nc bin hin nay, cch nay khong 11.

000 nm mc nc bin rt xung n mc thp

nht, di mc nc bin hin nay khong 100-120 mt. Nc bin h thp l mt vng
t rng ln, mt di lc a, l lc a Nam Trung Quc, bn o ng Dng, cc
qun o Innxia, Philippin ni lin nhau. ng b bin tn Nam Philippin,
Innxia. V do vy nhng du vt vn ha ca ngi ti c trn con ng t lc a ra
hi o c pht hin nhiu ni.

Trong giai on ny An Giang ni ring v c mt vng lnh th rng ln t bin gii

Vit Nam - Campuchia n tn bc thm bin ng ni ring chu nh hng ca qu trnh
xm thc bo mn. iu ny c khng nh da vo lp trm tch rng s vt v c m
ly nc ngt b chn vi bn di lp trm tch bin hin ti. H thng t gy to lng
cho h thng sng Cu Long hnh thnh v pht trin trong giai on trc trong giai on
ny hnh thnh nn cc thung lng sng c. Giai on ny c nh du bng mt b
mt phong ha, xm thc m ngy nay thng gp An Giang ti su t 30 m n 50 m.
k T, th Hlxen (Ton Tn) thi k sau bng h cch y khong t 11.000 nm
n 6.000 nm. Bng tan chy, mc nc bin dng ln, bin tin dn vo ng bng v
trn vo nhng ni c a hnh thp hnh thnh mt ch bin nng ven b. Vo gia
Hlxen, bin tin cc i trn ton ng bng li trn vch vi vng H Tin mt vt
khuyt ngang cao 4-5m - l vt tch mi mn ca sng bin khot su vo to
thnh cc hang gi l hang chn sng. C vng An Giang u b ngp trong nc bin ngoi
tr mt s vng i ni Tri Tn, Tnh Bin. Cnh quan lc by gi ca c An Giang l
cc vng bin nng xen vi vng vnh v m ly mn m du vt cn li l cc m s
Vng Th c xem l sinh sng trong giai on bin tin Hlxen c nin i c xc
nh l cch nay t 4.870 nm n 5.600 nm. Vng By ni, ni Ba Th, ni Sp, ni Sam
(l hn Sam trc y nm gia bin) c ni cn vt tch b sng bin v mn cao khong 4
n 5 mt.

Sau khi t mc cc i, mc nc bin ng li trong mt thi gian, sau h

xung dn li trong vng An Giang mt lp trm tch bn nho mu xm xanh m hin

17
c tm thy vng ni Chc, Ba Th, xung quanh ni C T, knh Tr S... Tng trm
tch bin Hlxen ny c ni nm cch mt t hin ti 10 m, nhng cng c ni ch cch
vi mt, thm ch c ni ch vi tc nh vng Vng Th, ni Chc, Tn Tuyn. Cng
trong giai on ny, do nh hng ca qu trnh lui dn ca bin v t bit l hot ng
mnh m ca h thng t gy sng Tin, sng Hu nn nhiu dng sng i dng chy
sang hng ng li nhiu dng sng cht m ngy nay c gi l sng c. Du tch
ca sng c c th hin rt r rng bng lp trm tch giu hu c xen vi cc va than
bn kh rng ln pha Ty An Giang [14, 150].

Cch y khong 4.000 nm, bin tip tc li. Bin cng li, hot ng bi lp ca
sng Tin v sng Hu cng mnh. ng bng sng cu Long hnh thnh do c bi lp
v cuc hnh trnh di bt ngun t cao nguyn Ty Tng n Vit Nam - chng cy s th
bn ngn, sng MKng ko theo mt khi lng rt ln cht rn - ct, t st tch, nhng
vt liu ny tch t li trong lng cc nhnh sng, hoc trong bin. Ti , chng to thnh
nhng bi bn ly ven bin, b nhn chm di nc thy triu nh k.

Nhng khu vc m ly ny dn dn b xm chim bi mt loi thc vt thn cng,

mc dy c v rt thch hp vi thy triu v nc mn - rng s vt. Chnh rng s vt
ny s c nh v cng c bn tr thnh vng t n nh. Vng chu th c th tin dn
ra bin. Bn cnh vi khi lng ph sa ln ti 1.000 triu tn/ nm, gp 7,8 ln tng
khi lng ph sa sng Hng. Mt phn ph sa theo l trn b i vo ng ni, phn ch
yu a ra ca sng, bi t vng ven bin trn lp trm tch hn hp gia sng v bin nht
l lu vc t sng Hu n Tri Tn v Tnh Bin. Qua hng ngn nm tranh chp vi sng
bin: Sng a ph sa ra bin, bin tc ng li bng thy triu v dng bin ven b, nhng
vng m ly c bi p, ng bng chu th sng Cu Long mnh mng ph sa mu
m c hnh thnh.

Khi cha c bn tay con ngi khai thc, vng t An Giang c nhiu m ly v
knh rch chia ct dc ngang. Do nc l hng nm theo sng trn ngp ng bng, bn ct
ht th lng ng li ven sng, ph sa mn theo dng nc i bi lng ni xa hn. Gn sng
18
bi nhiu thnh vng t cao, xa sng bi t hnh thnh cc trng, ao , h, m ly. Vng
nc chy xit t bi t bng vng nc chy chm. B mt ng bng An Giang tr nn li
lm vi cc g t cao hp ko di, cc c lao mi hnh thnh do bi lng, cc vng trng
thp rng ln va nhim phn va nhim mn m vt tch ln nht l t gic Long Xuyn,
Chu c, Kin Giang, ng Thp Mi. Hnh nh nay cn lu du di ngi bt ca
Trnh Hoi c trong tc phm Gia nh Thnh thng ch ao chm dng ngang sng
sui dc ngang la lit [8,78].

Nhn vo lc bin tin, bin thoi, cc lng sng c, cc vng t c v t bi

tch ca GS.TS Trn Kim Thch [ph lc trang 172] ta thy r qu trnh hnh thnh chu th
ca sng Cu Long vo thi i trc cng nguyn: bin tin, bin thoi vn uy hip ton
b b mt ng bng.

Mc d bin rt, sng hot ng mnh, vng t An Giang ni ring v c vng Ty

Nam B ni chung vn cn l m ly hoang vng, khng c du tch ca con ngi. Khi
lu vc sng Hng cc nn vn ha c li su vo lch s, nn vn ha ng thau
Phng Nguyn - Hoa Lc pht sinh, tip n l ng u, G Mun, ng Sn vi nn
vn minh sng Hng rc r. Khi , ngi tin s vng ng Nam B sau c cng
bc sang giai on mi (Cu St, cch y 5.000 nm), vn ha ng (ni Gm,
cch y 4.000 nm), vn ha ng thau (Dc Cha, cch y 3.000 nm), s lng cc di
tch c tr, cc thnh c, cc khu m c khong 150 a im nhng ch tp trung khu vc
tnh ng Nai, Ty Ninh, Bnh Dng hin nay vi cao t 10m n 200m ch cha
chinh phc c vng thp, vng ng bng sng Cu Long c cao t 1 n 2 m so vi
mc nc bin.

Vi trnh sn xut cn thp, ngi tin s ng Nam b (thuc chng

Innding ni ting Mn-Khme c i) cha thch ng vi mi trng thin nhin cha
n nh - vng t a d qu thp, nhng chinh phc vng t mi bi lp lun l mc tiu
ca c dn ng Nam b. Trong khong thi gian t 500 nm trc cng nguyn cho n
khong u cng nguyn, khi mc nc bin rt su hn na th du vt nhng vng qun
19
c ca h n tn mt s vng ven bin thnh ph H Ch Minh hin nay. Trong c mt
nhnh n An Giang, Kin Giang, sau ny ng li c Eo, l c dn ca nc Ch Tn
- Naravara Nagara m c l l b phn chnh ca c dn vng quc Ph Nam [27, 19].
Bn cnh chng Innding ni ting Mn-Khme ng Nam B, ti nhng vng i ni
ti Chu c pht hin nhng cng c mi, du tch ca ngi tin s Khme cc
Nam .

Do vy, khi chu th sng Cu Long hnh thnh, ngi tin s ng Nam B, ngi
Chm, b phn cc Nam ca ngi Khme hoc cc tc ngi qun o Innexia, M
Lai thin di n, chn vng t ny lm a bn sinh t. C dn u tin ca vng t ny l
ai? Cc c dn M Lai a o thin di n hay ngi bn a. H l ngi Chm hay ngi
Khme, hay c Chm v Khme, hoc mt tc ngi no nay b dit vong tng sng
trn nhng vng t hp v tin v ng bng l mc tiu sinh tn? Tt c u cha th
khng nh mt cch chc chn, nhng iu c th kt lun l vng ng bng Nam b l
vng t tr, n nhng th k u cng nguyn thin nhin mi m ra nhng iu kin
tng i thun li cho cuc sng con ngi, tip nhn cc cng ng c dn v mt l do
no phi thin i tm t sng. Tt c cha tht thng nht, nhng s tn ti ca vng
quc Ph Nam vi nn vn ha c Eo - (Vng Th, An Giang) ni ting trong lch s c i
ng Nam l mt iu c thc, nh du mt bc tin c ngha lch s _ C du chn
ngi_ c du vt khai ph ca vng t Ty Nam B ni chung, m An Giang l trng
im.

1.2. Din mo chnh tr, kinh t, x hi

1.2.1. Thi k t th k th I - gia th k th VII: thuc lnh th ca vng quc

Ph Nam

y l quc gia c ra i sm ng Nam . Lch s vit v vng quc Ph Nam

c ghi chp trong cc th tch c Trung Hoa l sm nht, do hai s thn Trung Hoa tn l
Khang Thi v Chu ng sang thm nc ny vo gia th k th III sau cng nguyn. Sau

20
, nhiu nh khoa hc phng Ty t hn mt th k nay v hin nay nhiu nh nghin
cu kho c hc Vit Nam c gng xy dng li lch s ca vng quc ny khng ch
bng th tch c, bi k m cn tin hnh nhiu cuc khai qut kho c. n nhng nm 40
ca th k XX vi cuc khai qut ca nh kho c hc ngi Php Malleret, nhng du vt
vt cht ca vn ha Ph Nam c pht hin ln u tin c Eo (An Giang), s tn ti
ca vng quc ny c khng nh.

Hin nay s lng di tch thuc nn vn ha ny Vit Nam t gn 90 a im t

chu th thp min Ty sng Hu n vng cao min trung lu sng ng Nai [phn ph
ch trang 174] trong tnh An Giang c xem l a bn trng im tp trung nhiu nht
cc a im kho c [phn ph ch trang 175] Campuchia vng trung tm vng quc
Ph Nam c th gn lin vi nhng di tch Angko Borei, Phnom Da, Ba Phnom, Sambor
Preikuk mn ng Nam lnh th Campuchia. T nhng kt qu khai qut kho c hc,
cc nghin cu ca cc nh s hc, cc chuyn gia bo tn bo tng v vn ha c Eo khi
phc li din mo ca mt nn vn minh c b chn vi di lp bi thi gian hng
nghn nm, cng gi m nhiu nhn thc mi v cc qui lut pht trin lch s, x hi trn
vng t Nam b trong c An Giang.

Ph Nam l cch pht m theo ting Trung Quc, c l xut pht t hai ch c
phin m t ting Mn-khme c B'iu-nam, ngy nay c l phnom (c ngha l ni )
m ra. Cc vua Ph Nam u ly vng hiu l Kurung ETiunam c ngha l vua ni.

Theo D.G.E. Hall, vng quc ny c vng nh c ban u nm dc theo sng

Mkng t Chu c n Phnm Pnh [13,50]. Trong mt thi gian nht nh, th ca
Ph Nam l Vydhapura, hay thnh ph ca nhng ngi th sn nm gn i Ba Phnom
v lng Banam hin nay thuc tnh Preiveng ca Campuchia. iu ny cn c vo minh vn
trong ngi cha Chakret di chn ni[59,93].

Th tch c Trung Hoa - b s Lng Th (nm 502-556) vit v v tr nc Ph Nam

Nc Ph Nam pha Nam qun Nht Nam, trong mt vnh ln pha Ty bin. Nc

21
cch Nht Nam chng 7.000 hi l v cch Lm p chng hn 3.000 hi l v pha Ty
Nam. thnh cch bin 500 hi l. Mt con sng ln t Ty Bc chy v pha ng v
ra bin. Nc rng hn 3.000 hi l. t thp v bng phng. Kh hu v phong tc i th
ging Lm p [13,54].

Thy t dng nc Ph Nam l Kaundinya (m Phn, m Hn - Vit l Hn in,

m La Tinh l Hun-t'ien ). ng l ngi nc ngoi, c th n t n , c dn dt ti
vng quc tng lai ca mnh, nh mnh ca mnh, bng mt gic m, c thn linh cho
mt cy cung v dn i thuyn ra bin. Sau thi gian di lnh nh Kaundinya n bn
ngoi thnh Ph Nam. Nc Ph Nam lc do mt ph n lm vua l Sma (tc Liu
Dip m Hn -Vit, Liuyeh m LaTinh). Nng tr khe nh mt chng trai. Trong lc giao
tranh, nh c tn thn Kaundinya trng cung bn. Mi tn xuyn qua mn thuyn bay ti
gn Sma, c s Sma xin thn phc. Kaundinya dy Sma khoc tm vi che thn.
Chng ly Sma lm v v cai qun vng quc. Kauundinya dy cho dn ngn ng, vn t
Sankrit, lut php [59,13] v t chc nh nc theo ch qun ch chuyn ch da trn
nn tng lin minh gia qu tc vi quan liu chu nh hng chi phi ca quan h cng
ng lng x [2,134].

T khi dng nc Ph Nam, Ph Nam c khong 13 i vua, ba triu i, bt u

thnh lp vo khong u th k th I dit vong vo khong gia th k th VII. Triu i
u tin gm 4 i k tip nhau: Hn in, con (khng r tn), Hn Bn Hung, Hn Bn
Bn. Tip mt vin tng ln ngi, lp nn mt triu i mi gm bn i vua: Phm S
Mnh, Phm Chin, Phm Trng, Phm Tm, vng triu ny bt u khong 220 kt thc
khong 280. Vng triu th ba c ni n sau mt thi gian ngt qung l mt vng
triu c thnh lp vi s tham gia cua mt ngi n l Trc Chin n (nm 357)
Kiu Trn Nh, Sriravacman (424 trc 438), Giayavacman (483-514), Ruravacman
(514 - cui VI). Sau nc Ph Nam b mt nc khc pha Bc - Vng quc Chn
Lp ca ngi Khme - nh bi vo khong t cui th k th VI, vua Ph Nam chy n

22
cng Nagarava (An Giang - Chu c ) lu tr n gn gia th k th VII. Lch s Ph
Nam n y chm dt.

V s kin ny, D.H.E Hall vit Fan Shih-man l mt nh chinh phc v i. c vua
m rng quyn lc ca mnh n mc c mang danh hiu l i vng. ng xy dng
mt hm i khng ch vng bin. ng tn cng 10 vng quc. Cc nc ch hu ca
ng c l bao gm h lu sng Mkng v Tng t Sp... [10,53]. S kin Chn Lp bt
u chinh phc Ph Nam din ra vo gia th k th VI H vua Chn Lp l Tchali, tn
ring l Tchtsna. T tin dn dn lm cho nc tr nn ph cng. Tchtsna
chim c Ph Nam v bt thn phc.... Vua ng thnh c Mc. Thnh y b Chn
Lp nh bt ng v phi di n thnh ph Na Pht Na pha Nam ... [58,49].

Vn bia Baksy Chamkrong xc nhn l n i vua Chn Lp Bavavcman

bnh trng dn dn th nc thnh quc gia hng mnh v vi sc mnh ca mnh
vt khi ranh gii ca t tin [38,80], gii phng ngi dn bn x khi xch xing
ca s l thuc ngoi bang [58,47]. Cng theo vn bia, Bhavavacman l ngi chnh thc
sng lp vng triu mi v xc lp quc gia Khme min Bc hay vng quc Campuchia
s k v ly tn mnh gi tn nc_nc B-ha-va. ng l ngi kt hp dng di thn
mt tri ca vng triu Chn Lp vi dng di mt trng ca vng triu Ph Nam. Nin
biu mun nht ca ng vua ny c bit hin nay l 598. ng c ngi em trai tn l
Sitra sna (hay Mahenravarman) gip em qun tin dc theo thung lng sng
Mkng nh Ph Nam, tn cng kinh (ti liu c gi tn l c Mc). Vua Ph Nam
phi chy lnh nn xung min Nam, tr ng tiu quc Naravara (Ch Tn) c my
chc nm. Con trai Sitrasna l Isanavacman ngi khong 620-650 tip tc cng cuc
chinh phc min Nam, tin nh vua Ph Nam tn Naravara m kinh nc ny c th l
a im Ba Th - c Eo, x Vng Th - An Giang ngy nay. Vua Ph Nam v c Naravara
thuc dng vua ni (Sailendra) nn Isanavacman k trong bia l i nh cc vua ni. K
t nc Chn Lp c m rng, pha Bc gip sng Mun, pha Nam gip vng
Tnglsap, pha ng gip dy Trng Sn.

23
 V lch s vng t An Giang t th k th I n th k VII quan im ca gio s
Lng Ninh cho rng An Giang l mt trong nhng a im qun c quan trng thuc lnh
th quc gia Naravara hay cn gi l nc Ch Tn min Ty sng Hu. Tc gi vit
nhng cuc khai qut kho c tin hnh trong nhng nm 40 v u nhng nm 80, pht
hin nhiu di vt v du vt mt thnh th - hi cng Vng Th (huyn Thoi Sn, tnh An
Giang) trn a im Ba Th, c Eo bt u hot ng t khong th k I-II. Pht hin ny
cng vi ti liu bi k c phn tch trong qu trnh nghin cu nhng nm qua cho
php on nh v s tn ti ca mt quc gia c trn min Ty sng Hu (a phn An
Giang - Kin Giang Vit Nam). Tn gi ca quc gia ny l nc Na-ra-ya-ra
(Naravara_nagara_ nc Ch Tn ) v c dn ca n l ngi Malay Plyni, hay ngi
Chm [38,76].

L mt i cng quc trong lch s ng Nam c i. Thi k phn thnh t th k

III n th k V, vng quc Ph Nam chim c mt vng t rng ln t ng bng sng
Cu Long n Nam Trung B, c vng trung lu sng M Kng, qua thung lng sng M
Nam, xung tn bn o M Lai. Nhng bui u - nhng th k u cng nguyn - cc
nh nghin cu a s cho rng khng th hnh dung nc Ph Nam nh mt quc rng
ln thng nht, hay l mt vng quc c t chc cht ch m l mt tp hp cc tiu quc
thuc cc tc ngi khc nhau, v min Nam ng Nam lc a chu l ni sinh sng
ca nhiu tc ngi. Cc tc ngi ny da trn s trao i vn ha v trnh kinh t ca
thi i ng thau v st sm, hnh thnh nn mt s quc gia s k hoc a im qun
c quan trng nh ngi Pruy lu vc sng Irrawaddy v Sittang, ngi Mn-Khme
lu vc sng Smun n Bin H...hnh thnh nhng tiu quc nh: Sresthapura vng
Bassak, Isanapura vng Compngthom, Sambhupura vng Bc Krati...

Nh vy c th tng tn ti vng quc Naravara cn gi l nc Ch Tn trong

bui bnh minh ca lch s vng t min Ty sng Hu. Khi u nc Ch Tn mnh
hn Ph Nam v kinh t vi thng cnh c Eo. Ph Nam thin chin hn vi im xut
pht l thnh ph ca nhng ngi th sn khng phi l trung tm kinh t ln m l

24
mnh t ca nhng ngi th sn, ni c tinh thn thng v v ch tc v kh pht trin.
Chnh t y Ph Nam vi qun i ln mnh dn khng ch cc nc xung quanh, k c
nhng nc c nn kinh t mnh hn nhng yu hn v qun s nh Bassak, Nagarava...
Khi tr thnh mt tiu quc ca Ph Nam, nc Ch Tn vi thng cng c Eo - An
Giang tr thnh u mi giao thng thng mi, l trung tm tip nhn vn ha nc ngoi
nht l ca n vo Ph Nam. n khong th k th VII vng Thoi Sn ngy nay, ni
Malleret tng khai qut n 30 im kho c ni c mnh danh l Hong cung ca
vng quc Ph Nam tr thnh ni tr n cui cng ca vua Ph Nam trn bc ng lu
vong.

1.2.2. Thi k t gia th k VII - gia th k XVIII: thuc lnh th ca vng

quc Chn Lp.

Cng vi vic Chn Lp ginh c c lp, Ph Nam tr thnh lnh th ca Chn

Lp vo khong gia th k th VII. An Giang vi thng cng c Eo, thng cng ln
nht ng Nam thi b hy hoi, b tn ph t ngt. n by gi vn cha c li gii
p tha ng cho vn ny.

Gi thuyt c t ra l bin dng cao tr li lm c vng ng bng sng Cu Long

b ngp t 0,8-l mt di mc nc bin. Gi thuyt ny da vo nghin cu ca Georgette
Delibrias v Henri Fontaine v s dao ng mc nc bin trong giai on cch y
1000-1200 nm [14,32].

Gi thuyt th hai l sau khi chim c Ph Nam cng cuc Nam tin ca dn tc
Khme, s lan ta ca vn ha Khme, hnh thnh b phn Khme pha Nam trn lnh th
nc Ph Nam c bt u. Nhng do hn ch ca bn thn, ngi Khme vn dng li trn
nhng thm t cao nh Takeo (cm di tch Angkor Borey), Pry-veng (cm di tch Ba
Phnom)...[bn trang 173], sinh sng mt s a im c c iu kin thun li c
mnh danh l cnh cung thnh vng [bn trang 173] ni t ai mu m, giu ti
nguyn thin nhin.

25
 Gi thuyt th ba l hi cng ny b tn ph bi cuc chin tranh Chn Lp - Ph
Nam trong na cui th k th VII v ko di sang th k th VIII v theo nhiu minh vn c
tm thy trong vng h lu sng Cu Long, th k th VIII l thi k tranh ginh quyn lc
quyt lit v sau mt thi gian b Chn Lp thn tnh cc qu tc Ph Nam xc lp li
quyn lc ca mnh. Chin tranh, tranh chp din ra lin tc, n nm 713 Campuchia chia
lm hai nc Thy Chn Lp v Lc Chn Lp. S nh ng (618-907) vit v s kin
ny t lu sau nm 706, Vng quc Chn Lp chia lm hai v tr li thi k chin tranh,
trc khi thng nht, do cc quc vng Ph Nam v cc quc vng u tin ca Chn
Lp. Phn na v pha Bc c nhiu ni non v thung lng gi l Lc Chn Lp hay
Chn Lp min thng; phn na v pha Nam c bin bao bc v nhiu ao h gi l
Thy Chn Lp hay Chn Lp min h [18,48]. Tnh hnh khng hong v chnh tr v
ri ren v x hi thm m nt khi nc Kalinga (Java) tn cng nhiu nc ng Nam .
n nm 774 tn cng Thy Chn Lp, tin ti kinh min Nam l Sam-bhu-pura, t ch
thng tr n nm 802.

Cuc khng hong din ra gn mt th k vi xung t ni b v s tn ph ca

ngi Java lm c vng ng bng Nam b tr nn hoang ph. Thm vo i b phn c
dn c Eo c th tr v a bn xut pht ban u vng i g, cao nguyn, rng rm.
Vng t An Giang tht hoang vng v y l vng trng, nhim phn nng, khng c du
chn ngi, tr thnh mt vng rng rm s vt bt ngn, mt vng trng mnh mng
vi y th d, mui, vt, c su... B mt cc thnh nh trc l d vng, ch nhn ca
nn vn ha c Eo khng cn na, khng li du tch v s tip tc c mt ca h
vng t thp ny. Cc cng trnh vn ha c Eo b lng qun, b vi lp trong lng t trn
nhng vng phn rng mnh mng.

n nm 802 vua Jayavarman II gii phng c t nc, m ra thi k lch s mi.

Thi k vn minh ngco huy hong, thi k thng nht v thnh t ca vng quc
Campuchia vi tm im l vng Ty Bc (Xim Rip) vi kinh l Yasodharapura. T
im qun c quan trng ch yu tp trung kinh c ngco Vt v ngco Thom xa

26
hn vng h lu sng Mekng. Vi dn s Khme t i d ang thi k cc thnh - thi tr v
ca Jayavarman XII (1181-1201) tng s nhn khu chc chn khng th ln ti con s 1
triu [38,122]. V vng cnh cung ng Bc bin h vi nn kinh t c miu t l
rung t d dt, go rt d tm, trong vic mua bn, ng thu ngi ta tr bng go.
iu kin sng qu d dng nn vic ci to mi trng t nhin, khai khn t hoang hu
nh khng bao gi nhc n, m ch tnh thi tit lc no la chn v ni no ngp nc th
ty m gieo trng ngoi ra c mt loi rung thin nhin la mc thng xuyn khng
cn gieo trng [38,109] vng t An Giang nhim phn, ngp nc, trng thp tip tc b
b qun thm vi th k.

n th k XIII, ngi Khme c mt ri rc ni ny ni khc nht l vng ni

v nhng ging t cao ven sng Tin sng Hu, hoc cc c lao mu m trn sng, nhng
vng t ny tr thnh hoang vu. Trong thi i ngkor huy hong b mt hoang vu ca
ng bng sng Cu Long c Chu t Quan l s thn nh Nguyn sang kinh
ngkor thi vua Xudravacman, vo cui th k XIII u th k XIV (1296) miu t trong
hi k.

Cnh quan ca ng bng sng Cu Long dc theo con ng thy m ng i qua khi
thuyn t bin tin vo theo ca sng Tin, qua M Tho, i dc theo a gii An Giang
(nm dc theo sng Tin) - Tn Chu - Tngtsp - tin vo kinh Chn Lp Th trn
Chn B, l bin gii ca x Chn Lp. on t Chn B theo hng Khn Thn chng
ti i ngang qua bin gii Cn Ln v vo ca sng. Sng ny c hng chc ng, nhng ta
ch c th vo ca th t, cc bi khc c nhiu bi ct, thuyn ln khng i c. Nhn ln
b chng ti thy ton l cy my cao vt, c th, ct vng, lau sy trng, thong qua khng
d g bit c li vo, th nn cc thy th cho rng kh tm c ca sng... Bt u vo
Chn B gn ht c vng u l bi rm ca rng thp, nhng ca rng ca con sng ln
chy di hng trm dm, bng mt um tm ca nhng gc c th v nhng cy my di to
thnh nhiu ch tr xum xu. Khp ni vang ting chim ht v ting th ku. Vo na
ng vo trong sng, ngi ta mi thy ln u cnh ng rung khng c mt gc cy.

27
Xa na, tm mt ch thy ton c cy y ry. Hng trm, hng nghn tru rng t hp tng
by. Tip c nhiu con dc y tre chy di hng trm dm [18,80].

y l mt cnh ng rung hoang vu, khng bng ngi, bi rm, bng cy y

ry, ch thy chim ht, th ku, nhng by tru rng tp trung hng ngn con, nhiu rng
thp, trong rng nhiu loi my di, loi my di m Chu t Quan ni n l loi dy leo
xanh ti mc hoang t thp, r xung nc, nay cn li du n a danh An Giang
nh Nng G (ting Khme l Kh Snnh k ngha l sng b), ng My, Xo My,
rch Chc C ao (Prek Pedao, ting Khme ao l my, tc rch c my rng mc). K
n l lau, sy, , tre - mt loi cy mc d dng trn t mi bi, b hoang, thch hp c
vng t cao ln t thp, nc ngp khng cht, nc ngt cng nh nc l u sng
c. R tre gi c t bi nh r cy c, r cy Bn. Tre c ghi li thnh a danh
ca nhiu vng t An Giang nh Xo Tre, Vnh Tre, Vm Sng Vnh Tre...Cnh quan
nh th do t th k XVI tr v trc ngi Khme tp trung ch yu vng t Lc Chn
Lp, t cao ro, ngun li nhiu. Vng Thy Chn Lp, t ai m thp, khng tm c nh
Bin H, khng m vng, m bc, khng trm hng, t la, h tiu. Lc by gi ch c
mt vng tng i sung tc, nhiu la go l Bi Xu, gn ca sng Hu. Phn ln t ai
cn rng rm hoang vu nhiu th d, kh hu m thp kh sinh sng.

Qua on vn trn ta cn thy ng thy t sng Tin Giang n kinh Ankor

ngang qua An Giang cha bng mt thng l ca Chn Lp thi thnh t. iu ny c
khng nh do thi im ny lch s Chn Lp ghi li rng m bo cho vic giao thng
lin lc, ni cc a phng vi lnh xy dng cc tuyn ng vi 121 trm ngh,
c bp la nu n [39,131]. Mi tnh c quan chc v trong mi tnh ngi ta lp mt
vng thnh vng chc bng hng ro cy. Mi lng c hoc mt ngi nh, hoc mt ngi
thp. D dn c khng my g ng o h cng c mt v quan a phng gi l Mai-tsei.
T chc hnh chnh c l vng Ton Lsp (Bin H) ch khng c vng t ng
bng sng Cu Long v cc s thn nh Nguyn khng dng li mt im n tr no
v cng khng thy mt quan chc no ca Chn Lp n tip. Khng c n a,

28
khng xt hi, chng t chnh quyn Chn Lp cha vi ti vng t rng rm, snh ly
ny.

