Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
V Ng Chiu
Tuy nhin, ngi t xung nhng nn mng cho nh Nguyn l Nguyn Phc m, tc Minh
Mng (14/2//1820-20/1/1841). Ln ngi khi gn ba chc tui, Nguyn Phc m thc hin
ci t triu chnh, da trn kiu mu nh Thanh, nhng li t ho ch ca mnh ging nh Hn
hn chinh vua quan Thanh. Tuy nhin, vua th hai nh Nguyn phm phi ba li lm ln. Th nht,
l vua quay lng li vi cc cng quc u M, theo ui chnh sch t c lpkhng chung
vi di chb l mt c hi hin i ha nh Nht Bn hay Xim La (Thi Lan, t 1938), khin
vng quc tr thnh thuc a ca Php gn mt th k, t 1859 ti 1955. Tnh trng na thuc
a, na bo h ny khin i Nam ngy thm lc hu v c kinh t ln qun s, l cha ni n
him ha phn chia di theo ranh gii a phng, m cho ti u th k XXI, sau 40 nm thng
nht, vn cha gii quyt c.
T th k XIX tr v trc, cng tc ngoi giao Chu l mt vic t nh v phc tp, da theo lut
k mnh, c ln nut c b. Ti lc a, hai trung tm quyn lc ln l Trung Hoa v India. Do v tr
a d v vn ha, Vit Nam nm trong vng nh hng ca Trung Hoa, xoay quanh qu o ca h
thng thng hiu hng v kinh ln bang khng l pha Bcnm na hn l phc v con Tri,
na ngi, na Thnh, thng t nhn l ch nhn ca mun loi, mun vt di vm tribiu
dng sc mnh ca Tri, t, v Thn linh. Nhim ca cc ch hu nh i Vit (xut hin di
tn Giao Ch, An Nam, hay Man Di (Nam Man, Ty Nam Man Di) gm np cng l nh k, v xin tha
nhn, ban phong chc tc mi khi ln ngi, l phc cng lch hng nm thay mt con Tri v
nui man di. Vn th trao i gia hai nc th lun lun c nhng thut ng nh s st, run ry
tu trnh, hay i n ma mc nh nh mt tri soi ri ti hang hc ti tm. Truyn bn An Nan
zhi-lue [An Nam Ch Lc] ca L Tcmt ngi Vit gc Hoa t nhn l truyn nhn th s
Nguyn Phu (453), theo hng Mng C nm 1285 cng ch nhn l Trn Kin, ri lm vic cho triu
nh lu vong ca Trn ch Tc, nh c ti Trung Hoaghi chp li nhiu chng t ca loi vn
chng khm nm, nhng c ti ny ca nhng ngi cm quyn ti c Vit. Mt ngun t liu
phong ph khc l b Minh thc lc [Ming shi-lu]. Mc d c nhng sai lm phi c khi vit v mt
nc ln bang nh i Vittc Giao Ch thng s ti, An Nam quc, ri An Nam thng s ti
t 1540-29/4/1541 ti nm 1647gip thy r u c thc dn, k th chng tc, v nhng ti c
chin tranh ca vua quan Trung Hoa.
T ngy chim li Si Gn ln th ba nm 1788, Nguyn Chng khng ngng mua chuc cm tnh
ca nh Thanh v khot su mu thun Thanh-Ty Sn. Ma H 1798, theo ngh ca Nguyn Vn
Thnh v ng Trn Thng, Nguyn Chng sai Ng Nhn Tnh p tu bun ngi Thanh qua
Qung ng, hi tin vua L Duy K (10/8/1786-2/2/1789), nhng thc ra m lin h hiu
cng vi i Tn Gic La Ngung Dim (Gia Khnh [Jiaqing], tc Thanh Nhn Tng, 1796-1820), vi
mn qa ra mt l nhm t binh hi tc T Ngi, lc y ang lin minh vi Quang Ton nh Ty Sn.
(2)
Sau khi ti chim Hu Nguyn Chng cho Trnh Hoi c, mang chc Thng th B H, lm Chnh
s i H Mn, Qung ng, trao tr n tn nh Thanh ban cho Ty Sn, ng thi np ba th lnh
gic bin T Ngi h Mc, Lng v Phn. Phi on c Ng Nhn Tnh (Tham tri b Binh), v Hong
Ngc Un (Tham tri b Hnh) lm Ph s. Theo s Nguyn, Tng c Qung ng Gic La Ci Khnh
mng r, tip n rt hu, v cho chuyn n tn Ty Sn v kinh. Ngung Dim cng rt vui. (3)
Sau khi chim H Ni ngy 16/7/1802, mau chng gii quyt vic thng hiu, vua cho hai cu
Thng th Ng Th Nhm, v Phan Huy chtng gip vic ngoi giao thi Quang Trung v Quang
Tontham gia vo cng tc giao hiu. Th d nh khi c tham kho kin, c Ng Th Nhm ln
Phan Huy ch chng li nh tip s ngay bin gii, sau khi Nguyn Chng gi L Chnh L v
Trn Minh Ngha ti Trn Nam Quan ch tin; ri thng 7-8/1802, c inh Minh lm chnh th hiu
t i din ca Trn Nam Quan, v inh Gip lm Ph th hiu gi i Du Thn, vi n ng Vn
Uyn chu th hiu chi chng. (4)
Thng 11-12/1802, vi s chp thun ca Bc Kinh, Nguyn Chng li sai L Quang nh lm chnh
s, L Chnh L v Nguyn Gia Ct lm ph s, ln Bc Kinh cu phong v xin i quc hiu thnh
Nam Vit. Cho lnh Trnh Hoi c cng s b c a cng phm (2 cn k nam, 2 cp ng voi, 4 ta
sng t, 100 cn trm hng, 200 cn tc hng, v 200 tm tru, the v vi) n Qung Ty
thp tng bn L Quang nh ln Bc Kinh. (5)
Nhng Ngung Dim chng c g vi v, ch ng s iu tra k cng hn sau khi nhn c biu
cu phong ca Nguyn Chng. iu khin Ngung Dim v cc cn thn quan tm nht l tn Nan Yue
[Nam Vit] m Nguyn Chng ngh c Lu Bang (202-196 TTL) ban cho Zhao Tuo [Triu
, 207-137 TTL] t nm 198 TTL, v ch b Lu Trit (Hn V (140-87 TTL) sai L Bc c (Lu
Bo-De) xm lc nm 112-111 TTL, st nhp vo quc Ty Hn (202 TTL-08 TL). Cui cng,
Ngung Dim khai sinh tn Vit Nam v chc Vit Nam quc vng cho Nguyn Chng, bo m
khng c s lm ln gia Vit Thng thi Ty Chu (1112-249 TTL, hin nay, 1045-248 TTL), vi
hai tnh Ty Vit v ng Vit (Lng Qung) thuc vng quc Nam Vit (207-112 TTL) c ca
Zhao Tuo. (6)
Cc b quc s c u chp theo chnh s Trung Hoa l c Vit b Zhao Tuo chim gi, chia lm
hai hay ba qun. Tuy nhin, chng a ra c mt t liu kh tn no. Truyn bn S K [Shiji] ca
T M Thin [Sima Qian], chng hn, tng tng ra mt con ng b t Thim Ty, di theo
duyn hi ti Ph Nam [Funan], Lm p [Lin-Yi], Vit Thng [Yue Shang] vo khong nm 1110
TTL; mt iu bt kh. Thy Kinh Ch v Thy Kinh Ch th ng m thy song Lan Thng chy ra
bin Nht Nam. Truyn bn S K ca T M Thin cn thm Zhao Tuo tuyn b cho x trung
c vua. l cha ni n vic tc H thch n tht ngi, bit cch p mui n dn; ni lon
t nm 178 ti 181, khi b dn vo huyn Cao Lng [Gao Liang]; Sima Guang [T M Quang], Zizhi
tongjian [T Tr Thng Gim], chng 57-58. Cc chi tit trn u c chp trong b s Nguyn
Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc (1884), phn Tin Bin.
