , thuc a phn Bnh Sn [Qung Ngi], phong Nguyn Vn Bnh [Hu]
tc Ty sn hiu Tin phong Tng qun. (PBTL (1972), tr. 132. [PBTL, q. I, tr.
39, n3?]; NCBLT, XXX: Ngy Ty, 8a, 17b (1970), tr. 34-35 [ghi rng Nhc xin
cho Hu c phong tc ny], 72-73.
Thng 10 11/1775, v binh lnh b bnh, Ng Phc rt v Ph Xun. Trnh
Sm c Bi Th t gi Hu, Nguyn nh ng gi chu . Nguyn Nghim
xin ng b Qung Nam, triu nh khng nghe, nn b hai ph Thng Hoa v
in Bn, ko v Ph Xun. (PBTL (1972), tr. 133)
Thng 11-12/1775. lc lng ph Nguyn ni ln hai ph Thng Hoa, in
Bn, Qung Nam. Cm u l Nguyn Quyn (con th 14 Phc Khot), Nguyn
Xun (con th 17), vi Trng Phc T lm Mu ch. C khch bun l Tt b
tin gip . Nhc nh gn hai thng mi thng. Quyn mt tch [cht?] Qung
Nam. Xun chy vo Gia nh, (NCBLT,, q. XXX:8b; (1970), tr. 36-7; NLTTB,
(1993), 62-3; (1995):s 92 v 94, 115-16. PBTL khng ghi chi tit ny)
Dn i to. (NTLCB, XII: Du Tng, h, 1962:254-55) [
Ti Ph Yn, L Ti phn Ty Sn, ng theo nh Nguyn. Don Ngnh hay
Chu Vn Tip cng Hunh Chu [Nguyn Hunh c] dn 1,000 qun t ni Tr
Lang v u phc. (NTLTB, XII: Du Tng, h, 1962:255; NCBLT, q. 6, (Hu:
1993), II:108-9 [107-12]
Thng 12 1775-1/1776, Trnh Sm triu Ng Phc v bc. Bi Th t ln
thay. Qung Ngi (Chu b dch t). Nh vy, anh em Ty Sn li chim Qung
Nam. (CMCB, XLIV:28, (H Ni: 1998), II:725.
i Gia Long, hai cng thn Nguyn Vn Thnh v ng Trn Thng b
thanh trng khi u t vic L Cht t co h sc phong Hong Ng Phc lm
thn. Tuy nhin, trong hai v n ny, t th gia L Cht, L Vn Duyt ch l ph,
nguyn c chnh l vic k v gia Hong t m v Hong tn n, con Thi t
Cnh.
Thng 3-4/1776, Trnh Sm phong L Qu nlm tham th Thun Ha. (8)
8. NTLTB, XII: Du Tng, h, 1962:256; PBTL (1972); CMCB,
XLIII:34-35, (H Ni: 1998), II:697. Tc gi Vn i Lun Ng [hay Vn
i Lun Ng [Classified Talk from the Study] ang l Th lang Li b kim
Quc s Tng ti. Sau 6 thng lm Hip trn, tham tn qun c cho Bi Th
t Thun Ha. v kinh lm C mt s v, kim Chng ti ph. Nm 1778
thng Quyn ph s, Ngha Phi hu. Nm 1780, theo lnh Trnh Sm, lm n
bn c trn Sn Ty l Nguyn Khn ti mu vi Trnh Khi lm lon, theo
li vu co ca ng Th Hu v Huy qun cng Hong T L (HLNTC) Nm
1783, Thng th b Cng. 1784: Cht. S ng gp cho s hc Vit Nam
ca Bng Nhn n l iu qu hin nhin.