Chnh quyn Chn Lp qun l vng t An Giang lng lo cn do gia Campuchia v

Chmpa lun c nhng cuc tranh chp t trc, lch s gi l chin tranh 100 nm
(1113-1220). Thy qun ca c hai bn thng di chuyn trn sng Tin sng Hu thuc
a phn An Giang ngy nay, ngc dng sng Tnlsp vo vng Bin H t nhp vo
kinh thnh ngkor hoc ngc li xm nhp kinh thnh Viyanandana ca Chmpa. Sau
thi gian ni thuc Campuchia, nm 1226 Chmpa khi phc li nn c lp. Cng chnh
vo lc ny th ln p ca i Vit i vi Chmpa tr nn r nt. Ranh gii pha Bc
Chmpa t o Hi Vn lui v pha Nam n Qung Bnh, Qung Tr do vy khuynh
hng m rng t v pha Nam ca ngi Chm cng thm mnh m. Vng ng bng
sng Cu Long tr thnh ni tranh chp ca hai th lc Chmpa - Chn Lp. V vy theo
quan im ca a s cc nh s hc v ch quyn vng t ng bng sng Cu Long trong
nhiu th k th v hnh thc th vng ny c thi ni thuc Chim thnh, c thi ni thuc
Chn Lp. Thuc Thy Chn Lp. Ni rng y l vng t v ch th khng ng hn;
m ni rng y l huyn, tnh ca Chn Lp, Chim Thnh th cng khng tht phi.
[12,236]. Mt khc iu ny cn cho thy do An Giang nm trn trc giao thng chin lc
nn s lui ti ca qun i hai bn thng xuyn hn rng s c ngi v l do no li
nh c v vic xc lp chnh quyn mt cch vng chc ni giao chin l rt kh.

Tm li trong th k XIII An Giang khng cn hoang vu nh trc, ngi Khme

n y c tr ri rc trn nhng vng t cao ven sng thun li cho kinh t nng nghip,
v chnh tr, thi k ny cha c t chc chnh quyn n nh, l vng m tranh chp gia
hai th lc Chn Lp v Chmpa, cng ng dn c y c l sng trong s cai tr ca
lnh cha a phng hoc theo cch sng cng ng t qun cn vi Chn Lp th ch
chu s ph thuc trn danh ngha m thi.

Th k XIV Chn Lp bc vo con ng suy vong, nhiu ln triu nh Ayuthya

xua qun xm ln, nh chim cc th Angkor, Lovek, nhiu tnh Korat, Chantaboun,
29
Battambang, Pursat. n nm 1350 khi vng quc Thi bt u pht ng cuc chin
tranh xm lc Chn Lp vi qui m ln, th t nc hu nh khng cn sc khng.
Nin gim Hong gia Campuchia k rng vua Ramadhipati ca Thi bao vy kinh trong
mt nm, vua Campuchia l Lampng m ri cht, khp ni ch nghe ting than khc ca
nhn dn. Cc tng cht trn ht ngi ny n ngi khc. Chim chc khng cn ku ht
trong thnh [38,105]. Cui cng thnh cng b v, Chu t Quan vit trong cuc chin
tranh va qua vi ngi Xim, ton dn Khme buc phi khng chin v t nc ca
h hon ton b tn ph [58,109]. T thi im lch s tr v sau Thi lin tc tn cng
Campuchia, kinh Angkor tht th nhiu ln, c nhng lc b ngi Thi chim ng ton
b vng quc (1352-1357).

Sang th k XV, Chn Lp tip tc trt di trn con ng suy vong, trung tm c
nc chuyn t vng Ty Bc v ng Nam Bin H. Nm 1434 vuaPnhn Yat phi di
v Bn mt sng (Chakdomuk) trn a im Phnng Png hin nay. Thi k hong kim
ca quc Khme kt thc v s suy sp khng sao cu vn ni bt u.

Kinh t vng Ty Bc di v pha Ty Nam quyt nh qu trnh lan ta khu vc

c tr ca ngi Khme v pha Ty Nam v vng ng bng Nam b mt cch mnh m
hn. Nhng mt s ng ngi Khme vn qun c ng c ti khu vc Bin H, quanh
kinh mi, do vng ng Nam Bin H bao gm ch yu nhng tnh KonDan,
Pry-veng, Xoi-ring, Takeo hin nay, l nhng cnh ng bng phng, t ai ph nhiu
xanh tt, tha thi vi a bn rng hn nhiu so vi Ty Bc v Bc. iu kin kh hu n
nh khin c dn Khme khng phi tn nhiu cng sc kim c n. trng la
nc, h da vo ngun nc ma cung cp, nm hn h vn kin nhn i mt vi thng
cho n khi c ma to, ngp chn rung th cy ba gieo ht. H ch trng la trn nhng
bc thm cao ven sng c th m bo ti tiu mt cch t nhin, khng tn cng sc
bng cch p b mt ln gi nc ma khi qu gii hn cn thit nc c th thot i,
h cha c thi quen v cha cn thit phi chinh phc m ly hoc thm ch l trng cy

30
trn rung thp phi thc hin nhng cng trnh thy li ln m bo h thng ti tiu
nhn to nh vng trng t gic Long Xuyn.

Mt s t ngi tin xa hn na v vng h lu sng MKng theo trc sng Tin

sng Hu n vng ng bng sng Cu Long tm ng sinh sng. H ch nh c ri rc
nhng t ging ven sng, nhng C Lao ni ln gia mt nc, mi nm c ph sa bi
p v nhng chn ni Tri Tn. Tnh Bin ni t ai cao ro t b ngp lt v thch hp
vi phng cch trng trt t rng lm ry v b i khi t ai bc mu.

Trong th k XVI, XVII ngi Khme An Giang nh c trn nhng ging t

cao ng bng v c lao ni trn sng (thng k hin nay c lao chim 20% din tch tnh
An Giang). Trn vng ni i (chim khong 10% din tch). Vng T gic Long xuyn
(chim khong 70% din tch ) c l hon ton khng c ngi nh c do yu cu ci to
khng c t ra v t ai cn qu rng, iu kin t nhin vng trng ny rt khc
nghit, thin tai, bnh dch, t ai quanh nm ngp nc, mun trng trt phi tin hnh
nhng cng trnh thy li ln ci to t. Tng s din tch m ngi Khme c th
trng trt v sinh sng ti a ch c th l 30% din tch. So vi nhng vng t khc trn
ng bng sng Cu Long lch s t chc vng mi sinh An Giang c dy thi gian t
hn vng Khme ni a v vng Khme ven bin [2,220].

Cng vo th k XVII qun i Xim tip tc nh chim Lovek (kinh mi) tin
su vo t Campuchia, thit lp triu i thn Xim - Triu vua Soryopor (Chey Chettha I)
- mi e da n cc im buc vua Chey Chettha II k nghip sau (1619) c nhng
bin php mnh thot khi nh hng ny. ng di n Uong, y li ba cuc tn
cng ca Xim vo nhng nm 1623-1624 v quay sang triu nh Hu tm kim lin minh
chng Xim.

i Vit cha Nguyn Hong thc s ri b Thng Long (1600), tnh hnh Nam -
Bc bt u phn lit. n i cha Nguyn Phc Nguyn, ngi k nghip Nguyn Hong
v danh ngha l di quyn cc hong nh L, l mt lc lng ct c mt vng t,

31
nhng c lp v thc t lun khao kht m t v phng Nam khai khn t hoang, tch
tr lng thc cung ng cho cuc chin tranh Trnh - Nguyn ang din ra quyt lit. Mc
d cha thc hin c iu trong giai on 1620-1674 do chin tranh vi Trnh nhng
cha Nguyn vn tng bc thc hin nh ca mnh. Cha Nguyn Phc Nguyn g
cng cha Ngc Vn cho vua Chn Lp Chey Chetta II vo nm 1620. Cuc hn nhn m
ra mi bang giao mi, mt bc ngot cho mi quan h gia hai nc. Vi t cch l hong
hu Chn Lp, b c vua Chn Lp cho php thnh lp khu nh c ngi Vit vi nhiu
xng th v nh bun...Bin nin s Khme chp nm 1618, vua Chey Chettha II ln
ngi. Ngi lin cho xy dng cung in nguy nga ti Ung, ri c hnh l ci trng th
vi mt nng cng cha Vit Nam rt xinh p l con cha Nguyn. Hong hu Sam t
Vit Nam cho em nhiu ng hng ti Campuchia, c ngi c lm quan ln trong
triu, c ngi lm cc ngh th cng v c ngi bun bn hay vn chuyn hng ha
[11,87].

n nm 1623 s b nh Nguyn yu cu c t mt s thu thu hng ha Prey

Kr (Prey Kr ting Khme l rng vua, ng ni l rng rm ng bc nht), tc Si Gn
ngy nay. Tip sau ly c gip chnh quyn Min gi gn trt t, triu nh Thun Ha
phi mt tng lnh n ng Prey Kr. Vua Cheychetta chp thun, t bc i php l
u tin trn vng t Prey Nokor, h tr, che ch v pht trin ngy cng ng s lu dn
ngi Vit sinh sng an ton trn t Chn Lp.

T nhng nm 20 ca th k XVII tr i cng cuc di dn c y mnh. Cc cha

Nguyn khng ch dn Vit m cn hn 3.000 ngi Hoa c cha Nguyn cho vo
nh c trn t Kmpp (Bin Ha) v Peam Mesar (M Tho)

n nm 1689 sau hn mt th k di dn, cha Nguyn Phc Chu c thng sut

Nguyn Hu Cnh vo Nam lp ph Gia nh l dinh Trn Bin (ng Nai) v dinh Phin
Trn (Si Gn). Trong hai dinh y c hai x Thanh H v Minh Hng dnh cho lu dn
ngi Hoa.

32
 Trong lc trn t Mang Khm, Mc Cu mt v quan ca Chn Lp chiu tp lu
dn lp ra H Tin. Mc Cu thn phc cha Nguyn Phc Chu vo nm 1708, con l Mc
Thin T tip tc lm c cai qun H Tin. Mc Thin T m rng H Tin n
vng Rch Gi, Cn Th v C Mau ngy nay.

Nm 1721 xy ra lon S Tt (Prea St). Cha Nguyn Phc Chu a qun vo vi

danh ngha bo v lu dn. Sau khi dp c lon S Tt vua Nc Thu ct hai vng Peam
Mesar (M Tho) v Longhr (Vnh Long) dng cha Nguyn chuc ti.

Nm 1753 ngi Cn Man (Chm Pa) b ngc i, cha Nguyn Phc Khot li
em qun vo. Vua Nc Nguyn lnh sang H Tin nh Mc Thin T tu vi cha
Nguyn ct hai vng Tm Bn (Long An) v Xoi Rp (G Cng) t ti vo nm 1756.

Sau khi Nc Nguyn mt, nm 1757 c phong lm vua, Nc Thun thun cho
cha Th Tng t Praah Trapeng v Srok Trang tc Tr Vinh v Sc Trng. Nc Thun li
b r l Nc Hinh git cp ngi. Chu ca Nc Thun l Nc Tn chy sang H Tin
nh Mc Thin T cu cu cha Nguyn Phc Khot gi qun sang gip. Sau khi ln ngi
nm 1757 Nc Tn dng t Tm Phong Long (Chu c, Long Xuyn, Sa c). Nh vy,
thi im 1757 An Giang l vng t sau cng ca Nam B ha nhp vo lnh th Vit
Nam, tr thnh mt b phn khng th chia ct c v mt php l.

An Giang vo thi k xc lp ch quyn ca nh Nguyn Trn Bin, Phin Trn

(1698) vng t An Giang c nhiu v tng lui ti. Thng binh Nguyn Hu Ho khi
iu qun sang t Chn Lp nh dp th lc Nc Thu (1689) c i thy binh ca ng
dng qun Bnh M, Bnh Long, M c v c lao Bnh Thy (trn ng i t Long
Xuyn xung Chu c thuc sng Hu). Mi nm sau, thng 7-1699 cha Nguyn Phc
Chu sai em ng l Thng sut Nguyn Hu Cnh v Phm Cm Long em qun t Qung
Nam, Bnh Khang (Khnh Ha) hp vi qun lu th Nguyn Hu Khnh Trn Bin
nh Bch i, Nam Vang v vua Chn Lp l Nc Thu da vo Xim tm cch chng i
cha Nguyn, cp bc dn bun bn trn sng Cu Long. C i thy binh trn ng

33
hnh qun t Trn Bin n Tn Chu n cng ng qun nhng n thuc x Bnh M,
Bnh Long, Bnh c.

Nm 1700 sau khi thng trn, buc Nc Thu u hng, thy qun t Chu c Cn
Tin xui xung Vm Nao vo sng Tin xa l mt con rch nh nn thuyn hay mc
cn. tin vic i li, L Thnh hu Nguyn Hu Knh cho o ni rng ra t tn l
Long Giang, m dn thng gi l sng ng Chng, sch i Nam nht thng ch gi l
L Cng Giang (nay thuc x Long in _An Giang ). Vng ny dc hai bn b sng u
c n th Nguyn Hu Cnh, ln nht l Dinh ng do dn xy dng tng nh v anh
hng m t. Khi i ngang sng Vm Nao thy dng nc chy mnh, chy xit n ni
t ui rn ng i tn sng thnh Vm Thun vi c mong s bnh an cho dn chng
trong vng khi i qua sng ny.

Chng Dng thuc x Long Kin Ch Mi cng l ni dng qun ca Nguyn Hu

Cnh. Dng thuyn li ni y rt lu ng vo su trong b ph d th quan nn d di
vi dn c, n cn khuyn th dn nn cng dn Vit ly o c c x vi nhau n ha,
ng nn ganh ght k th gy g nhau lm chi.. Lng nhn i ca ng khin cc chng
dn u cm phc [15,170].

n thng 4 - 1700 sau khi thng trn Nguyn Hu Cnh cho ko qun v ng cn
Cy Sao i lnh cha Nguyn v bo tin thng trn v triu nh. a danh ni y xa
c nhiu tn nh: cn Cy sao, G Cy sao, hay c lao Tiu Mc, (c vng ny sau u
mang danh C lao ng Chng. a bn ring l thn Kin An). Gia nh Thnh Thng
Ch mc Thnh tr ch vit L cng em qun v ng cn Cy sao... m 26 thng y,
ma gi ni ln ng ng, t u cn l sp, ting vang nh sm, trong m ng chim
bao thy mt ngi cao ln, mnh mt o gm, tay cm ba vng, mt nh son, my ru
trng tot, n trc mt ng ni rng : tng qun nn v gp, khng nn lu li ni c
a ny. ng tnh dy ly lm bun, nhng v vic bin phng sp t cha yn, tn qun
ca gic cn n phc sn lm cha dp ht, khng bit tnh sao. Bng trong qun pht bnh
dch, ng cng nhim au, ln ln hai chn t lit, n ung khng c. n ngy tt oan
34
Ng, ng gng ra khao thng qun s, b gi, th huyt, bnh tr nn trm trng. Ngy
14 ko qun v, ngy 16 n Sm Giang, bnh tr nn trm trng, than i. ng qua i
ngy y [8,156].

Kinh nghim t xa cho thy, ngy mng 5 thng 5 m lch, nc sng Cu Long
chy mnh v nc trn sng loang l, ch c, ch trong. Hin tng ny ngi dn a
phng gi l nc quay, ung nc sng vo thi gian ny thng b bnh. Da vo t
liu lch s ta thy L Thnh Hu Nguyn Hu Cnh sau khi thng trn em qun v ng
n Cy Sao vo thng 4, n thng 5 nc quay dng chy mnh, gy ra hin tng cn
l, qun s ung nc sng b c nn b bnh dch t. ng cng nhim bnh v cht trn
ng v.

Qua nhng t liu lch s trn ta thy Nguyn Hu Ho l ngi dng qun u tin
trn t An Giang, sau cuc hnh trnh vn dm t Mi Xy sang G Bch - Nam Vang c
th c binh lnh li khai khn v vng Chu Ph, Bnh M, Nng G, M c, Ci Du
(ven sng Hu) l vng sm c nhc n trong lch s khai hoang. Vng Ch Mi khi
Nguyn Hu Cnh dng qun trn t An Giang th c ngi Vit sinh sng t trc. H
n vng t ny t lc no th cho n nay cha c s sch ghi chp r rng. Theo truyn
ming trong dn v mt s vt tch cn li n ngy nay th c mt nhm ngi t min
Trung vo y rt lu nhng dn c cn tha tht, ch khi thy khi vng ta qua cy l
ch no th mi bit c ngi ni .

Nh vy, n u th k XVIII c dn Vit c mt trn vng t An Giang. H l

nhng binh phu gc ngi Qung Nam, Khnh Ha, Bin Ha, l nhng ngi theo
Nguyn Hu Cnh dp lon Nc Thu c php li tm t cy cy lm n. Khu vc
nh c c l l t Ch Mi n Ci H (vng t C Lao ven sng Tin gm Long Kin,
Long in, C Lao ng Chng). H rt mu mc v thun phong m tc, v quan hn
tang t, vi ngn ng, np sng, np ngh ca ngi Vit nn cc thn xm vng C lao
ng Chng v sau c gi l dn hai huyn. Nguyn Hu Cnh c suy tn l ngi

35
u tin m mang t An Giang, c sc phong thn gi l Thnh hong Nguyn Hu
Cnh, th phng trong mi ngi nh An Giang.

S ha nhp vng t An Giang vo lnh th i Vit c Hunh Minh trong quyn

Tn Chu xa vit Cc ni khc Min Nam nh Tm Bn, Li Lp... ta chim c,
nhng c vng Tht sn v t Tm Phong Long gm ton ci Long Xuyn, Chu c, Sa
c v c th him vng Tht Sn ngi Chn Lp vn cn chim ... nm 1757 i Th
T Hiu V Hong nm th 19, cha Cao Min l Nc ng Tn v tht th, mi chu
giao vng ni trn cho vua ta [23,19]. Nu ng nh nhn nh ca Hunh Minh th cc
vua Cao Min da vo a hnh ni hnh cnh cung ko di gn 100 km ven vng bin
gii Vit Nam v 4 dy ni trn t Campuchia ngy nay l Chn Sum, Sm ng, i B
, Tiu B chng tr. Mi n khi c ni lon, mun ginh ly vng quyn Nc
Tn mi dng t Tm Phong Long.

S kin Nc Tn dng t Tm Phong Long c Phan Khoang vit Nm inh Su

1757, vua Chn Lp l Nc Nguyn mt, ngi ch h l Nc Nhun nm quyn coi vic
nc. Cc quan xin Nc Nhun lm vua...va lc y con r ca Nc Nhun l Nc Hinh git
Nc Nhun cp ngi, con Nc Nhun l Nc Tn chy sang H Tin. Thng sut
Trng Phc Du tha dp tin nh, Nc Hinh chy n t Tm Phong Xuy b git. By
gi Mc Thin T bm h cho Nc Tn, cha Nguyn bn sc phong Nc Tn lm vua Cao
Min, sai Thin T cng tng s nm dinh h tng v nc, Nc Tn bn dng t Tm
Phong Long [23,144].

S kin 1757 nh du t An Giang v mt php l tr thnh mt b phn khng

th chia ct ca nc ta.

1.2.3. i sng kinh t - vn ha - x hi ca c dn

B mt phn vinh ca vng quc Ph Nam trong khong 6 th k u cng nguyn

gn lin vi vng t An Giang. Vi hn 30 im khai qut c, di ch c Eo c xem l

36
hong cung ca vng quc Ph Nam, l trung tm hnh chnh, tn gio, dn c ca khu
vc.

Thi An Giang l mt khu th sm ut vi hn 30 im c lp vn ha c m

hin nay khai qut c, l c Eo, Ba Th (Vng Th - Thoi Sn), Ni (Ph Ha
- cch Th x Long Xuyn khong 7 km), nh M (ni Sp), Trp (ni Chc), L M
(Chu Ph), Ni Sam, Phum Quao, Tr Ct (Tnh Bin), am P (Tri Tn)... [phn ph lc
trang 175]

Di tch kin trc c xem l s nht l di tch c Eo. Di tch ny nm trn cnh
ng Ging Ct_ Ging Xoi, tip gip v pha ng, ng Nam Ba Th, nay thuc a
phn x Vng Th, huyn Thoi Sn (An Giang) v di tch Ba Th tip gip vi cnh ng
Ging Ct_ Ging Xoi Ba Th. Di tch ny nm trn v 11 362 Bc, kinh 114
142 ng. Di ch l mt th c vi nhiu di ch c tr, sn xut t n trnh cao v
kin trc, k thut xy dng. Vi di tch lch s ny cc nh kho c hc xem c Eo l mt
trong nhng trung tm hnh chnh thi by gi.

Di tch c Eo - Ba Th l mt qun th kin trc bng gch, xy thnh nhng hc

hnh ch nht (30m 15m) hoc hnh vung (30m, 15m), ging nh bn c c pht
hin vo thng 4-1942, khai qut u tin vo ngy 2-4-1944 v c kim chng li trong
nhng nm 1979 v 1988. Kin trc c gia c bng nhng lp st ct, hoa cng, ct
trng nn cht, hoc grant. B mt khu di tch trn mi ca, ngch ca c hoa vn trang
tr. Tng th din tch k c vng thnh l 450 hecta, ngha l bng na din tch ngco
Thom ca Chn Lp sau . y ch yu l qun th kin trc tn gio, nhng di vt ny
phn nh tn ngng ca c dn An Giang thi y gm tng pht, tng thn Brahma,
Visnu, Siva, Ganessa, Uma..., vt th.

Ngoi qun th kin trc hnh chnh, tn gio c Eo cn l mt qun th cc th

rng ln gm cc khu nh sn b ct ngang dc bi mt mng li knh o nh to thnh
mt h thng thy nng di trn 200 km. H thng nay c xy dng vi mt k xo tuyt

37
vi tiu nc cho mt khu t trc y l m ly v rng c. H thng knh o
nay cng ti nc cho cc cnh ng la, ngun sng ch yu ca ng o c dn
Naravara.

Ngoi vai tr trung tm tn gio, hnh chnh, ni tp trung c dn ng c, mt

thnh ph vn minh Phn ng, mt thnh c tn l Na-Pht-Na (Naravaranagara), An
Giang c l l mt trung tm thng mi ln nht vng ng Nam lc y, s pht trin
ca h thng cng bin tc ng n s pht trin th cng nghip v nng nghip An
Giang mt cch su sc.

c Eo l cng chnh ca vng quc Naravara m sau ny thuc Ph Nam nm su

trong t lin cch bin khong 3 dm. Cc tin cng nh Trm Ph, ng Ngc, Cn Gi
u c mi quan h vi trung tm ngoi thng lc l c Eo bng nhng con sng, con
lung, knh o. Qun th cng ny c nhiu ng thy o ln ni lin vi cc con sng
ln, ra b bin Ty Nam. Theo D. Hall th cc thnh ph trong th ny c ni vi
nhau bi h thng knh o v vi bin bng nhng con knh rng tip nhn nhng
chic tu i bin. H thng thy nng do con ngi o xen k gia cc cn nh sn xuyn
su vo ni a c tc dng m rng kh nng pht trin thng mi cho cc vng xa bin.
[13,50-60]. Trong khu di tch ny, cc nh kho c hc thu thp hng vn di vt cc loi.
C nhng di vt nh huy chng c hnh v ch Antonius Pius 152 sau Cng Nguyn,
Marcus Aurelius 161-180 sau Cng Nguyn ca cc vng triu La M; mt s di vt c
du n ca vng triu Sassanid (Ba T), vng triu Kushana (Trung ), trn gng ng
vng triu ng Hn, trn tng pht vng triu Bc Ngy ca Trung Quc. Cc vng
triu n vi hng chc tng thn Blamn, Pht, nhiu vt dng tn gio, ngh
thut..., cc nc ng thi ng Nam l trang sc, tng... Cc con du - tuy s
lng khng nhiu (22 ci- tp trung An Giang) nhng y l loi di vt c o c
lm bng kim loi v qu vi nhiu ti chm khc c ngha phn nh b mt kinh t,
x hi, vn ha c Eo. ng tin ca La M, ca ctrian, ca n , ca Trung Hoa
c pht hin [4,134-145]. Cng vi con du, s c mt ca tin lun gn lin vi mt x

38
hi vn minh c nn kinh t th trng pht trin mc cao An Giang. S phong ph
ca cc hin vt cng bin c Eo cho php kt lut cng rt pht trin, bun bn vi nhiu
nc khu vc v cc nc Ty , La M, Ba T...

Vn An Giang c sn xut c la thi hay khng vn gy nhiu tranh ci.

Tc gi Sn Nam trong ng bng sng Cu Long hay vn minh mit vn cho rng bo
rng t khong th k th III n th k th V sau ty lch c lm rung vng ph cn ni
Ba Th l qu ng nu khng ni l v l. Cc tc gi Vn ha v C dn ng bng sng
Cu Long cho rng c dn c Eo khng th trng vo ngun lng thc ngoi vng a
ti m phi c mt ngun ti ch [2,158]. n nm 1979 khi o h thm st ti c Eo -
Ba Th, su 0,2m - l,2m ngi ta tm thy hai v tru ln trong t b nung chy. Ti
Nn Cha (Kin Giang) tm thy 3 ht thc v ri c v tru vng sm nu mt ht lp cn
nguyn, mt ht lp b mn, hai ht chc cn nguyn khng ng ging. Khi em phn
tch nhn thy ln trong nhng ht la trng l nhng ht la hoang di. Sau hng lot
cc di ch tm thy ha thch ca la nm ri rc trong nhng cnh ng thp trng ca t
gic Long Xuyn v vng ng Thp Mi. a s cc ht la u b gy, chy en, mt i
phn phi nn kh xc nh l ging la g nhng cn c vo v tru th y l loi la
Tin, cn loi ht trn l la Canh, ngoi ra cn c loi la hoang v v tru khai qut hu
ht u khng c ru. Tip nm 1983 nh kho c hc L Xun Dim pht hin Nn
Cha 11 ht la nguyn. Cn c vo kch thc, ln v di th y l loi la ma.

Phng thc canh tc ca ngi c Eo l mt nm cy, ba nm gt. Cch trng la

ny cn lu du trong phng thc canh tc ca ngi Khme Tri Tn, Tnh Bin vi
ging la Cht, la Mt x lin cao hn u ngi, gieo mt ln n ma thu hoch ct gc,
tip tc ti phn thu hoch cho ma sau, khong 3 nm cy la mi tn.

ng ch nht l nhng di tch ca nhng cng trnh thy li nh p v knh

o thot nc cho php h ci to vng m ly sn xut nng nghip. Cc nh kho c
cn pht hin rt nhiu con knh chng cht cn tn ti cho n khi nhng ngi Vit u
tin t chn n vng t ny. Cc con knh ny dn nc t cc con sng, lung ln vo
39
ng rung c tc dng ln ra phn, kh mn v x l cho sng Hu v pha bin m ra
kh nng sn xut la ni ca c dn ni y.

T nhng bng c khoa hc trn ta c th kt lun c dn An Giang thi bit

trng la, s dng knh rch h tr cho cy la, ngh trng la c Eo thuc dng
m ly. Khng xa ni trng la, cn bt ngn tng vt la hoang di - loi la hoang, la
ma khng trng m mc trn nhng vng m ly bt ngn - vn l ngun thu nhp t nhin
ca c dn An Giang.

Nhng di vt c tm thy trn vng t An Giang c cc nh kho c hc Vit

Nam khai qut t sau nm 1977 ni ln tnh hnh sinh hot ca c dn m a s l th th
cng rt lnh ngh. l nhng gm mu xm v mu hng, nhng chum vi, nhng
bnh l duyn dng bng thy tinh. Cc loi tin t v trang sc bng vng, bc: Nhn
vng, vng vng eo tay, bt a bng bc, nhn cm, ngc trai, cc loi qu, ht chui,
thy tinh... Ngoi ra cn c hng lot nhng vt dng sinh hot hng ngy, nhng th
cng m ngh lm ti ch, ni ln trnh pht trin cao ca nn th cng nghip Ph Nam.
Ngoi ra ngi Ph Nam cn c ngh ng tu, lm giy bng bng gn, dt vi v thu
tha...

Nhng bng chng kho c hc trn cho thy An Giang thi k ny trong vng c
mt th cng ln nht trong mng li cng bin, vi nn thng nghip, tiu th cng
nghip pht trin. Nng nghip c bc khi sc vi nhng loi la trng v h thng thy
nng, nhng nhn chung do trng thp nn mngun lng thc khng km phn quan trng
l ging la ma mc t nhin bt ngn khp ni.

X hi Ph Nam phn chia giai cp mt cch su sc, c nhng ngi m hon ton
khng c hin vt mang theo, ngi m khc li mang theo rt nhiu hin vt. Mt ngi m
khu di tch ni nm trn cnh ng Ni, thuc p Ha Ty B, x Ph Ha, huyn
Thoi Sn, tnh An Giang c hin vt mang theo l ... 103 hin vt bng vng, 1 b th c
gn linga v yoni bng vng, 1 vin qu. Phn ln nhng di vt bng vng u l nhng

40
l vng dt mng c kch thc nh nm tp trung pha Nam, trong vung cui cng.
t bit, nm tp trung pha trn, xung quanh 2 ci bt hay u ng p vo nhau, m trong
c cha mt b th nh c gn linga v yoni bng vng [4,234].