Nm 1803, Ngung Dim mi ra quyt nh sai n st Qung Ty T B Sm sang phong vng cho
Nguyn Chng. Ngy i l bang giao 24/2/1804, Nguyn Chng ra H Ni nghe T B Sm c D
ca Ngung Dim: t ch Vit ln trn, t vn theo cng th i trc, t ch Nam di
biu dng phin quc mi c sc phong; tn xng chnh i, m i vi tn c ca Lng Vit
ni a li phn bit hn. Ri ngy 28/3/1804, sau l Thi Miu Hu, Nguyn Chng chnh thc
i quc hiu thnh Vit Nam, xung chiu thng bo cho ton dn c bit.(7)
C t na hai ng lc khin Nguyn Phc Chng xin nh Thanh sc phong. Trc ht, vua mun
tuyn dng s chnh thng cho h Nguyn, mi thay nh Hu L Trung hng (1533-1789) nhn
lnh thin mnh cai tr ton ci Vit Thng v Vim bang. Trong mt nhng l thuyt gia Khng
gio, n tn sc phong ca nh Thanh biu hiu s chnh thnghoc mt s bo m s tm thi
trnh c nn binh ao. c k cc b s Trung Hoa thi qun ch chuyn ch, tham vng thc
dn, bnh trng lun lun tim n trong u c vua quan Hn tc. Kinh nghim st mu m
Nguyn Chng v cc cn thn chng kin t xa l cuc biu dng uy c ca Hong Lch nm
1789, ri n chuyn du hnh ca mt Nguyn Quang Bnh gi nm 1790, khin Hong Lch chp
nhn chi ph khong 4,000 lng bc mi ngy c thnh tch c Quc Vng Nam Man n m
u gi ngy l thng th 80trong khi nm th k trc, Ht Tt Lit [Qublai Khan] 15 ln
tht bi, d phi ba ln a qun xung chinh pht; nhng cha khin Trn Thnh Tng hay
Trn Nhn Tng hi s. Bi th tng Nguyn Quang Bnh nm 1790, v ri vn bia trn m gi ca
Quang Bnh bn H Ty H Ni, chng t Hong Lch rt vui vi chin thng ngoi giao ny. ng
hn, c hai bn u thng limt k cng ca Phc Khang An (1753-1796), thuc dng h Ph
Xt ca Bt K, m nhn chc Tng c Lng Qung t ngy 19/2/1789, thay Tn S Ngh
kho lo ra mt cho ng vua gi, hoang ph ti hn 150 triu nn bc cho mi v cng t
Thanh Hi ti Ty Tng, Mian Dian, i Loan, ri An Nam. (8)
Chng nhng t ho l dn tc vn minh duy nht trong thin h, vua quan Hn cn t xng l con
Tri, lm ch mun loi, mun vt di vm tri. n i nh Minh d bit c nhiu quc gia
hung mnh khcnhng gung my tuyn truyn khua ching g trng cho ngai v c tn ca Hn
tc; tt c mi dn tc khc u l mi rman yi, cn c tm gi nh sang thnh gio, ca
nhng thnh nhn nh Khng Khu, L Nh, cng t ca h, ni danh mun i qua th kin
thc tri t l mt nh tinh hnh khi vung, c mt tri, mt trng cng tinh t xoay quanh. Mt
tri hay mt trng c nhng trc di chuyn t im mc, ti im ln, nhng cui chn tri xa
thm, ni t tri gp nhau. Gia nh Ban C (Ban Gu, 32-92), trong Tin Hn Th, cho rng ch
mt tri ln ch cch x Tiaozhi vi trm ngy i ng v hng Tyd cha ai t chn ti
Tiaozhi, hay ng trn b vc thm y sng m ngm cnh mt tri ln. S ngu dt sc s v
kiu cng cn i xa hn na khi vua quan Hn thng nhc n c Vit hay c Chm (Chim hay
Champa) nm v pha nam ca trc quay ca mt tri; v khng phi l chuyn ni xung, m
c trc nghim nhiu ln trn thc a.. Th d nh trng mt cy nu Giao Chu, bng ca n
nm v pha nam ba tc mt phn; nhng Lm p th bng cy nu di ti tm tc mt phn.
Vn theo nhng khi c kit xut ca Hn tc, chiu di ca bng cy nu cn tng ng vi khong
cch t a im o trc nghim ti kinh Trung Hoa, tc Lc Dng. Th d nh Giao Chu cch
Lc Dng ti 7700 dm [3,850 cy s], trong khi t Shu Le (Kasgar, mt th trn trn trc l t la
c thi [silk road], cng mt trung tm truyn b Pht Gio vo n Hong v ng ), cch Lc
Dng 10,300 l, hay 9,282 cy s. (9)
Cc s quan nh hng Nho gio tng gi nhng vua Vitnh Ng Quyn (939-945)l
tim thit, dng inh Tin Hong (968?-979) khi u phn chnh bin ca quc s phn v
h inh c cng thng nht t nc, v xin sc phong ca nh Tng. Nhng L Duy m (Th
Tng, 2/2/1573-12/10/1599) phi hai ln mang ng o ty tng, k c Nguyn Hong, ti Trn
Nam Quan trnh din, ngy 25/11/1597 mi c Chu Dc Qun (Minh Thn Tng, 5/7/1572-
18/8/1620) phong chc An Nam thng s ti thng s ging Mc ng Dung, Mc Phc Hi
v Mc Mu Hp.(CMCB XXX:26; (H Ni: 1998), II:221) Mi ti i L Duy K (Thn Tng, 1619-
1643, TTH 1643-1649, 1649-1662) khi nh Minh mt Yn Kinh, rt chy v x t Hng Chu
pha nam, nm 1647 Chu Do Lang (1647-1662) mi phong Duy K lm ANQV. Ring nh Thanh,
nm 1667, Huyn Hoa tc Khang Hy (Kangxi, 1662-1722) phong L Huyn Tng (11-12/1662-
16/11/1671) lm An Nam Quc vng, v khng tip tay Ng Tam Qu ni lon Vn Nam. (CMCB,
XXXIII:21, (H Ni: 1998), II:317). Trong khi , nm 1702, triu nh Thanh t chi biu cu phong
ca cha Nguyn, v phong cho vua L ng Ngoi. (10) (10) Nm 1744, V vng Nguyn
Phc Khot (1738-1765) phi t c n ANQV, sai s gi i cc nc ln bang thng bo vic ny.
Mt s gi phi t t phn i.
Ngoi ra, trong khi tho lun cng cc i thn v bang giao vi cc nc, Nguyn Chng khng du
nim t ho bi o qun mt thi bch chin ca Ty Sn, chng nhng ph tan qun Xim
nm 1785 m cn khin o qun hng L ca Tn S Ngh [Sun Shi-Yi] r nt trong vng su ngy
Tt K Du ngn ngi. (12)
Ba tiu quc Nam Man hay Ty Nam Man Ditc Mian Dian, Taiwan v An Namcng trc
tip b xm ln nm 1766-1770, 1786-1788, v 1788-1789, nhng thot nn. Thi t tn khin
Hong Lch, ging nh nhng ngi tin nhim, ch chp nhn n x hay tha ti cho cc nn
nhn, Phc Khang An, tng c Lng Qung t ngy 19/2/1789 dn cnh cho mt Nguyn Quang
Bnh gi ti tn Nhit H m u gi ng gi 80 tui Hong Lch, hu ra mt sau thm bi Tt K
Du. V th qun bng quyn lc qu chnh lch, mi quan h hu nh c dn xp v quyt nh
ti Lng Qung, tc phin ti Qung ng v Qung Ty, hay Vn Nam, qua cc i Trn Nam, hay
Lin Hoa. Qung ng v Qung Ty cn c bit nh Ty Vit v ng Vit m theo truyn
thuyt vn l t c ca ngi Vit, b dn Hn chim ot v Hn ha trong thin nin k u
tin Ty lch.
A. Xim La:
Nguyn Chng nm mi v mn ngt, chua cay trong lin h vi Xim La. Trc chin dch 1782-
1783 ca anh em Ty Sn, Nguyn Chng tng i c lp vi Xim. Qun Nguyn v Xim tng
giao tranh trn t Kamboja (Chn Lp) bo v quyn bo h tiu quc chim nhiu u hay
tim chn l ny. (15)
Tuy nhin, sau ngy chy qua Bangkok xin cu vin ln th nht nm 1783, Nguyn Chng tr
thnh phin thuc ca Xim. Chng gi Rama [Pht vng] I (1782- 1809)vua lp nghip dng
Chakri, tc cu nguyn soi Chakri cm qun tn ph Ving Chn (Vn Tng) nm 1777-1779, v
xm ln Kamboja nm 1781l cha nui, mi nm hai ln tin cng hoa vng, hoa bc nh du
hiu thn phc. Chng cn ng cho Xim quyn bo h Kamboja v cc tiu vng Lo, c bit
l x Ving Chn, cng cai qun t H Tin ca dng gii Mc Cu, Mc Thin T. (16)
i li, nm 1784, Rama I tng a binh thuyn qua gip Chng, nhng b Nguyn Hu nh tan
u nm 1785. Cuc thm bi ny khin Rama I tuyn b khng can thip vo ni tnh Vit Nam v
ng ngoi cuc tranh chp Nguyn-Ty Sn. Tuy nhin, nm 1786, Rama I t chi ngh dn
Nguyn Chng ca Ty Sn, v ng thi s dng cc t trng Lo ngn chn tham vng Ty tin
ca nh Ty Sn. Thp nin 1790, d ang bn tranh chp vi Min in, Rama I vn t nhiu tip
tay Chng m mt trn th hai trn t Lo. Vua Ving Chn (Vn Tng) l Nanthasen (1781-
1794), ri Chao In (Inthavong, 1794-1804) cng ph vng Chao Anou (1794-1804) kh tch cc
trong cuc chin y thc [proxy wars] ny.
Sau ci cht ca Quang Trung nm 1792, Rama I ng hn v phe Nguyn Chng. Cc tiu vng Lo
bt u thun gi i bum, trc tip tham gia chin dch tng tn cng Ty Sn t Ngh An tr ra
Bc. (17)
Sau ngy Rama II (1809-1824) ln k v, giao tnh gia Hu v Krung thp nht dn. Trc ht, thc
t chnh tr v cn bng th lc a phng hon ton thay i. Nguyn Chng ang lm ch mt
vng quc rng ln cha h c, qun lc hng cng, khng cn l mt ngi qu tc mt nc
lu vong mu vic chn i phc th mi l i ngha.
Thng 10-11/1808, t chc Tng trn Gia nh thnh. Nguyn Vn Nhn lm Tng trn; Trnh
Hoi c, Hip tng trn. Ban n bc c tay cm hnh s t. Thng 1- 2/1810, sau ci cht ca Trn
th Mc T Thim, H Tin t di s cai tr trc tip ca Tng trn. Con Thim l Cng Th, Cng
Ti cn nh, trong khi chu ch tn l Cng Du phm ti mang v nh ca Thng ch Phan Vn
Triu bn cho Xim. Cai i Ng Y Nghim v L Tin Ging quyn lnh vic trn. Vua Xim can
thip cng khng c. Thng 8-9/1810 vua c Nguyn Vn Thin lm trn th H Tin. (19)
Th ba, theo ng lut k mnh truyn thng, Nguyn Chng khng ngng khi phc li nh hng
ti vng tri n trn t Kamboja v Lo. T xng l Thin vng, hay Pht vng, v la chn bt
c thc h no i na, nhng ngi cm quyn Chu ni chung v ng Nam ni ring u
quan nim bin gii v cng n hi [elastic] v khng ngng bin i. Nhng o qun vin chinh
mang theo trn lng nga, voi v khoang chin thuyn tr mc ranh gii sau khi tn ph kinh thnh
cc ln bang nh yu, cp bc ti sn, thc go, git lnh o, v sn bt dn a phng, thch ch
[tatooing] vo tay hay thn th lm n l. Lch s qun s, ngoi giao v kinh t cn c ghi chp
li ca cc triu nh ng Nam trong ba th k XVIIIXX y ry nhng s c m mu ny. Rama
III (1825-1851), chng hn, tng dng vic tra tn cho n cht vua Ving Chn, Chao Anu (1804-
1829) gn hai tun l trc cng chng Khrung thp (Bangkok) vo h tun thng 1/1829
cnh co dn Lo v hu qu ca nhng hnh ng ni lon chng chnh sch b quyn Xim La.