Nguyn Chng (cn c tn khc l Non, sau i thnh nh) cng khng a
L Ti, xin v Ba Ging, chiu tp binh m ng Sn. L Ti bn p Phc
Dng i Du Mt [Th Du Mt]. Nhng hm sau, 15/12/1776, Trng Phc
Dnh a tr li Si Gn. (NTLCB, I, 2:1788-1801, 1963:28; NTLTB, XII,
1962:264)
[TS 3] Thng Ba inh Du [8/4-6/5/1777], Nguyn Hu mang binh thuyn
vo nam truy dit qun Nguyn. Tn chnh vng Phc Dng c L Ti gi Si
Gn, ring mnh ti gi Trn Bin. B binh Ty Sn dng thng o ph qun
Ph tit ch Nguyn Cu Tun, v Chng trng Nguyn i L. L Ti
chng li thy qun Ty Sn Si Gn cng b bt li. Phc Dng t Trn
Bin tr li Si Gn. Vi ngy sau, Ty Sn n nh. L Ti dng Ngha Ha
qun, thng vi trn Hc Mn. Sau rt v Si Gn v tng lm vin qun l
qun ng Sn. Ty Sn ui theo. L Ti thua chy v Ba Ging, b qun ng
Sn git. Tn chnh vng chy v gi Tranh Giang (sng Chanh, Gia nh).
Thng 9/1777, Tn Chnh Vng Dng v hng ti Ba Vit [Vt], thn Phc
Hnh, l s huyn Tn Minh. Tng Phc Ha b git [t t] y. Ngy
19/9/1777 [Tn Hi, 18/8 inh Du], hay 18/9/1777 [Canh Tut, 17/8 inh Du].
Tn Chnh Vng Dng b x t. Nm 1806, Gia Long ch truy phong lm Mc
Vng..(10)
10. NNTC, q. XXIX: Vnh Long, (1997), 5:145: NTLTB, XII,
1962:263 [259-63]; NLTTB, Thanh (1995), tr 112, 114n26)
D. Chn i bo th mi l i ngha.
4. Ngy 28/2/1780, Chng ln ngi ln th hai, xng Cha (An Nam Quc
Vng?) Gia nh thnh (Si Gn). Dng n i Vit quc, Nguyn Cha,
Vnh trn chi bo do Nguyn Phc Chu (1692-1725) ch ra, lm vt bu truyn
ngi. Phong Thanh Nhn lm Ngoi Hu Ph Chnh Thng tng cng. (15)
15. NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:33; NCBLT, q. 27 (Hu: 1993), 2:468-69 [467-
70]; 452-57 [L Vn Qun], [458-60 [Nguyn Vn Thy], 461-62 [Lu Phc Tng].
Nm 1835, Minh Mng tuyn b vi Phan Huy Thc, ngi son Thc Lc,
rng Thanh Nhn phm nhng li sau: t sng ngi, bn cht n b c thai;
tin lng gi c; thm ch ngy gi cha Nguyn Chng cng khng cho tin,
khin Chng phi cm o ly tin cng l; hay trong ni, c lm phn, mc ni
vi Ty Sn. Chng dit i, bng khng bit u khng thnh Trnh Kim th hai.
(18)
18. NTLCB, II, 16: 1835, 1966:74. Thng tin ny cng c ghi li trong Lit truyn,
mc Thanh Nhn, q 27.
Thng 2-3/1782, Chng sai Gim qun trung dinh Chng c Nguyn Hu
Thy [Vn Thoi] cng H Vn Ln em binh thuyn i cu vin Chn Lp. V
ang c bin lon Xim (Phi nh Oan Sn lm o chnh, bt gi Taksin, ri cho
ngi mi Chakri v nc. Thoi v Chaophraya Mahakasatsuk [S-si], emg Cht
Tri gii ha. Anh em Chakri mang binh v Thonburi, b mt git Taksin ri ti
cho Oan Sn. Thng 4/1782:: Chakri ln lm vua, tc Rama I (1782-1809) Em l
Chaophraya Mahakasatsuk (S Si) lm Ph vng, chu l Ma Lc lm Th tng
(Ph vng th hai). Rama I phng thch nhng Vit kiu b lu y; nhng li sai
That-si-a chim H Tin. (20)
20. NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:38-39, 41; NCBLT, q. XIII, (Hu: 1993), 2:211-
12 [Nguyn Hu Thy, Qu huyn, Thanh Ha]; khc vi Ibid., q.XXVII, 2:458-459
[Nguyn Hu Thoi])
Gia thi gian ny, Chng nhn c th Don Ngnh [Chu Vn Tip],
qua Xim cu vin t nm trc. Pht vng [Rama] I sai Ngnh i ng b v
nc, v Tng Tht-si-a mang chin thuyn qua H Tin thm th tnh hnh.