Ngi Ph Nam, trong c c dn An Giang c cch c x n gin , khng trm

cp. .. thch trang tr bng iu khc, chm tr. Nhiu b n c lm bng bc. Np
thu bng vng bc, ht chu, hng liu, du thm. H c sch v, th vin. Ch vit
ging ngi H. Ma chay ci hi tc l ging Lm p [59,132]. Con gi qu tc thng
mc x rng bng la the, n b th mc o vi lun qua u, hoc mnh vi th qua mnh.
Dn thng c tr trong nh sn, mi lp bng l tre, c hng ro bo v quanh khu nh
c. Mn th thao dn tc l chi g v chi ln. Ngi Ph Nam th B la mn gio, cc
tng Brama, Shiva, Visnu c rt nhiu trong cc di vt kho c. Pht gio du nhp vo thi
vua Thin Trc Chin n cng tr thnh tn ngng ca c dn Ph Nam. Tn ngng ny
cng li nhiu tng pht vi nhiu phong cch ngh thut khc nhau. Ngi cht c
x l theo bn cch: nm thi hi xung sng, thiu chy thnh tro, chn ct trong hm v
phi xc cho chim m [2-4].

Vit v s ra i ca thnh th c Eo cc nh nghin cu cho rng c Eo thi y chu

nh hng vn ha n . H l thng nhn hoc cc nh truyn gio v y l nhng
nhn t bn ngoi gp phn vo vic hnh thnh thnh th c Eo. Nhng ng lc cho s
xut hin v pht trin vn minh ny chnh l c dn c Eo v y l vng dn c tp
trung t cui thi mi hay s k thi i kim kh, c nui dng bng ph sa sng
Hu v c kch thch bng s ra i ca lng kim, sc sn xut c iu kin pht
trin nhanh chng, cc cuc phn cng lao ng c y mnh, c Eo dn dn xut hin
nh mt trung tm kinh t - vn ha ca ng bng sng Cu Long. Ri v tr quan trng
trn ng giao thng bin khu vc ng Nam , c Eo tr nn ni tp trung th th
cng v thng nhn, ngha l c iu kin thnh th ha. V t , c Eo cng c
iu kin pht trin n nhn cc nh hng vn ha bn ngoi, thng xuyn l yu

41
t kch thch s pht trin bn trong. S ny sinh v n r ca vn minh thnh th c Eo c
th c hnh dung trong mt qu trnh nh vy [36,186].

Sau khi Chn Lp chinh phc Ph Nam, b mt phn vinh ca An Giang khng cn
na. Sut trn 7 th k t VII n cui th k XII vng t An Giang hu nh b b qun.
n th k XVIII s tr li ca con ngi trn vng t ny tht tha tht, do phn ln t
ai l rng thp, ao t nc ng. T th k XV tr v sau kinh t nng nghip An Giang
c l khi sc hn v ngi Khme n nh c ng o vi a bn tri rng hn, khng
ch c vng ni ven bin m c l c trn nhng vng C Lao t ging ven sng.

Khi nh c trn t An Giang, ngi Khme vn gi tp qun trng la nc. Nc

l nh tri nn nhng vng nh c phi c iu kin t nhin thun li do vy khng c
du tch cng trnh thy li no ca ngi Khme li trong thi k ny. vng ni h
thng lm ry, ng bng trng la nc. Trong vic cy cy h dng tru hoc b
nhng u cy ba i, khng cy mt con. nhng vng ven bi, ven sng, ngi ta
trng cc loai rau, bp, cy n qu nh: chui, u , xoi, da...

Ngoi kinh t nng nghip, ngi Khme An Giang cn lm gm v vng ni Ba

Th, Tnh Bin c nhiu t st, loai gm en l t sn ca vng ny. p hoa tht nt lm
ng l mt ngnh th cng nghip chnh. Vng rng ni cn c ngh sn bn, n g, ly
mt ong hoc hi thuc. Ngi Khme ch vo rng khi mt tri ln cao, h vo rng sn
th ln nh heo rng, nai, kh, bo, sc, trn, rn; cc loai chim qu nh phng hong,
hng hc hoc c khi l c dic, bm bp, chng b, vt..Rng c nhiu g qu nh g cm
lai, g tch...Ly mt ong, sp ong trong rng l cng vic nguy him nht v ong thng
lm t trn nh cc ngn cy ln, c c ti 50, 60 t trn cng mt cy. H ly mt bng
cch dng uc t cc t ong. Cc con ong b t chy hoc b khi hun bay i ht. Lc
y ngi trn cy mi dng dao ct nhng t ong b vo ti. Vng ni c ngh c , lm
ci . ven sng Tin sng Hu ngi Khme nh bt c bng ng, mt dng c bt
c m ngi Vit tip thu sau ny. tin vic i li ngi Khme cn lm thuyn bng g
cy sao, cy du.
42
 Vic an chiu, dt x rng thng do ph n lm t tc vic n mc trong mi gia
nh. Mi vt dng hng ngy c nguyn liu an lt t my, tre, l, c ngi Khme
thc hin rt nhun nhuyn v vo thi y An Giang rt nhiu vng hoang rm, snh ly
mc y cy bng, cy lc gi l bng bng, ng lc ( li a danh An Giang nh Cy
Bng, Nh Bng). Nhiu m da nc khp ni thnh nhng m l ti tri v rng
tre mc ngt ngn l vt liu phong ph cho c dn Khme ch tc nhng sn phm phc
v cho i sng.

Ngi Khme sng trong phum, nhiu phum hp li thnh sc. Mi phum thng
gm vi chc nc nh gia cnh ng hoc bn ng ci hoc cnh cc bi ven sng,
khu vc min ni phum thng rt tha tht. Ngi thay mt cho lng v mt hnh chnh
l M phum. Ngoi phm vi hnh chnh, ngi c v tr quan trng nht trong lng l Acha.

Mi Phum u c mt i nhc c truyn v nhc c xem l l vt bt buc trong

mi nghi thc vui, bun, cha bnh... Vic dy ch do nh cha m nhn. Trong sinh hat
i li hng ngy nhng ngi giu c, s si thng i li vo ma kh bng voi, ngi dn
thng i li ch yu bng xe b. Xe b ch thc la, i ra rung, i ch. Xe b vi hai
b ko, gia i b l mt ci cng vnh ln nh ui rn, trn buc nhng chm tua
xanh, hoc vt hoa rng. Bnh to cao gn u ngi, khng lp v, ln trn mi a hnh
l phng tin i li, cy cy ca c dn.

Ngi Khme sng trong nhng cn nh sn, c tc nhum rng en, c nam v n
u mc sarng v smpt. Khi gp nhau h thng chp tay ln ngc cho, khi i
qua mt ngi khc phi ci xung. i trong nh sn phi nh nhng, ng trc ngi c
chc phn hoc giu c phi qu hoc ci rp ngi xung. Sut ngy h cy cy ngoi
rung, chiu v ph n dt vi, n ng an thng, an nm bt c, ngi gi k chuyn c
tch..

V tn gio, ngi Khme theo Pht gio tiu tha, mi ngi dn khi sinh ra l
tn Pht gio. V th, cha l ni trang nghim nht, ni dy ngi Khme thnh ngi,

43
ni sinh hat chung ca cng ng. Nhng ngi cha An Giang c lch s hn 300 nm
c kin trc rt p, chnh din lun quay mt v hng ng, c kt cu ba tng mi
chng ln nhau. Mi lp ngi sn mu vng v nht, hnh chic ghe ng cong vt.
Cha Svai - Stn Tnh Bin, ni c gi l ci ni ca ngi Khme, trn nc thp
cha chnh l thn rn Naga nm di, tng trng cho s dng mnh v bt dit, trn nh
cc thp c chm hnh Bayyon bn mt, nhiu ng vt khc nh Garuda, Riahu ... ca
B La Mn gio bn cnh nhng bc tranh trn vch v truyn c tch v cuc i c
Pht, chnh in l tng Pht tht ln ngi kiu kit gi.

Tn ngng su m nht l th cc thn Nit T phum. Thn s hu t ai vng

t thnh vin phum khai ph v sinh sng, v th thn gn b vi nhu cu tm linh, c
vng trong i sng thng ngy ca h. Trong cc miu th ny, thng nhng chic
u lu hoc c b xng c su. Nhiu phum hp li thnh sc, khi y vt th Nit T
sc l mt hn tng hay mt ng mi cao, mt m t c hnh th c bit. Ngoi tn
ngng Nit T phum ngi Khme cn tin vo ma qu, hn va, ri ro theo ngy thng...
vic ct tc ngi Khme cn c ngha xua i iu bt hnh.

C rt nhiu l hi v tr chi sut trong nm. L vo nm mi ngi Khme gi l

Chn Chnm th my, thng vo ngy 13 thng 4 dng lch ko di ba, bn ngy. Nghi
l quan trng nht l p ni ct. Mt ni gia coi nh l trung tm v tr (ni Mm), bn
ni xung quanh theo cc hng ng, Ty, Nam, Bc. Sau khi p mi ngi trong Phum
i vng quanh ng ct ba vng v Acha cu khn cho mi ngi c sc khe hnh
phc.

L vo h ca cc nh s gi l Votsa, bt u vo khong thng 6. Khi y tri ma

ln su b pht trin, nh s phi vo h ( sut trong cha 3 thng). Trong cc ngi cha
ngi ta thp mt hng nn ln gi l Vosta, t trn cc b bng g chm khc rt p, tt
c cc s v dn chng trong phum t hp ng o nghe li Pht dy sau by tic v
t chc cc tr vui.

44
 Mi lm ngy cng t tin c t chc vo khong u thng chn dng lch, l
dng ct cha khi bt u khi cng ct cha u l nhng ngy l ln. Trong nhng ngy
l nh th, ting nhc vi iu ma Lm vong, cc tr chi dn gian c t chc sut ngy
m trong vng sn cha c knh, ha quyn vi ting chung cha, ting tng kinh ca cc
v Acha l biu hin ca cuc sng bnh an, thanh bnh ca vng t ny.

1.2.4. Mt vi nhn nh

An Giang vi thng cng c Eo trong 6 th k u cng nguyn c nhn nhn l

mt trung tm c dn ln nht ng bng Nam B. y l ni tng c vai tr rt ln v
cc mt kinh t, x hi, vn ha v c chnh tr i vi vng ng bng sng Cu Long. C
dn thi l nhng ngi th th cng lnh ngh, bit trng la ni trn rung thp, quen
sng v di chuyn trn knh rch, tho vic bun bn ng bin. H m ca bin bun
bn vi cc nc quanh khu vc, cc nc khu vc Trung , Ty , a Trung Hi.

Vi nhng di vt vn ha li trong di ch c Eo, ta bit rng c dn theo B La

Mn gio ch yu th thn Siva, khong th k VI o Pht c truyn b vo Ph Nam
tr thnh tn gio th hai ca ngi Ph Nam. Ngoi ngi bn a cn c rt nhiu ngi
ngoi quc n nh c sinh sng v tr thnh trung tm thu nhn, giao thoa v phn pht
vn ha ca c khu vc.

Vo khong gia th k XVII, b mt phn vinh ca thng cng c Eo, ni c

xem l hong cung ca vng quc Ph Nam khng cn na. An Giang tr thnh lnh th
ca Chn Lp v cng t vng t An Giang hoang vng sut nhiu th k. Mi th k
th XIII, lc c y dc theo sng Tin, vng t thin nhin u i nht An Giang c
s hin din ca c dn Khme. Th k XV, XVI, XVII trn vng ni, vng c lao, nhng
ging t cao ven sng ngi Khme sinh sng trong cc phum, sc c mt cuc sng
hin ha, thanh bnh. H ly ngh nng lm ngun sng chnh, vng ng bng ven sng c

45
thm ngh nh c, vng ni i lm ry, chn nui, lm gm, c , n g, ly mt
ong v sp... cuc sng da vo ngun li t nhin l chnh.

V i sng tinh thn, ngi Khme theo Pht gio tiu tha. Nhiu ngi cha trn
t An Giang vi kin trc rt p c nin i hn 300 l tiu biu cho i sng tinh thn,
mc pht trin kinh t ca vng t An Giang ca ngi Khme giai on ny. Cuc
sng ca ngi Khme An Giang cn rt vui ti v phong ph vi nhng l hi c t
chc quanh nm, l mng nm mi, l vo h, l c thn (dn lng gp nhau t chc l hi
dng o mi cho s), l dng ct cha... Trong l hi ting nhc vi iu ma Lm Vong
thu ht tr, gi trai gi Khme lm khng kh thm tng bng...

Tuy khng rc r v t c v tr trung tm kinh t, hnh chnh, vn ha ca c khu

vc nh nn vn minh Ph Nam tng tn ti trn t An Giang. Nhng ngi Khme
th k XVI, XVII, v na u th k XVII c mt i sng n nh vi phong tc tp
qun x hi v vn ha, tinh thn v cng phong ph .

n gia th k XVIII, t An Giang li mt ln na m ca tip nhn mt lp c

dn mi, mt nn vn ha mi. T y cnh quan vng ny tng bc thay i, xm lng
tr mt, rung ng ph nhiu y li ng ly, cy di, d th...

Vi nhng c liu lch s nu trn ta thy rng trong su th k u cng nguyn

vng t An Giang l trung tm kinh t, hnh chnh, mt th ln ca vng quc Ph
Nam. Mt vn khc ny sinh trong nghin cu khoa hc l Ph Nam c phi l quc gia
s k ca vng quc Chn Lp hay khng? Gii quyt vn ny da trn c s khoa hc
l gp phn vo vic gii quyt mt trong nhng vn chnh tr theo quan im lch s
ang t ra cho An Giang hin nay:

- Truyn thuyt v thy t ca Ph Nam v Chn Lp khc nhau.

Thy t ca Ph Nam l Hn in v Liu Dip, thy t ca ngi Khme theo

truyn thuyt l mt n s n tn l Campu. Campu n t Campuchia sinh c lp

46
nghip ri kt hn vi mt n thn l Mra. Con chu ca h c gi l Campu-ja (con
chu Kampu) v sau tr thnh tn vng quc. Tn ghp ca i v chng thy t
Kampu_Mra c ly lm tn tc ngi Khme. l truyn thuyt v c th c h
cu nhng iu c ngha y l thy t ca tc ngi Khme l nhng b lc min Bc,
b lc gc Smun m cc vn bia thng khng nh. Bn cnh cn c vo nhng cng
trnh khai qut kho c tin hnh gn y nht, ta cng thy rng thi th u ca lch s loi
ngi, ngi Khme c gn b vi a bn pha Bc. Du vt ca vn ha mi, ng
thau, st sm chng t rng ngi Khme hnh thnh t hng nghn nm trc cng
nguyn. Phm vi phn b v mi lin h ca vn ha , cng vi hng lan ta sau ny
cng chng t rng a bn c tr ch yu ca ngi Khme l lu vc sng Smun, chy
qua Crt (nay thuc Thi Lan) v trung lu sng M-kng (t Pc-x n Croch).

- Ph Nam v Chn Lp mi nc nm mt v tr khc nhau.

Chn Lp v pha Ty Nam nc Lm p, nguyn trc l thuc quc ca Ph

Nam. Cn vng quc Ph Nam cch qun Nht Nam by ngn l v pha Nam, t
thp cng nh Hon Xng, c thi quen lp nhng thnh ph bc tng... [55,54]. T hai
ti liu trn ta thy rng Ph Nam pha Nam qun Nht Nam, tc pha Nam t Trung B
ca Vit Nam hin nay, gm vng pha Nam Campuchia v Nam b Vit Nam. Chn Lp
nm pha Bc vng h lu v trung lu sng Mkng t Stung Treng ln pha Bc v
trung tm ban u ca n nm khu vc Bassak ngay di ca sng Mun, tc l vng Bc
Campuchia v Nam Lo hin nay.

- Ph Nam v Chn Lp c kinh khc nhau.

Th Chn Lp nm gn chn ni gi l Ling-kia-po-p'o (gn Vatphu hoc

Stung Treng ngy nay), tc l Linga-parvata, trn mt ngi n th thn Po-to-li c
ngha l Bhadresvara - v thn m hng nm nh vua phi np mng mt ngi vo m
khuya. Cn Ph Nam kinh l c Mc thnh ph ca nhng ngi th sn, nm gn

47
i Ba Phnom v lng Banam hin nay thuc tnh PreiVeng ca Campuchia th cch
bin 120 dm v cch Nht Nam 7 ngn l.

- Nc Chn Lp b Ph Nam chinh phc v tr thnh mt nc ph thuc Ph Nam.

Sau thi gian ph thuc Chn Lp mnh ln v nh bi Ph Nam ( trnh by mc 2,
trang 23, 24).

- V tc ngi. Mt s cc nh nghin cu cho rng c dn nc Ph Nam l ngi

Mn - Khme, c dn Chn Lp cng l Mn Khme nn nc Ph Nam l tin thn ca
Chn Lp. Nhn thc ny ngy nay khng cn ng vng na v vi 20 ct s thu thp
c di tch Canh n (Kin Giang), c Eo, Ba Th, L Mo, nh M (An Giang), G
Thp (ng Thp) cc nh kho c hc qua gim nh v hnh thi nhn chng cho bit
cc s ngi u thuc vo nhm Anhnding hay nguyn M Lai (Proto_malais). Loi
hnh s Anhnding thy trong thi tin s ng Dng, v nhng i din ngy nay
u gp trong nhng ngi min ni cao nguyn trung tm Vit Nam, nhng ngi Kh
(Boloven) v pha Lo ca dy Trng Sn, nhng ngi Phnong v ngi Pear (hay
samre) v Campuchia. Ngi ta cn thy ngi Dayak Borneo, ngi Zgorot
Philippin, ngi Batak Sumatra v vi nhm vng o Clebes hay Mollusque [2,171].
Loi hnh nhn chng ny th hin mi quan h chng tc r rng vi s ngi c di
tch an Sn (c Ho_ Long An) c nin i 2875 nm cch nay, vi s ngi c di tch
Samrong Sen (Campuchia) nin i 3250 nm cch nay; ng thi chng li c cng loi
hnh nhn chng vi s ngi c chn n ng co (th k XII) v s ngi Thng cn
i G C Trng [2,171].

Theo nhng gim nh trn ta thy tc ngi Ph Nam thuc chng Anhning.
Mt tc ngi sng trn a bn rt rng hu nh khp vng Nam lc a ng Nam nh
ngi Chm ca vn ha Sa Hunh, cc tc ngi ca vn ha ng Nai, ngi Kh, ngi
Lo, ngi Campuchia. Ngoi khi lc a ng Nam l Borneo, Philippin, vng o
Celebes.

48
 Nh vy, c dn Ph Nam khng phi thun ty ch l tc ngi Mn Khme, ng
nh lgic lch s ca n. V y l mt vng t mi bi p m ra mt chn tri khai ph
cho cc tc ngi xung quanh n y sinh t, cng nhau sng ha hp xy dng nn mt
nn vn minh vang bng trong lch s c i. Mt khc khng phi ni no c c dn
Khme c tr , th ni y l lnh th ca nc Campuchia. Nu nhn thc sai lm, hu qu
s l nghim trng. Thc t cho ta thy rng bin gii sc tc khng trng hp vi bin gii
quc gia, yu t sc tc khng phi l yu t duy nht quyt nh s hnh thnh quc gia.
iu ny cng thy r hn vng ng Nam - ni hnh thnh nhng quc gia a dn tc,
y a bn c tr ca cc nhm sc tc khng nm gn trong bin gii quc gia m thc
t li tri rng ra trn lnh th ca nhiu quc gia ring bit.

Vic ng bng sng Cu Long trong c An Giang tr thnh lnh th ca nh

Nguyn l do nhiu nguyn nhn. Trc nht do vng quc Chn Lp vo u th k XVII
lm vo bc ng suy vong. S suy vong nay khi ngun t vic cc vng triu
Campuchia vt kit sc ngi, sc ca xy dng nhng cng trnh kin trc to ln song
song li pht ng nhng cuc chin tranh xm lc cc nc ln cn. Khi Chn Lp
bc vo con ng suy vong cng l lc vng quc Thi a qun i xm lc - Chn
Lp tip tc trt di. Vo thi im quyt nh ny ni b vng triu Chn Lp li tranh
ginh quyn lc, trong hong tc ngi da vo Xim, k da vo nh Nguyn lm cho t
nc lm vo tnh trng khng th cu vn.

Trong hon cnh y, s hin din ca cha Nguyn khi u t Chn Lp ch l

mt lc lng ct c vi chnh sch bang giao thn thin. Di dn, thit lp nhng t chc
kinh t (1623) n qun s (1625) v tng bc mt n nh nhng hnh thc chnh quyn
bn chnh thc ti vic tin ti thit lp mt b my chnh quyn chnh thc (1689). Dn v
sau da vo mi bt ha trong vng triu Chn Lp, cha Nguyn vi nhng on qun h
tr vua Chn Lp chng Xim , hoc h tr cc v vua Chn Lp chng i ln nhau, hoc
vin mt l do no nh dp lon S Tt (1721), gip ngi Cn Man b n p (1753)
nh Nguyn dn c c ch quyn trn ton t Nam b. y l bc i tt yu ca mt

49
dng h ang tm con ng sinh tn, mt iu tt yu phi din ra nht l gia hai nc c
cng bin gii trong thi k phong kin.

Trong khi cc tp on phong kin cn ang tranh ginh quyn lc, lu dn ngi
Vit n ni y cng vi cc cng ng c dn Khme cng nhau sinh sng. S sinh
sng ha hp ca cc cng ng c dn hn na th k (t trc nm 1700 n 1757) trn
mt vng t thin nhin cn qu khc nghit l mt th thch ng thi cng l si dy kt
gn h vi nhau. Cng ng c dn ny s l ngi ch chn chnh trn vng t mi.

50
 CHNG 2: DIN MO VNG T AN GIANG (1757-1867)
2.1.Tnh hnh chnh tr

2.1.1. T chc v cng vc hnh chnh thi k 1757-1867

Tm Phong Long (Ngi Khme gi l Met Chruk tc l mm ca con heo) c

hnh dng mt mu ra, chim mt di t rng ln, b di t min bin gii Vit - Min
(Campuchia ngy nay) chy dc theo sng Tin v sng Hu xung ti Tr Giang (Tr
Vinh) Ba Thc (Sc Trng v Bc Liu), b ngang t cng vc H Tin sang tn tm Bn
(Tn An) v t Ba Thc ln thu t Long H [51,93], [ ph lc trang 176].

Theo ranh gii hnh chnh hin nay ta c th hnh dung t Tm Phong Long mt
cch tng i gm cc tnh ng Thp, An Giang, Cn Th, Bc Liu, Tr Vinh, Sc
Trng [phn ph lc trang 179].

Khi t Tm Phong Long thuc quyn qun l ca cha V Vng Nguyn Phc
Khot vo nm 1757, vic qun l vng t mi chuyn giao ny c thc hin bng vic
lp ngay ba o: Tn Chu, Chu c, ng Khu (nay thuc ng Thp), t chc nh l
mt khu qun s. Cha Nguyn v thi Nguyn Gia Long t chc Qun o trng coi
mi vic. Qun o trc thuc quyn Tng trn Vnh Thanh (Vnh Long). Di o l cc
th c mt o th cai qun.

Khi vua Minh Mnh ln ngi (1820), ng t chc li b my nh nc mt cch cht

ch hn. trong triu ngoi 6 b t thm Ni cc, C mt vin, Tn nhn ph, t li cc
phm cp quan ch, t nht phm n cu phm, mi phm chia ra lm hai bc chnh v
tng. C nc chia lm 31 tnh.

An Giang l mt tnh ln, c v tr chin lc quan trng nn c chc Tng c ng

u. Tng c chuyn trch vic hnh chnh, qun s, kho st quan li. Tun ph chuyn
trch vic chnh tr, vn ha. B chnh s chuyn trch vic thu thu inh, in, cung cp
qun nhu, lng bng cho quan li v nhn cc chiu ch ca triu nh thc hin. n st
s chuyn trch hnh lut, trm dch, bu chnh. Lnh binh chuyn trch vic qun, binh

51
lnh. An Giang c tnh hc v huyn hc nn c quan c hc cp tnh, quan Gio th v
quan Hun o ph, huyn.

Di tnh l ph do tri ph ng u, di ph l huyn do tri huyn ng u. T

tng (gm vi ba lng) tr xung thuc quyn t tr ca dn, do dn t chn c mt cai tng
v mt ph tng do hi ng k dch ca cc lng x c ra. Hi ng k dch cc lng x
An Giang trong thi k ny l nhng ngi ng ra lp lng, c tn trong s b, chu ng
thu, gii quyt cc vic trong lng.

An Giang l tnh bin gii c rt nhiu n bo, h thng n bo An Giang cng

chnh l ca quan mi a phng v cc khu vc c dn hnh thnh trc nht l quanh
cc n, bo sau mi lan rng ra khu vc xung quanh. ng u mi n bo l o
th, tr l l Hip th. Nm 1837 khi bt u thu thu c thm chc Quan s trng coi
quan thu. An Giang c 2 n chnh l:

n Chu c c xy vo nm Gia Long th 14 (1815) cng trn c s o Chu

c c t thi cha Nguyn. n c hnh lc gic chung quanh c chin ho thng ra sng
Hu. Nm Minh Mng th 13 (1832) th c t lm l s ca tnh An Giang. n Chu
c b Php chim nm 1867. Hin nay l th x Chu c ca tnh An Giang.

n Tn Chu, nm ca ng sng Tin, trc l o Tn Chu. Nm Gia Long th

17 (1819) Trn th Vnh Thanh p n mi c hnh vung. Nm 1832 c t lm Huyn
tr huyn ng Xuyn. Hin nay thuc a bn huyn Tn Chu, ti th trn ca huyn.

Ngoi hai n ln, cc n bo nh pht trin dn theo tin trnh lch s l c quan
s tn ca mi a phng.

Bo t An Lc l mt tn s ln th 3 ch sau Chu c v Chu Giang Chu vi 80

trng, cao 4 thc, a phn huyn ng Xuyn, p t nm Thiu Tr th 2. Nguyn l
th s o Chin Sai, nm Minh Mng th 21 i tn gi hin nay. Xt nht thng a d
ch, th gia sng l a u bi Doanh Chu, c th s chnh Tn Chu y ; pha b hu
bi l rch c Vng, tc l th s o Hng Ng thuc a gii tnh nh Tng, cng vi
o Chin Sai u thuc o Tn Chu qun lnh, cho nn gi l Tam o, phng b k
52
gian, thu thu bun bn, tht l a im yt hu [44,178]. Hin nay bo t An Lc thuc
huyn Ch Mi.

Nm K Du 1789, th ng Xuyn c thnh lp. y l mt n nh ti vm

sng Tam Kh, sau i thnh sng ng Xuyn, i tn l th Vnh Hng, phng nh v tr
l bn An Ha thnh ph Long Xuyn hin nay.

Dc theo kinh Vnh T c bo Vnh T (ni Sam - Chu c), lp nm Minh Mng
th 15 (1834). Thiu Tr th 2 (1842) t thm bo Vnh Thng, bo Vnh Lc, bo Thn
Nhn. Nm Thiu Tr th 5 (1846) t bo Vnh iu, 1847 t bo Vnh Gia.

Ngoi ra cn c Chin Sai o th, bo Hng Lc, An Lc, Hng o, th Thun

Tn, th Cng Thnh, th Cng Oai, bo Vnh Thnh, bo Vnh Thnh nm ri rc khp
huyn th An Giang ngy nay.

Trong thi k lch s 1757-1867 cng vc tnh An Giang c nhiu thay i, Nguyn
C Trinh v Trng Phc Du dng k sch nhm qun l vng t mi chuyn giao ny
X Sa c t lm ng Khu, X C Lao Tin Giang lm o Tn Chu, x Chu c
Hu Giang t lm o Chu c. em binh dinh Long H n trn th chn ch yu hai
ni a u [8,231].

o ng Khu, (Phsar Dek, th x Sa c ngy nay), o Tn Chu (Koh Teng, x

Long Sn, huyn Ph Tn ngy nay), o Chu c (Mok Churk, th x Chu c ngy
nay). y l ba c im phng th ym tr c lc cho nhau, b tr theo hnh tam gic, gi
l hnh rng c su trong o ng Khu lm hu thun cho hai o tin phng Tn
Chu v Chu c_ l ni him yu phi iu qun t dinh Long H sang _ gn gi ni u
ngun sng Tin sng Hu, ca ng vo ng bng Nam b.

Nh vy, t An Giang t khi mi tr thnh mt b phn ca lnh th Vit Nam

c mt v tr chin lc qun s quan trng, vi o Chu c v o Tn Chu_ o theo
ngha l mt qun khu, di ch qun qun ch cha c mt tn gi c th.

53
 T 1757 n phong tro nng dn Ty Sn bng n nm 1771 s khng ghi chp
mt s thay i no. T nm 1771 n 1800 giai on tranh chp vi nh Ty Sn vng t
Nam b tr thnh chin trng (Nguyn Hu vo Gia nh 1777, Nguyn nh chim li t
1778-1781; Nguyn Hu vo Gia nh ln th hai 1782, Nguyn nh chim li 1782;
Nguyn Hu vo Gia nh ln th ba 1783, Nguyn nh cu vin Xim, Nguyn Hu vo
nh Rch Gm 1785; Nguyn nh chim Bn Ngh 1787) gi chung l Ph Gia nh. T
nm 1789 Nguyn nh t chc li vic cai tr t Gia nh, chia lm ba trn: Trn Bin
(vng Bin Ha) Phin Trn (Gia nh v nh Tng) v Long H (Vnh Long v An
Giang) ln u tin danh t An Giang xut hin [43,37]. V pha triu Ty Sn
(1786-1802), khng thy s ghi s o c hoc thay i no v tn t ca vng t ny.
[bn Nam B thi ph Gia nh, phn ph lc trang 177 ],

Di thi Gia Long (1802-1820), vng t An Giang c qun l cht ch hn.