Trong thi gian th chin th hai (1939-1945), nhng ngi ch trng i Thi [Pan Thaism]
Bangkok khng ngng t co thc dn u chu chim ng v ct xn hng triu cy s vung
ca Thi Lan; v, khng nh bin gii ca Xim La v pha ng ni rng ti c trin ng rng
Trng Sn, bao gm cc tnh Kontum, Pleiku [Gia Lai], Bun Ma Thut hin nay. (Cho ti th k
XXI, Trung Hoa Nhn dn Cng ha Quc tin bnh hng x hi ch nghavn tip tc m
rng bin cng v pha Ty v Bc, li xm cp c vng qun o Hong Sa, Trng Sa (m h
i tn l Nansha) ngoi khi bin ng Nam ), v t nm 2007, t nhn ch quyn 80-90% bin
ng Nam m nhng nh hang hi Ty phng li bing gi l Nam Trung Hoa. Chuyn
ving thm M v tham d l k nim 70 nm ngy thnh lp Lin Hip Quc vo h tun thng
9/2015, dng n du mu toan dn xp vi chnh ph Barack Obama Bc Kinh c t tung, t
tc xm lc ln bang v bin o. Nhng thng vin M anh ging ch trch m mu bnh
trng v thi hiu chin ca Trung Cng.
C th hy vng rng Tng thng Obama tip tc duy tr v th bo v t do hng hi hay hng khng
ng Nam , ngn chn kp thi nhng cnh phi c chin u Trung Cng nho ln da nt cc
phi c dn s, v tip tc nng nhit ym tr dn tc Phi-lp-pin chng li s xm lc ca Trung
Nam Hi. ng thi, tch cc gip Phi-lip-pin thng li trong cuc chin bo v cng php quc t,
v ch quyn t nhin, hp l ca cc nc tip gip ng Nam , hay i Loan, Nht Bn. V nu
cn, triu tp mt phin ta hnh s quc t ti ng Nam , a nhng ngi cm u Trung Nam
Hi ra trc vnh mng nga
Ti Kamboja, thng 1/1805, Rama I lm l phong vng Ang Chan (Nc ng Chn, 1790-1835) ri
a v Oudong. Nhng ngay sau , vi s ng ca Bangkok, Ang Chan xin thun phc muang
yuon, v t thng 10/1807, Nguyn Chng nh l cng l ba nm mt ln Gia nh. (20)
Kamboja hay Chn Lp l quc gia tri n gia Xim La v Vit Nam. T th k XVI-XVII, Kamboja
bt u suy yu dn, lin tc b Ayuthya v ri Thun Ha xm lng, tm thc dn t ai. Cui th
k XVII, u th k XVIII, nh s tip sc ca t di dn trung thnh vi nh Minh (1368-1664)
nh Dng Ngn ch, Trn Thng Xuyn, Mc Cuv nhng cuc ni chin ginh ot ngai
vng ca gii qu tc Khmer, cc cha Nguyn chim c vng chu th h lu sng Mekong,
thng c bit nh Thy Chn Lp. Trong khi , Xim La xm ln dn vng lnh th pha Ty v
Ty Bc Kamboja.
Nhng chng bnh di truyn ni ngi ca cc vua Kamboja li ti pht t 1810. Ba anh em cng
cha khc m ca Ang Chan l Ang Em [Nc ng Ym], Ang Duong [Nc ng Giun] v Ang Snguon
[Nc ng Nguyn], ang b gi lm con tin Xim, mun v nc chia chc quyn lc. Bi th, Rama
II sai Ut V Thi a bn Ang Em [Ym] v, v p lc Ang Chan lp Ang Em lm vua th hai, Ang
Duong [n hay ng Giun] lm vua th ba. Li cn i 10,000 qun Khmer i nh Min in. Ang
Chan nghi Ph chnh [c Nha] Cao La Hm Mang Tr Tri Bin thng mu vi Xim, nn thng
9/1810, git i. Ri cu cu Gia nh. Gia Long cho s Kamboja ti kinh, hi r tnh hnh. Nhn hiu
tnh hnh c th nghim trng, Gia Long cho lnh cc trn Gia nh thnh ti lp hng binh, ng
vin na dn inh lm lnh, v h hp phong th. Li sai cc thnh thn lo vic ch o trn, rn kh
gii, luyn thuc n, lp kho lng, phng trng hp phi dng binh. (4:90-91) ng thi cho
tng cng vic phng th ti Qui Hp (Ngh An), Cam L (Qung Tr), cng cc ca Eo, ca Nht
L. (4:92) Nhng chuyn vin v Xim-Lo hay Kamboja nh Lu Phc Tng (trn th Kinh Bc),
Phan Tin Thin (Hip trn) hay Nguyn Vn Thoi (trn th Lng Sn) u c triu v kinh.
(4:93) [Thng 10-11/1810, sai thng ch L Vn Phong, Nguyn Vn Tr v Nguyn Vn Gim
mang binh thuyn ti Tn Chu, i tun bin gii. Li sai k lc nh Tng Bi c Mn v Nguyn
Vn Tn mang binh hai ph Tr Vinh, Mn Tht i theo. (4:94)
Trong khi , ti Kamboja, tnh hnh ngy mt cng thng. Sau khi Ang Chan git Ph chnh do Xim
b nhm, ng ng l bn Minh chim Bng xuy, A Phi Ph Bit in n Bc Tm Bn ni
ln lm phn. Xim cng sai hai tng Phi Nh Long Mang v Phi Nh La Trt em binh n gip.
Ang Chan s, sai s i cu vin. Nguyn Chng v nh thn ngh rng Minh l thn thuc ca
Ang Chan ngy trc, v ng s m phn li, cn chiu phc. Battambang l t ca Kamboja, Xim
khng th chim c. Bn sai Tng trn Nguyn Vn Nhn t Gia nh qua Kamboja nh liu.
(NTLCB, I, 4:98-99) Thng 1/1811, Nhn ti La Bch. Ang Chan yu cu Nhn ly li Batttambang.
Nguyn Chng cho lnh ng qun bt ng, v ch mun gip ngm, v qun ca Trung Quc c
phi l dng bo on cho ngi di ch u. Phi Trn Vn Nng vo Gia nh ph t Nhn
vic binh. C Lu Phc Tng lm trn th Vnh Thanh; Nguyn Vn Thoi, nh Tng, cng Mai
Vn T dn 1200 qun qua La Bch. (4:101-102) t ngy sau, Tng Xim Phi Nh Long Mang t
Battambang th cho Ang Chan, ni khng i lnh na. Nguyn Chng Gia Long bn vit th cho
Rama II, bnh vc vic Ang Chan git Cao La Hm. Vua Xim b mt cho qun Xim rt v. (NTLCB,
I, 4:103)] (21)
Nm 1813, vi s tha thun ca Xim, Nguyn Chng li sai tn Tng trn L Vn Duyt em
13,000 binh v chin thuyn Gia nh thnh a Ang Chan v nc. Xy gip thnh Nam Vang v L
Ym xong, Duyt rt qun v Gia nh, Nguyn Vn Thoingi tng quen bit Rama II t nm
1782 li lm Bo h. Qun Xim cng rt khi Battambang. Ma ng 1813, Nguyn Chng ban
m o Vit cho Ang Chan, c mt cai i lo vic phin dch. Vua cng gip xy dng ba ng trm
t Nam Vang ti Kampot v mt s v tr quan trng khc. i li, Ang Chan cng hin [c tr tin]
s voi c cn thit cho cc n v Tng binh nh Nguyn. (22) 22. NTLCB, I, 3:347, 4:90-92 [Ang
Chan than phin vic Xim i chia t cho cc em], 98-99, 101, 103 [Nguyn Vn Nhn kinh l Nam
Vang], 154 [cng voi], 163-164 [Ang Chan chy qua Gia nh], 169 [Nc Nguyn chy qua Xim;
Xim np qua Gia nh], 187 [Duyt a Ang Chan v nc], 194-195 [rt qun], 198-199 [ban m
o, thng ngn]. [39 voi c nm 1812, 4:154], 4:27 [cho c-nha Siu lm cai i, chuyn bt voi,
mi nm np 30 con, 4:272], 26:195 [88 voi nm 1813, 6:195]. Khi Ang Chan cht nm 1834, Minh
Mng lp Ang Mey (Ngc Vn) ln lm n cha. Nm 1835, v ri 1840-1841, anh em Ang Duong
theo Tng Xim Bodin v nc nh xm lc yuon [dun]. Nm 1847, Ang Duong ln ngi, xy
tng Bodin th. Ang Duong c 3 con l Norodom, Sisowath v Sri Votha. C ba u khc m.
Tng gp g Nguyn Chng Bangkok, v v s thay i tnh hnh qun s ti Vit Namtc Ty
Sn suy yu dn ti min Trung, vo th phng ng hn tn cng Chao In ng hn v phe
Nguyn Chng. Nm 1797, Rama I ngh m mt trn th hai, dng Lo t pha Ty nh Ty Sn.