Ngnh yu cu Chng ti gp qun Xim cng qua Krung-thp cu vin.
Chng chng cn la chn no khc hn l cho gia quyn ti o Th Chu, ri
sang Xim. Trong on ty tng c Cai i Nguyn Vn Tn, ngi Khmer gc
Tr Vinh. (29)
29. NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:53-4.
Theo SKNV, Chng b Tng Xim la bt mang v Xim (1974:32).
12. Thng 4-5/1784, Chiu Nam cc Chng ti Vng Cc. Gp li bn
Don Ngnh v con chu Mc Thin T l Mc T Sinh, v.. v... Rama I ng
gip . Chiu Nam cc phong Sanh lm Chnh c. (30)
30. NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:54-55.
Ba thng sau, Chng dn qun Xim v nc, Tng Xim l Chiu Tng v
Chiu Sng cm u 20,000 thy binh v 300 chin thuyn. (NTLCB, I, 2:
1778-1801, 1963:55-6) Bn Don Ngnh, v con chu Mc Thin T hng hi tip
tay. Qun Xim rt tn bo, n u l cp bc y, dn chng ta thn, phn hn.
Chng tm s vi cc cn thn: Nu c Gia nh m mt lng dn th ta cng
khng n lm. Th hy lui qun ng lm kh bch tnh. (31)
31. NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:57.
7. Ti liu Thanh ghi Tri huyn [chu] Thi Bnh bo co hn 100 ngi chy
qua Long Chu t nn. Cn Long cho lnh Tn S Ngh v Tn Vnh Thanh ti
ngay Long Chu xem xt tnh hnh.
8. Ngy 7/8/1788 [8/7 Cn Long 33, Mu Thn Thanh, hoc 9/8/1788 [8/7
Mu Thn Vit], S Ngh dng biu, i khi ni: T tn cng thn h L ng l
c ln ngi, chng may nc b ph tan, m v v y n ku xin ca quan i,
tnh th tht ng thng. V ngh vua Cn Long cho qun hng L, mt
hn nm hai chim, va bo v nh L, va chim An Nam]. (NLTCB,
XXX:30A, (1970):122-23; CMCB, XLVII:31, (H Ni: 1998), II:835.
Tun ph Tn Vnh Thanh dng s chng li, ni: Khng g bng c n binh
bt ng, ch cho hai h L v Nguyn nh nhau n suy kit, lc y tha dp m
ly [nc], cha mun g [tc chin thut ngi trn ni xem voi cp hay chn co
tranh n].
11. Hong Lch chp thun ngh ca S Ngh. Trong ch th cho Ngh,
Hong Lch ni r mc tiu ca cuc hnh qun l gip L Duy K ti chim lnh
th mt nhng qun Thanh s khng tham d vo vic bnh nh. Ha Th
Hanh [Xu Shi-heng] c bit phi ti ch huy lc lng k m, vi cng v
y Qung Ty, nhng s khng trc tip tham chin. Phn S Ngh s li bin
gii iu ng:
Vin qun nn t t, khng nn hp tp. Hy nn a hch truyn thanh
th i trc, v cho cc quan nh L v nc c hp ngha binh tm t qun
nh L em ra ng u i ch vi [Nguyn Hu] th xem s th th no.
Nu lng ngi nc Nam cn nh nh L, c qun ta n, ai chng gip sc.
[Nguyn Hu?] tt phi tho lui.
Nu lng dn na theo L, na theo Nguyn, cho thy binh ti, nh
trc vo Thun Ha, Qung Nam, ri cho b binh tin ti. Hu s phi xin
hng. Ta s bo tn c hai. T Thun Ha-Qung Nam vo, cho Nguyn Hu.
Chu Hoan, chu i [Ngh An-Thanh Ha] tr ra bc, phong cho L t tn.