Sch i Nam Nht thng Ch ch vit v An Giang Xa l t Tm Phong Long, nm
inh Su th 19 (1757) i Th Tng, quc vng Chn Lp dng t ny, t lm o
Chu c, v t y nhiu ch b hoang, u i Gia Long m dn n , gi l Chu c
Tn Cng, t Qung o, l vo tnh Vnh Long. [44,158]

Nm Mu Thn 1808, Gia Long i Gia nh trn thnh Gia nh thnh, qun l 5
trn: Phin An, Bin Ha, nh Tng, Vnh Thanh, H Tin. An Giang thuc trn Vnh
Thanh, trn th l Lu Phc Tng, th ph trn Vnh Thanh Long H. Trn Vnh
Thanh c hai n yu a bin phng nay thuc tnh An Giang l n Chu c v n
Tn Chu.

Trn Vnh Thanh gm 1 ph gi l ph nh Vin, 4 huyn Vnh Bnh, Vnh An,

Vnh nh, Tn An (bao gm cc tnh Bn Tre, Tr Vinh, Vnh Long, Sa c, Sc Trng,
Long Xuyn, Chu c, Cn Th ). Cn c vo sch Gia nh Thnh Thng Ch ca Trnh
Hoi c a bn An Giang xa chim 2 huyn Vnh An v Vnh nh trong trn Vnh
Thanh [8, 112-116] tc l cc tnh Sc Trng, Long Xuyn, Chu c, Cn Th. Huyn
Vnh An nm gia sng Tin v sng Hu. Huyn Vnh nh nm pha Nam sng Hu
54
ko di n Sc Trng. [8, 112-116]. Nh vy An Giang ngy nay chim mt phn trong
Huyn Vnh An v Vnh nh.

_ Huyn Vnh An c v tr ng gip Vnh Bnh (nay l mt X ca Vnh Long), Ty

gip ph Nam Vang, Nam gip huyn Vnh nh (sng Hu), Bc ti thng khu sng
Tin bao gm nhng c lao Ci Vng, bi T, bi Tn, bi Ngu, c lao n, Ci Nga, Tn
Phng, Vnh Tng. Gm 2 tng, 81 thn.

Tng Vnh Trinh c 29 thn: Tn Ph Lm, Ton c ng, Long Sn, Tn Phc,
Long Khnh, Tn Tch, M Lng, Tng Sn, Tn Hng, M Long, Tn in, M Ph,
Tn Thun, Bnh Thnh Ty, Nhn Ha Trung, Bnh Thnh ng, Tn Ha, Bnh Thnh
Ha, M Hng, Nhn Li, Trung M Chnh, Tn An Nh, Ph Hng, Tn An, Ph An
ng, Thi Bnh, Tn Thi, Ton c, Tn Long.

Tng Vnh Trung 52 thn: M An, Long Hu, Cu Hi, Bnh An, Tn M, Tn An,
Nhn Ha, Tn Xun, Tn Long, Tn Lm, An Tch, Tn Ha, Tn Phng, Vnh Tng,
Sng Vn, Tn Hnh, Vnh Phc, Tn Sn, Tn Ph ng, Tn Ph Trung, Ph Hu,
Bnh Tin, An Thun, Long Phng, Tn Nhn, Tn Qui Ty, Tn An, Tn Qui ng, Tn
Hu, Tn ng, An Ha ng, Ty Khnh, Ph An, Tn Ty Khnh, ng Thnh, Tn
Triu, M Thnh, Tn Thnh, Tn Giai Giang, nh An, Ph Hi, nh Ha, Tn Thnh
Trung, Tn Lc, ng Thnh Trung, Phc Hu Giang, Ph Lc, Bnh L [10,34]

Trong 81 thn nu trn, An Giang ngy nay c l c nhng im nh c sau: Khi

u t Bin Gii l lng Tn Ph Lm, Long Khnh, Long Sn, M Lng, Tn in. n
C lao Ging (ch Hn l doanh chu) gm 4 thn: Ton c, M Hng, Ton c ng,
Ph Hng, Tn Thun, Nhn Ha Trung, lng M Lung, T in (nay l Long in).
Lng Bnh Thnh Ty, lng Long Kin, lng Tn Long, Bnh Thnh Ha, Tn An, Nhn
Li Trung c l l An Thnh Trung ngy nay. Tn An, Cu Hi An (nay l kinh Cu Hi),
M Ph, Bnh Thnh ng, Tn Long. y l khu vc t ai d canh tc dn ng, lng c.
Ngy nay chnh l pha khu vc Tn Chu, Ong Chng, Ch Mi.

55
 _ Huyn Vnh nh ng gip bin, Ty Gip cao Min, Nam gip H Tin, Bc
gip huyn Vnh An v huyn Vnh Bnh [44,163]. Huyn Vnh nh gm 37 thn, im:
Bnh Thnh Ty, Bnh Lm, Bnh Trung, Bnh c, M Phc, Long Ph, M Thnh, Tn
Thanh ng, i Hu, An Thnh Nht, Thi Thun, i Ha An, Tn Thun Trung, An
Thnh Nh, Tn Thun ng, An Ha, Tn Lc ng, Hoa M, Thi Hng, Chu Qui An,
Thi An, Long Hng, M Hi ng, Bnh Thy, M c, Thi Bnh, Tn Li, Tn An, An
Thnh im, Tn Thnh, Tn Thnh im, Tn Nhn, 37 c Giang, Tn Ph ng, Cu
Vnh Thnh, Ph M ng, An Lc.

Huyn Vnh nh theo a gii An Giang nay nm hu ngn sng Hu, t bin gii
xung Chu c, Long Xuyn, Tht Nt, Cn Th ngy nay. Vng ny dn c rt tha
tht, t ai kh canh tc cha chia ra tng nh huyn Vnh An. Trn a bn An Giang
hin nay t bin gii tr xung gp ngay lng Bnh Thnh Ty n Bnh Thnh Trung
(Chu Ph), ri Bnh Lm (Nng G - Chu Ph). Cch khong xa, n lng Bnh c (c
c lao ng H, qu hng bc Tn c Thng, s gi l Trn Ba Chu, ngha l c lao che
ch cho vm, rch ngn cn sng gi) lng M Phc u mi lp. Vng Chu c tn
cng l khu qun qun khng chia ra thn.

a bn tnh An Giang thi Minh Mnh (1820-1840) cng c s thay i. Theo a

bn hnh chnh nm 1832, Minh Mnh i Ng trn thnh Lc Tnh gm Phin An,
Bin Ha, nh Tng, Vnh Long, An Giang, H Tin. Trn Vnh Thanh trc y chia
lm 2 tnh Vnh Long v An Giang.

Tnh An Giang chnh thc thnh lp. Sch i Nam nht thng ch vit Nm Minh
Mnh th 13, ly t ny cng vi huyn Vnh An tnh Vnh Long t lm hai ph Tuy Bin
v Tn Thnh, t 4 huyn l Ty Xuyn, Phong Ph, ng Xuyn v Vnh An (Ty Xuyn
v Phong Ph thuc ph Tuy Bin; ng Xuyn v Vnh An thuc ph Tn Thnh), lp tnh
An Giang, t chc An H tng c, thng lnh 2 tnh An Giang v H Tin; li t 2 ti B
chnh, n st. [44.152] Nh vy, ranh gii hnh chnh tnh c xc lp gm 2 ph Tuy

56
Bin v, Tn Thnh vi 4 huyn l Ty Xuyn, ng Xuyn (An Giang) v Vnh An (ng
Thp) Vnh nh (Cn Th).

Tnh An Giang ngy nay khp vi a bn hai huyn ng Xuyn v Ty Xuyn

thuc ph Tuy Bin xa. V huyn Ty Xuyn, ng Xuyn thuc ph Tuy Bin nm 1832
tng ng vi huyn Vnh An, Vnh nh (mt phn) c cn c vo ngun s liu do i
Nam Nht Thng Ch cung cp.

Ph Tuy Bin cch tnh thnh 27 dm v pha ng Nam; ng Ty cch nhau

105 dm, Nam, Bc cch nhau 71 dm...Nguyn l t 2 huyn Vnh An v Vnh nh tnh
Vnh Long; nm Minh Mnh th 13 trch hai huyn y cng vi o Chu c c m t
ph hin nay, li t thm 2 huyn ng Xuyn, Ty Xuyn l vo [43,159].

V huyn Ty Xuyn sch cng vit ... Nguyn l t huyn Vnh nh v t th

huyn NgcLut v pha Ty Hu Giang, nm Minh Mnh th 13 trch huyn Vnh nh
v o Chu c c t huyn ny, nm th 20 li em th huyn Ngc Lut sp nhp
huyn ny. Nay lnh 3 tng gm 38 x thn, bang ph. [44,163].

Huyn ng Xuyn cch ph 127 dm v pha Ty Bc,..cch a gii nc Cao

Min chng 2 dm. Nguyn l t huyn Vnh nh pha ng Hu Giang, nm Minh
Mnh th 13 trch ly t huyn hin nay; thuc ph Tuy Bin[44,159].

L s ca tnh An Giang t ti Chu c v l do an ninh quc phng, ti ch Vnh

Long ch c quan B Chnh, n St. n Chu c ni tng c An H tr ng cai qun
hai tnh An Giang v H Tin, nm Minh Mnh th 13 t lm l s ca tnh [44,165].

Nh vy, cho n nm 1832 An Giang t v tr khim tn o Chu c v o Tn

Chu vi vi chc x thn trc thuc dinh Long H sau l trn Vnh Thanh tr thnh
mt tnh vi vai tr tin n quan trng cho c vng ng bng.

T nm 1836 a bn An Giang li c s thay i.

57
 hon tt a b tin hnh t nm 1805 vua Minh Mng quyt nh sai quan i
kinh l Nam K lc tnh (1836). i Nam thc lc ghi Nm Minh Mnh 17 sai quan i
kinh l Nam k lc tnh, dng Binh b thng th Trng ng Qu v Li b thng th
Nguyn Kim Bng sung lm kinh lc i s, th L b hu th lang Tn Tht Bch v th
Thng chnh s Nguyn c Tr sung lm ph s. Nguyn Kim Bng tui gi sc yu ng
bnh sai Trn ty tng qun Trng Minh Ging thay lm.. [46,145]

Vic kinh l Nam k lc tnh bt u t ngy 18-2-1836 n 18, 19 thng 7 nm 1836

hon tt. a b An Giang ln u tin c xc lp vo ngy mng 3 thng 6 nm 1836
nm Minh Mng th 17.

Cch t tn hnh chnh ca An Giang thng dng ton m t ni ln li chc

tt p hoc c th a l. An Giang l ni thanh bnh gn sng Tin, sng Hu, Tuy Bin
l ni bin thy yn n, Tn Thnh l ph mi lp, ng Xuyn l pha ng sng, Ty
Xuyn l pha Ty sng, Vnh An l ni hng yn lnh, Vnh nh l ni lun n nh.

Tnh An Giang 1836 theo a b triu Nguyn c 2 ph, 4 huyn 18 tng, 159 thn.
Ph Tn Thnh chim 65,10 % gm 2 huyn:Vnh An chim 44,75 %. Vnh nh chim
20,34 %. Ph Tuy Bin chim 34,90 % gm 2 huyn: Ty Xuyn chim 8,84 %, ng
Xuyn chim 26,05 %. [10,37-42-86]

Tnh An Giang ngy nay gn nh trng khp vi a bn ph Tuy Bin (bin thy
yn n) cng gm hai huyn Ty Xuyn v ng Xuyn nh nm 1832 khi mi thnh lp
tnh. [ phn ph lc trang 178]

Ph Tuy Bin

Huyn ng Xuyn (gm 4 tng, 37 x thn)

An Lng Tng (11 thn): Bnh Thnh ng, Ha Lc, Ton c, L Nhn, Vnh
Hu, M Hi ng, Vnh Lc, Nhn An, Vnh Ton, Nhn Lng, Tn Hng.

An Ph Tng (7 thn) : An Ha, nh An, Bnh Thnh, Long Hu, Nhn Ha, Tn
Lc, Tn Bnh.

58
 An Thnh Tng (l0 thn): Long Hng, Tn Thin, Long Khnh, Vnh Ha, Long Sn,
Vnh Lc, Ph Lm, Vnh Li, Tn An, Vnh Xng.

An Ton Tng (9 thn): Kin Long, M Ph, Kin Thnh, Ton c, M Chnh,
Ton c ng, M Hng, T in, M Long.

Huyn Ty Xuyn: (Gm 3 Tng, 40 thn).

Chu Ph Tng (25 thn): An Nng, Vnh Hi, An Thnh, Vnh Khnh, Bnh Thnh,
Vnh Lc Hng, An Vnh, Ngn Khnh Thnh, Vnh Phc, Long Thnh, Vnh T Sn,
Nhn Ha, Vnh Thnh, Nhn Hi, Vnh Thnh, Ph Cng, Vnh Th, Thn Nhn Ly,
Vnh Thng, Thi Hng, Vnh Trung, Vnh Bo, Vnh Trng, Vnh iu.

nh Phc Tng (Gm 9 thn): M Phc, Thi Thun, M Thnh, Vnh Chnh,
Tn Thun ng, Vnh Ph, Thnh Ha Trung, Vnh Trinh, Thoi Sn.

nh Thnh Tng (Gm 6 thn): Bnh c, Bnh M, Bnh Ha Trung, Vnh Thnh
Trung, Bnh Lm, Vnh Thun.

Ph Tn Thnh gm huyn Vnh An: 7 tng, 1 x, 40 thn. An Hi Tng, gm 1 x,

4 thn. An M Tng, 7 thn. An Thnh Tng, 7 thn. An Thi Tng, 5 thn. An Tnh Tng,
3 thn. An Trung Tng, 6 thn. An Trng Tng gm 8 thn. Huyn Vnh nh: 4 tng, 28
thn. nh An Tng, 3 thn. nh Bo Tng, 8 thn. nh Khnh Tng, 11 thn. nh Thi
Tng 11 thn. (Huyn Vnh An ngy nay thuc tnh ng Thp, huyn Vnh nh ngy nay
thuc tnh Cn Th).

Nm 1839, An Giang c m rng hn na, Minh Mnh cho ly t Ba Thc t

thm ph Ba Xuyn. Sch i Nam Nht thng Ch trang 158 vit nm th 16 li lt t
Ba Thc, t thm ph Ba Xuyn, t 2 huyn Phong Nhiu, Phong Thnh v ly huyn
Vnh nh, tnh Vnh Long, nm th 20, t thm huyn An Xuyn, l vo ph Tn Thnh
[43,158]

Ranh gii tnh An Giang nm 1832, 1836 gm An Giang, ng Thp, Cn Th

(theo ranh gii hin nay). Nm 1839 c thm ph Ba Xuyn tc tnh Sc Trng (ngy nay)

59
nh ranh gii hnh chnh ca tnh An Giang thi Nguyn Gia Long bao gm 3 ph 8
huyn.

Ph Tuy Bin (Chu c) gm huyn Ty Xuyn (Chu c - Chu Ph - An

Giang), huyn Phong Ph (Cn Th).

Ph Tn Thnh (Sa c) gm huyn Vnh An (Sa c), huyn ng Xuyn (Ci

Vng - Tn Chu - Ch Mi - An Giang), huyn An Xuyn (Nha Mn).

Ph Ba Xuyn (Sc Trng) gm huyn Phong Nhiu ( Bi Xu), huyn Phong Thnh
(Giu Gia), huyn Vnh nh (Ba Xuyn) [10,86-163].

a bn An Giang di thi Thiu Tr (1840-1847), T c (1847-1883) tip tc c

s thay i. Ranh gii hnh chnh c m rng v pha H Tin. Sch i Nam nht thng
ch vit c th nh sau Nm Thiu Tr th 2 trch ph Tnh Bin cng vi mt huyn H
Dng thuc tnh H Tin i l thuc vo tnh, nm th 4 li em huyn H m i l vo
ph Tnh Bin; nm T c th 3, b ph Tnh Bin, ly hai huyn H m, H Dng l
vo ph Tuy Bin. Nay lnh 3 ph 10 huyn. [44,158]

y l giai on ranh gii hnh chnh An Giang rng ln nht. Theo i Nam nht
thng ch, vit vo thi T c ranh gii tnh An Giang c quy nh ng - Ty cch
nhau 94 dm, Nam - Bc cch nhau 150 dm, pha ng n sng Tin Giang gip a gii
huyn Kin Phong tnh nh Tng 48 dm, pha Ty n a gii ba huyn H Chu, Kin
Giang v Long Xuyn, H Tin 46 dm, pha Nam n bin 108 dm, pha Bc n hai n
Tin An v Bnh Di gip a gii Cao Min 42 dm, pha ng Nam n a gii hai huyn
Vnh Bnh v Tun Ngha tnh Vnh Long 196 dm, pha Ty Nam n a gii tnh H
Tin 75 dm, pha ng Bc n a gii tnh nh Tng 26 dm, pha Ty Bc n a
gii Cao Min 44 dm, t tnh l n Kinh 2300 dm. [44, 157].

C th hnh dung tnh An Giang xa c v tr pha ng gip hai tnh Vnh Long,
nh Tng. Pha Ty gip tnh H Tin, pha Nam gip bin, pha Bc gip Cao Min

60
ngy nay. Sau nhiu ln tch nhp thm ph huyn An Giang c 3 ph 10 huyn (i Nam
Nht Thng Ch ch lit k c 9 huyn), rng hn trc v c thm H m, H Dng ca
tnh H Tin nhp vo ph Tuy Bin (gm tnh Cn Th, Sc Trng, An Giang, mt phn
ng Thp v mt phn H Tin hin nay). Ranh gii hnh chnh ca tnh An Giang ngy
nay gn khp vi huyn Ty Xuyn, ng Xuyn, mt phn Vnh An vo nm 1839, n
nm 1853 thm mt phn huyn H m , H Dng trc l ca H Tin.

Ph Tuy Bin ng gip huyn ng Xuyn ph Tn Thnh 5 dm, Ty gip a

gii huyn H Chu tnh H Tin 100 dm, pha Nam n a gii huyn Long Xuyn Tnh
H Tin 62 dm, pha Bc n a gii huyn ng Xuyn ph Tn Thnh 9 dm. Ph Tuy
Bin ng Ty cch nhau 105 dm, Nam Bc cch nhau 71 dm. [44, 158] Tnh An Giang
hin nay trong giai on 1839 nm trong ph Tuy Bin, huyn Ty Xuyn; Ph Tn Thnh
huyn ng Xuyn v huyn Vnh An.

Ph Tuy Bin theo a b nm 1839 gm 2 huyn: Ty Xuyn (Long Xuyn) v

Phong Ph (Cn Th).

a b nm 1853 gm 4 huyn: Huyn Ty Xuyn (Long Xuyn) c 3 tng, 38 x

thn ph bang, huyn Phong Ph (Cn Th) c 3 tng, 31 x thn, huyn H Dng c 4
tng, 40 x thn, huyn H m c 2 tng, 40 x thn (nay ch mt phn cn li tnh An
Giang l khu vc Vnh T).

So vi a bn hin nay, ph Tuy Bin. Ph tr t ti M c (thuc Chu Ph ngy

nay). Phm vi pha Ty sng Hu. T bin gii Campuchia n Cn Th ngy nay, gm
huyn th: Chu Ph, Chu c, Chu Thnh, Thoi Sn, Long Xuyn, Tri Tn, Tnh Bin
v mt phn t Kin Giang ngy nay.

Huyn Ty Xuyn, huyn tr t ti M c, pha sng Hu, chy di t Chu c

n Long Xuyn. Huyn H Dng, huyn H Am nay thuc H Tin tnh Kin Giang.

61
 Ph Tn Thnh, ng gip a gii huyn Tn Ngha tnh Vnh Long 25 dm, Ty
gip gii huyn Phong Ph ph Tuy Bin 36 dm, Nam n a gii huyn Tnh Bin. a
b nm 1839, 1853 ca Ph Tn Thnh khng c g khc nhau gm c: Huyn Vnh An
(ng Thp) c 4 tng, 36 x thn, huyn An Xuyn (Nha Mn - Sa c) c 3 tng, 25 x
thn, huyn ng Xuyn (An Giang) c 4 tng, 33 x thn.

So vi ngy nay, ph Tn Thnh, ph tr t thn Vnh Phc l Sa c ngy nay.

Phm vi ph vng t gia sng Tin, sng Hu, t bin gii gip Campuchia n Vnh
Long.

Huyn Vnh An, huyn tr t thn Vnh Phc, gm huyn Ch Mi - An Giang

v mt phn tnh ng Thp ngy nay. Huyn ng Xuyn, huyn tr ti thn Long Sn.
Phm vi gm huyn An Ph, Tn Chu, Ph Tn ngy nay.

Ph Ba Xuyn ng gip bin, Bc gip a gii tnh Vnh Long 38 dm, Ty gip
a gii huyn Long Xuyn tnh H Tin 36 dm, Nam n bin 51 dm, Bc n a gii
huyn Phong Ph ph Tuy Bin 71 dm. Ph Ba Xuyn Nam Bc cch nhau 122 dm,
ng Ty cch nhau 64 dm. Ph Ba Xuyn theo a b nm 1839 gm 3 huyn Phong
Nhiu, Phong Thnh, Vnh nh. Nm 1853, b bt quan li, sp nhp huyn Phong Thnh
vo Vnh nh. Ba Xuyn cn 2 huyn. Huyn Phong Nhiu c 3 tng, 17 x thn. Huyn
tr thn An Khnh Huyn Vnh nh c 4 tng, 19 x thn. Huyn tr thn i Hu.
[44,158-168]

Ph Ba Xuyn, ph tr t Sc Trng. a bn An Giang hon ton khng c trong

phm vi t ny. Phm vi ngy nay gm Cn Th, Sc Trng v c huyn Gi Rai, tnh
Minh Hi.

Tm li, An Giang vi sng Tin, sng Hu l con ng thy him yu Xim

tin vo vng ng bng. Do vy khi c t ny theo k sch ca Nguyn C Trinh v
Trng Phc Du, V vng Nguyn Phc Khot t sng Tin o Tn Chu v trn
sng Hu st bin gii Campuchia t o Chu c.
62
 Hn 50 nm t 1757 n 1802 An Giang khi thuc quyn cha Nguyn kim sot,
khi thuc Ty Sn, vn mang tn gi o Chu c, o Tn Chu nh trc. Sau nhng
nm chin tranh n u i Gia Long 1802 vua ra chiu ch m dn n , t di ch
qun l qun s gi l vng ny l Chu c Tn Cng (Chu c vng bin gii mi xc
lp) do mt Qun o ng u trc thuc quan trn th tnh Vnh Thanh, theo a bn hin
nay thuc hai huyn Vnh An v Vnh nh. Nm 1832 Minh Mng th 13 sau 80 nm xy
dng tnh An Giang chnh thc thnh lp. n nm 1836 a b An Giang ca nh Nguyn
hon thnh a bn An Giang hin nay gn khp vi huyn ng Xuyn v huyn Ty
Xuyn. T nm 1839 a bn An Giang m rng v pha H Tin v Sc Trng, thm hai
huyn H m, H Dng ca H Tin. T nm 1839 n 1867 khi Php xm lc, a bn
An Giang hin nay khp vi huyn Ty Xuyn, huyn ng Xuyn thuc hai ph Tuy Bin
v Tn Thnh. [Bn thng k trang 188]

2.1.2. Nhng chnh sch qun l ca chnh quyn An Giang

Trng dng ngi ti trong b my nh nc, trng pht tham quan, cu i khi c
thin tai, gim thu vo nhng lc An Giang b chin tranh tn ph l chnh sch an dn m
nh Nguyn t bit thc thi An Giang v a th Chu c, H Tin khng km Bc
thnh [8,82]

Trong sut thi k lch s t nm 1757 n 1867, quan li ng u tnh An Giang l

nhng ngi m s sch cn lu danh cho n ngy hm nay. H l nhng ngi c kinh
nghim qun l, t chc v kh nng ng u vi nhng bin ng thng xuyn ca
vng bin gii. u tin l Nguyn C Trinh sau l Tng Phc Thm trong thi cha
Nguyn. u i Gia Long c trn th Lu Phc Tng, Nguyn Vn Xun, thi Minh
Mng c tng Trng Minh Gin, L i Cng, Dng Vn Phong, Thoi Ngc Hu,
Nguyn Vn Tuyn, Ng B Nhn...l trn th. Tng Nguyn Tri Phng i Thiu Tr
nm 1844 tng l tng c An H; Don Un tng l Tun Ph An Giang; Nguyn B Nghi
B Chnh An Giang. i T c c Cao Hu Dc, nm 1851 Phan Thanh Gin lm Tng
c. Khi Php chim An Giang c Tun v Nguyn Hu C.
63
 Khng ch c ngi Vit trong b my nh nc ca tnh An Giang, ngi Hoa,
ngi Khme c ti cng c tham gia b my chnh quyn. Nm 1817 nghe danh mt
ngi Minh Hng tn l Dip Hi rt c lng dn, c ti t chc, vua Gia Long ch
d cho Dip Hi lm cai ph lnh trch nhim khai thc vng Chu c. Dip Hi quy
t ngi Vit, ngi Min, ngi Hoa, xut cng qu gip vn h theo ui ngh nghip
ca mnh: ngh nng, lm gm, chn nui, trng cy n tri. Nguyn Vn Tn ngi
Khme, c phong lm iu bt (chc quyn ch sau Thoi Ngc Hu), gi trng trch
trong chnh quyn v ch huy o knh Vnh T.

Bn cnh vic trong dng nhn ti, nh Nguyn cng thng tay trn p tham quan
an lng dn. Trn th Lu Phc Tng b pht gic ti tham nhng vo thng 8 nm 1817,
thng 2 nm 1819 b x trm cng cc tng phm b pht gic phm ti tham nhng. Ngay
sau vua Gia Long ban sc ch an dn n qun dn trong trn Vnh Thanh Trn ca
ngi (Nguyn Vn Thoi ) l ni gip gii, lm phn du cho quc gia. Trong bui u
hng binh nh gic, tht l ch chu ng binh ao. Trm coi vic yn dn l trng, nn
chng khinh xut trong vic dng ngi. Phm cc quan ti mc, u c la chn d dt.
Chng ng bn Tng ring b php cng, bt cht l quan, ti vt hn lut nh, tht l
gian tham ngoi tng tng.

Trm ngh trn ngi gp phi bn quan li c c, m ly lm thng. Nay tin

tham nhng ca dn c th tr c, nhng iu kh dn lm sao cu vt; sc ca dn c
th th th c, nhng lng gin chng lm sao gii khuy. Vy vic th ny ch cn c
t php nc, nghim vic quan, git a gian p lng dn m thi. Nay bn Tng
chu ti chm v ta cng sai qun trn thnh Gia nh tch thu gia sn hon tr cho
dn. Trm vi dn gian cc ngi cng gi php cng, cha tng dung tng bn gian
lm hi dn. Vy nn b co dn chng ngi hiu trm [46, 35,36].

Vo nhng nm nc sng Cu Long dng cao, cc vua Nguyn thng cu i v

ging ch chiu tp li dn phin tn. Bia Vnh T Sn cn ghi li vic chiu tp thm ngi

64
Hoa, Khme, B , Lo v li chn c, khai thc vng t sau n Chu c. H c
nh nc tn tnh bo tr, khuyn khch ct ph, lp ch cung cp ging thc, nng c.

Gim thu l mt chnh sch nh Nguyn thc thi trit An Giang v l vng
bin gii quan trng ca quc gia, trm (Minh Mnh) mun v nhn dn m gn gi cho nn
phi ch c bit ti vic cai tr. chnh l k hach bin phng. Cn vn thu kha
inh in, u phi l vic cn tnh ton trc [51,138]. T nm 1830 n nm 1838 An
Giang c min thu. n nm 1839, din tch khn hoang m rng, dn inh tng ln.
Tnh thn An Giang xin tng thm ngch lnh (tng thu), An Giang vn cn c triu nh
nng so vi cc tnh khc Ht y lu nay mong c du dt dy d, h khu mi nm
mi tng, nay li nhn c thi bnh nn cng dn ngh ngi, khin cho chng cng lo vic
cy cy, o ging m an nghip, thnh vng , h tt phi xin thm ngch lnh. T khong
nm 1845 tr v sau An Giang mi ng thu theo quy nh chung.

Chnh sch lp n in, lp lng ca nh Nguyn An Giang l hnh thc t chc

nhm phc v chin lc ln: chng gic v yn dn. Tn Tht Phan ni r quan im ny
trong li tu Nay nn cho ng qun n in, dng kho cha thc a bn tnh y, mt
l d tr qun lng cho , hai l gi vng bin phng ri nhn y chiu tp dn
phiu bt, xy dng thn p, y l im mu cht nht cho vic chnh n cng vic ngoi
bin gii ngy nay [32,74]. Chnh sch lp n in, lp p c thc hin ngay t nhng
nm 1757. n nm 1802 vic lp n in lp p An Giang bt u c s c thc ca
chnh quyn nh Nguyn, vua Gia Long trc tip nhc nh Nguyn Vn Thoi Chu c
l vng xung yu, nh ngi phi ht sc kho lo trong mi trng hp, trn an, ph d
dn a phng. Trc ht phi chiu m nhng dn bun, xy dng xm lng, lm cho dn
inh v h khu cng tng, rung t c khai khn thm. Vn bin phng phi c
tr liu chu o [32, 154].