Nguyn Chng c Nguyn Vn Thoi qua Vn Tng ch huy thng o, hu phi hp tn cng
Ngh An. Tuy nhin, k hoch ny phi tm nh hon v Min in tn cng Xim, v lin qun
Xim-Vn Tng phi bn rn chng gi. Sau , Chng c L Vn Xun thay Thoi, ri n Lu
Phc Tng ch huy mt trn Lo. Thng 9/1801, sau khi Chng chim Ph Xun, Tng v
Phraya Khu-b ca Vn Tng git c c Ty Sn l Nguyn Vn Hin Thanh Chng,
khin Ngh An rng ng
Nm 1804, Chao In cht. Xim a Chao Anou (Chiu A N) ln lm vua. Thng Chp t Su [20/1-
17/2/1806], Anou sai mt s on theo ng Cam L sang cng. Gia Long cho php ba nm cng mt
ln [su, thn, mi, tut]. l cng gm 2 voi c, 2 sng t, 2 ng voi, 5 cn v qu. S on s c
1 chnh ph s, 3 t trng, 2 thng ngn, 30 ngi hu. Do ng trm theo ng Ngh An; khng
c dng ng Cam L. (23)
Trong khi , Syam [Xim] cng s dng cc tiu vng v t trng Champassak (pha Nam Lo)
p dng chnh sch tm thc Chn Lp. Vi nhng sc tc trn Trng Snngoi tr cc b
lc Gia Rai (Jarai), vn c coi nh ch hu ca Hu, d quan triu cn ln ln gia Thy X vi
Ho X i din vua tip tc ban cho cc t trng nhng mt hng nh chn, a s v nhn
cng phm nh k nam, mt ong, v.. v Nm 1834, Minh Mng mi phong chc quc vng v t
cho vua Thy X tn Vit l Vnh Bo. Su nm sau, nhn dp l th 50 tui ca Minh Mng, c s
on Ha X ti chim bi. Tuy nhin, theo bo co ca Trng Minh Ging, vua nc Thy X tn
l Tit, c qu thut, ti gn Nam Vang. Tit quen Phin vng thng n xin tin. Minh Mng
mun n v tra hi, vit tp Thi Bnh Qung K, nhng quc trng kia i ri. (24)
Lin h vi L Tng m ra t thi ni chin, qua cc chuyn thu mua v kh. Sau ngy Nguyn
Chng thng nht vng quc, mt lnh nh thu c l dAyot tng gh thm Hu vi cng v i
din thng mi ca Manila.
Ring vi Min in, v l ng minh ca Xim, Nguyn Chng khng c lin h chnh thc.
Ring i vi Ty Phng, nht l Php, Nguyn Chng theo ui mt chnh sch ngoi giao c th
mnh danh l khng c chnh sch, ty thi phn ng. Vua t v thn thin vi cc thuyn Php gh
Vit Nam, nhng cng quyt phn i vic i thc thi Hip nh Versailles (21-28/11/1787) m
Georges Pigneau nhn danh vua k vi B Ngoi giao Php. Vi Bri-tn, mt cng quc th
nghch ca Php, vua cng gi mt chnh sch tng t
Lch s quan h quc t ca Vit Nam l lnh vc cn cn nhiu cng trnh nghin cu. Ngay quan
h gia Vit Nam vi Trung Hoa, Nht Bn, Php, Nga mi ch c nghin cu rt gii hntrn
cn bn ca cn st thuc a v phong tro gii thc (decolonialization) trong th k XIX-XX. Tr
ngi th nht l vn t liuhoc ng hn l thiu t liu kh tn. Trc Th chin th hai
(1939-1945), a s nghin cu v lch s Vit do cc vin chc thuc a, gio s hoc gio dn Vit
thc hin nh c tip cn ti liu vn kh Hi truyn gio Php, v c iu kin hn. Bi vy,
mc tiu vn minh ha (mission civilisatrice) v truyn o (propagation de la foi) thng che
khut s thc s hc. Ngoi ra, cn c chnh sch vn ha/thng tin thuc a. V ngi Php mun
gi Vit Nam nh mt thuc a ng kn, ngi ta ch bit i cngdo n lc t mt chuyn
vin M ti ta lnh s Si Gnv nhng nhn vt nh hm trng John White, hay hai s on
ca Edmund Roberts, v.. v
Trong dn gian, mt trong nhng huyn thoi c truyn tng l vic Bi Vin (1837-1878) tng
qua M vo khong nm 1873.(25) V nhiu l do khc nhau, rt t ngi cp n vic Nguyn
Sinh Cn (1892-1969), tc Paul Thnh, c mt M trong khong Th chin th nht (1914-1918),
lm quen vi Bn tuyn ngn c lp 4/7/1776 ca Lin bang M, v nhiu ln lp li mt cu bt
h ca vn kin lch s ny: t nhng bi hun luyn hi vin Vit Nam Kch Mnh Thanh Nin
ng Ch Hi trong giai on 1925-1927, ti bn Tuyn ngn c lp ngy 2/9/1945 ti H Ni.
(26)
PH LC: N LC Khng Thnh Cng T PHA M:
Nhng n lc m quan h gia Lin bang M v Vit Nam thot tin ch c tnh cch thng mi, v
do M ch ng. 1. Chnh khch M u tin ch tm n Cochin China [tc i Vit] l Thomas
Jefferson (1743-1826), khi cn gi chc i s ti Paris. Chuyn qua Php xin cu vin ca Gim
mc Pedro [Pierre] Pigneau [de Bhaine] (B a Lc) v Hong t Nguyn Cnh (1780-1801) vo
ma Xun 1787 khin Jefferson ch n la go ca i Vit. Ngy 28/11/1787, Jefferson t
mun c mt s la mu ca Cochin China, v ngh nn tm cch giao thng. Jefferson cn
mun nh Hong t Cnh v mt s chuyn vin Php cung cp mt s mu la trng trn cao (dry
rice), hy vng s th nghim Carolina, nhng khng thnh cng.(27)
Tuy nhin, sut hai nhim k Tng thng t 1801 ti 1809, Jefferson khng c chnh sch c th no
i vi Vit Nam.
2. Trong nhim k u ca Jefferson, Jeremiah Briggs, hm trng tu Fame, ging bum n Vit
Nam. Ngy 21/5/1803, Briggs h neo Turon, tc Vng Thng ( Nng). y l thng thuyn
u tin tip cn vi i Vit ghi trong lch s hng hi M.
i Nam Thc Lc triu Nguyn Chng [Gia Long] khng nhc n Briggs hay nc M. Nhng
thng 7-8/1803 [6 Qu Hi, 19/7-16/8/1803], ghi: Hng Mao sai s n hin phng vt, dng biu
xin lp ph bun Tr Sn, dinh Qung Nam. Vua ni rng hi cng l ni quan yu sao cho ngi
ngoi c. Khng cho. Tr vt li m bo v. (29)
John W. Roberts thuc cng ty ng n [East India Company] ca Bri-tn cng hai ln a tu
Gunjava ti Nng vi nhim v thit lp bun bn v loi nh hng Php khi Vit Nam, nhng
tht bi. Ln th nht, ngy 16/12/1803 Philippe Vannier (1762-1842)ngi thp tng Gim
mc Pigneau ti Si Gn nm 1789, cng 13 ngi khc (k c anh em Flix v Jean-Marie dAyot
[Dayot]) v 80 binh s, ri c giao ch huy tu ng Nai, di quyn J. M. dAyotcng mt ngi
Vit c tn Juan Babtiste xung Nng gp Roberts, cho bit Nguyn Chng ch tr li Hu vo
ma Xun 1804. Roberts bn nh neo, hng v Malacca. Khi Roberts tr li Nng, Gim mc
Jean Labartette, cng cc Linh mc Jacques Liot v Francois-Joseph Gurard t nhiu lin h trong
vic tho lun, nhng Nguyn Chng khng thun. Vua ni vi nh thn: Tin vng kinh dinh
vic nc, khng ngi H ln vi ngi Di, thc l ci phng vic t lc cn nh. Ngi
Hng Mao gian gio, tr tr, khng phi ni ging ta, lng h hn khc, khng cho li. (30)
Du vy, Nguyn Chng cng chng c thin cm g vi Bri-tn, mt i cung quc v ngun cung
cp v kh quan trng trong thi gian ny. Nm 1797, Nguyn Chng ngh vi Rama I (1782-
1809) hp binh nh nu Hng Mao tip tay Min in (Burma, Myanmar hin nay) tn cng
Xim.(33) Tuy nhin Nguyn Chngvi quan nim chn i bo th mi l i ngha khn
ngoan duy tr nhng quan h cn thit vi Ty phng cho mc tiu cui cng ca mnh. Vng
chp nhn nhng b mt s yu cu ca Pigneau, nh cho t do truyn o, s dng gio dn Ki-
t, v cho ng cung Cnh tn Pigneau lm ph o. o qun L dng cng c tn dng trong
mi lnh vc, k c vic tm mua v kh cc thuc a Bri-tn, Portugal, Dutch. Mt y t ngi
Bri-tnLaurent Barizyc giao trch nhim mua bn v kh v hnh x nh i din khng
chnh thc cho cc cng ty Bri-tn, c bit l cng ty Abbott & Maitland ti Madras (Pondichry).
(34)
Cc thuyn bun ngoi quc n lm n t phi theo lut l mi. Nguyn c Xuyn, Jean
Baptiste Chaigneau, v Philippe Vannier c trch cng tc t nh ny. S tu ngoi quc thng
xuyn gh Nng v Si Gn l tu Bri-tn, Portuguese (Macao), Xim, v nht l Trung Hoa.
Vua rt nghim ngt trong vic xut cng sn phm ni a v kim sot tu bun ngoi quc. Thng
7/1804, cm dn khng c ly bn cc th g cm (g tu, g lim, g ging hng); thuyn nc
ngoi mua lu s b ti nng nh ngi bn. l mua trc khi c lnh cm, np li, tr tin cao.