Nhn ng qun An Nam km ch h. Ch v sau c cch x tr khc.
4. Theo s Nguyn, tng s qun Thanh khong 200,000 ngi. Hng Lng
Sn, hai tng ch huy 3,000 qun Ty Sn Lng Sn hoc u hng, hoc nhn
bng m tu thot v pha nam. S ca L Duy K l L Duy n v Trn Danh
n cng ti ly cho S Ngh v i Knh. (43)
43. CMCB, XLVII:33-35; (H Ni: 1998), II:838-39)]
a. Nhng chi tit v s qun Thanh xm lng (hay, chinh pht, theo quan im
nh Thanh) cng sai bit nhau kh ln: t vi vn ngi trong mt s t liu nh
Thanh (Ngy Nguyn), ti hn 20 vn trong s Nguyn, 280,000 (28 vn) trong
t liu cc gio s, v ln ti 29 vn theo mt t liu Ty Sn.
b. Ngi ta t hi nhng con s ny ly u ra?
(1). Chnh s nh Nguyn, tc Khm nh Vit S Thng Gim Cng
Mc v i Nam Thc Lc u khng ghi r s qun Thanh tin vo i Vit,
ch ni m m [theo Thanh s v i Thanh Thc Lc] rng Tn S Ngh iu
ng qun bn tnh Qung ng, Qung Ty, Vn Nam v Qu Chu; v,
qun Thanh b cht, b thng n qu na di tay gic [Ty Sn].
(CMCB, XLVII:41; (H Ni: 1998), II:847; NTLCB, q. 1, [Vit ng, (H
Ni, 1963) 2: 1778-1801, 1963:81])
(2). S quan Nguyn ph trch son b i Nam Lit Truyn ghi tng s
qun Thanh ln ti 20 vn [200,000]. [Ngh c phng chiu xut Lng
Qung Vn Qu lng l binh nh thp vn, phn vi lng o; (NCBLT, q.
XXX, Ngy Ty, 30B, (Si Gn: 1970), tr 124-25; (Hu: 1993), II, tr. 515
[Hu];
(3). Theo mt t liu Ng gia vn phi, Hn Cc Anh Hoagom gp bn
tho ca Ng Th Nhim [hay Nhm], vn thn ca Quang Trung ti min
Bc, sau ny tham d vo cng tc thit lp lin h ngoi giao vi nh
Thanhqun Thanh ln ti 290,000 [29 vn]. T chiu v vic phn phi t
binh Thanh, a ra chi tit Tn S Ngh vn ti ong u r, ngh mn thu
may, chng bit nhng iu s yu ca vic dng binhdn 29 vn qun
Thanh vo su chn nguy him, ng u vi ngi anh hng o vi Ty
Sn, da vo binh lc i nh thin h. (44)
44. Chiu pht phi hng binh ngi ni a [Thanh]; Hn Cc Anh
Hoa, Tuyn Tp th vn Ng Th Nhm, bn dch Mai Quc Lin et al, 2 tp
(H Ni: KHXH, 1978), 2:114 Hn [114-15], 116 Vit]. [Vin Tng c Tn
S Ngh cc ngi, ti ong u r, ngh mn thu may, khng bit nhng
iu ch yu trong vic dng binh, v c em 29 vn qun ra khi ca
quan . . . .] Tuy nhin cn thn trng khi s dng nhng truyn bn ch Hn.
C nhiu thng tin chc nh i i cm ng theo kiu c mt con ng
tng tng t Thim Ty xung Ph Nam, Lm p ri Vit Thng nm
1110 Trc Ty Lch [TTL]; hay, mt con sng tng tng t Trng Giang
[Dng T] ti Nht Nam, pha nam im mt tri ln v mc, ni s gi
Da Qin [i Tn, tc Roma] ti dng cng vt nm 166, v.. v..
(4). Theo ti liu truyn gio Php, tng s qun Thanh c lng
280,000. Mt na ng quanh H Ni. Mt na bn kia sng. Cc lng mc
nh trng n mng.