Chnh sch n in c y mnh di thi Minh Mnh (Qun n in v dn

n in). Khch quan l do mi quan h gia ta v Chn Lp t u i Minh Mnh c
chiu hng xu i, qun Xim nhiu ln vt bin gii xm phm lnh th. Song song
65
 cng c cng tc qun l hnh chnh, kim tra vua Minh Mnh y mnh chnh sch lp
b, dng lng c c s qui tp. Nm Minh Mnh th 11 (1830), quan tng trn Gia nh
tu n Chu c, mi lp c 41 lng, dn inh ch hn 800 ngi [34,22] (nh vy ta
c th phng on k c dn lu, ph n v tr em trong lng th c dn Chu c c th
ln n vi ngn).

Sang thi Thiu Tr (1840-1847), T c t nm 1847 n 1867 chnh sch lp n

in c y mnh An Giang v qun Xim tip tc xm lc vo nhng nm
1842-1843 v lin tc quy nhiu sau .

L vng t bin gii, mi quan h vi cc nc lng ging lun l mt trong nhng

vn hng u t ra cho cc quan li trn nhim An Giang. i vi vng triu Chn
Lp ta t mi quan h mt thit. Nhng vn v giao thng bun bn gia ta v Chn
Lp u c gii quyt trn tinh thn gi cht mi bang giao gia hai nc. S ghi li vic
dn Khme bun lu khng ng thu qua bin gii ngy cng nhiu v ngoi tm kim
sot ca ta. Vn cm thng thng c t ra, nhng cui cng vic ny cng c
gii quyt mt cch tha ng trnh vic giao thng hng ha ch tc ... Vnh Thanh l
ch a gii gip Chn Lp, mc sn xut cao, quc dn ly lm sinh k, thu kha cng
nh m di do. Nu tt c b nghim cm th dn chng v sn vt Cao Min mt ch
cy trong... [16,156]. V th ch cn c vin Phn th kim sot v chng thc th dn
Chn Lp s sang c bin gii d dng.

Cc c quan, s tn An Giang a n x thn qua bin cnh cng ht sc chu

o. n Chu c c trch nhim thng bo trc cho cc a phng ng h phng
tin v an ninh cho cc s b Cao Min n yt kin hoc triu cng. Khi s b ti, c quan
bo h phi duyt xt nhng chng s, cng vn cho hp s th [6,220], chn la v y
thc cho mt vin chc thng phn hoc kinh lch trong tnh lm trng tng vin v mt
vin thng ngn, cho thuyn b binh lnh h tng. T Cao Min v kinh , s b phi t
Chu c, xung Vnh Thanh, nh Tng ri mi n Gia nh do vy tnh An Giang
phi thng bo cho cc ht Vnh Long, nh Tng v Gia nh chun b thuyn b h
66
tng. Mi tnh c mt qun v c, mt trm lnh c kh gii, n u ranh gii tnh
mnh. Trn ng sng, cc tnh s lun phin tip ni tip ni nhau a s b n Gia
nh. T Gia nh, cc s b s ln b, theo ng dch trm t pha Bc Bin Ha qua cc
ht n Tha Thin - Hu. Khi v, b l cho cp binh thuyn v h tng s thn n bn
Phc Tng sau ln b, ln lt thng bo cho nhng ni trn ng s qua, theo l
m h tng cho n tnh An Giang chuyn a s b y ra ngoi bin cnh. [16, 223-236].

Vn bin gii cng c tr liu mt cch chu o gi mi giao ho. Nm

1815 trn th Lu Phc Tng p n Chu c sau khi gii thch vi vua Chn Lp l
p n Chu c gi yn trn H Tin v tip ng nhanh cho Nam Vang. Nm 1819
con knh ln nht Nam B song song vi ng bin gii ca Vit Nam - Campuchia ngy
nay c o t b Ty sng Chu c ni gip vi sng Giang Thnh (thuc th x H
Tin tnh Kin Giang ngy nay) sau ny gi l knh Vnh T. Vic o knh Vnh T nhm
mc ch a thy qun ca ta t Hu Giang ra vnh Xim La tht nhanh gi Kin Giang
v vnh H Tin v qun Xim hay em qun n, tn cng bt ng. Vic o knh ch c
li cho ta, nn c ro trc n sau chu o s Cao Min cui cng phi phc p nu
o c sng tht l ch li cho Chn Lp. [16,179]

Vi Chn Lp ta gi tnh giao ho nhng vi Xim ta thi ca ta rt kin quyt, v

tuy t chn ln t Chn Lp, nhng i th ng n ca ngi Vit li l vng quc
Xim lun mun bnh trng th lc.

T nm 1757 n 1834 tnh hnh bin gii tng i n nh. T nhng nm 1834
tr v sau An Giang phi lun i u vi nhng cuc xung t ln, nh ven bin, n
thng 9 - 1845 sau nhiu ln xung t Xim - Vit k ha c cng tha thun rt qun ra
khi t Campuchia. Campuchia phi thn phc hai nc Vit - Xim. Nm 1847, vua
Thiu Tr phong cho An Dng lm Cao Min quc vng v nhng tnh min ng v
min Ty Nam thuc v lnh th Vit Nam vnh vin. y c xem l ln khng nh th
2 v vn bin gii v lnh th sau nm 1757.

2.2. Tnh hnh kinh t

67
 2.2.1. Qu trnh khi phc v pht trin kinh t nng nghip

Lch s t chc vng mi sinh An Giang ca ngi Khme An Giang c

dy khong vi ba th k. Ngi Khme sng trn nhng ging t cao vng ng bng v
vng i ni Ty Nam v ly ngh nng lm chnh.

Vi kinh nghim trng la nc lu trn nhng vng i cao kt hp vi cch lm

la nc trn rung su ca lu dn ngi Vit mi nh c, ngi Khme c nhng
bc ci tin mi trong nng nghip lm nng sut la tng vt. Trc lm rung
ngi Khme thng da vo ngun nc t nhin, tip thu cch lm rung ca ngi Vit
h bt u o ging ngay gia rung v dng thng gnh hay gu vai ko nc ln ti
cho hoa mu. Nhng vng b nhim phn nng nh vng gip bin gii H Tin hin nay
ngi Khme bit s dng nc thy triu ln xung a nc vo rung, p nhng
p nh gi nc li ra phn (sau x ra) hoc gi nc ph sa li lm mu cho t.
Vic khai thc t ai ty theo a th ca t cng c nhiu tin b, loi t trn mt l t
ct pha t tht, di su c t st d thot nc gi l t g ngi Khme thng lm
ry (ry ngi Khme gi l Sre). Ry thng trng cc loi rau, u, c bit l trng da
hu nh l mt khu vn nh.

i vi loi t ging ven sng, ngi Khme trng la v np (ngi Khme gi

l Chmka). trng cy trn t ny ngi Khme pht c bng phng sau dng loi
ba co to ko c gom li thnh vng ri cy vi cy nc - cy chc l u bc st - kh to
soi t. Khi dng cy, chic cy ca ngi Khme chc chn hn, di hn, li cy xi
t su hn, t bit vic ba bng trc ln c ngi Khme tip thu t ngi Vit c
s dng ph bin.

vng ni Sp, ni Ba Th, By Ni, kinh t nng nghip c bit pht trin, nhiu
ao h tr nc c o vo thi k ny, ni ting nht l ao B m Tnh Bin. Ngoi
nhng ging la c truyn, mt nm cy ba nm gt (la mutslin), ngi Khme trng
thm nhiu ging la mi lm cho nng sut tng vt. c bit chn nui vng ni rt

68
pht trin, tng n b c th rong trn sn i, xa xa l nhng dy tht nt, i ni
thp xen ln nhng cnh rung bc thang l cnh quan t bit ca vng ngi Khme sinh
sng. nhng ni ven sng sui ngi Khme cng sng bng ngh chi li.

Ngi Chm n nh c trn vng t An Giang vo khong 1753-1759 (trnh

by phn sau). H c nh Nguyn cho nh c dn dn trn nhng vng t dc sng
Hu, sng Tin: ng Cky, c lao Ba, Phum Soi, Chu Giang, Sabu, Ka Ki... Qu trnh
nh c ca ngi Chm cng l qu trnh khai ph t ai pht trin kinh t nng nghip
(ngun sng chnh ca ngi Chm l th cng nghip v thng nghip, lm rung vi
ngi Chm An Giang ch nhm mc ch t tc lng thc). Ngi Chm dng tru b
ko cy, ba v trc. Sau khi cy, trc cho t ti h gieo ht ch khng cy, ht la khi
gp ma s t ny mm. Vic trng la i vi ngi Chm c tin hnh khng vt v
my m li thu c nng sut cao do nh c vng t mu m, sng su nc chy.

Bn cnh ngi Khme, ngi Chm, cng ng ngi Vit vi kinh nghim hng
ngn nm trng la nc trn a th trng thp ra sc ci to t nhin, bin t hoang
thnh rung vn, lm bin i b mt hoang vu ca An Giang. Qu trnh cng c, qu
trnh lao ng, u tranh trong khai ph, khai thc v bo v nhng thnh qu ca lao ng
khng nh ch quyn mt cch chn chnh ca c dn vng t ny. Cng chnh trong
qu trnh cng c , chnh nhng cng cuc khai hoang do ngi Vit tin hnh cng
thnh qu ca n l mt trong nhng nhn t khng nh v tr ch th ca ngi Vit trn
vng t mi.

Cuc xung t Trnh Nguyn lm nhn dn i kh cng cc, ri b qu hng trn

trnh chin tranh h i vo pha Nam tm t sng. Lu dn ngi Vit n An Giang t lc
no vn cn l mt vn lch s, ch bit vo nhng nm 70, 80 ca th k XVII Thng
sut Nguyn Hu Ho c dng qun Bnh M, Chu Ph (Chu Ph) Bnh c (Long
Xuyn). Nguyn Hu Cnh dng qun vng C Lao cy Sao (s gi l c lao Tiu Mc,
dn gian gi l c lao ng Chng - huyn Ch Mi) - mt vng t m lc by gi c
m t l c a do m u lam chng, rng hoang y ry th d, sng vng li c nght
69
knh ng. Mt s binh s khi y li cy cy, m t tm k sinh sng. y chnh l
nhng im nh c u tin ca ngi Vit trn t An Giang _ nh c khi cha xc lp
ch quyn, ngi Vit ch l nhng lu dn tha tht v d cho t ng, t trng c nhiu
c tm, c co, bng sng, rng c nhiu mt ong, chim th... cho lc thiu go n qua
ngy, nhng ng i li kh khn, bnh dch, st rt... git cht nhiu ngi nn t ai dm
nh c v tha vng Si Gn, Bn Ngh, Vnh Long t ai mu m, cha khai thc
ht.

Khi thuc ch quyn lnh th i Vit, Nguyn C Trinh ngi tng dng k sch
qun l t Tm Phong Long khi ban s gi ni y l tn h i thp, chit liu trim n
c ngha l sen tn hi m thp, kh hu c a, nhnh thy liu (cy bn) gy ri xung
sng, hoc nh i Nam nht thng ch vit kh hu nng nc, chn t m thp, t mu.
[44, 164]

L lt, chn t m thp, t phn, t nhim mn, t ph sa nhng khng l tt c

nhng iu kin m thin nhin dnh cho An Giang. Sng Tin, mt con sng gi, lng su,
chy quanh, nhn n 2/3 lng nc v ph sa nn nhiu ging t cao ro dc hai bn b
v nhng c lao ni ting mu m hnh thnh l Tn Chu, Hng Ng, M c, C Lao
ng Chng... (vn b ngp nc vo ma lt). Sng Hu, sng tr chy thng, t ph sa
hn khng trm tch nhiu nhng c nhng vng t ven sng cao ro nh Bnh M, Ci
Du Chu Ph. Trong vng trng t ng, cy trm nguyn sinh mc tng mnh ln, nh
mt khu rng trm thy, li to mi trng tt cho c, tm, ra, rn...sinh si ny n. Ngoi
ra cn c c nng, bng sen, bng sng, la ma vi vi g t cao ni ln cho mt s t
ngi sinh sng.

Khi thuc ch quyn lnh th i Vit, cha Nguyn t hai o trn th bin gii:
o Chu c (Mok churk) thng ngun sng Hu, o Tn Chu (Koh Teng) khu
vc thng ngun sng Tin Giang ko di t Tn Chu n c lao Ging. Khi y hai n
ny l n binh bin i rt hoang tch, ngoi mt s ngi n v cng v, rt t thng dn
Vit m phn ng l th dn Min. t tc lng thc cc binh lnh khai khn t ai
70
chung quanh cc n bo. Mt s t gia nh cc binh s cng n y sinh sng, cn ngi
Khme bn a sng ri rc xa n tri, ni vng i g dc bin gii, ng bng di chn
ni, trn cc ging dc sng Tin sng Hu.

Khi trt t an ninh dn n nh, c dn Vit hoc t ng hoc theo chnh sch di dn
lp p (khng ng k) n An Giang. H lp nn cc thn p l t trc nht l quanh cc
n tri: Chu c, Tn Chu (ko di t huyn Tn Chu n c lao Ging), bo t An
Lc, th Hng Sai (Ch Mi). Th Vnh Hng (t ti Hng Ng - Tn Chu ngy nay), th
Thun Tn (ven sng Vm Nao - Huyn Ph Tn) l nhng im dn nh c, trng cy
sm nht.

T a im cc n bo mi thnh lp, c dn tm n nhng ging t, c lao, con

bi ln cn khai thc. pha Tin Giang c cc Bi Long Sn (Huyn Tn Chu), tc
gi c lao Ci Vng, thng lu sng Tin Giang, li lm nhiu cnh gc, nh hnh u
rng, c thn Tn Ph, lin v pha ng l bi Ch V... ng nc giao thng, b pha
Ty c th s Tn Chu, b pha ng c th s Chin Sai, b pha Bc c th s Hng
Ng [44,182]. Bi Doanh Chu (Huyn Ch Mi) tc gi C lao Ging thng lu
sng Tin Giang...c cc thn Ton c, Hng M, ng M, Tn Phc [44,183]. Bi
Nng G (Huyn Chu Ph) trc ca di vm Thun Chu ca Hu Giang, di 9 dm
c thn Bnh Lm, trn rng nhiu tre, di sng lm c [44,184]. Bi L Cng (huyn
Ch Mi nay gi l C lao ng Chng) ca di ca sng L Cng v tn c l bi
Cy Sao, xa Chng c L Thnh Hu Nguyn Hu Knh nh Cao Min, khi thng trn
v ng qun y .

Ngi Chm cng c mt vo thi k ny vi t chuyn c u tin ca h t Chn

Lp v t Vit Nam (theo on qun ca Nguyn C Trinh nh dp Nc Nguyn). Khi
xy n, p ly Hng Ng cha Nguyn cho ngi Chm n n tr [4,222]. H lp
nghip trn c lao Ci Vng lin v pha ng l bi Ch V [44,171]. n nhng nm
80 ca th k XVIII mt b phn ngi Hoa theo Chng c Nguyn Hu Cnh n nh
c ti huyn Ch Mi (x M Lung v th trn Ch Mi). Song song , x Minh Hng
71
 c hnh thnh sm lng Long Sn (xa l qun Tn Chu), th trn Ch Vm -
huyn Ph Tn; v x M c; th trn Ci Du huyn Chu Ph, th hin s hi nhp
vo cng ng ngi Vit t rt sm.

Cng ng c dn ngi Vit theo Thin Cha gio cng sm c mt (do chnh sch
cm o ca cha Nguyn Phc Khot ban hnh nm 1750). Tn Thin Cha gio n
An Giang tr ng c lao Ging khong nm 1778 (nay thuc x Tn M, huyn Ch Mi).
H khai hoang, sn xut lp nghip, thnh lp 4 thn: Ton c, M Hng, Ph Hng,
Ton c ng. n nm 1783 chnh tc lp h o C lao Ging, y l h o ra i
sm nht An Giang.

Ni ting nht trong lch s nh c trong thi k ny l dn hai huyn nhng ngi
nh c li trong on qun ca Nguyn Hu Cnh. H gc ngi Khnh Ha, Qung Nam,
Bin Ha li vng bi L Cng khai ph t ai tm phng sinh sng. Gia nh Thnh
Thng Ch ghi chp v vng t ny tc danh vm ng Chng... trc vm c c lao nh,
cng theo tn sng m t tn cho c lao y... B pha Ty c s th ng Hng Sai, b pha
Ty c miu th khm sai Chng c l hnh hu Nguyn Cng (Nguyn Hu Knh)
[44,30].

Vng C lao Ging c a danh bn Ph Th, v mt ch c t tn l ch Ph

Th cng l mt du n lch s trong thi k ny. Ph th l ngi nh ln (ph ng) dnh
th cng, lm l gi cho mt king h (cnh h). y c th l gnh h u tin n y lp
nghip, h Nguyn ca ng Nguyn Vn Ni t Bnh nh vo khai khn v lp nghip
y. u tin h n t M Lung (b sng Tin, i din Ph Th) sau sang c lao
Ging ct cha, nh cp, ph rng, khai khn nh c. Pha sau rung cn ba phn m ca
ba ngi anh em, trn mi nm m c ph iu ring: c hoa long, giao long, mt ph iu
m phng on l mt yn nga. Qua ph iu ta c th khng nh ba anh em theo binh
nghip v kh cao cp (hoa long, giao long), cch xy m l ca dn Bnh nh. Con chu
ngy nay l i th 7, c ng gn k nhau, ng c. Hng nm con chu trong dng h t

72
hp cng gi cng mang du n ca l cng min trung nh cng heo sng ti li, hc tr l
l ph n.

pha Hu Giang dn sng ri rc Nng G, M c, Chu c. Nm 1783 Dng

Vn Ha xin lp thn u tin An Giang (nay thuc x Bnh Thy, Chu Ph) trn c lao
Nng G. Trnh Hoi c vit C lao nng G, pha trc h khu phim ho thuc Hu
Giang, di 9 dm c thn Bnh Lm y, ni y rng tre rm rt, ao c dy c, dn
thng lu sng Hu Giang, trc ht l nh tre cy, c tm ni y, sau l trng bng vi,
sau na l la thc cung nht dng. [8, 100]

Nh vy, n u th k XIX, vng t An Giang c chia lm hai khu vc mi v

c:

- Dc theo hu ngn sng Tin, lng c, dn c kh ng tp trung Tn Chu, ng

Chng, Ch Mi, c lao Ging.

- Pha hu ngn sng Hu v lng sng hp, lng nc ph sa khng sc to c

nhng ging cao nh sng Tin. Ch c vi khu vc cao ro nh khu ch Chu c, M
c, Ci Du, Bnh Thnh Ty, Bnh c, M Phc. Hai lng Bnh c v M Phc k
nhau, cch con rch Long Xuyn. Cn li l vng rng ni hoang vu, t kh canh tc, dn
c tha tht, lng mi lp.

Tm li, khong thi gian 30 nm cui th k XVIII lu dn ngi Vit ti An

Giang. H l nhng ngi lnh th bin phng hoc lu dn t ng vo y sinh c lp
nghip mt cch l t ch cha c nhng lng xm hnh thnh do chnh sch khai hoang lp
p ca chnh quyn nh Nguyn. S lng dn c tha tht hn cc vng t khc, nhng
trong bui u ngoi c dn bn a Khme c s hin din ca cc tc ngi Vit, Hoa,
Chm, hnh thnh nhng cm dn c u tin quanh n tri mi lp thi k u, tin n
khai thc mt s ging t ph nhiu ln cn ni ting l t phc nh c lao Tn Chu,
c lao Ging...

73
 Vic lp p An giang t 1757-1802 cn nhiu hn ch, t b hoang cn qu nhiu,
vn gi gn an ninh vng bin gii li rt gn cht vi vic m dn khai hoang lp p. Do
vy vua Gia Long ngay khi ln ngi thc hin nhiu bin php khc nhau y mnh
vic khai ph vng t An Giang:

tng ngun nhn lc, vua Gia Long v Minh Mng m dn khai hoang vi qui m
ln sai lu trn thn chiu tp cng dn, cp t ca nh nc i khai khn t hoang
[53, 86]. Nh nc ban nhiu ch d khuyn khch mi ngi i khai hoang vi th tc d
di nh cho t do chn t khn hoang, cho vay thc ging, quy nh ngi n chi lu
lng khng chu lm rung b pht 3 hc thc v sung lm binh, c rung m b khng s b
tr ti.

tng ngun nhn lc, nh Nguyn cn s dng lc lng t phm. Thi Nguyn
Gia Long, phm nhn mc ti lu theo quy nh phi ra i vnh vin, b y i xa t 2 ngn
n 3 ngn dm cch kinh , v con, cha m c th i theo. Phm nhn ti b y i xa
nhng c hy vng c v nguyn qun. T i Minh Mnh tr v sau, c th s dng
lc lng ny rng ri hn nh nc qui nh Phm nhng ngi b ti , ti lu phi
ng xing, kho chn...T ti lu i ti ch b y, quan a phng cp cho rung t
hoang v thc ging, tru b cng lm rung, khin cy cy , s thc ging hn mt
nm thu li, tru cy v lm rung c 3 nm chiu gi thu tin, hng thng cp go
lng, hng nm cp qun o...ba nm thnh sn nghip th b c bi st. Nh v con tnh
nguyn i theo th n ch y c b ngay xing xch...Ngi tnh nguyn i theo th
c t do i li [55,88]. Vi chnh sch trn nhng ngi mc ti lu, ti bt u c
mt ng bng sng Cu Long nhng c bit nhiu An Giang, vng bin gii xa xm,
vng ma thing nc c thng dnh cho ti phm lu y.

Ngoi bin php tng cng ngun nhn lc vua Gia Long c bit quan tm xy
dng vng t An Giang bng nhng ch d v bin php kp thi nh s dng ngi ti,
trng pht tham quan, vc dy kinh t khi c thin tai ( trnh by phn chnh tr). Vi
nhng bin php trn, t An Giang bt u khi sc, t nhng im nh c c t trc
74
lm im ta lu dn khai ph t ai m rng din tch vng c tr nh a im c lao
Cy Sao ngy xa Nguyn Hu Cnh dng qun c khai ph rng hn. Din tch khng
cn hn hp trong phm vi cnh ng Cy Sao dc theo kinh Tr Thn mt sau Ch Th,
n bung ra t sng Tin n sng Hu, t sng Vm Nao ti kinh Ch V, to thnh mt c
lao Ong Chng theo cch hiu m rng ton vng gm 4 thn: Ton c, ng M, Hng
M, Tn Phc.

Vic lp nhng n bo mi trong thi k ny cng dn n vic hnh thnh nhng

khu dn c mi. C dn khai khn t hoang sinh c lp nghip quanh n: Hi Oa, o
ng Khu, th Cng Thnh, th Cng Oai, th ng Xuyn. Hoc chn mt s a
im nm gia sng hai con sng Tin v sng Hu c iu kin t nhin kh thun li m
giai on trc cha c iu kin khai thc nh cc bi nh: Bi T (huyn An Ph)
thng lu sng Tin Giang, c thn Tn Hng, pha ng c bi Lc Chu, pha Ty c
bi Ngha Chu, pha Bc c bi Tr Chu , pha Nam c bi Ha ao, trng nh hnh hoa
mai, cy ci xanh tt, rt nhiu chim mung [44,183]. Bi Ngu Chu (Huyn An Ph)
thng lu sng Tin Giang c thn An Nhn, Tn Thun, Ha An t a trng cy n qu
[44,183]. Bn Tin (huyn Ph Tn) a phn thn Tn Quy ng, gi mt sng m,
thuyn b thng , khng c rui mui, nn gi tn th [44,183]. Bi Tho Mng (huyn
Chu Ph) thng lu sng Hu Giang c thn Bnh Thnh ng [44,184]. Bi Qua
Chu (huyn Chu Thnh) tc gi c lao B, gia sng Hu Giang pha Ty Cng
Thnh, trn tip bi Chm Ba, di tip bi Thy Da, ba bi lin tip vi nhau, ci nh ra,
ci tt xung, nh hnh sao Tam Thai. t a trng cy n qu [44, 184]. Bi Sa Chu
(Huyn Chu Ph ) di sng Cng Oai c thn Tn Lc ng.

Nh vy, t An Giang c khai ph nhanh, ngi dn nh c ngy cng ng o

vo nhng nm u th k XIX nh nhng bin php thc y ca triu nh: s din tch
khn hoang tng ln, s c dn tng ln, ngun lng thc tr nn di do to c s hu
thun cho vic phng gi an ninh vng bin gii.

75
 Tuy c khai ph nhanh hn vo nhng thp nin u th k XIX nhng a phn
khai hoang ch gii hn trong vng t gia sng Tin v sng Hu, cn di t mnh mng
chy di t Chu c dc theo bin gii Vit Nam - Campuchia cho n ranh gii H Tin
th vn cn b ng. L do l t vng nay nhim mn do nh hng nc bin t vnh Thi
Lan trn vo, b nhim phn do t ph sa bi p v khng c nc sinh hot vo ma kh.
x mn ra phn, dn nc vo vng t ny phi o nhng con knh di. y qu l
mt thch thc ln do phng tin lao ng lc by gi ch l len, xung, nhng nhng
nhng ngi Vit khai hoang thi y dm quyt nh v dm vt qua bng sc lao ng
bn b. Cui thi Gia Long u thi Minh Mng cng vic o knh c tin hnh, y
chnh l bc t ph to nn nhng chuyn bin su sc cho vng t ny:

_ Kinh Tam Kh (tc danh Ba Lch, sau khi hon thnh i tn thnh knh Thoi
H) o vo thng 11 nm Mu Dn 1817 di s iu ng ca Nguyn Vn Thoi. Kinh
ni hu ngn sng Hu ra b bin Ty Nam H Tin - Rch Gi, c o theo lch nc
c, ni rch ng Xuyn ti Vnh Trch ko di theo hng Ty - Nam ngang qua chn ni
sp, tip vi sng Kin Giang, nc ra bin Ty ti ca Rch Gi.

Dc theo ng knh o, mt m cy rng c di, lch nc c nhng nh hp,

bn lng ng, c lp, rm rp khng i li c. Trong bia Thoi Sn ghi li cnh quan ni
Sp suy ra du c, ni ny thuc a phn nc Phin, tc danh quen gi l ni Sp. T
cc triu vua trc khai m ci Nam mi cho vo bn . Song le cy hoang vn cn rm
rp, lung lm hang cho hu nai.. [16,334]

Nguyn Vn Thoi iu ng dn Vit v Khme 1500 ngi, cp pht go, tin,

theo ng lch c, no, vt v o cho rng ra. Kch thc c m t b ngang 12 tm
(30 mt), chiu di mt vn hai nghn bn trm mi tm (khong 30km), o mt thng th
hon thnh. Thoi Ngc Hu vit trong bia Thoi Sn Ngy th mnh vua, sm khuya
kinh s, n cy rm bi bn ly, o kinh di [12,410].

76
 Sau khi o knh, ghe thuyn qua li tin li, m bo vic ti tiu, ra t, di dn
khai thc vng t hoang ha. Hnh thnh mch giao thng thy ngn nht ni lin ng
Xuyn vi Kin Giang thng thng ra bin v ngc li, to iu kin thun li cho vic
trao i hng ha (trc y phi i vng qua ng bin) gia min duyn hi H Tin -
Kin Giang vi ng Xuyn (TP Long Xuyn) v cc vng trong tnh.

Sau khi o knh, dn theo lch nc mi o, tm t khai hoang, lp thn p mi.

Hai im qun c ln nht, mt ng Xuyn mt dn tng ln, bun bn tp np nn
c gi l ng Xuyn Cnh o. Mt l vng chn ni Thoi Sn khe ngt, t bo, cy
ci tt ti, nhn dn vng quanh chn ni Thuyn b i li c. Dn Cao Min chia
sn ni, b khe lm ngh nh c v sn bt, ngi Vit vng quanh chn ni, lng mi
hnh thnh, cha c xy ct, n miu c dng ln, nh lng xut hin, lng xm tr
nn m cng, khng cn d hp, d tan nh trc [44,159].

_ Kinh Vnh T l cng trnh thy li ln nht nc ta c tin hnh di triu

Nguyn. Knh o vo thng 12-1819 do trn th Vnh Thanh Nguyn Vn Thoi, Chng
c Nguyn Vn Tuyn (ngi huyn Vnh An, An Giang), iu bt Nguyn Vn Tn
(Ngi Khme, qu qun Tr Vinh) ch huy.

Knh o song song vi bin gii Vit Nam - Campuchia hin nay bt u t b
Ty sng Chu c thng ni gip vi sng Giang Thnh (Th x H Tin, tnh Kin Giang
hin nay) ra ca bin H Tin. Sch i Nam nht Thng Ch vit pha Ty sng
Chu c...t pha hu n Chu c v pha Ty qua Vm Nao, Ca m...tip vi sng c
n ca bin H Tin, di 205 dm ri [44,178]. Hin nay ta c th on rng, vng Ca
m (mt ci vng m y nc) nm ngoi huyn Tnh Bin chy di gn n chn ni
Cu (Xun T - huyn Tnh Bin), v tr chng gia ca con ng tt Chu c - H
Tin. Vi b di 19 dm, b ngang khong 9 dm, su khong 5 thc, khi o knh qua
vng Ca m ngi o knh khi phi o t nht l 18 dm. Ngoi ra vic tip gip thng
ti sng Giang Thnh ra ca bin H Tin lm con knh Vnh T thm phn gi tr giao
thng bun bn. [phn ph lc trang 182]
77
 Thi gian o knh ko di 5 nm. Giai on u o c khong 63km iu ng
5.000 nhn cng, 500 binh n Oai Vin (Vnh Long), Nguyn Vn Tn huy ng c
5.000 dn binh ngi Khme. Mi ngi mt thng c cp 6 quan tin v mt vung
go. n ngy 15-3-1820, cng vic b nh tr v Khon tin chi ph rt ln, cho nn
khin thnh thn Gia nh mua thc ca dn vi gi phi chng, kho tng c y
[50,52] v thi tit nng hn khng c nc dng khi o knh, t ai kh cn si . Tuy
vy cng vic o knh vn tin hnh nhiu t sau (khng c s liu chnh xc) dn
phu thay nhau o gi l phin (mi phin 5000 ngi). Mi n thng 10-1822, Minh
Mng ra lnh cho tng c Gia nh L Vn Duyt ly binh dn n Uy Vin, Vnh
Thanh, nh Tng hn 39.000 dn binh, dn Khme khong 16.000 ngi chia lm 3
phin hot ng. Trong t ny cn c Thng ch Nguyn Vn Tuyn, Thng ch Trn
Cng Li. Thng 3 nm 1823 tri hn hn nn cng vic o knh nh li. Nm 1824 Minh
Mng tip tc ch d Nguyn Vn Thoi tip tc cng trnh, huy ng dn binh Min - Vit
25.000 ngi cng vi s gip sc ca trn th Vnh Thanh Trn Vn Nng lm vic sut
ngy m. Thng 5-1824, con knh hon thnh di khong l00km, nhn cng o knh tng
s n 80.000 ngi, thi gian 5 nm, s ngi b xc v o knh ln n hng trm sau
ny c ci tng tp th di chn ni Sam.