Dn chng cng khng c bun bn ng bin. Ai vi phm, thuyn v hng ha b tch thu, pht
100 trng, [y] 3,000 dm. Trong khi , thu cng (nhp bn), thu nh trn hng ha v
tin ba l [dng hong thi hu, dng vua, dng hong thi t] khin cc hm trng ngoi quc
rt bt bnh. l cha ni n khong cch bit gia lut php v vic thi hnh, cng tc l hin
nay thng bit nh ci thin cho cc vin chc v mi gii.(35)
Tng nn lp li v nhn mnh thm, vic ngoi thng di triu Nguyn Chng ging nh cc
quc gia lng gingdo triu nh c quyn. Vua nhp cng nhng g cn thit cho ch nh v
kh, vi vc, cng vt dng dnh ring cho gii qu tc v quan li. ng thi c quyn thu mua v
xut cng nhng mt hng m th trng ngoi nc a chung. i a s dn chng phi s dng
hng ni ha, ngoi tr mt s nhu yu phm nh thuc Bc, tr, sm, sch, giy mc, v.. v Vic
ngoi thng cng ch c din ra ti cc hi cng chn lc: Nam nh, H Ni, Nng, Hu, Si
Gn v H Tin. Sau ny, do s xung cp ca ngoi thng v l do an ninh, Nng tr thnh
cng duy nht cc tu Ty phng c cp bn lm n vi Hu. Mi giao tip vi dn chng u b
tuyt cm. Bi th, gn cui i Nguyn Chng, vic ngoi thng gim hn.
in vo ch trng, vua s dng Thanh nhn lm giai tng trung gian (lnh trng [farming])
trong mi lnh vct khai m, thu thu ch, chuyn ch, ti bun bn vi nh Thanh v nhng
nhu yu phm nh thuc Bc, vi vc, v.. v
3. Nm 1819, hai trong s bn tu M c cp bn Si Gn. l tu Marmion ca Oliver
Blanchard, v chin hm Franklin ca Thiu t John White (1782-1840).
Theo White, ri Salem ngy Th By 2/1/1819, hn 5 thng sau tu Franklin bung neo Vng
Tu. Hm sau, 8/6, ti Canjeo (Cn Gi), nm v pha ty nam Vng Tu. V khng c php vo
Si Gn, ngy 12/6 nh neo ra Hu. Ngy 18/6, ti Turon ( Nng). Tr ngi nht l ngn ng;
nhng White hiu i khi rng vua hin khng kinh , Vit Nam mi qua cn binh la nn
khng c nhiu hng xut cng. Thng 7/1819, White ging bum qua Manila, nhn tin tm thng
ngn. y hai thng, White gp hm trng John Brown ca tu Marmion. Tu Marmion n
Vng Tu vi ngy sau khi White ri ni ny, nhng c php vo Si Gn nh s d di ca Ph
vng (tc Tng trn Gia nh thnh). Chng may thuyn trng Blanchard cht bnh gn hi
phn Vng Tu; v Brown ln thay, a tu v Manila. Ngy 6/9, Brown v White ging bum tr
li Vit Nam. Ti Vng Tu ngy 25/9. Ri li di xung Cn Gi, c ngi vo Si Gn xin php
nhp cnh. Ngy 9/10, hai tu Franklin v Marmion bung neo Si Gn
Qua nhng linguists (thng ngn) v cc gio s trung gian bit ting Portuguese [B o nha]
nh Joachim, ngi Portuguese Si Gn mt thi gian; Pasqual, mt ngi Tagal, c v Vit;
Linh mc Antonio v Joseph, ngi Italia; Mariano, mt gio dn Ki-t bn x ; Polonio, ngi tng
hu cn Pigneau (dn White i thm th nhiu ni, k c mt ngi cha ln c l l cha Barb)
White tip xc vi cc vin chc cao cp, k c quyn Ph vng. ng thi, tm hiu sinh hot
chnh tr, kinh t v x hi min Nam
Thi gian ny, thng mi vi Macao b ct t. Tu bun Trung Hoa cng rt him.
Ngy 11/10/1819, White gp Quyn Tng trn. ng ny l quan vn, lo hnh to. Tng trn l v
quan, ang ra Hu trnh by v trng hp White. V Pasqual lo vic qu biu Quyn Tng trn:
4 ci n trn, 4 bnh thy tinh, ly ung vang v ly khng chn, ru vang, vi chai rhum, 1 hp
ng tru, v.. v. Ngy 12/10, vit th cho c Vannier, km theo mt cy kim v 12 chai
moutarde tng vua. Ngy 24/10, thm quyn Tng trn ti nh ring. Sau ny Tng trn mn mt
khu sng ca White, nhng khng tr li. Ngy 31/10, White da xung tu b i.
Ngy 6/12/1819, Tng trn tr v nhim s. Hm sau, 7/12, White vo thm. Sau , c th
ngy 20/11/1819 ca Vannier, bo tin thu cng gim; v khng phi tng qu cho cc quan. Vua
ang b bnh, nn Vannier khng c dp gp vua. trao thanh on kim White tng vua. Ngi
trao th ca Vannierc bit danh Aqua Ardientei tin cng a th mt chai ru rhum v
mt yard [gn mt thc Php] vi . Aqua Ardiente l nhn vt qu quyt nht.
Vi ngy sau bui s kin, Tng trn li gp White. Khng c quan chc Vit, ch c 4 thng ngn
Antonio, Mariano, LM Joseph v Vincente, tt c u l gio dn Ki-t. Tng trn thm hi k v tnh
hnh u chu. Ni ngng m dn Olan; bun v tnh trng man r [sauvage] ca dn Vit.
Ngy 16/1/1820, bt u cht ng xung tu. Ngy 29/1, xung c 1700 picul (n v o
lng Xim, khong 62.5 kilogram) ng. Tu Marmion phi tr tng cng 2,708.70 dollar Espania
tin thu v dch v khc, gn bng 50% tr gi s ng mang i
Trc ngy White ri Si Gn, Tng trn trao cho White danh sch cc vt liu vua mun mua: i
bc, bn , sch v Ty phng, v.. v Vua s tr bng th sn. White khng nhn li v nhng mt
hng vua cn khng c nhu cu nhng ni khc. Hn na, c tin vua s dng kh gii nh Xim.
Linh mc Joseph th xin ru vang v bt m lm l. Theo Joseph, vua sp cht; thi t s ln ngi.
Tn Ki-t sp i din him ha b bch hi. White khuyn Joseph ra i, nhng ng ta khng
mun phn bi thng cp.
Khi White cho t bit, Tng c y ny khng gip g c White. Ngy 30/1/1820, White nh
neo. Mang theo vi na sc cha ng v t. Ti Cn Gi ngy 1/2. Ngy 3/2 (tc 19/12 K Mo),
ng ngy Gia Long cht, tu Marmion cng ti ni.(38)
Ngy 13/4/1820, Minh Mng mi triu Tng trn Nhn v kinh; ng thi c Hip tng trn c v
Ph Tng trn L tm th l n tng trn. Hai thng sau, ngy 10/6, c v kinh. L quyn lnh n
Tng trn trong khi ch Khm sai Tng trn [Duyt] nhn nhim s. Hu tham tri b H Nguyn
Xun Thc qun l to H v Hnh. (42)
Phi chng nhm thng ngn ca White khng ni ht s thc? (White cng ghi nhn l bn
linguists rt tham lam, gio hot, ch lo kim limt c tnh ca gii i chc vi ngoi nhn
cc hi cng nm chu. Linh mc Antonio gc Italia ch l mt th d. Hay b v ngi Vit v
Domingo, con r tng lai, ca Pasqual). ng tic l bn Thc lc Vit ng chng ti tham kho
khng nhc g n cc tu M Gia nh, d thi gian b neo ca hai tu kh lu (gn 4 thng)
Nhiu du hiu cho thy nhm c vn Php ca Nguyn Chngtc cc gio s v hai thng dch
vin Chaigneau, Vannier Huc phn thin v, mun gi u quyn thng mi cho Php.