Mt quan st vin ng thi l gio s La Mothe ghi nhn:
Ngy 17 [thng 1/1789 [tc 22/12 Mu Thn Vit, 24/12 Mu Thn
Thanh], mt phn qun i Trung Hoa vo th cng vi Vua Chiu
Thng.... (ng Phng Nghi, Mt vi s liu v Bc Bnh Vng Nguyn
Hu, tr. 198)
Con s 280,000 qun Thanh, do ngun tin tnh bo i chng ca La
Mothe, vt trn c lng ca s quan Nguyn. Chc chn khng chnh xc
v c La Mothe ln hu th chng c cch no kim chng. Nhng bo co ca
La Mothe hay Gim mc Jean la Bartette i T, Qung Tr, khi v ti Paris,
Macao hay Pondichry hn c phn ng gp vo quyt nh khng tn trng
ha c 1787 gia Php v i din Nguyn nh l Pigneau de Bhaine.
(44bis)
44bis. lHin tng bestiary khng phi l cquyn ca cc tc gi Hn
thng c hay trung c. Nhng hi k v H Ch Minhtc Linov Nguyn
Sinh Cn,1892-1969hay chin cng ca V Gip (1911-2013) l hai th d
tiu biu].
1. Ngy 25/1/1789 [30/12 Mu Thn], khi va thy bng dng qun Ty Sn,
qun L Gin Khu (Sn Nam)pha nam Ph Lt ng tan v.
Nguyn Hu cho qun vt sng Gin Thy trong m Giao Tha. Ngy Tt
K Du, vua ra ti H Hi, thuc huyn Thng Phc, ph Thng Tn, H ng,
pha nam H Ni. Qun Ty Sn tn cng. Mt s n v t ni ko xung.
(NCBLT, XXX:33B; (Si Gn: 1970), tr 136-37; (1993), II: [491-503](Nhc),
II:518 [503-530] (Hu), [530-549] (Ton).
Thy qun do c Tuyt ch huy tin ti Lc u.
c Lc tin ti Phng Nhn, Lng Giang, Yn Th. (TBKQSVN,
1996:415,
2. Mng mt Tt K Du [26/1/1789], Nguyn Hu ra ti H Hi, thuc
huyn Thng Phc, ph Thng Tn, H ng. Qun Ty Sn tn cng. Mt s
n v t ni ko xung. n, bo Thanh chi cht, i bc tr trn ly, li t ngm
a li chung quanh.
Mng ba Tt, Ng Vn S tn cng mt s v tr qun Thanh H ng.
Qun Ty Sn tin st thnh H Ni. Trong m dng loa ku gi. Vi vn gic
xin hng. (NCBLT, XXX:34A; (Si Gn: 1970), tr 138-39; 1993, II: [491-
503](Nhc), II:518-19 [503-30] (Hu), [530-49] (Ton).
Hm sau, mng 4 Tt [29 hay 27/1/1789], qun Thanh phn cng. T th
c cc v tr H ng. (NCBLT, XXX:34A; (Si Gn: 1970), tr 138-39;
1993, II: [491-503](Nhc), II:518-19 [503-30] (Hu), [530-49] (Ton).
1. Hong Lch n tin bi trn An Nam vi thi trm tnh khc thng.
Chng nhng khng trng pht S Ngh m sau ny cn cn nhc ln Xu Mt Vin,
v Vin C Mt. ng thi c Phc Khang An [Fu Kangan, 1753-1796], mt
tng ngi Mn, lm Tng c Lng Qung; v d nh a qun qua phc th.