_ Cng thi gian ny, Thoi Ngc Hu cho p mt con l t Chu c n ni

Sam, s gi l Th Yn, nhn dn gi l Tn l Kiu Hng, di 8 dm, p cao 2 thc 3
tc, mt rng 1 trng 2 thc, chn rng 3 trng [44,192]. S ngi c huy ng
4.400, lm vic sut 7 thng. Trn ng phi dng 4 cy cu g. Sau Tn l Kiu Hng 3
con ng, nhiu p nc c xy dng va tin vic giao thng va a nc vo
rung [phn ph lc trang 183]. Trong bia Vnh T Sn, Thoi Ngc Hu khc nhng
ch v v dn s, m mang thn lc khai khn rung vn... em nay m snh xa, th
khc l lm. i Nam nht thng ch miu t cnh quan ni Sam sau khi p ng
ng x tc quanh, gn vi ng ni, st ngay ph chm, dn lm rung, dn nh chi

78
chia nhau di [44,168]. Lng Vnh T Sn tp trung nhiu thn xm hnh thnh di
chn ni Sam l thnh qu ca vic o knh, p ng.

Knh Vnh T l mt cng trnh thy li qui m ln nht Min Nam vo u th k

XIX, l mt thnh qu lao ng v i t nn tng cho s chuyn bin mnh m ca vng
t An Giang v kinh t. Giao thng ng thy c thng thng gia nhng vng trong
tnh, lu thng bun bn gia H Tin - Chu c v cc a phng ng bng sng Cu
Long ngy cng m rng v phn thnh. Con knh cn c tc dng a nc ngt ca sng
Hu vo cc khu t mnh mng ra mn, ra phn, gim bt lu lng nc v An
Giang trong mi ma l, to bc t ph cho cng tc khn hoang, nh c. C mt di t
mnh mng t Chu c n H Tin c vc dy, t hoang c khai khn thnh rung
vn, dn t v hnh thnh thn p. Dc knh Vnh T ngoi 20 thn Thoi Ngc Hu chiu
m n ngay sau khi o knh (1821), n nm 1836 cn c cc thn mi lp c ghi li
trong a b triu Nguyn nh: Vnh T, Thi Hng, Nhn Ha, An Qui, Thn Nhn,
Vnh Bo, Long Thnh, Ton Thnh, Vnh Gia, Vnh Lc, Vnh Thng, Vnh in, Vnh
Lc, Vnh Hu, Vnh Trng, Vnh Hi ng [phn ph lc trang 182]. Nguyn Vn Thoi
trong bia Vnh T Sn khc nhng dng ch ni ln s chuyn bin mnh m v s phn
vinh ca vng t ny sau khi o knh. T ngy dn c dp gai, rnh rnh chn ni trng
phau, tri tri ngn tre xanh ngt, cnh ni tr nn ti p, sng sng vt ln. Ngm dng
nc bic bn b cao, rung vng bao quanh chn ni, hi lam tun cun ln khi nu
cm, cha chin trn cht hng ta my lng, tht khng km g phong cnh Trung Chu
vy [16,334].

Ngi Vit, Hoa, Khme, Chm bng ng thy, ng b t Chu c n ni

Sam, n bun bn tp np nhng u mi giao thng. H m ch Chu c, b mt
vng Chu c thay i hn ln tr thnh trung tm hnh chnh, tn gio, kinh t ca c
tnh lc by gi.

Tip tc cng vic to c s di dn lp p vua Thiu Tr (1841-1847) cn cho o

knh Vnh An vo nm 1843, ni hai con sng Tin v sng Hu gim sc nc cho
79
sng Tin v to ra trc giao thng thy ni lin hai trung tm thng mi l Tn Chu v
Chu c, thng ni cc v tr qun s v kinh t chin lc quan trng t ca bin H Tin
qua Tri Tn, Tnh Bin, Chu c n Tn Chu. Con knh ny o trong thi gian 1 nm,
di 17km, rng 30 mt, su 6 mt. Vnh An l con knh tr ph thuyn b i li tp np
quanh nm, l ni a chin thuyn t sng Tin sang sng Hu hoc ngc li nhanh
chng hn.

Kinh Tr S c o trong khong t 1830 n 1850 theo li truyn ming trong

dn gian ch khng c t liu lch s ghi chp. Knh Tr S o nhm mc ch ngn l
ni, ra phn, x mn dn nc ph sa n nhng cnh ng cn hoang ha thuc khu vc
Thi Sn - Vn Gio. Knh Tr S c o, m rng theo ng lch c chy di t cu
Tr S (nm trn l Chu c i Nh Bng) n Cu St 13 (nm trn l t Mc Cn
Dng i Tri Tn) di 23 km, rng l0, su trn 2m.

Vo thi im ny (1842,1847) qun Xim pht ng cuc chin tranh xm lc

(trnh by sau phn 3), xm nhp vo knh Vnh T v vng By Ni (1842,1847). t
An Giang sau thi k nh c khi sc li b tn ph nng n, dn c li phiu tn.

Vi quyt tm vc dy nn kinh t, tng c An H Nguyn Tri Phng v tun ph

An Giang l Don Un iu trn v triu nh ba vic vc dy vng t phn du ny:
p dng th tc v thu mt cch khoan hng, xoa tn nhng ngi vng mt, i vi s
thu thiu khng ng ni th min lun v chin tranh lin min. Nm 1849 khi lm tng
c An Giang Don Un tip tc ngh hp dn lm n in gip sinh k. n
thng 5 nm 1851, s lng t khai khn trc vn b b hoang, s lng ln n
44.784 mu [14,236]. Nm 1853 kinh lc ph s Phan Thanh Gin tip tc tu trnh An
Giang, H Tin l a u quan yu. Xin m dn n in mt dy sng Vnh T thuc hai
tnh , mi i 50 tn, cho hai tnh y dn lm cc i An in v Tin in n y khai
khn lm rung, khi c vic chia phi i y phng gi [44,299].

80
 M dn khai hoang khng , Nguyn Tri Phng tu trnh v nhn lc khai khn
Tnh An Giang tip gip vi nc Min, t b hoang cn nhiu, xin t nay tr i, phm
nhng tn can ti trm cp, cp vt v cc tn du cn khng r lai lch 6 tnh Nam k m
ti ch mn ( l 3 nm) tr xung u pht giao cho cc n bo tnh An Giang sai
phi. Tn no xin khng mun nhn lnh, th la li n in lm lnh, tuy tin khai khn
cy cy. i s rung khai khn c bao nhiu, cho gi lm sn nghip i i [44,331].
Nm 1851 T c ch d cho Nguyn Tri Phng a t phm t min Trung vo khai
hoang cc tnh Nam k. Thnh phn ny c cp lng thc, nng c, tru b cy cy.
Sau 4 nm thc hin s ngi, s ngi khai hoang An Giang khng nhiu, triu Nguyn
li tip tc m thm c dn Bnh Thun tr ra a h vo vng Vnh T, Tnh Bin .

Nhng chnh sch, bin php tch cc ca nh Nguyn v quyt tm xy dng, bo

v nhng thnh qu t c trc vc dy nn kinh t ca An Giang ang trn
suy sp. Nm 1854 Nguyn Tri Phng bo co v triu nh An Giang thnh lp c 2
c: An V, An Dng, tc khong 1000 ngi chia thnh 32 p (dn m lm n in An
Giang t chc thnh binh n in theo k sch ca tun ph Gia nh Phm Th Hin.
Trong binh n in, 50 ngi t chc thnh mt i, 500 ngi lm mt c). n nm
1858, theo bo co ca B chnh inh Cng Nhng cc c n in An V, An Dng
An Giang mi ngi lnh khai khn 2-4 mu tc khai khn thm c 2.000 n 4.000.
Nhng vng t hoang gip ranh gi l hoang nhn chi a c khai thc, ng rung
lin lc, hnh tng c bay thng cnh xut hin mt s vng (ti vng gip ranh
gia Chu c v Chu Ph c lp mt lng mi l lng Chu Qui). Nhiu vng nh
c mi cng hnh thnh trong thi k ny:

Khu vc ngi Hoa tip tc nh hnh v ngy cng ng o tp trung Tn Chu,

Chu c, Chu Ph v i T c, ngi Hoa c th khn t, m dn lp p. Xut vn
lp p 30 ngi min thu trn i, m 50 ngi c huy hiu chnh cu phm [34,53].

S ghi li s kin gio phi Bu Sn K Hng t M Tho, Vnh Long, Tn An

a ngi n khn hoang vng Tht Sn, Lng Linh, Ci Du v bn b sng Tin. ng
81
on Minh Huyn ngi sng lp o t nm 1851 chia tn thnh nhiu on i khai
khn:

+ on vo Tht Sn, bn chn ni Kt, mt ni cn hoang vu. on chia

lm 2 nhnh. Mt do ng Bi Vn Ty ch huy, mt do Bi Vn Thn hng dn. Lp nn
cc tri rung Hng Thi v Xun Sn, sau nay hp thnh x Thi Sn ( Tnh Bin).

+ on n Lng Linh, mt vng m ly do qun c Trn Vn Thnh hng

dn, hin nay thuc huyn Chu Ph.

+ on do ng Nguyn Vn Xuyn hng dn a tn v Ci Du (Bnh

Long) cng thuc huyn Chu Ph ngy nay.

Gio phi T n Hiu Ngha do ng Ng Li khi xng, cng a hng trm lt

tn t khp ni v vng ni Tng An nh, di dn m t khai hoang.

Vo nm 1840, Khm sai L Vn c, Ph Khm Sai Don Un t trn Ty Thnh

rt v Chu c. Cng i c mt s ngi Chm Hi gio ni ting l qun thin chin v
c tr dc theo sng Hu. Vi chnh sch tn dn vi binh vua Thiu Tr tip tc cho b
phn ngi Chm nh c. t chuyn c quan trng nht ca ngi Chm din ra trong
nm 1854, 1858 v nh trn cc c lao v hai b sng Hu, phn b thnh 9 lng, lp thnh
9 phin i n in (p) nh c c lao Kamtambong (C tm Bon), Lama, ng Ck 1
v 2, a Phc, Phum Soi, c lao Ctc, Tam Hi, Chu Giang (Chu c) do quan hip
qun ngi Chm Chu Giang cai qun. Tng s ngi Chm vo thi k ny c khong
13200 ngi, nu tnh trung bnh mi ngi c 12 gia nh [6,97].

Nhng nm 40 ca th k XIX, mt s gia nh cc tnh min Trung do chnh sch

cm o ca Cha Nguyn b truy ui ro rit h tm ti vng Nng G lp ra lng Nng
G, linh mc Jacques Dng v lp h o y vo nm l850. n nm 1860, th mt s
gia nh tn gio ca An Giang tip tc v y t nn. H n vng Chu c, mt on
gio dn khc ti vng Ci i (Ha Bnh - Ch Mi) khai hoang hnh o.

82
 Nh vy cc lung di dn vo An Giang thi k ny ch yu l dn ngho, ngi
min Trung, thng gi l dn Ng Qung. Cc lung di dn khc t mt s tnh nh Bin
Ha, Gia nh, M Tho, Tn An. n khai khn t hoang theo cc b knh xng mi o,
vng ni Tht Sn, v nhng vng t hoang gia hai lng. Cng cuc khn hoang di
thi T c t thnh qu to ln. Nm 1866, nha inh in An Giang ghi nhn chiu m
c 1646 ngi, khai khn c 8.333 mu, thnh lp 149 thn p. Theo i Nam thc
lc, An Giang s in th l 88.336 mu, ngch trng thu la 55.660 hc, thu tin
121.471 quan, thu bc 2.421 lng [14,237]. Tuy khng c s liu thng k dn s vo
nm 1867 khi Php chim An Giang, nhng qua s liu thng k ca y s ngi Php ghi li
trong chuyn i trng tri (chng u) nm 1881, dn s Long Xuyn l 88.631 ngi,
Chu c l 105.182 ngi [10,187].

khai ph, m mang t ai An Giang, lu dn trc nht tp trung quanh cc

n bo, sau l nhng khu t nm gia mt vng rng ln, hoang vu ven sng nhng
tng i cao ro d lm, c nc ngt dng cho ngi gia sc, cy trng. T ni
chn canh tc, ngi Vit bt u cht cy ci, dp lau lc... cch khai khn ny c
ngi xa gi l mc lm. Nhng vng t khai ph u tin y s c m rng dn,
khong cch ca chng dn thu hp. n i T c, vn tc lin tip, rung ng dn
lin thnh mt di, gieo mt ht thc ging la t, la np th thu hoch 300 hc, An Giang
tr thnh mt trong nhng im c sn lng thc dn u ng bng sng Cu Long.

An Giang nm gia sng Tin v sng Hu, 70% din tch thuc vng trng t gic,
v th c th ni l vng t thp nht. Nc dng ln khong 4 mt, ko di khong 4
thng mt nm, khi y vng t An Giang ch l mt bin nc mnh mng. Vng ny c
lc, lau sy mc trn lan, phn tch t nhiu i, n ma kh t nt ra n ni ca t
chn ngi. Mt s ni ven ra gip H Tin t b nhim mn do nc bin t vnh Xim
La trn vo. Do vy, i vi nhng loi rung cao, phng thc canh tc thng l ma
nng n cht cy ci, i cho kh t lm phn tro, khi ma xung trng la khng phi
cy ba [8, 97]. Loi rung ny An Giang rt t m ch yu l loi rung su, i vi loi

83
rung bn ny phi dng tru cy i c nc ma y , dm thm, nhin hu mi h
canh, m tru b phi la con no c sc mnh, mng chn cao mi ko cy c, nu
khng nh vy th ng ngp trong bn ly khng ng dy ni [8,97]. Mt loi rung khc
c iu kin khc nghit hn m t An Giang rt nhiu l loi rung nm trong lau
lc gi l rung bn su khng dng tru cy c, phi n lc h thu giao thi, c nc
ma y dy, ct b bng lc, co c p lm b, ri chi t, cy m [8,93].

t khai khn ch yu trng la, trng hoa mu, sau l lm vn cy n tri. Mt s

t rung t cn dnh trng cau, tre, trng du, trng ma (din tch ton huyn Ty
Xuyn l 8629 mu, trong t lm rung l 7.669 mu, t trong khoai u 151 mu, t
lm vn l 483 mu cn li l t trng cau 205 mu, trng tre 30 mu. Huyn ng
Xuyn c tng din tch 25.193 mu, rung l6.804 mu, khoai u 5.269 mu, t vn
1924 mu. Cn li l t trng cau 616 mu, trng du 423 mu, trng ma 2 mu, trng tre
122 mu) [10,122]. C mt s vng chuyn canh trng mu, nhng thng l sau ma la
dn mi trng thm mt v hoa mu. i Nam nht thng ch cho bit cc loi hoa mu
thng trng An Giang l: ng; u c u xanh, u vng, u vn, u en; da c da
b, da hu, da gang, mp; rau c hnh, ti, kiu, c ci, gng [44,197.] Mc th sn
trong i Nam nht thng ch cho bit vn An Giang trng cc loi cy n qu nhiu
nht l thch lu, mng cu, chui. Mt s nh vn trng hoa nh hoa mo g, hoa tng
vi, hoa lan, hoa mc cn [44,197] Hoc chuyn canh trng ma, tru, cau, du, bng dt
vi la, trng tre (tre gai, trc c rut) an lt, hoc phi mng kh bn cho cc vng khc.

Nht ph sn lm, nh m h b, cu ni dn gian phn nh mt phng cch

sinh sng ca nng dn An Giang. Trng la lun gn lin vi ngh nh c ven sng _ mt
ma lm rung, n ma nc ni sinh sng bng ngh chi li.

An Giang l x u ngun c c hai con sng Tin, Hu chy qua c tm t bin h

trn v l ngun li ln. Nhng t nh ao c dy c...h chm c nhiu tm c, dn
lm ngh hng on hng l [44,183] xut hin thng xuyn trong i Nam nht thng
ch khi vit v tnh An Giang. Theo thng k An Giang c nhiu tm xanh, c r, c linh, c
84
lnh canh, c i, c phn, c li b, c, cua [44,198]. Nhiu nht l c linh ni danh nui
dn chng min Ty, ni bin gii Vit - Min nht l vng Tn Chu, Hng Ng, Chu
c, Long Xuyn. Thu ngun li nhiu nht l tm xanh v c i do ch c vng An
Giang, giu dinh dng, rt ngon khi ch bin thc n. Cnh quan ca vng t dc sng
Tin ca An Giang c ngi bt ca Trnh Hoi c vit li Khi lm la th ba rung
vi la m khi thu hoch n bi phn trm. Cn trong vn th c cau tru, da qu, du
gai, mng ngi th y c tm, ln lch, nhng vt y lm gia dng, khi mua ni ch,
dn ra trc vn sau rung u c sn nghip lm n quanh nm, qu l mt ni tr ph.
Nhp sng c miu t Thi tit lm rung rt mun, thng 6, 7 gieo m, thng 11, 12
mi cy v thu hoch vo thng ging thng 2 nm sau; thng 3 gt la xong th trng da,
thng 4 i bt c go, thng 7 i ly t ong, thng l0 i vt tm xanh [44,156]. H c th
thay i ngnh ngh nhanh chng nh lm rung chuyn sang nh bt c, hoc chuyn
sang lm ngh g, n ci.

2.2.2. Hot ng th cng nghip v thng nghip

An Giang c ngh trng du, nui tm l ni ting nht. Theo a b triu Nguyn,
nm 1836 huyn ng Xuyn c din tch trng du, bng vi 423 mu [l1,221], tng An
Thnh 77 mu [11, 232], tng An Lng 345 mu [11, 223]. y ri rc trong cc thn,
p ngi dn trng du nui tm nn c mnh danh l x tm tang. Ngi dn t mnh
tm ra cht liu nhum nh l bng, l chm, v d, cy vang, t bit l tri mc na dnh
nhum la v lnh en. La Tn Chu, lnh M A ni ting l p, c a chung khp
t Nam b. Sang Campuchia c hong tc Campuchia a chung hn c x x Xim ca
ngi Thi. Trong ngh trng du nui tm, ngi Chm lm ra nhng sn phm p nht.

Lm mm, lm kh, lm nc mm tn ti nh l mt nhu cu ca mi nh khp

ng bng sng Cu Long. V vo ma nc c rt nhiu khng dng ht, ngi dn em
x c phi kh hoc lm mm, nu ln lm nc mm dng trong c nm. Chu c
ngh lm mm pht t, dn tr thnh ngh truyn thng ni ting cho n hm nay. c
sn l mm kh c lc, c trn, c r, mm rut.
85
 Mt ngh ni ting An Giang hin nay khng cn, l ngh nu du t c linh.
Mi nm vo ma c linh ln (ng ngy 10 thng 10 L bt u), dc theo hai b sng
Tin nht l khc t bin gii n sng Vm Nao, ngi ta ko c sut c ngy ln m.
Vo nhng m khng trng ngi trong thn t uc sng nh c khc sng Tin
[23,83]. C khng tnh bng cn hoc k m bng gi nh gi go (l gi=45 1t) . Dc theo
sng Tin, dn An Giang o nhiu ming l, c linh nu c con, khi thy du ni ln dng
go da ht vo thng. Mi nh thng nu c 10 thng thp n c nm, cn li
h em bn nn hu nh khp min Ty ai cng t du c linh ch khng dt du m u
hoc du phng. Xc c Linh dng lm phn bn cho cy rt tt. C linh cn dng nu
nc mm gi l nc mm nh nh ngi min bin dng c cm.

Ngh mc ca dn ch Th (huyn Ch Mi) ni ting khp ng bng sng Cu

Long. Bn gh, ging t c ng rt sc so. Trong ngi nh trn cc cnh ca, khun
, bao lam, ct c trang tr bng cch khc g. Nhiu ti nh lng long chu nguyt,
bt tin, nh thp t hiu, mu n, sen, c...

x M Lung, huyn Ch Mi cn c sn phm gm en. Ngi dn y s

dng mt loi t c bit trong vng ch tc v nung mt loi gm en him thy trong
nc. y c th l mt s k tc c o h gm en trong vn ha c Eo [28,152].
Ngi Khme sc Phnom Pi thuc x Chu Lng - huyn Tri Tn c coi l mt trong hai
Sc gm ng bng Nam B. Sn phm c hai chng loi l un nu: ni, c rng,
c om...

Ngh lm ng tht nt pht trin trong cng ng ngi Khmer v y l cng

vic ch dnh cho n ng Khme. Mun tro ln cy tht nt ngi ta phi buc dy vo
thn cy mt cy tre di c t leo ln ngn, khi ly nc tht nt phi dng hai kp tre
trn p chm hoa c, kp tre dp p chm hoa ci. Ngy u p nh thanh tre, hai
ngy sau mi p tht mnh. Sau dng dao sc vch mt nht vo cung chm hoa
xem nc ng chy nh th no, nu nc chy u th khng p thm na m buc ng
tre hng ly nc. Tht nt c trng khp ni trong vn nh, bn ng i, b
86
rung, g u to thnh cnh quan c th ca ngi Khmer. ng Tht nt c v ngt
thanh v thm c bit l c sn rt c a chung trn th trng. Cho n nay ngh lm
gm, ngh lm ng tht nt ca ngi Khme vn cn bo lu, l mt b phn sinh hot
kinh t truyn thng ca tc ngi.

Nhng ngh th cng phc v cho gia nh nh an lt my tre (r, r, thng...)

mi ngi trong gia nh t gi n tr u bit lm cng vic nv. Ngh nh bng, an
m cng rt pht trin v ngun nguyn liu rt phong ph (cy bng rt thch hp vi
vng trng thp, nhim phn). a danh Nh Bng (Tnh Bin) c l phn no phn nh
hot ng ca ngh ny trc kia.

Ngh lm ci v cc vt dng bng An Giang cng l mt ngnh ngh c

bit ni ting khp c nc v ch c th sn xut c vng ni Sp.

Trong hot ng bun bn, ngi dn An Giang thng cho thuyn i xa bn

sn phm ca mnh. C dn bi Doanh Chu h chm c nhiu tm c...bt v em p
mm hoc phi kh, ri an tre ng b em bn cc ni, mi li rt ln [44,183]. Theo
thi v ca cy trng, vt nui v t nhng sn phm, sn vt c c trong sn phm th
cng nghip, khai thc ti nguyn ca ni rng, sng nc...hng ha c trao i cc
ch a phng. Sn vt ch yu l la go, vi, la, tru, sp ong, da nai, gn hu, bng
c, da t, sng t, ht sen, tm kh [44,198].

Cc trung tm ch hnh thnh dn theo tin trnh lch s sch i Nam Nht Thng
Ch lit k tnh An Giang vo nm 1836 c cc ch: Tn Ph ng, Tn Thun, M An,
Long Hu u huyn Vnh An, T in, Bnh Thnh ng u thuc huyn ng Xuyn.

n 1867, hnh thnh mt s ch ln hp ti cc ni: Chu Ph (Chu c), ng

Xuyn (Long Xuyn), Thnh Ha (M Phc), Long Sn (Tn Chu), Ch Th (Ch Mi),
Thng Lc, Bnh Thnh Ty [11,88].

87
 Qua lit k trn ta thy An Giang tuy nm trn con ng trung chuyn, kim sot
hng hoa, sn vt t Ba Thc (Sc Trng) sang Phnngpnh tuy khng c nhng t im
u mi bun bn ni ting nh ng Nai, Bn C, Tn King, Bn Ngh, Long H (Vnh
Long), Bi Xu (Sc Trng)...nhng cng l mt t im bun bn. Sch Gia nh thnh
thng ch trong mc Trn H Tin vit ghe thuyn sng bin n neo tp np, ngi
bun t hi ng o, mua bn la go ng Xuyn v An Giang [8,89]. iu chng
t rng thng nghip An Giang ch pht trin trong chng mc no , dn An Giang sng
ch yu bng ngh nng v mt s ngnh ngh khc nh trn trnh by. Ngoi a hnh
ng bng, An Giang cn c dng a hnh i ni ko di gn 100 km theo vnh ai cnh
cung. Khi u t x Ph Hu huyn An Ph, qua x Vnh T th x Chu c, bao trm
ln gn ht hai huyn Tnh Bin v Tri Tn, n x Vng Th, Vng ng kt thc th
trn Ni Sp ca huyn Thoi Sn. (Gia nh thnh thng chi lit k An Giang by gi c
19 ngn ni, ai Nam nht thng ch lit k 21 ngn ni)

Vng ni nay xa kia rng rm trng ip, h thc vt v ng vt phong ph, trong
rng c nhiu cy thuc nh hoc hng, hng ph, t t, bch thc, u khu, sa nhn,
thc dc [198], c nhiu loi g qu nh Ging Hng, Cy ng, M U, cy Sao [197].
ng vt c h, bo, nai, hu, co, vn, kh, voi, phng hong, b cu, c, n...

Vi ngun ng thc vt phong ph, ngh khai thc rng An Giang rt pht trin,
s ghi li i Minh Mnh c mt n xin lp mt b lng Vnh Hi thuc tnh An Giang,
gi l thuc tnh bit np lp h . y l nhm th sn 7 ngi, nhn thu khon, ng
bng hin vt hng nm n 150 cn ng voi. Ngoi ra cn c ngh ly mt ong v tm cc
hi cc cy thuc trong rng, lm sn vt trao i.

t An Giang mnh mng vi nhng rng l da nc ti tri, nhng dy tht nt

khp mi ni, nhng vng trng ngp nc quanh nm ... ri rc y, ni no c khi
vng ta mi bit l c ngi sinh sng. Ngi Khme sng trn nhng ging t cao,
ngi Vit nh c nhng vng thp hn. Mt thi gian di, lu dn hu nh t khai khn
v lo toan tt c... cc xm lng nh hnh, ngi dn ng hn, cng cuc khn hoang hu
88
nh t pht. Nm 1802 vua Gia Long gi tn vng t mi nay l Chu c tn cng -
mt vng bin gii mi v bt u m dn n . Vo nhng nm 20 ca th k XIX di
triu Minh Mnh vng t ny mi tht s khi sc vi vic o knh Thoi H (ni thnh
ph Long Xuyn vi Kin Giang ngy nay) t bc i u tin cho vic khai khn vng
t pha t hu ngn sng Hu n Kin Giang tc vng ng Bc An Giang. Tip theo
knh Thoi H nh Nguyn o thm knh Vnh T, ni vng t dc bin gii t hu ngn
sng Hu ti H Tin, m rng a bn nh c sang pha ng Nam [phn ph lc trang
180] to nn bc t ph trong vic nh c, pht trin kinh t nng nghip, thng
nghip...

Lc ny vng ng bng ng lt gia hai con sng Tin v Sng Hu vn cn l

mt thch thc i vi ngi khai hoang. Vua Thiu Tr, ngi k tc triu Minh Mnh
tip tc cng cuc khai khn t An Giang, cho o Knh Vnh An ni sng Tin, sng Hu
v Knh Tr S, ngn l ni, ra phn, dn nc ph sa, khai thc vng t t Chu c
n Nh Bng, L T, Mc Cn Dng i Tri Tn. Cng cuc o knh ny bc u t
nn tng ci to vng t trng gia sng Tin, sng Hu...

3/4 cng trnh thy li tin hnh An Giang v khng c s cc kh no lm

nhn dn qun ngi. Vng hoang s, thm u, n a... trc y gt c nhng ht la
bi thu, biu hin ca s phn thnh trn vng t mi - ngi Vit xng ng vi vai tr
ch lc ca mnh, cng ng c dn An Giang chnh l ch nhn chn chnh ca vng t
ny. Nhng ch trng ca nh Nguyn trong vic pht trin kinh t, n nh chnh tr nh:
di dn, o knh, m ng, m dn khai hoang, dng sc dn... trn t An Giang cng
th hin tm nhn xa rng v chin lc ca nh Nguyn v vng t mi ny.

Do s hn ch ca trnh sn xut, chin tranh lm ngi n cng nhiu v ngi

b i cng khng t... vng trng gia sng Tin sng Hu t vn ngp nc v knh
Thoi H, Vnh T, Vnh An, Tr S khng sc ti l. Vng t pha Ty Nam rng ln
vn tha dn, ngi n ch c ng dc theo 2 con knh, Vnh T, Vnh An hoc t nhng
bc chn u tin khai thc vng Tht Sn, Tnh Bin.
89
 t An Giang c nh thc nhng vng n a vn cn nhiu, nhng ngun li
ca thin nhin vn cha c khai thc ht. Nhng nhng iu lm c trong hn 110
nm t nn tng cho cng cuc khai ph m mang nhng giai on.