Vannier c l khng trnh ln vua chuyn i ca White, nu l do vua b m. V th sn tu M mun
muatc ng v t ikho triu nh cn v mi dn hng cho hai tu Php. Ma ng
nm sau th triu nh c k hoch thu mua ht. Thc ra, Vannier ang ch i chuyn tr li ca
tu La Rosse [Rose] vi quc th ca vua Php. S thin v ny d hiu. T nm 1815, sau cuc i
bi ca Napolon Bonaparte, triu nh Bourbons bt u mun i Nguyn Chng thc thi Hip
c 1787 m Pigneau i din k kt (nhng Nguyn Chng t khc nm 1790). Nm 1817,
Th tng kim Ngoi trng Richelieu c Hi qun i t Achille de Kergariou a chin hm
Cyble [Phi Gic] qua ving thm thn hu Vit Nam. Mang theo th Richelieu gi Chaigneau, yu
cu bo co tnh hnh, ng thi kim k li bn do Jean-Marie DAyot v. Ngy 6/1/1818, de
Kergariou ti Nng. Vannier xung chin hm Cyble gp. Chaigneau dch hai l th ca de
Kergariou, nhng Nguyn Chng t chi tip kin. Nu l do khng c quc th. (43)
T 1817 ti 1819, mt s tu Php ti bun bn Nng v Si Gn. l cc tu Henry ca cng
ty Philippon et Cie. (ti Nng thng 12/1817), La Rose ca hng Balguerie, Sarget et Cie.,
Courrier de la Paix, v.. v Cc tu ny u c Chaigneau v Vannier tip. Thng 11/1819,
Chaigneau v gia nh ln tu Henry v Php ngh hai nm. (44)
Phn cc nh truyn gio Php khng ngng on trch vua Nguyn qun cng n khi Ki-t. S bt
mn ca cc gio s khi ngun t quyt nh kim sot tn gio nm 1803t Ki-t gio ngang
hng vi Pht Gio. Tip n s thng tin ca Khng gio ln hng chnh gio. Mt Vn Miu nguy
nga c khai trng Hu, trong khi vua m nhng cuc thi Hng chn ngi ra lm quan. Tn
Khng Khu tr thnh mt th quc hy, phi c thnh K. Nguyn Chng cn mun tm hiu v
Nghiu, Thun v thut tr nc v vi nhi tr. (45)
Mt trong nhng cao im ca s xa cch gia Ki-t gio v triu nh l vic k v. Nm 1816sau
ci cht ca m rut Hong t CnhGia Long loi Hong tn n (con thi t Cnh), chn Hong
t m lm Thi t. Trong khi ly kin triu nh, Nguyn Chng nhc n kinh nghim Chu L
hay , con th Chu c D, lm lon, cp ngi chu nm 1402. Tuy vy, m v phe phc
hng chnh gio (nh ng c Siu, Trnh Hoi c, v.. v) tr thnh i tng nh ph ca Hi
truyn gio qua cc chin dch tin n v nhng li dm xim vi d lun quc t. Mc d mi ti
ma H 1826, Gim mc Jean Taberd mi chnh thc tuyn chin vi Phc m, cuc ng u
st mu gia Ki-t gio v triu Nguyn m t trc ngy White ti Si Gn. (46)
Nhng n lc ca Php trong vic k thng c vi Vit Namtrn bi cnh bnh trng nh
hng ca Bri-tn (qua cng ty East India Company) ti Min in [Burma, nay l Myanmar], Xim,
Malaya v Hoa Namc tip tc trong nhng nm u triu Nguyn Phc m. Tuy nhin,
Nguyn Phc m khng thay i lp trng. Khi Chaigneau tr li Hu ngy 17/5/1821, vi th
ca vua Louis XVIII ngh giao thng, v c Chaigneau lm Lnh s, Nguyn Phc m ch tr
li sau khi Vannier v Chaigneau e da s t chc, hi hng. (23) Nm 1822, Nguyn Phc m
cng t chi k thng c vi s on Bri-tn, d John Crawfurd [C- la-khoa-thc] c L Vn
Duyt tip ti Gia nh, v gp mt thng th ti Hu. Nu l do khng c th ca Quc vng Bri-
tn. (47)
2. i Nam Thc Lc Chnh Bin [NTLCB], nht k [I], tp 2: 1778-1801, 1963:283-284, 287
4. NTLCB, I, 3:1802-1808, 1963:51, 63-64. Dch gi c l khng dch ng tn Trn Nam Quan,
ghi l ca i Nam Quan, v ca i Du Thn. Theo Minh th lc [Ming shi-lu], k Th Tng
[Shizong], nin hiu Gia Tnh, tn Trn Nam Quan c khai sinh khong ngy 14/3/1539, khi
Nguyn Vn Thi dn xp l u hng ca Mc ng Doanh (29/1/1530-22/2 [3/3]/1540). V
Doanh cht t ngt u nm 1540, Mc ng Dung (12/7/1527-29/1/1530, TTH 11/9/1541) phi
dn chu l Vn Minh cng hn 40 th h qua bin gii, vo Trn Nam Quan, t tri, xa tc, i chn
t, b vo hnh dinh Mao B n bi ly dng s sch, tuyn b ton th t ai An Nam thuc
quyn s hu ca Chu Hu Tng (28/5/1521-23/1/1567), v tr li t hai , bn ng ca An
Bang (Qung Yn, tc Qung Ninh hin nay), k c Phn Mao Lnh ni vua quan Trung Hoa nm m
thy M Vin trng tr ng ranh gii sau khi bi hai ch em B Trng nm 43-44. Sau , Vn
Minh cng 28 ngi khc theo Mao B n ln Yn Kinh np biu u hang ca Dung, v ngy
29/4/1641 c Hu Tng phong lm An Nam thng s ti thng s, mt tc quan hm
tng nh phm ca triu Minh, di quyn iu ng ca phin ti Quang ng-Qung Ty; trong khi
L Ninh v cha Bu V Vn Uyn-V Vn Mt do phin ti Vn Nam cai qun; Ming shi-lu, Shizong
(Wade, NUS data base, 2005), juan 221:16a-17a, 248:1b-5a; MSL, vol 81, pp 4593/95, vol 82, pp
7968/43; Ph bn V: L u hng ca ng chu Mc ng Dung (30/11/1540-29/4/1541), trong
V Ng Chiu & Hong V, Kin hay Khng Kin (2015). Xem thm Ph lc Trng tu Trn Nam
Quan (1725-1726), v Tun bin i An Nam (1732); Phn III, Khu V Loi, s 81-82; L Qu n,
Vn i Lun Ng [VLN] (Si Gn: 1973), tr 160-165; i Nam Nht Thng Ch [NNTC], q XXIV:
Lng Sn, bn dch o Duy Anh et al., (1997), 4:91 [Ngng c i trn lnh th Lng Sn, lp t
triu L], 384-387. Theo Phan Huy ch, ngi thp tng Nguyn Quang Bnh i s Nhit H v Bc
Kinh t 30/5/1790-3/1/1791, chuyn i s k b ny khi u bng l dng hng ti Chiu c
i trong Trn Nam Quan ngy 30/5/1790; sau c Phc Khang An thp tng ln Nhit H;
ng Hoa Thc Lc, q 111, t 2; i Thanh Lch Triu Thc Lc, q 1356, t 13-14, q 1347, t 10, q
1348, t 14. S gia Trng Bu Lm v Hoa Bng bn lun kh k chuyn i s ny.
5. NTLCB, I, 3:1802-1808, 1963:91, 157-58.
6. Xem, chng hn, Sima Qian [T M Thin, 145-86 TTL], Shiji [S K], 113: Nam Vit Triu
truyn; Ban Gu [Ban C, 32-92], et al., Xian Hanshu [Tin Hn Th]; a L Ch; Fan Ye [Phm Vip,
398-446], Hou Hanshu [Hu Hn th], Lit truyn, q 86/76 [Nam Man v Ty Nam Man Di]. Sima
Guang [T M Quang,] , Zizhi Tongjian [T Tr Thng Gim], chng 54, 56, 57, pp 1757, 1825,
1844. Quc hiu China [Tn, hay Qin] hay Trung Quc ph thng hin nay khin nhiu ngi
ng nhn rng t thi Nghiu, Thun hoang ng hay i H, Thng, Chu ranh gii chnh tr ca
cng quc lc a Chu ny tri rng bao la nh nc Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha hin
naymt cng trnh tch ly nhiu ngn nm ca chnh sch n dn [thc dn] v tm thc trn
nn tng lut k mnh. t Lai Lt Ma th 14, lnh o ti cao ca Tibet, hin ang sng lu vong,
l mt trong nhng nhn chng sng cho truyn thng thc dn ny ca Hn tc. Cho ti u th k
XXI, giai tng cai tr Trung Hoa vn i a s l ngi Hn.
8. Wei Yuan [Ngy Nguyn], Zheng Wushi [Thnh V K], mt ti liu tuyn truyn xng tng
Hong Lch gia giai on chin tranh nha phin (1839-1842). Chng An Nam Chinh V K khc
hn thng tin t quc s Vit Nam, c bit l tng s qun Thanh tham d trn nh 6 ngy Tt K
Du (1789).
9. An Nam zhi-lue [An Nam Ch Lc], I, 1961:49; Hou Hanshu [HHS], Lit truyn, q 88: Ty vc,
on 12, 21 (ban dch Hill. 2003);
10. Thng 2-3/1596, L Duy m (Th Tng) ti Trn Nam Quan gp quan chc nh Minh. Thng 3-
4/1596, L Duy m tr v tay khng v quan chc a phng Minh c tnh tr hon thi gian cng
nhn, hch hi v n tn nh Mc, nh L, cng cng l, nh hai pho tng ngi bng vng, bc,
ci u; CMCB, XXX: 15, 18-20 (H Ni: 1998), II:211-212, 214-215 . Shenzong (Wade, NUS data
base, 2005), juan 9:11b, 315:4ab; MSL, vol 110, pp 5887/88. Thng 5-6/1597, Duy m li i Trn
Nam Quan hi hp vi bn Trn n Lm. Ln ny, mi vic c dn xp m p ngy
25/11/1597. Shenzong (Wade, NUS data base, 2005), juan 315:4ab; MSL, vol 110, pp 5887/88. Vua
L sai bn Phng Khc Khoan ln Bc Kinh xin cu phong; CMCB, XXX:18-20 (H Ni: 1998), II:214-
15, XXX:26 (H Ni: 1998), II:221. Thng 12/1598-1/1599, Phng Khc Khoan i s v, bo tin Chu
Dc Qun (Minh Thn Tng, 5/7/1572-18/8/1620) ch ng phong chc An Nam thng s ti
thng s nh phong cho h Mc; CMCB, XXX:26 , XXXIII:21 (H Ni: 1998), II:221, 317;
Shizong, (Wade, NUS data base, 2005), juan 268:3ab; Shenzong, juan 431:5b-6a;Thng 3-4/1667,
Khang Hy, (Kangxi, 1662-1722) sai s qua Thng Long phong L Huyn Tng (11-12/1662-
16/11/1671) chc An Nam Quc vng; Ibid., XXXIII:21, 22-23 (H Ni: 1998), II:317, 318-19.