2. D cn tng i tr, Khang An thuc dng gii qu tc Mn Chu, h Ph
Xt, con Fu Heng, thuc bt k, anh trai hong hu Xiao Xian Chun. Khang
An mi hon tt cuc chinh tho Formosa [i Loan], khin lnh t Thin a
Hi m cht, v Minh L Vng cng la i. Ngy 19/2/1789 [25/1 K Du],
Khang An chnh thc nhim chc Lng Qung [cho ti ngy 14/9/1793]. D l
con nh tng, Khang An hiu kh r s t nh pha sau sn khu quyn lc, v
chng t kh nng gii quyt vn Vit Nam mt cch khn kho, khin c hai
phe u c th t nhn chin thng. Sau khi chnh thc nm Lng Qung, Khang
An ng ngng vic binh, a ra hai iu kin: Phng thch t binh; v Nguyn
Hu ti Bc Kinh; (Trng Bu Lm, 1968, n 50, 51].. Thng 4 -5/1789, Khang
An ti Qu Lm. Tuyn b tri nng nc phi tm ngng vic binh, v yu cu
Duy K gic tc theo nh Thanh chun b v nh Ty Sn. Sau , Khang An
mt tu Duy K xin nhp nh Thanh, tip s Ty Sn. (CMCB, XLVII:43-44;
(H Ni: 1998), II:849-50)
3. Nguyn Hu di tn Nguyn Quang Bnh, sai chu l Nguyn Quang Hin
mang vng bc qua t lt Phc Khang An, xin yt kin Cn Long. Hong Lch
vui lm, hn nm sau Quang Bnh ti Yn Kinh mng thng th 80 tui. Nguyn
Hu ng . Cn Long bn phong Nguyn Quang Bnh lm An Nam Quc Vng.
(Nguyn Chng v cng tht vng v tng gi qun lng tip vin cho Tn S
Ngh v ht sc mua chuc cm tnh nh Thanh)
Kinh nghim thng hiu gn tm th k cng khin Quang Trung v cc c
vn min bc li mt bc, sai s xin ha, vi lp lun khng dm tn cng hay
chng c qun thin triu. (Trng Bu Lm, 1968, note 49)
25/8/1789 [26/7 K Du] T biu ca vn v quan chc mng Quang
Trung v vic giao ho thnh; Hn Cc Anh Hoa, Tuyn tp th vn Ng
Th Nhm (H Ni: 1978), tp II, 1978:128-29, Hn; 130-32, Vit.
Chiu ban n [nhn dp ha ho]; Hn Cc Anh Hoa, Tuyn tp th vn
Ng Th Nhm (H Ni: 1978), tp II, 1978:142-43, Hn; 143-44, Vit.
D cu triu vn v chiu; Hn Cc Anh Hoa, Tuyn tp th vn Ng Th
Nhm (H Ni: 1978), tp II, 1978:110-11, Hn; 112-13, Vit. [khi ra H Ni
ln th ba, c l nh qun Thanh. Nm 1789, Quang Trung i s Thanh
vo Hu, nhng s Thanh khng thun. L sch phong b nh hon.
Quang Trung gi hai s b mang ba o biu vn sang Yn Kinh np l vt t
n v tu cng. Mt bn trn tnh v vic vua ngo bnh trn ng i t Ngh An
ra Thng Long nn phi quay v cha tr khin cho nghi l th phong d tr
Thng Long nm 1789 phi din tr. Bn th hai t n c phong vng v bn
th ba l t tu km theo cng phm ca nm [tu cng].
Vic Phc Khang An cho ngi ch ng cho vn thn ca Quang Trung sa
li li hnh vn v lp lun trong s, biu, v ngay c vic la chn mt Nguyn
Quang Bnh gi n Nhit H m u gi Cn Long, hay phi mt on vn cng
10 ngi trm bng ngm nga nhng li cung vn thin t Mn Chu l iu c
th xy ra. Cn Long vn gi c uy th, trong khi Quang Trung chng c g
mttip tc cai tr t Hu, b mt kim sot v theo di chin dch Ty tin
thu phc Vn Tng, e da tn cng Nguyn Chng. theo ng thng o, v
c chin li phm khoe khoang vi Cn Long. Chng khc bit bao lm vi cc
nhn vt Nguyn Th Bnh, Tn Th N trong phi on Mt Trn Gii Phng
Quc Gia thc ra, l Mt Trn Dn Tc Gii Phng Min Nam Vit Nam
Paris t 1969 ti 1975 trong v tung nh la ngoi giao, do cc cn b hng
trung v thp ca s tnh bo quc t P 50 H Ni.
Vic Nguyn Hu chun b binh thuyn nh Chng cng khng trn vn.