2.3. Din mo vn ha

2.3.1. Ch th ca vn ha An Giang

Lm nn din mo vn ha An Giang l cng ng c dn Vit, Khme, Hoa, Chm.

Ngi Khme c lch s nh c lu i nht, vi s dn kh ng, ch xp th hai

sau ngi Vit An Giang v c ng bng sng Cu Long (ng nht l Sc Trng). H
thng c tr nhng min t cao, ch yu sn ni, b khe [44,167] hoc ri rc
theo ng trong rng ni [44,13]. Ngi Khme sng tp trung trong cc Phum Mc
Cn Dng (Chu Thnh), Thoi Sn, S Tn (Tri Tn), By Ni (Tnh Bin). Trong S
Tn c xem l ci ni ca ngi Khme.

Ngi Vit n An Giang vo cui th k XVII, h ra i t vng t c nn vn ha

rt lu i ca min Bc, min Trung. Mnh t ci ngun ca vn ha ngi Vit l vng
c lao Ging, c lao ng Chng. Dn gian truyn tng trai nhn i, gi Long Xuyn l
li ca ngi phm hnh, n np ca con ngi ni y.

Ngi Chm, M Lai Campuchia n nh c An Giang gn nh cng lc vi

ngi Vit, sng tp trung trong cc Phalay. H vn d l nhng ngi mong c cuc sng
bnh an v mang theo tn ngng Hi gio khi v t An Giang.

Ngi Hoa nh c ti An Giang kh sm. u th k XVIII c mt b phn

ngi Hoa theo Chng c Nguyn Hu Cnh n nh c ti Ch Mi. Sau x Minh
hng c thnh lp lng Long Sn (o Tn Chu), Ch Vm, M c, Ci Du. Nm
1817 mt ngi Minh hng tn Dip Hi lnh trch nhim khai thc vng Chu c, thi
Minh Mnh tip tc cho lp p t ngi Hoa n An Giang cng lc cng ng, ni tp
trung nht l ng Xuyn v Chu c. Thi T c, ngi Hoa xut vn lp p th
c khen thng, m 30 ngi c min thu trn i, m 50 ngi c huy hiu

90
chnh cu phm. Khc vi ngi Khme v Chm tp trung trong cc Phalay, Phum,
ngi Hoa thng sng xen k vi ngi Vit, th hin s hi nhp vo cng ng ngi
Vit t rt sm.

An Giang cn l im hi lu vn ha, ni gp g ca tn ngng bn a, tn

ngng dn tc nh th cng t tin, th mu, th th cng, th thn hong bn cnh, th
nit t ca ngi Kh me, th ng bn, th thn ti th a ca ngi Hoa, ni gp g ca
thy ba Xim, ngi Campuchia... Nhng tn gio nh Pht gio, Thin cha gio, Hi
gio v c mt s tn gio mi c khai sinh trn t An Giang nh o Bu Sn K
Hng, T n Hiu Ngha, u c ha quyn vo nhau tr thnh mt trong nhng nt
t trng v vn ha tinh thn ca ngi dn An Giang.

Vic giao lu vn ha gia cc dn tc trong vng to nn s kt hp phong ph

trn cc lnh vc vn ha, ng thi vn ni r nhng c trng ring th hin r qua cch
c tr, n mc v i sng tinh thn.

2.3.2. i sng vt cht ca c dn

2.3.2.1. Nh , lng xm

_Nh

Do c ma nc ni ko di khong 4, 5 thng trong nm, mc nc chnh nhau

gia mi ma khong 4 mt nn ngi Vit, Khme, Hoa, Chm u nh sn. Nh sn
vn c ngi Khme ct t lu, sn lm bng vn g hay vt tre ct trn nhng cc cao
cch mt t khong 2 mt. Ngi Chm nh sn cao hn khong 2m5 nn cn c gi
l nh cao cng. Trn sn nh l ni din ra mi sinh hot ca gia nh, di sn ngi
Khme thng dnh chn nui gia sc vo ma kh, ngi Chm thng lm ni dt
vi, i vi ngi Vit v Hoa c th xem sn nh nh l kho vt liu, cng c lao ng,
b la... D ngho hay giu ch nhn ngi nh lun c mt lu nc ung v mt chic go
da u ng cho ngi l ng ngi qua li dng. Mt lu nc khc ca gia nh
thng c di t bn cu thang hay hng hin.

91
 Cc ngi nh thng c vn cy n qu: da, xoi, mn, i, chui, cau, nc tru...
Quanh nh c hng ro cy xanh thp, xen k nhng cy thn cao nh gn, sua a. Nh
ca dn ngho thng c dng n gin bng tre, g tp, trm, c, cao, da. Mi nh,
vch nh thng l c tranh, l da nc chm hay nguyn tu, khi dng nh hng xm,
lng ging cng nhau ph gip.

Nh ca ngi kh gi, ngi c danh ting hay quan li thng c ct bng g

cm xe, c cht, trc, g cm lai, du... Trong nh thng c cc vt nh t, bn, gh,
trng k, hoc vn nga, i vng chm khc hay cn c x c hoc honh phi, lin i,
ha tit trang tr hoa l, iu, hoc treo tranh t thi, t qu hoc cc s tch xa. Nh ca
ngi Hoa thng dn thm nhng cu i nh ca ra vo bng ch Hn, th hin nim
mong c lun c sng bnh an hnh phc : Ng phc lm mn, Xut nhp bnh an...
Ngi Hoa trang tr nh kh cu k, thng s dng mu . Ngi Chm khng s dng
cc hnh nh ng vt trang tr nh, ch dng cc ha tit hnh hc, thc vt, hoa l. H
khng s dng bn gh h m tri chiu tip khch ngay trn sn gian nh chnh. Ngi
Khme trang tr ni tht n gin nht, ni gian chnh ch t vi chic gh di, bn di, b
vn g hoc chng tre va dng ngi tip khch, va lm ch ngh ngi cho gia nh.
Nh khng hoa vn, lin i... ch c treo tranh v s tch c Pht, mt chic trang nh th
cha m.

Nh ca ngi Chm, Vit, Hoa, Khme rt ging nhau v kt cu. Mt gian nh

chnh v cc gian ph nu bp, cha cng c, sn phm. Trong gian nh chnh gia nh
gip vch ngn l ni trang trng nht, ngi Vit, Hoa, Khme t bn th ng b t tin.
c bit ngi Hoa cn t rt nhiu bi v ngoi sn, trong nh, sau bp... tn th nhiu
v thn linh, tt c bn th u s dng mu . Ngi Chm khng c tc th cng ng b.

Ngi Vit, ngi Hoa, Chm ct nh dc theo cc con knh, rch, b sng, v th
khi ct nh ngi ta thng khng xem hng, ch cn mt tin quay ra mt sng nhng
xem ngy ng th, khi cng, gc n dng v cng king. Nh ct gia, trc nh l
mt khong vn nh, sau nh l vn, sau vn l ng rung bt ngt, xa na l ng c
92
v rng cy hoang vu, gia nh n v nh kia khng c hng ro, ch c ca ro trc mt
tin. Nhng ni gip nc, hoc ng ba ng t sng dn c thng tp trung ng, dn dn
hnh thnh nn qun x, hiu bun, ch ba trao i mua bn trn bn di thuyn.

Ngi Khme thng ct nh ni cao ro, t ging ven ni, hoc ven cc con
ng mn. Vic dng nh vi h l rt h trng, h coi thy bi ton, chn t, ngy gi
khi cng trnh iu cm k v s trng pht ca thn linh, ma qu. Nh phi hng v
pha ng (kt) king k xoay hng ty. S nc cu thang, chiu rng di ca ca ch
c s dng s l ch khng dng s chn.

Ngi Chm khi ct nh khng coi bi, cng king, coi ngy, coi hng. Lc ch
nh c tin, nguyn vt liu, nu l nh l nh anh em chm xm n gip , dng nh.
Trc lc dng ct, di mi cy ct u phi vi ba ht u xanh, ht bu. Ngi giu
c th thm mt t vng ri dng ct ln vi c mong gia nh sinh sng c thnh
vng, vui v. n dng thng di mi u mt tc, sau nh ngi lm n kh gi,
c uy tn, khe mnh, cao tui n ct hai u n dng cho bng ri mi lp.

_ Lng xm

Ngi Vit, Hoa An Giang sng tp trung, xen k trong cc lng. Lng khng ly
tre, nh khng ro. Do dn c tha tht nn An Giang khong 10 ngi dn inh chu
ng thu l c th lp lng. Ngi dn ng b c th khn t thm tr thnh trung
nng hoc in ch nm trong Hng chc hi t ca lng kim lun phn s nh lng.
Ngoi dn inh lng cn dung np dn lu v mc nhin h tr thnh t in, khng c
quyn khn t, khng c kin tng ngi dn inh. Dn lu khng ng thu, t do
chn ni c tr, vui th , n nn chng cht th ra i. Dn lu c ngun gc n in nu
trn c th b truy n, bt tr li, pht lm nhng cng vic nng nh p t, xy n ly.

Ngi Hoa sng trong lng, tun th theo nhng quy c ca lng, ca quan chc
hi t, nhng h cng c nhng t chc ni b nh: Hi phc li, cc Bang qun tr nh t:

93
Bang Phc Kin, Bang Triu Chu, Bang H, Bang Qung ng tp hp nhng ngi
cng tnh, cng ngn ng, hoc cng ngnh ngh.

Trong mi lng An Giang u c mt ngi nh lm ni sinh hot ca lng (t sau

khi Thoi Ngc hu o knh Thoi H). nh l ni hi hp, bn bc cng vic chung ca
lng l ni th thn hong bn cnh, nhng ngi c cng i vi dn vi nc v nhng
tn ngng th phng khc. nh thng c xy ct ni thun li, cao ro, c din tch
rng bao gm : sn nh, nh v ca, v qui, gian chnh in, nh th ph tin s, nh khi.
Trc nh l cc ngi miu nh th th a, sn thn, thn h hay ng hnh. Xung quanh
c nhng hng cy lu nm: sao, du, a, to v thong mt trang nghim. Ngi Hoa cng
tin hnh xy dng miu ng Bn, miu b Thin Hu p ng nhu cu sinh hot tinh
thn mi lng.

Trong lng c ting m thng tin cho mi ngi bit khi cn thit. M mt hi
(nh thc mt hi, thm mt di) l c chuyn khn cp nh ha hon, trm cp... M
hai hi, hai di l trong xm c gy g, nh ln. M ba hi, ba di gi dn nhm hp.

Ngi Chm ct nh sn dc theo b sng, b knh nh ngi Vit. Ni no c

dn s ng h khng dng quy qun nh ngi Vit m ct nh thnh tng dy pha
sau cc dy nh c trc gia l nhng li i. Lng xm ngi Chm c trng nhiu cy
n qu: Xoi, mt, da, v sa nhng king trng cc loi cy c th nh cy a, cy sao...
Ngi Chm tp trung thnh tng Puk (xm), Ply (lng). y l t chc x hi cng l
n v hnh l ca ngi Chm (mi Ply u c mt thnh ng). ng u Ply v
ban qun tr thnh ng l Hakm. Hakm l ngi c dn bu ln nh vo uy tn, o
c, s ng gp ca ng vo i sng cng ng v kh nng hiu bit thc hnh gio l
Hi gio. Nhim v ca Hakm khng c thi hn, c th lm sut i hoc b bi min.
Mi Ply thng c nhiu xm gi l Puk, ng u l Ally, trong mi Puk c mt
Surao, mt ngi nh bnh thng nm ln trong nhng ngi nh khc, c xem l ni
sinh hot cng ng thun tin cho tn lm l hng ngy. Bui u khi cha c thnh
ng cc b lo hp bn cng vic chung gi l sang palay (nh lng). Ngi Chm sng
94
 khu bit, t chc cht ch, c quyn t tr cao. Mi mu thun pht sinh trong cng ng
u c ngi ng u thnh ng gii quyt, chnh quyn s ti khng can thip vo.
n ng ngi Chm thi k ny theo phong tc Hi gio c th c nhiu v. c bit
ngi Chm An Giang c quan h ni hn (ly ngi trong dng h).

Ngi Khme An Giang c tr vng rng ni Tri Tn, Tnh Bin, Thoi Sn. H
ct nh ven chn ni, ba rng, hoc quanh cc ngi cha. Ngi Khme sng tp trung
trong cc Phum c thnh lp kh lu i. Tn cc phum thng c gi theo tn
ngi u tin n khai ph phum y nh T Xan, T Hu; hoc a hnh, a vt ni y nh
Phum Bng Ro l loi cy c tri dng nu canh chua, Phum Kng l phum c con
sui chy qua, Phum Tua C Sa l tn mt loi cy gi t ngn l; tn phum c xut x t
mt truyn thuyt nh Phum Qul Prek c ngha l cnh ng ni Prek Keo th b.

Mi phum sc thng c bao quanh bi mt ly tre.Trong phum chia lm nhiu

chm nh ( op ol mool phol ptek ) khong 5,7, ci c quan h quyt thng gm cha m v
con gi (loi hnh c tr huyt thng theo dng m - con gi ly h m, vn c duy tr
cho n nay). Nhiu Phum c mt ngi cha ln. Cha Khme l trung tm thu ht mi
tng lp, mi la tui, l trung tm sinh hot tn gio, vn ha, x hi, l ni bo lu v
truyn k vn ha dn tc. Nh cha c v tr t bit trong mi mt i sng ca ngi
Khme v th qua nh cha Khme nh Nguyn thc hin nhng chnh sch ch trng ca
mnh.

2.3.2.2. m thc

Tn dng nhng ngun thc n c sn theo ma trong thin nhin ni mnh ang sng
l c im ni bt trong ngun thc n ca ngi An Giang. Ngi Vit, Chm, Hoa sng
vng ng bng, ven sng, ma nc ni khi nc l v ngp ng, c, ln, tm, tp l
thc n thng ngy ca ngi dn. Ma nc cn n c a nh c lc, c tr, c r...Khi
ma dm ngi dn cn i bt ch, cc, nh ng, cua, c, rn, ra ... lm thc n. Ngi
Khme l c dn sng ni a bn rng ni nn ngun thc n ch yu t tht th rng nh

95
heo rng, chn, trt, mang, nhm, cng cc mn n t tht chim rng. Ngoi ngun thc n
c sn t thin nhin, ngi An Giang cn nui gia sc, gia cm nhng khng l ngun thc
n chnh.

Cc loi rau mc t nhin trn ng rung ao h ven sng nh ng sen, bng sng,
rau mung ng, c no, su u, in in, bng b, bng sua a, cc loi nm nh nm
mo, nm rm, nm chui, nm mi, nm trm.... vng rng ni ngi Khme thng s
dng nhng loi rau, c hi lm ni rng ni, hoc ven sui nh ci nc, kim tht, l
vang, mn nc, t my nc, t b ct... mt s c rng quen c s dng cho ba n
nh khoai mn, khoai mi, khoai t, c h ca cy ng nh... lun hin din trong ba n,
v mn no cng u c spy tk (rau rng). Cc loi rau thng mc nhng cnh ng
trm, dc theo sui nn ti v c v ngt, c v cht, thm, rau ng om... l nhng ngun
thc n phong ph ca ngi Khme.

Ngi Vit, Hoa, Chm cn s dng ngun thc n t cc loi tri cy trong vn
nh nh mt, xoi, u , me, i, mn, chui, da, chanh, kh... Tri cy rng c ngi
Khmer s dng kh nhiu nh tri trng (sao mai), nho rng, mt rng, chui rng...

La go, np l thc n chnh trong mi gia nh, ngoi ra cn c m, u, da, bu,

b, mp, khoai ngun thc n m chung ca cc dn tc sng trn t An Giang.

Ba n thng ngy ch yu l cm, c, rau, rt n gin v t mn: Canh, kho hoc

thm mn chin xo, luc. Cc mn n thng t trn mm, trn chiu, trn sn nh hay
c dn trn b vn nga. Mi ngi c chn, a ring (ngi Chm theo o Hi khng
dng a, mung nn thc n ca h thng l kh), chan canh th dng mung chung,
nc chm c mi ngi dng chung trong mt a nh. Ba n dn chung cho c gia
nh, mi ngi ngi quy qun quanh mm cm. H n rt nhiu cm v hu nh khng
th thay cm bng cc mn n khc.

Mi dn tc c phong cch m thc ring, ngi Vit bit lm nhng loi nc

chm t nc mm c linh ph hp vi loi thc n dng nu: C lc nng chm
96
mm me, c tr nng chm nc mm gng, c r chm nc mm hnh. Ty theo mn
n m s dng cc loi nc chm ring thc n c mi v c o nh nc mm chanh
ti t, cm m (ca ngi Khme), mui s, nc mm me, nc mm gng... hu nh tt
c cc mn n ca ngi Vit u dng nc mm.

C kho, mm kho trong m t, trong ni t l mn n mi ngy trong mi gia nh

ngi Vit. Ni ting bnh dn v m nt qu hng sng nc An Giang l Canh chua
in in c linh . Khi ngy ma bn rn th dng canh b r hm da v mm - loi thc
n c d tr quanh nm: Mm kho, mm chng, mm sng, mn kho qut, kho lng,
mm chin nhng phi c nhiu loi rau n km: Chui xanh, kh, bng sng, rau ng...c
khi n cm ngui vi cc loi kh nng, mm sng, n cm mm thm v lu l cu tc
ng ca dn An Giang v phong cch m thc ny.

l thc n hng ngy, khi c khch n:

p con c lc nng trui,

Lm mm ru trng i ngi phng xa

(Ca dao)

n ma nc ngi Vit c mn canh chua c sn nu vi c h, tri bn hoc cm m

(to v chua ca ngi Khme). y l loi c nng n 100 kg ch c sng Tin i
khch. Nu khng phi ma nc:

Cn chi c lc, c tr

Tht chut, tht rn nhu m hn nhiu

(Ca dao)

Ngoi ra khi i khch ngi Vit cn dng mt vi mn nh: Cho gi g, vt, bnh
xo, gi kh c st trn bng su u - v ng ca su u lm mi c kh thm ngt,
chut ng chm nc mm xoi, me... Thc ung l ru trng.
97
 Trong l cng nh lng, cc l vt dng cng khng ch bin thnh mn m dng
heo trng cng nguyn con. L cng K Yn (h in) cng c tam sinh: Heo trng, b, d
co lng lm sch nguyn con t trn mm g cng vi hng, hoa, tr qu. Cc loi
hoa qu i khi c to hnh thnh Long, Ln, Qui, Phng. Trong gia nh khi cng l
thng dng u heo hoc g vt ngng luc nguyn con, cho cnh to dng cho con vt
nm, u ngm khc rut tht nhn ln hng bn th, trn mnh b lng v vi ht
mui vi ngha ht lng tn th t tin v gi gn pht trin nhng g t tin li. Hoc
nu thnh cc mn cm canh, kho, chin, xo, hp, hm dng cng.

Ngy tt ngi Vit c nhng mn n truyn thng mang t qu hng c ci

bin khi n vng t mi: da ci, da gi (Nam b), da kiu, tht hm, tht kho nc da
vi ht vt (Nam b). Bnh phng, bnh trng, bnh tt - bnh nhn tht (ca ngi Hoa),
bnh t (s phi hp cch lm bnh ca ngi Khme v ngi Vit). Mm ng qu tng
trng cho: Mng cu, sung, da, u , xoi. Mng ba tt khai trng theo c l Mng ba
cng g ra mt

n ung c ngi Hoa t bit quan tm. Mn n ph bin ca ngi Hoa l m

si, h tiu, nc lo. Ngoi ra c ci mui, ht vt mui l nhng mn n a thch ca h.
Cch ch bin thng l tim, th d vt tim to kh, tim ht sen, nm rm. Mn n truyn
thng khi mi lp nghip l gi heo kho da ci, c chm chng tng, tht hm chn gi
heo nu vi khoai so, rau xo thp cm. Nu ngi Vit s dng nc mm, ngi Hoa
trong mi mn n u dng x du.

Mt s mn n xem nh l truyn thng phi c trong cc bui cng miu th l

bnh qui, vt luc, heo quay, bnh t, bnh b, bnh l liu. C vi nhiu cch nu nng
khc nhau nh c chin, chng, hp th hin c vng mt cuc sng y , giu c, gn
b ca dng h u c dn ra trong ngy cui nm khi gia nh sum hp. Ngy mng ba
ngi Hoa khng cng g ra mt thay vo l cng bng hoa v bnh tri. Ngy ci
ngi Hoa c mn bnh long phng, mn c tht v vin xo bng ci nhm chc cho v
chng mi c hnh phc.
98
 Mn n ngi Vit, Hoa trong ngy thng, khi tip khch, cng t, l tt tuy c
nhng nt c th nhng s giao thoa gia chng gn gi hn nhiu so vi ngi Khme,
Chm. Ngi Khme t dng c, thng dng tht th rng, gia sc, gia cm. Trong ba n
lun c cc rau c trong rng nh ci nc, kim tht, l vang, mn nc, t b ct. C
nng, c h cy ng nh, mng tre. Bn cnh cm h cn dng khoai: khoai mn, khoai
t, khoai mi trong ba n. Khi mt ma c nng (mt loi c c cht c phi xt lt,
ngm nc gim c t) c hp vi nc da n thay cm.

Ngi Khme thch n chua, bo, v bt k trong mn n no h cng nm mm

Prahc. c v chua h dng l vang mc nhiu Tri Tn hoc tri bn r, kh, nho rng.
V bo h dng nc da. Hu ht mn n nu bng tht g, b, ch, c u c v chua ca
l vang, v bo ca da sau thm cc gia v s, t, c ngi bn, c ring, cri v thm mt
cht mm Prahc (hin nay ngi Khme t lm mm nay v tn rt nhiu c, cc mn n
cng t mm hn trc) khin mn n mang hng v rt c th.

Mn n c sn ca ngi Khme vng An Giang l canh bng u c gi l

xm lo r bec chu, nu vi tht heo nc hoc tm. x bt cht ng bng thng c
nu lu trong nc si. Trc khi nhc xung phi thm my nhnh l bng lng s cho mi
v c trng. Mn tm tht nu vi c gai gi l xam lo c c. C c p dp, ngm
mui, x nc nhiu ln trc khi nu canh. Mn canh chua nu vi chui xim xanh gi l
xim lo m chu pha le cht, nu bng chui xanh b v, xt lt, nu vi tht c, tht g
thm cm m v cc loi rau om, tn dy l, ng gai, s v mm prahc. Trong cng king
hoc ngy l tt ngi Khme cng dng nhng mn n trn. Trong ngy ci ngi
Khme c mn c ri tht g, tht vt v mn mchup (lu) i khch.

Ngi Chm An Giang do theo Hi Gio nn khng n tht heo v khng ung
ru. Do tc l khng dng a khi n nn mn n ca h thng t nc. Trn mm cm
s dng da nhiu hn chn, da ng c, rau, da ln cho mi ngi bi cm.

99
 Mn n ca h c hng v cari, hi, qu v hay dng cht bo ca nc ct da. C
l mn n a thch nht: c bai parong(c nu canh thnh), c bai haloa(c nng nu
canh), c nu mng, c hp. Mn R' chah l mn c v chua nu bng tht g hoc c vi
rau u.

Cc mn n ngy l, tt, dng cng nu nh mm cm bnh thng nhng sp xp

p hn. Trong ngy ci ngi Chm c mn g pi tht b nu vi cari, mn xm
Pt tht g nu vi nc ct da vi nhiu gia v qu, t, tiu, mn ghuh tht g vi
nc ct da x t c hng v cay bo.

Trong n ung, ngi Vit An Giang dng nc mm ngi Khme c mm

prahc v c ngi bn, ngi Hoa vi mi x du khi nm nm, ngi Chm vi c cri,
qu cho hng v thc n c mi cay v bo. Nt c trng trong m thc th hin r qua
hng v ca thc n, ng thi, trong qu trnh cng chung sng v pht trin, gia cc tc
ngi c c mi giao thoa vn ha m thc, hiu bit nhau hn qua cch thc thi quen
n ung. Trong mi quan h , mi tc ngi va gi c nhng nt c trng, va hi
ha vi cng ng chung, nh hng ln nhau to nn s phong ph a dng. Ngi Vit
vi mn tht kho nc da ht vt, bnh trng, bnh phng, ngi Hoa vi mn tht quay
bnh hi, bnh bao, bnh , bnh tt, ngi Khme vi mn canh chua cm m, ngi
Chm vi mn cari l nt ha quyn trong vn ha m thc c mi thnh phn c dn An
Giang chp nhn.

2.3.2.3. Mc

Theo qui nh ca chnh quyn cha Nguyn by gi dn chng khng c mc

mu , mu vng, khng c thu rng thu phng.

i vi ngi Vit, quan li cao cp c mo gi l m cao snc thu tha

trang tr, mc o phi longl loi o thng di, rng, mu thm hay ta, bng loi hng dy,
bng p thng l gm dt hoa vn ch vn, phc, th, chn i hia mu en hoc xanh
thm c vin trng. Th li th mc o di xuyn en, khn ng xp by lp, i giy hm
ch thu cm ch ngu. Chc dch trong lng mc o di the, i nn l c quai tua di,
100
qun di. Dn thng i khn ng, mc o di mu sm, en, trng, bi tc, i chn
khng, hoc mang guc; i nn b, nn lng cho.

Ngy thng nam n u mc o ngn c ci nt, o c cng, tay o ngn, o may

lin hai nch. n ng dng mt mnh vi qun t tht lng xung, buc nt ngang rn,
gi l kh. n b, con gi mc vy. n nm 1828, vua Minh Mnh ra chiu ch cm ph
n mc vy, trang phc ngy thng ca ngi Vit c thay i. Vy kh c thay bng
qun di. C hai loi: Qun l ta c ng rng v thng, y qun su, lng qun to bn khi
mc buc dy th mi ngoi lng qun. Qun l nem c hai ng rng, ct bng dy lng vi
hai vn lng, di n c hay gt chn, may xp lai. Khong th k th XIX xut hin b o
b ba. o b ba c th xut pht t chic o l lao ng ca ngi Vit v o x
xumay bng vi bum en ca ngi Hoa lao ng l kiu o lng, x gia, ci nt
tht. Cng c th b o b ba l phng theo kiu y phc ca ngi B Ba l mt nhm
ngi Hoa sng trn o Piang thuc Malaixia ngy nay. B b ba gm mt o ngn v mt
qun di, nam v n u s dng, ch khc nhau v kch thc v kiu cch. C o trn
kht vi vng c, tay o di n c tay c rng va phi. Thn o pha sau nguyn
mnh, pha trc gm hai vt, gia ci khuy, x t ngn hai bn hng, kiu o trn hp,
di vt rng hn c hai ti hnh ch nht may hai vt o. Qun c hai ng rng, ct dy
lng gt, di n c chn. Vai vt chic khn rn truyn thng ca ngi Khme. Ngi
ngho, ngi lao ng cy su cuc bm mc o l, qun ct (n qun di) i nn l, i
chn khng.

Trang phc trong ngy l, tt ca ngi Vit l nhng b trang phc p mang m
nt phong cch Bc H. Nam mc o di, qun trng, khn ng en mang guc hoc i
chn t. N mc o di t thn, hai thn sau ni lin gia sng lng, thn trc l hai vt
o khng c khuy. Khi mc buc tht hai vt vo nhau, c ym che ngc.

Di thi vua T c nn kinh t kit qu, vic n mc tr nn xa x. Thng dn

ch c vi, nu. Ngi ngho kh ch mc o cnh v ng kh, c i u th mi mc

101
qun vi di n u gi. Ngi kh gi mi c vi ci o nu en v vi ci qun nhun
nu hoc trng ch khng c mc gm v i giy.

Ngi Khme c nam ln n u mc x rngv smpt. X rng l mt ming

vi hoa dt cu k (thng l cc ng hoa vn ngang mu vng, xanh, ) qun t bng
xung chn v tht nt mt bn cho khi tut, c s dng thng dng. Sm pt thng l
trn, khng hoa vn v rng hn, tm vi cng qun xung quanh ngi, ch vi tha tm li
pha trc ri vt li pha sau gia hai i thnh ng qun v tht vo gia lng nh mt ci
ui. Sm pt thng mc ra ng lm rung cho gn hn. Dn v sau nam n Khme
thng mc o b ba, vai vt chic khn Krama(khn rn). o ph n thng l loi o
b st ngi, ngn v nhiu mu sc, cc b ln tui mc o ti ngn tay nh ngi Vit.
Ngy l, tt ph n mc o tm phong. o di di gi may bt t, c o x trc ngc
va chui u, tay o cht, thn o rng, trang tr hoa vn, mu sc rc r. o mc vi
qun en. Ngoi ra cn chic khn chong vi trng rt di, khn lin qua bn nch ri vt
cho ln vai, hai u khn bung t nhin. Nam gii n gin hn, qun en, o b ba trng
hoc en ging nh trang phc thng ngy ca ngi Vit.

Ph n ngi Chm mc o c tri tim, may kht v vy, nam ngi Chm mc o,
i m v vn x rng (i vi nam). n ng ngi Chm xa mc o chva, o chva
l loi o rng mu trng, di qu mng, c cao khong 3-4 cm, t c x dc xung ti
ngc o v ci nt, tay o di v hi rng, o c hai ti pha di. X rng chn hoc
khn x rng di ti c chn, c lm bng vi mm, dt ha tit k sc hoc vung
to, mu nu, , tm, xanh l cy, xanh dng sm... khng c gu v lng, ch dng hai
mt vi ni li, chiu di khong 1m10. im c bit trn x rng l mt on hoa vn
khc vi hoa vn chung ca x rng, khi mc dy hoa vn ny c xoay nm dc gia
thn pha sau ngi mc (khc vi hoa vn ngi Khme dt ngang). M c cc loi
kapesk juk bng vi n hoc nhung en, hoc loi m trn mc bng ch trng gi l
kapeak putih .