Thng 10-11/1667, Trnh Tc mang qun nh Cao Bng. Mc Knh V chy sang Trung Hoa; Ibid.,
XXXIII:22-23, 25-26, (H Ni: 1998), II:318-319; 320-21. Thng 2-3/1669, vua Thanh ng 6 nm
cng mt ln; s nh Thanh cho lnh nhng 4 chu ng bc Thi Nguyn (Cao Bng hin nay) cho
dng gii h Mc th cng t tin; Ibid., XXXIII:25-26, (H Ni: 1998), II:320-21)], [Nguyn V V
Ng Chiu, t ai Vit Nam b Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc xm chim; Hp Lu
Magazine (Fountain Valley, CA), No. 105 (5-6/2009), tr 5-32]
12. V Ng Chiu & Hong V, Nhn Lai Chin Thng Xun K Du (1789); hopluu.net,
vietnamvanhien.net, minhtrietviet.net; Truong Buu Lam, Intervention versus Tribute in Sino-
Vietnam Relations, 1788-1790; in John King Fairbank, (ed) The Chinese World Order: Traditional
Chinese Foreign Relations (Cambridge, Mass: Harvard Univ Press, 1968), pp 165-179, 321-26
[notes] [s dng i Thanh Lch Triu Thc Lc (Tokyo: 1937-1938), 1315:7ab [c l l ngy lch
ta, 21/10 Mu Thn Thanh, tc 16/11/1788]. Ngy Nguyn (Wei Yuan, 1794- 1854), Sheng Wuji
[Thnh V K] (1842), [Cn Long Chinh v An Nam k; pp 187-188];
13. Trong s nhng Thy X v Ho X l hai chi nhnh ca sc tc Jarai (Gia Lai). Nm 1834,
Nguyn Phc m phong chc quc vng cho vua nc man di ngoi bin cng Thy X,
v t cho mt tn Vit l Vnh Bo; NTLCB, II, 23: 1841, 1970:145-8; 27: 1848-1853, 1973:70;
[Woodside 1971:237-238].
14. i Nam Chnh Bin Lit Truyn S Tp, hon tt ngy 5/11/1889 di triu Thnh Thi (1889-
1907) c tm lc truyn cc nc Xim La, Thy X, Ha X, Din in, Nam Chng, Vn Tng
(q. 32-33). n bn Vit ng nm 1993 ca Vin S hc H Ni, tp II, tr. 563-630. [Wooside,
1971:237-238]
16. NTLCB, I, 2:1778-1801, 1963:128, 140, 151, 182, 198, 204, 224; Paths, 1998:92. Mc Thin T
chy qua Xim sau ngy Ty Sn dit cha Nguyn nm 1776-1777. [2:128 [Thng 12/1790-
1/1791 [Mt Canh Tut, 6/12/1790-4/1/1791], sai Bo h Nguyn Vn Nhn v cai c Nguyn Tin
Lng i s Xim. Tng vua Xim hoa vng, hoa bc, v.. v], 2:140 [Thng 5 Tn Hi (1791), Bo h
Nguyn Vn Nhn v cai c Nguyn Tin Lng i s Xim tng hoa vng, hoa bc, v.. v], 2:151
[Thng 12 Tn Hi (1792), Bo h Nguyn Vn Nhn v cai c Nguyn Tin Lng i s Xim tng
hoa vng, hoa bc, v.. v], 2:182 [Thng 11-12/1793 (10 Qu Su, 4/11-2/12/1793), cai c Trn
Phc Cht i s Xim tng hoa vng, hoa bc, v.. v], 2:198 [V Vn Khnh qua Xim, 1794], 2:204
[Nguyn Vn Nhn qua Xim, thng 12 Gip Dn 1795], 2:224 [Nguyn Vn Nhn qua Xim, Thng
10 t Mo, 1795],
17. NTLCB, I, 2:1778-1801, 1963:298, 312, 347, 356-357, 385, 389, 3:12, Paths, 1998: 92 [Thng 3
Bnh Ng [1786], c tin Ty Sn yu cu Rama I bt cc Chng, trao cho Ty Sn, nhng Rama I
khng ng , v khng mun can thip vo ni tnh Vit Nam.]
Nm 1799, lin minh Xim nh Ty Sn, nhng b Min in tn cng, tm gc. 2:298: Thng 1 K
Mi [5/2-5/3/1799], Nguyn Vn Thoi (Thy) qua Xim. (2:298 [yu cu mang lnh Khmer v Vn
Tng nh Ngh An] 312 [4/1799: Nguyn Vn Thoi cng c Nha B Dch Lch i t bn Tm
bng me, Kamboja, qua Khu Khng, n U-bn, a u Vn Tng], 324-325 [11/1799: Nguyn
Vn Thoi v Lu Phc Tng ti Ving Chn. Chiu n n tip trang trng, v tng gp Nguyn
Chng Bangkok. Hn nm sau s xut binh) 2:347: Thng 3 Canh Thn [25/3-23/4/1800], Thoi
tr li Gia nh. Gia Long sai Thoi tr li Vn Tng, tin nh Ngh An. (2:347) 2:356-357: Thng
6 Canh Thn [22/8-19/9/1800], Thoi v Lu Phc Tng tn cng Ngh An. nh nhau vi
c Nguyn Doanh Nhc B n, ph m Nguyn Vn Tr Lam n. Tr thua to. Bn phin thn
Thanh Ha l H Cng Thi, th ti Hng Ha l Phan B Hng u ni ln hng ng. Nguyn Long
cng khi bnh, gi bo La Thai, chiu d ngi H Di (2:356-357) 2:385: Thng 2 Tn Du
[14/3-12/4/1801], s Vn Tng ti dng biu thn phc, bn Thun Ha v Ngh An, xin nh
k nh gic. (2:385), 2:389: Thng 3 Tn Du [13/4-12/5/1801], Thoi t ng v Gia nh. Chng
ging lm cai i, cho L Vn Xun thay. (2:389) 3:12: Nm 1802, qun Xim phi hp vi qun
Nguyn nh Ty Sn Ngh An. (3:1802-1808, 1963:12).
20. Xim lm l phong vng cho Ang Chan ti Bangkok ri a v nc. Ngay sau , Ang Chan xin
thn phc Hu. Nguyn Chng nh l cng 3 nm mt ln, ri m ngi Hn [Vit] vo hai i
Cng b v An b lm thng dch ti thnh La Bch [Lovek].
21. NTLCB, I, 4:90-91, 94, 98-9, 101-102.
22. NTLCB, I, 3:347, 4:90-92 [Ang Chan than phin vic Xim i chia t cho cc em], 98-99, 101,
103 [Nguyn Vn Nhn kinh l Nam Vang], 154 [cng voi], 163-164 [Ang Chan chy qua Gia nh],
169 [Nc Nguyn chy qua Xim; Xim np qua Gia nh], 187 [Duyt a Ang Chan v nc], 194-
195 [rt qun], 198-199 [ban m o, thng ngn]. [39 voi c nm 1812, 4:154], 4:27 [cho c-nha
Siu lm cai i, chuyn bt voi, mi nm np 30 con, 4:272], 26:195 [88 voi nm 1813, 6:195]. Khi
Ang Chan cht nm 1834, Minh Mng lp Ang Mey (Ngc Vn) ln lm n cha. Nm 1835, v ri
1840-1841, anh em Ang Duong theo Tng Xim Bodin v nc nh xm lc yuon [dun]. Nm
1847, Ang Duong ln ngi, xy tng Bodin th. Ang Duong c 3 con l Norodom, Sisowath v Sri
Votha. C ba u khc m.
23. NTLCB, I, 2:269 [Thng 8 inh T (1797), Xim ngh dng Man Lo phi hp nh Ty Sn,
Chng c Nguyn Vn Thoi ch huy thng o], 347 [Thng 3 Canh Thn (1800), Nguyn Vn
Thoi t Vn Tng tr v, Nguyn vng sai qua Vn Tng phi hp nh Ngh An], 383 [Thng
1 Tn Du (1801), Lu Phc Tng t Vn Tng tr v], 385 [Thng 2 Tn Du (1801), s Vn
Tng ti cng Gia nh], 389 [Thng 3 Tn Du (1801), Nguyn Vn Thoi t ng ri Vn
Tng, b ging chc, L Vn Xun thay], 402 [thng 5 Tn Du (11/6-10/7/1801, trn th Ngh An
ca Ty Sn l Nguyn Vn Thn chiu d cc man Trn Ninh; vua Vn Tng l Chiu n bo v
Gia nh; Nguyn vng sai Lu Phc Tng n Vn Tng, ng lc L Vn Xun cht, thay gi
qun lc, cng Chiu n nh ngy nh Ngh An], 431 [thng 8 Tn Du (8/9-7/10/1801), Lu
Phc Tng v tng Phraya Khu-b ca Vn Tng tin nh Ngh An. Git c c Nguyn
Vn Hin Thanh Chng. Ngh An rng ng.], 3:260. NTLCB, I, 3:169. [Thng Ging Gip T
[1804], Gia Long cng cho Chiu Ni t Ngh An v Trn Ninh [Sm Na].(NTLCB, 3:239)]. Thng
Su t Su [27/6- 25/7/1805]: Trc y cai i Trn Vn Long a Chiu Ni t Ngh An v Trn
Ninh, c tng qu. Gia Long: Trung quc i vi ngi Di ngoi, khng tr m ra tr [v vi nhi
tr]. C nhn. (NTLCB, I, 3:239)]
24. NTLCB, II, 22:84 [2-30/5/1840 [Thng T Canh T]: Hu: S Ha X vo chim bi. (22:84)],
22:115-119 [Thng T Canh T, Nam Vang: Trng Minh Gng bo co vua nc Thy X tn l
Tit, c qu thut, ti gn Nam Vang. Tit quen Phin vng thng n xin tin. Minh Mng mun
n v tra hi, nhng quc trng kia i ri. (22:115-119) Vua cho lnh iu tra vit tp Thi
Bnh Qung K. Nhng sau bi b v Trn Ty Thnh b lon. (22:119) 23:145-148 [23/3/1841
[Thng Ba Tn Su]: i quc hiu Ha X thnh Thy X v ngc li]; 27:70; Woodside
1971:237-238.