Mc d tuyn b vi thuc h " Du tn Chng, du cc Ty dng nhn th cng
chng lm g c. V chng c gan m, chng hay ngh v ; ch kh em lng
s m chi ;" ngy 13/11/1792 [hay 11/11/1792, tc 29/9 Nhm T Thanh] Nguyn
Hu (1753-1792) t trn Ph Xun. Th 40 tui. Chn pha nam sng Hng.
(SKNV, 1974:60: 45 tui, khng ghi ngy mt. Ghi chuyn Nguyn
Quang Bnh gi c Gia Khnh! phong vng vo nm 1791 ti K Ch
[thc ra, thng 3 Nhm T, 1790). SKNV, 1974:42-44).
Tri trng vi bn [Trn Quang Diu]: Ta m mang cng gii, khai thc t
ai c trm ci Nam phc, nay bnh t khng dy c. Thi t t cht kh cao
nhng tui cn b, ngoi th c mi th vi nc Gia nh, vua Thi c tui gi
ham dt lc, tm yn khng lo hu hon. Sau khi ta mt ri th trong khong mt
thng lo chn ct s si cho xong vic m thi. Bn ngi nn ph Thi t sm v
Vnh khng ch thin h. Khng nh th th khi binh Gia nh ra ti, bn
ngi khng c ch chn y. (51)
51. NCBLT, q.XXX:42b [Ngy Ty], (Si Gn: 1970), tr. 172-73, 1993,
II:528-29; NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963:159-60) lghi Nguyn Hu cht ngy
29/9 Nhm T [13 hay 11/11/1792]. Nguyn V, "Vic nghin cu nh Ty Sn
(1778-1801);" Ngn Nm Soi Mt (Houston : Vn Ha, 2002), tr. 284-87 [271-
316].
Chng r c bao nhiu phn trm s thc. Theo ti liu Ng Gia Vn Phi,
Hn Cc Anh Hoa, sau trn thy chin Th Ni thng 7-8/ 1792, Thng Su
Nhm T [19/7-17/8/1792], (2:158-59) Quang Trung vn cn nh gi thp
Nguyn Chng cng s gip ca "Ty dng nhn. "
Trong khi chun b binh thuyn nh Chng. Nguyn Hu tuyn b vi thuc
h :
"Tn Chng trn n mnh ni n ni kia, v cu nhng Ty dng nhn ti
gip. Du tn Chng, du cc Ty dng nhn th cng chng lm g c. V
chng c gan m, chng hay ngh v ; ch kh em lng s m chi. " SKNV,
1974 :59-60.
Dn con l Nguyn Quang Ton rng Ta s cht y. Thn kinh Ph Xun
khng phi ca my c c. Ngh An l t ca cha m ta. t y l ni him
yu c th trng cy c. Ta p thnh dy lm Trung l lm k Tn
Dng ngy khc cho my. Sau khi ta cht my nn v . Nu c bin c no cn
c th gi c. Ri Hu cht]. (NTLCB, I, 2: 1778-1801, 1963 :160
Theo i Nam Thc Lc ca Quc s qun nh Nguyn, c tin vua Quang
Trung mt ngy 29 thng 7 Nhm T, tc ngy 16 [15?]/9/1792 ti Ph Xun. (52)
52. NTLCB, q. VI, 7B; I, 2: 1778-1801, 1963:159-60.
Hong Xun Hn trng dn nhng t liu sau bin minh cho lp lun
ca ng:
Theo i Nam Thc Lc ca Quc s qun nh Nguyn, vua Quang Trung
mt ngy 29 thng 7 Nhm T, tc ngy 16 [15?]/9/1792 ti Ph Xun. (NTLCB,
q. VI, 7B; I, 2: 1778-1801, 1963:159-60)
Mt s t liu khc ghi tng t: Quc triu tot yu ca Cao Xun Dc, D
Am tp ca Phan Huy ch, v di co ca L Huy Dao, mt vong thn nh L. (Hn,
Ton Tp, II:1075)
Houston, 1/2/2015
V Ng Chiu & Hong V