26. Xem, chng hn, ng Kch Mnh; in li trong ng Cng Sn Vit Nam, Vn Kin ng Ton
Tp, tp I:1925-1930 (H Ni: 1999), tr. 26-27 [Trong li tuyn ngn ca M [on th hai] c cu
rng: Gii sinh ra ai cng c quyn t do, quyn gi tnh mnh ca mnh, quyn lm n cho sung
sng. H chnh ph no m c hi cho dn chng, th dn chng phi p chnh ph y i, v
gy ln chnh ph khc. Nguyn vn: We hold these truths to be self-evident, that all men are
created equal, that they are endowed by their Creator with certain unlienable Rights, that among
these are Life, Liberty and the Pursuit of Happiness . . . . That whenever any Form of
Government becomes destructive of these ends, it is the Right of the People to alter or abolish it,
and to institute a new government] Marr, 1981:131n, 374-375 [ng Kch Mnh]
27. The Papers of Thomas Jefferson (Princeton, NJ: Princeton Univ. Press, 1958), vol. 11, pp. 645, &
646, vol. 12, p. 508, and vol. 14, pp. 636-637, 641 & 647; cited by Robert H. Miller, The United States
and Vietnam, 1787-1941 (Washington, DC: NDU, 1990), tr. xv-xvi.
29. NTLCB, I, 3:134. Hng Mao (lng, tc ) l ting mit th gi ngi Bri-tn (lch s hn l
Anh Ct Li).
30. NTLCB, I,3:193; L. Cadire, Les francais au service de Gia Long: VII. Les diplmes et ordres de
service de Vannier et de Chaigneau; XI. Nguyn nh et la Mission. Documents Indits; Bulletin des
Amis de Vieux Hu [BAVH] (H Ni), XIII, no. 1 (Jan-Mars 1913), tr. 1-49; IX, no. 2, (4-6/1922), tr.
140-69. v Documents A. Salles, III: Philippe Vannier; BAVH, XXII, No. 2 (Avril-Juin 1935), tr. 143-
59.
31. NTLCB, I, 4:400. Nm 1848, nhm Nguyn Tri Phng cng khuyn T c: Ch nghe thy
ting l em n cng hin; ch cha nghe thy cng nc ngi bun bn bao gi; Ibid., IV,
27:117-18.
32. Th ngy 31/1/1790, Nguyn nh gi vua Php, bn dch ca Pigneau; Service historique de la
Marine [SHM], (Vincennes), GG2-44, carton 3, d.1. 48 ; v Archives du Ministre des Affaires
Etrangres [AMAE] (Paris), Mmoires et Documents, Asie, vol 64, t 21. V Ho c 1787, xem
CAOM (Aix), GGI [Amiraux], 11704. c qu nhiu ti liu v Pigneau. V ti liu nh Nguyn, xem
i Nam Chnh Bin Lit Truyn, bn dch Vit ng ca Vin s hc H Ni (Hu: Thun Ho, 1993),
tp II, tr. 476-77. [S dn NCBLT]. Ti liu ny ghi rng Pigneau qui phc Nguyn Chng t nm
Bnh T (1780); II:476. Cn nhn mnh l s ng gp ca Pigneau cho chin thng ca Gia Long ch
rt gii hn. Xem thm Cao Xun Dc, Quc triu chnh bin tot yu (Si Gn: S a, 1971), tr.12-
3; Annales annamites [S K i Nam Vit] (Si Gn: Nhm Nghin Cu S a, 1974); H. Cosserat,
Notes biographiques sur les francais au service de Gia Long; Bulletin des Amis de Vieux Hu
[BAVH], IV, no. 3 (7-9/1917), tr.165-206; Cadire, Les Francais aux service de Gia Long: XI. Nguyen
Anh et La Mission, Documents indits; Ibid. [BAVH], XIII, no. 1 (1-3/1926), tr.1-49. Cosserat s
dng ti liu vn kh Hi truyn gio, v Cadire so snh ti liu truyn gio vi t liu Vit.
33. NTLCB, I, 2:269, 282; 3:134; th ngy 11/4/1801, Barisy gi Letondel; L. Cadire, Les
francais au service de Gia Long: XII. Leur correspondance; BAVH, XIII, no. 4 (10-12/1926), tr. 359-
437
34. Sau khi chim li Gia nh thnh ngy 7/9/1788 [inh Du, 8/8 Mu Thn], Nguyn Chng
quan tm n vic ngoi thng, gii quyt nhu cu v kh, n dc. Thng Tm Mu Thn
[31/8-28/9/1788], sai ni vin Trnh Tn Ti, Chu Vn Quan i H chu mua sng n. (NTLCB, I,
2:78) Thng Ging K Du [26/1- 24/2/1789], t ba loi thu: thu cng, l cai tu, tin xem cm
cho cc tu Trung Hoa. (Ibid., 2:86-87) Thng Nm K Du [25/5/1789], cho lnh thu mua tt c
st, gang, km, lu hong trn cc tu Thanh. Ch c 10 vn cn, bt thu cng; cho ch 30 vn
cn go v. (Ibid., 2:95) Thng Mt K Du [17/12/1789-14/1/1790], sai dinh Trn Bin t mua
ng ct. Mi nm 10 vn cn. C 100 cn, 10 quan. Ngy np, tnh theo gi ch. i ly v kh Ty
phng. (Ibid., 2 :106) Thng Mt Qu Su [3/12/1793-1/1/1794], sai cai i Quang-ni-ve
[Vannier], i trng Pa--ch [Barizy], u l ngi Ty, i mua v kh thnh C [Goa, India]
v x M La Kha [Malacca]. (Ibid., 2:183; Cadire, III. Leurs noms; BAVH, VII, no.1 (1-3/1920):
ngy 17/12/1793, Barizy i Malacca v Penang)
35. NTLCB, I, 3:193, 4:382; Alexander B. Woodside, Vietnam and the Chinese Model: A
Comparative Study of Nguyn and Ching Civil Government in the First Half of the Nineteenth
Century (Cambridge, MA: Harvard Univ Press, 1971), p. 273. T nm 1791, tu Portugal ti bun
bn; NTLCB, I, 2:137. Nm 1805, tu Portugal t Macao ti kinh, xin vo Gia nh mua go. Vua
ng bn 1000 t. Mc lc chu bn triu Nguyn, Tp I: Gia Long (Hu: Vin i hc Hu, 1960),
tr. 27; dn trong Bang-Nguyn Minh Tng, Chn dung cc vua Nguyn, tp I (Hu: NXB Thun
Ha, 1996), tr. 74. Ma Xun 1876, T c mi bi b lnh cm xung bin i bun. NTLCB, IV,
33:281-82
37. Theo Thc Lc, t thng 7/1818 tu ngoi quc mun np thu cng v thu hng ha bng loi
tin no cng c; NTLCB, 4:352. T u nm 1819, tin ba l v tin cai tu c gi kho
dinh Bc thnh v Gia nh thnh, cui nm chia cho cc quan; Ibid., 4:364-65
38. John White, History of a Voyage to the China Sea (Boston: Wells & Lilly, 1823); im sch trong
The North American Review, vol. 18, no. 42 (Jan 1824), pp. 140-57; in li di ta A Voyage to
Cochin China (London: A & B. Spottiswood, 1824, 1972); bn dch Php ng ca P. Midan, Les
Europans qui ont vu le vieux Hu: John White; BAVH (Ha Noi), 24 anne, no. 2-3 (Avril-Sept.
1937), tr. 93-322; Miller, 1990:6-14.; NTLCB, I, 4:398.
39. NTLCB, I, 4:390-391. V tiu s Nguyn Vn Nhn v Nguyn Hunh c, xem NCBLT, II, q. 7,
vol. II, tr. 115-23 & 123-28.
40. NTLCB, I, 4:356, 367. V tiu s Trnh Hoi c (1760-1825), xem NCBLT, II, q. 11, vol. II, tr.
186-92.
41. NTLCB, I, 4:398; Mc lc Chu Bn triu Nguyn, tp II: Minh Mng [MLCBMM], Cheng ching-
ho [Trn Knh Ha], Nguyn Phng, et al. dch (Hu: i hc Hu, 1962) CB 1:56; tr. 12. [Gia Long
c Duyt thay lm Tng trn Gia nh ln th nht t nm 1812 ti 1815; NTLCB, I, 4:160, 252.
Trc nm 1808, ch c Lu trn, ri trn th Si Gn. Chc Tng trn Gia nh lp ra t thng 10-
11/1808].
42. CBMM, 1/3 Canh Thn; & 30/4 Canh Thn; MLCBMM, II, 1962: 65, 112-13.
43. NTLCB, I, 4:336-37; MLCBGL, tr. 196-197; Bang-Nguyn Minh Tng, 1996:75. Theo
Yoshiharu Tsuboi, nu l do vua bnh; Idem., Nc i Nam i din vi Php v Trung Hoa, 1847-
1885 [LEmpire vietnamien face la France et la Chine], bn dch Nguyn nh u (Si Gn:
1990), tr. 94-5. [S dn: Tsuboi 1990]. Alastair Lamb ghi de Kergariou ti Tourane ngy
30/12/1817; Idem., The Mandarin Road to Old Hue (London: Archon Books, 1970), Part V tr. 229.
[s dn Lamb 1970]; C l Lamb s dng ti liu ca Pierre de Joinville [1914] v Cordier [Toung
Pao, 1904 v 1908]). Ngy 22/1/1818, de Kergariou ri Tourane.
44. Thc lc cng khng nhc g n hai tu Php mang theo hn 1,000 sng v thuc n ny. Ch
ghi thng 11/1819, vua cho Chng c Chaigneau v Php ngh hai nm; NTLCB, I, 4:385.
Chaigneau ti lm vic cho Nguyn Chng t nm 1794. Ch huy tu Long Phi, ri thay Barisy ch
huy tu Thy Phng (hay Thoi Phng).