102
 Y phc ph n Chm ph bin l o tay ngn (nh o ti ca ngi Vit) mc vi
vy di ti gt chn, bt t. Khi c khch hay i ra ng, h mc vy vi o di tay v c
chic khn di i u hoc vt cho qua c bung mi ra pha trc che mt.

Ngi Hoa mc y phc kh ging ngi Vit, qun di, kiu o x xu ngn, c
h, ci nt qua sn phi, nt tht, c o cao, vt x bn hng hoc x gia ci nt tht.
Nam mc qun i m en rng, di n gi, lng ct dy gt, o x xu tay l, i nn
ci li hoc tc li an bng tre, vnh rng c chp nhn hoc qun di lnh en cng
o x xu. B trang trng nht ca ngi Hoa l b km khonh. y l b xim (o
may lin t c n chn), x gia mt on bng gm, thu, di n gt bn ngoi, bn
ngoi mt chic o ngn bng gm, c ng, x gia, nt tht, tay o di v rng. Nam mc
qun di nh ngi Vit, o bng gm dai, x gia mt on ch khng x n eo nh
ngi Vit, c hoa vn ch th.

Trn nn tng vn ha ca mi dn tc mt qu trnh giao lu hn 100 nm ca cc

tc ngi trn vng t An Giang dn n nhng nt hi ha chung trong cch n, ,
mc. Chic o b ba tr nn ph bin trong cng ng c nam ln n. Chic khn rn qun
c ca ngi Khme tr thnh vt khng th ly thn ca ngi Vit. Trong n ung mn
canh chua truyn thng ca ngi Khme c ngi Hoa, Vit, Chm tip thu ci bin
theo khu v ca mi dn tc. Cch lm mm ca dn tc Khme c ngi Vit c bit
tip thu tr thnh mt mn n truyn thng ca c dn vng sng nc. Ngi nh sn l
kiu c tr truyn thng ca ngi Khme c ph bin trong cng ng.

Cng trong qu trnh cng c, ting Vit dn dn c cc dn tc anh em tip thu.

ng thi trong li n ting ni ca dn tc Vit cng c du n ca nhiu dn tc: Chic
phng, ci np , ci c rng, x qung, mnh n... (ting Khme). Ghe chai ln, hn
xui, c x, xi...(ting Hoa)... Theo i Nam Nht Thng ch ngy trc khi m o
thng ni pha trn ting Tu v ting Cao Min[33,87].

2.3.3. i sng tinh thn ca c dn

103
 2.3.3.1 Gio dc, vn hc

Lu dn ngi Vit n An Giang bui u phn ln l l dn ngho tht hc, k n

l ti phm lu y, ngi trn trnh php lut mun sng vng ven bin tin vic ln
ni xung rng. Linh hot, thng minh, lun tm ng sng trong mun ngn ci cht. H
n, vic u tin l khn hoang lp lng sinh tn. Ci n cha n nh , vic hc hnh
trong bui u khng c ch , ch c t vn ch ngha thnh hin c ng dng vo
thc tin v chy trong huyt qun mi ngi l o ngha. Dn v sau cuc sng n
nh ngi dn bt u ngh n ci hc. Theo truyn tng trong dn gian v ghi chp li
trong gia ph ti x Bnh Thy huyn Chu Ph ngy nay (xa l lng Bnh Lm) vo nm
1783 c c Nguyn H Thanh tng lm Tri ph bt mn vi cha Nguyn v y sinh
sng, m trng dy hc, m mang dn tr. Gio dc c quan tm nui dng trong lng
dn d khng c ngi trng no c ghi vo s sch. T thy Qung, thy Hu l tn
gi chung cho mi thy cc thn xm, m lp hc dy ch Hn cho con em ca nhng
ngi sng trn vng t mi.

Gn 50 nm sau, nm Minh mnh th 18 (1837) Huyn hc u tin thnh lp thn

Long Sn (Tn Chu AnGiang). Nm Thiu tr th 2 (1842) Tnh hc ca c tnh ra i,
t ti thn Chu Ph (Chu c). Tnh hc va l trng va l ni trong coi vic dy hc
cho c tnh. H thng hc quan gm c hc Tnh, Gio th v Hun gio huyn. c
hc u tin ca tnh An Giang l Phm Vn Trung, ngi lng Linh Chiu, huyn M An
(nay thuc thnh ph HCM), th khoa ti trng thi Gia nh nm Qu Mo. Vic b
nhim chc hc quan phi c v ti phi kinh cn doanh chnh, nu gng m phm
dy hc tr[46, 331]. lng c cc lp hc do cc thy t m. Nm 1864 khi qun
Php chim c 3 tnh min ng Nam k, vua T c di trng thi t Gia nh v An
Giang. Trng thi u tin An Giang do B chnh H Tin Nguyn Vn Hc lm ch
kho v An st Vnh Long Nguyn Vn Ngha lm ph ch kho.

Di thi Minh Mnh vo nm 1835 khi cha m huyn hc, c hai ngi thuc
tnh An Giang thi u k thi hng trng thi Gia nh: Bi Hu Ngha -Th khoa,
104
Hunh Hu Quang - khoa. Thi Thiu tr, T c (1841-1867) t chc 12 k thi Hng
ti trng thi Gia nh. An Giang a bn khi c 12 ngi t. Trong An Giang
ngy nay c 1 ngi duy nht c nhn nm 1864 l Hunh Duy Thanh, ngi lng Vnh
Thng (nay thuc huyn Tri Tn).

Bi Hu Ngha ngi th khoa u tin ca An Giang, rt gn gi vi dn khai

hoang, dong rui trn t An Giang. ng li nhng vn th v cnh quan thin nhin
hoang vu , khc nghit.

Mt thuyn cm hc mt mnh ta,

ng him gian nan khp tri qua.

Ni Sp sm rn vang ting mui

Vm Nao nc chy t ui x

(Thuyn qua Thoi Sn)

Khi i bn b knh Vnh T, nh li cnh chin trng vi thm ha chin tranh Bi

Hu Ngha vit:

...ng xng v nh, sng phau trng

Git mu phi thng, c nhum thm.

Gi trt dt d ni chin ly,

n tri leo lt dm u lm.

Nm na xin mn cu th iu,

Dn di m trng, ting d ngm.

(Th iu)

105
 Qun Xim xm lc em n nhng mt mt. Cng cuc khn hoang, lp p khng
ch c s cn lao m di theo con ng khai khn l mu xng ca dn n in nm ri
rc. Bia Vnh T Sn, bia Thoi Sn (1822) , bia Tn l Kiu Hng l nhng ng vn phn
nh nhng thnh tu ca cng cuc khai hoang trong bi t Ngha trng vn l bi vn t
nhng vong hn cht v ngha do Thoi Ngc Hu c sau khi dng bia Vnh T Sn nm
1828.

o kinh trc, my k kh nh,

Khoc nhung y chng bin cng.

Bnh man mu nhum chin trng,

Bc thy da nga, gi xng x ny.

Qu cch tr ly ai h tng,

Sng lm binh, thc chng qu ma.

Than i, ai cng ngi ta,

M sao ngi li thn ra th ny?

(Bia Vnh T Sn- Chu c- dch gi Trn Hu Thng)

Nhng vong hn nm ri rc khp ni hy yn ngh:

Trn ni Sam ch, ngn xun phong thi,

Di ni Sam ch, cc cam l dm.

Ngi sng ni nh vng ch, rt hp nhau,

Hn i, hn i, ch quyn luyn ni g t xa xi,

Ci con vn bo ch, ting xe nga chia phi.

106
 Phng ty ni Sam ch, c th yn n m rui dong!

(Bia Vnh T Sn- dch gi Trn Hu Thng).

Phan Vn Tr li nhng vn th man mc bun, tru nng tm t ngi i tm t

t a trc cnh ni sng An Giang.

Lnh nh bo nc bit v u?

u bn An Giang thy nhng ru

By Ni my lin, chim nhp cnh

Ba dng nc chy c vnh ru

(Cnh An Giang)

Nguyn Hu Hun, ngi u u k thi c nhn c nhn dn gi l th khoa

Hun, khi Php xm lc n Chu c, ng hot ng vo nhng nm 1863 li nhng
vn th by t ch v tm trng ca mnh vi nhn dn khi ang trn ng ra php
trng.

Hai bn thin h thy hay khng?

mt gnh cng thng h phi gng!

on oi i vai qun t trc

nghnh ngang mt c trng phu tng

Thc v t Bc danh cn rng,

sng thnh Nam ting b khng...

( Trang 143 - Nhng mu chuyn lch s)

107
 Khng ch c au thng mt mt, lng qu An Giang cn rt m m di ngi bt
ca Don Un t ng bng sng Hng n lm Tun Ph An Giang:

Lt ht, ma xong, gi tnh ri,

Nc trong ct trng, c xanh ti.

Vc c nhn nhp n n ln,

Tm c n a lp lp bi.

Chiu xung, thuyn mnh chen bn c,

Cy che thn xm thong b khi.

Ci thuyn hng mt, nhn phong cnh,

Trc ca dng cho, nguyt sng soi.

(Vnh 18 cnh p)

Nn gio dc An Giang khng ch th hin thnh qu thi c, quan trng m cn

th hin qua nhng cu ca dao, h v v qu hng v c vng n s ca ngi dn qu.

Vi gia nh:

ng Xc (Nhn M) l x qu ma

i thm chu ngoi mt va c na

(Ca dao)

Trai no thanh bng trai hai huyn

gi no tho bng gi Tn Chu

thng ngy dt la trng du,

th cha nui m qun bao thng ngy.

108
 (Th ca dn gian)

V ngh nghip:

Long in, Ch Th qu anh,

Trai chuyn ng t, gi snh ci canh.

Dt hng chu mc chng lnh,

Ging chng ngh rnh anh ng sp tre.

(Th ca dn gian)

Nhng v von v nt p, sc hp dn v duyn dng ca ngi con gi An Giang:

Dm ln trn ch Tn Chu,

Thy c bn la trn u git trm

(Ca dao)

Ng ln tri ni T Chu,

Thy c gnh nc trn u ci trm

(Ca dao)

Bp non m nng ca l,

ai ve ng c li Vm Nao

(Ca dao)

Th Thim, Th c, Th on

Anh phi lng nng th Chin Sai.

(Ca dao)

109
V c vng v cuc sng la i:

Thuyn tnh u bn Chu Giang,

By lu ng ca phng loan i chng.

trn Chu c ng xung Vm Nao

thy con c ao n nhy nho v li,

Anh ngi anh chc li,

Khng bit chng no mi ci ng em.

(Th dn gian)

v...v...

Gio dc, vn hc ca An Giang khi sc nh mt minh chng cho sc sng, bn

lnh ca ngi dn An Giang. ng thi l nn tng bc vo cuc th thch ln. Ni
hun c tinh thn y l nhng lp hc trng lng vi ni dung ging dy chnh l l ngha,
lun l, o c. Trn c s , tnh yu qu hng, yu t quc, chp nhn hy sinh v
ngha chy trong huyt qun ca ngi dn An Giang

2.3.3.2. Tn ngng

Do nhng iu kin a l (bin gii, ni non), hon cnh lch s c th (vng t

sm c khai ph bi cc cng ng ngi mi n v c dn c t trc, thng
xuyn phi m ng trch nhim v bo v bin gii...), l khu vc ni khng gian vn
ha gia Nam b - Vit Nam v Campuchia nn y l vng hi lu vn ha ca nhiu tc
ngi. Nhng tc ngi c trnh kinh t - vn ha tng ng nhau v nhng nt tng
ng nhau nn s giao tip vn ha trong bui u, dn n s giao thoa vn ha din ra
mnh m, nht l trong tn ngng v tp tc.

Nim tin v hn va, ma qu, ba ngi, bi ton c mt tt c cc tc ngi Vit

Hoa Khme Chm, c nhng ngi theo Thin Cha gio hoc Hi gio, ni m
110
nhng iu m tn l vi phm lut cm. Nu ngi Hoa v Vit tin rng con ngi c 3 hn
9 va, ngi Khme l 3 hn 7 va th ngi Chm tin rng con ngi ch c 1 hn, 1 va.
Va c th xut i y, i trong lc ta ng. Hn th khng i u ch xut ra khi ngi ta
cht. Ngi bnh mun tnh dy phi gi hn ln va. Ngi Chm c bit cho rng hn
va ngi cht khng ha ma nh nhiu dn tc khc. Nguyn nhn c ma l do nhng
ngi c ba php gii, khi c ngi cht thiu, ln cp mt lng ngn tay em v luyn
ba lm tay sai cho mnh. Ngi Chm tin c ma, nh: ma nhc (kh mt lung), ma ph
ri bn b trong m ci, ma lm cho ngi b m au, ban m ma bin thnh cc la bay
i kim n. c bit l ma lai (kmlai) rt u, rt rut, rt ni ting ng bng Nam b
c xut pht t cng ng ngi Chm An Giang. Ngi Vit Hoa Khme sng
gn khu vc ngi Chm rt s ma lai, rt nhiu truyn thuyt v ma lai cn lu truyn n
nay.

Ba, php, ngi (Al ngk) ca ngi Chm c ngi Vit, Hoa, Khme n s.
Thy ba Xim dng nhiu loi ba, ngi: Ba, Ngi thng dng cho nhng iu
mnh mun m khng t c nh mun c ngi khc thng yu, mua may bn
t...; ba ngi ght cho ngi ny v ngi kia khng a nhau, khng ai mun n mua
bn..; ba ngi tr m (v ba) dn, eo, nng nht l khi thy ba dng sp nn hnh
ngi, dng tc, hay mng tay, mng chn tr m k th cho i th b au m gi l
th. Khi b th bng s ln nh ngi au c trng. Ngi Chm cng tin ba h thn
(Rajah Kabal) khi eo vo ngi s c khe mnh, may mn thm ch chm khng
thng. Ngi Chm cng tin thy bi (Ilmu tilk), cng c hnh thc ln ng bng tr
bnh nh ngi Vit, ngi Khme gi l Ln Ark, nhng khng ph bin ch lm ln lt
do ngc li nhng qui c ca kinh Coran.

Ngi Khme khi cht, xc c ha thiu ti cha, gi tro xng vo cha. Hng
nm cng vong linh ngi cht, ngi Khme khng t cha l gi nh ngi Vit, thay
vo h t chc L n Ta (pi thi olta) vo khong thng 8, 9 m lch. Ti l hi ngi
ta chun b cc l vt n vong linh ng b, cha m, ngi thn qu vng v thm nh, thm

111
phum v vo cha nghe cc s si tng kinh cu siu tip phc. Sau chun b thc n
cng a vong linh ngi cht tr v m gii. Trong l hi n Ta c dn Khme cn t
chc pchum banh, nu cm v xi vt thnh nm nh a vo cha cng cho nhng linh
hn i lnh (c nt ging nh l Vu Lan ca ngi Hoa, cng c hn ca ngi Vit vo
thng 7). L olta cng l dp vui chi, gii tr. c bit nht l tr chi ua b din ra
khong t rng ni sn cha. Hai ni din ra hi ua b ln nht l sn cha Svai T Son
nay thuc x An Ho huyn Tnh Bin, v cha Soai Tn nay thuc x Lng Phi huyn Tri
Tn (cha c nin i hn 200 nm). Lc y ngi ta t chc ua b bng hnh thc b ko
xe ch khng nh hin nay ua b ko ba. y cn l hnh thc l hi nng nghip c nt
c th ca ngi Khme vng By Ni.

Ngi Chm th hon ton khng c bn th cng ng b t tin trong nh, trong
thnh ng (Masjid) hay cc tiu thnh ng (Surao) hay t chc nghi thc tng nh
no nh ngi Khme.

Khi mi m t, ngi Vit An Giang dng miu th Sn thn th trch (v thn

trng coi vng t m mnh sinh sng) hoc th nhng v anh hng, nhng ngi c cng
m t hoc gi t. Miu hi ng theo i Nam nht thng ch l ni tp trung th
phng ln hn, th thng, trung, h tam ng m dng ch thn linh [44,132]. nh
lng ra i mun hn khong t sau khi vua Gia Long ln ngi, ngoi th sn thn th
trch, cn th nhng ngi c vua ban sc thn cho php t l xun thu nh k gi l
Thn hong bn cnh. Hu nh mi lng u c mt ngi nh nhng khng phi nh lng
no cng c sc phong m c khi l th vng. nh lng ca ngi Vit l trung tm sinh
hot vui chi, gii tr ca dn, l ni t chc l hi t tu hi t hng chc ca lng gii
quyt vic cng.

Thi im nh du s ra i ca nh lng An Giang c l l nm Minh Mng th

III (1822) khi vua sc phong thn cho Nguyn Hu Cnh. Sc vit bng ch Hn trn gm
la dt rng cun mu vng c th nh lng Chu Ph. nh ny do Nguyn Vn
Thoi xy dng vo khong nm 1825. y l ngi nh c kin trc quy m ln, sc so
112
nht vo thi k by gi. nh c chiu ngang 16m di 48m, thit k theo dng ch tam, nc
c lu, mi tam cp, lp ngi i tiu, tng gch h vi dc, ct g cm xe c chc. Bn
trong ni tht c 4 hng ct, mi hng c 10 cy to, c chu vi 2 vng tay. Tt c ko, ct
u c honh phi, lin i vng son rc r, chm tr rt cng phu. Ngi nh thn th hai
thi k ny c ghi li trong sch s l ngi nh ti x Thoi Sn, cng do Thoi Ngc
Hu xy dng. nh ct bn sn ni, trong nh c bia Thoi Sn c ng dng vo nm
1822, sau khi o xong knh Thoi H. Bia c chiu cao 3m, ngang l,2m, dy 2m, mt bia
chm 629 ch. nh sau tr thnh nh lng th Thoi Ngc Hu. Ngoi ra cn c nh
M Phc nay nm trung tm thnh ph Long Xuyn, xy dng vo th k XIX c vua
T c sc phong, nh thn x a Phc (nay thuc huyn An Ph) xy dng nm 1832.
C th ni An Giang t sau khi Thoi Ngc Hu n trn nhm v tin hnh nhng cng
cuc khn hoang vi qui m ln th ni no c lng l ni c mt ngi nh. Quy m
kin trc khng ln m c th bng cy, tre, l n s.

L hi nh lng cu ma mng ti tt, an c lc ngip, bnh an khe mnh cho

c lng l mt trong nhng nt tn ngng ca ngi Vit An Giang. L cng nh mi
nm t chc 2 ln gn vi ngha nng nghip (nhng ni khc cng 1 ln v thng nht
mt ngy). Mi nh lng t chn ngy cng l. Ln u l l K yn (cu an) cn gi l l
h in, y l l quan trng tin hnh trong 3 ngy. Ln sau l l lp miu, cn gi l l
thng in, tin hnh trong 2 ngy. Trong nhng ngy l hi ngi Vit nh trng xy
chu, khua ching, ma ln, ht b. Trong nhng ngy l hi, khu vc xung quanh nh
thng t chc cc tr chi dn gian nh nh v, nh bi, g...

Tng t tn ngng th Sn thn th trch, Thn hong bn cnh ca ngi Vit,

ngi Khme c tn ngng Ark tc v thn bo v nh (ark phtek), Ark bo v gia nh
(rk phtan), Ark ca dng h tc (Ark xm). Trong dp cng Ark ngoi cc l vt dng
cng nh ngi Vit, ting trng xy chu, v ht tung ca ngi Vit trong cc nh lng
tr thnh iu ma ca loi hnh tn ngng Saman gio trn nn nhc l ting trng dn
dp ca bui t thn. Nu Ark c mnh danh l thn ca gia nh dng h th Nit T

113
(th ) l thn ca phum bo h mt khu vc c tr. Mi Nit T mi miu c tn gi
khc nhau, gn vi loi ng, thc vt c xem l linh thing hoc tn ngi c lu
truyn qua s tch, truyn k dn gian... Theo L Hng vng By Ni ngi Khme
mun pht mt gc rng lm ry th ngi ta la mt gc cy ln nht dn dp xung
quanh sch s, ct mt ci miu nh bng l v thnh ng T trong rng y v ti
miu[19,76]. Trong tc cng Nit T ca ngi Khme cng c nt ging nh ngi Vit
cng nh cu ma, cu nng, cu ma mng ti tt, phum sc an bnh. Khi cu ma
trong phum, ngi Khme t hp li thnh tng on, mi s si ca cc cha trong khu
vc tham gia l cng. H chn mt cy b hay mt cy c th no m h tin c ng t
tr ng (c v nh th a) by thc cng nh g, vt, nhang, n. Trong l cng cc v
s, cc c gi trong xm u u trn, va i di nng gt va c kinh gi lng
thng xt ca tri t m ban n. Sau l cng mi ngi trong xm cng n ung, vui
chi, ma lm thn- iu v ph bin m bt c ngi Khrne no cng bit, t nc vi
ngha mong sao ma thun gi ha, mi ngi c sng yn bnh. Mi khi c xch mch
ln nhau ngi Khme n miu Nit T lm l n th (xa bt) c chng gim, phn
x l ng sai nh ngi Vit n nh lng nghe phn x nhng vic lng.

Ngi Hoa th t thn linh trong cc ngi miu. H th cc v thn vn c ti qu

nh c lu gi khi n vng t mi nh Quan , Bo Sanh, Tam Sn, T thin i
thnh, Thin Hu, Qung Trch Tn Vng... dn v sau th nhng v thn linh c cng
khai m t ai nh ngi Vit nh tc th ng Bn. Ngi miu ln nht ca cng ng
ngi Hoa xy dng trong thi k ny l Tht Ph Miu thnh ph Long Xuyn hin nay.
Miu do ngi Hoa 7 ph gp cng, gp ca xy dng nn.

Ngoi hnh thc th thn linh trong miu, ngi Hoa cng th t trong gia nh cc
v thn linh k trn v th thm nhng v thn ph tr cho gia nh nh thn ti, to qun,
thn th a, thn ca... nh sn thn th trch ca ngi Vit, Ark, Nit T ca ngi
Khme.

114
 Mt nim tin chung c tt c cc dn tc sng trn t An Giang gi gm l b
cha X cng xut hin trong giai on lch s ny. Tng truyn rng tng b ng trn
nh ni Sam, vo nhng nm u th k XIX, qun Xim quy nhiu bin gii nc ta,
chng gp tng b v khing xung. c mt on tng b tr nng khng lm sao
nhc ln c, chng b li. V sau dn lng pht hin tng b, hp nhau khing v nhng
c trm ngi cng khng nhc ni. Bng mt ngi ph n ln ng xng l b cha x
mch rng phi c 9 c gi ng trinh ln ni thnh th b mi xung. Dn lng lm theo li
dy, khi n chn ni, ct b nng trch, khng x dch c. Cho rng b chn ni y an
ng nn dn lp miu th b. Cn c vo nhiu ngun ti liu, thi im pht hin tng b
v xy dng miu b cha X l khong t 1820-1825. Lc u miu c dng ln bng
vt liu n s tre l, l hi b do dn lng Vnh T m ng, dn v sau l hi thu ht
mi tng lp, mi dn tc, phn nh s dung hp vn ha, tn gio, tn ngng dn tc
trong thi im lch s ny.

Tp tc tn ngng th mu ca Vit (mu Liu Hnh, mu Thng Ngn...), Chm

(Thin y a Na, B cha Tin, B cha Ngc, B P n Ga...), Hoa (B Thin Hu...), hoc
phn nh s ha hp trong tn gio, Pht (B Quan m), Khng gio (B Ng Hnh..), Lo
gio (B Cu Thin Huyn N...) tr thnh Mu B Cha X ca c cng ng cc
dn tc. Bn cnh tp tc th Mu ca cc tc ngi, bng dng ca tn ngng phn thc
ca ngi Vit nh th sinh thc kh, ngi Khme vi tc th (tn ngng Nit T),
ngi Chm theo B La Mn gio (siva)... c biu hin v chp nhn trong chnh in,
bn cnh tng b v pha tri l Linga cao to khong l,2m, gi l bn th cu, pha bn
phi tng b l mt tng n thn nh gi l bn th c. Cng ti chnh in cn c cc
bn th Hi ng ( nh ngi Vit), Tin hin, Hu hin ( miu ngi Hoa ). S gn kt
cn th hin trong nghi thc, t cc iu ma Chm ca On Ing (ng bng) v Muk Paju
(b bng) lm thnh nhng ni dung trong cc tit mc ma, ht bng ca cc ngh nhn
ng bng biu din trong l hi.

2.3.3.3. Tn gio

Nh cc tnh ng bng sng Cu Long khc, c dn An Giang theo o Pht,

Thin Cha gio. c bit c ngi Chm n nh c mang theo tn ngng Hi gio, v
115
mt s o c khai sinh ngay trn t An Giang nh o Bu Sn K Hng, T n
Hiu Ngha vo lc thc dn php bt u xm lc.

ao Pht: Ngi Vit trong qu trnh khn hoang lp p c th xy dng nhiu

ngi cha nh. Ngi cha u tin c sch i Nam nht thng ch ghi li c xy ct
vo nm 1817 l cha Thu Sn do Thoi Ngc Hu xy ct Ti a phn thn Thoi Sn,
huyn Ty Xuyn. ng trn cao nh rng m n cha, ly sng lm ao su, ly ni dng
lm gi ta, bn phi c bia , bn tri c hang Hm, n Pht tn nghim, ca thin vng
lng, cu truyn kinh Pht, oanh hc ting s, cnh tr tnh mch khng khc g ci tnh
[44,193].

Cha Ty An ni Sam do tun ph An Giang Don Un xy dng nm Thiu Tr

th by (1847). Cha Ty An nm chn ni Sam cnh lng Thoi Ngc Hu v miu B
Cha X tr thnh trung tm tn ngng, trung tm Pht gio ca c dn An Giang thi k
ny. Cha Ty An nm ta lng vo ni Sam, mt hng v pha ng, trng t xa cha
Ty An p nh mt vng my ng sc treo l lng trn trin ni Sam vi hnh dng mt
con chim phng hong ang v cnh tung bay. Cha nm trn nn cao, tin snh rng
mnh mng ri n ngi cha nm khu trung tm. Cha c xy dng bng tng gch,
nn cun xanh, mi lp ngi. n nm 1861, th cha c ha thng Nht Tha trng
tu li chnh in. T kin trc cha mang phong cch n v Hi gio. C lu gia
c thit k vm cao vt hnh trn tng trng cho v tr quan Pht gio, pha di vm
l tng Pht Thch Ca c t trong khung bt gic.

Lc by gi Chnh s Nguyn Tri Phng c Tin Gic-Hi Tnh thuc phi thin
tng dng Lm T trng coi vic o cha Ty An. Khi Tin Gic-Hi Tnh vin tch cc
th h t ca dng Lm T tip tc truyn b o Pht An Giang nh: ha thng
Hong n Minh Khim, ha thng Nh Mt Bu Th, ha thng Thch Ch Thin. V
vy, c th thy rng dng h Lm T t nn tng cho nn Pht hc An Giang.

Ngoi hai cha k trn cn cha Ha Thnh c T c xy dng t gia th k XIX

ti x Nhn Hng, huyn Tnh Bin, tnh An Giang ngy nay. Lc by gi quanh khu vc l
rng cy nhiu loi g tp, trn ng lng, ti cng r vo lng c cy mt to nn ngi
dn a phng cn gi l cha Cy Mt (c Nguyn Sinh Sc li cha t nm
1921-1923). Cha Hang (ni Sam) cn c tn gi l Phc in T, c dng ln vo
116
khong nm 1840-1850 do b L Th Th lm ngh th may xy dng bng cy l n s.
Cha Hang hin nay c ghi nhn l di tch lch s danh thng.

Nh vy, nu trung tm hnh chnh tp trung n Chu c th nh, cha thi k

ny tp trung vng ni Sam, cch th x Chu c hin nay khong 15km. Trung tm tn
gio, sinh hot tn ngng bt u hnh thnh khi Thoi Ngc Hu m ng ni Chu c
- ni Sam. Chu c thi k ny r rng c b mt phn vinh hn hn thnh ph Long
Xuyn hin nay.

o Pht Tiu tha du nhp v truyn b trong ngi Khme t lu i, chi phi
su sc i sng c dn Khme. Mi thnh vin trong gia nh mc nhin l tn Pht
gio, nam gii phi vo cha tu hc trong thi gian nht nh, t nht l mt prosa (3 thng)
hoc sut i, mi ngi c nui dng v gio dc theo tinh thn o Pht t lc m
mt cho i n tui trng thnh.

Cha l ni bo lu v truyn k vn ha dn tc, ngi Khme rt tn sng cc v

s si v cc v Ach, c s gn b mt thit gia cha chin, phum v c dn Khme.
Cha thu ht mi tng lp, mi la tui, l ni sinh hot tn gio, vn ha ca ngi
Khme, chim v tr c bit quan trng trong mi mt i sng ca ngi Khme. Cha l
ni lu gi nhng ti liu lch s ca phum, sch v, kinh in Pht gio vit trn l tht
nt, l ni dy ting Khme, l ni iu ng nhn dn trong mi hot ng x hi. Vo
nhng ngy l cha khng ch thu ht ng o pht t ngi Khme m cn c ngi Vit,
ngi Hoa trong vng. H n lm phc, cu nguyn, tham gia hnh l, sinh hot, vui
chi, gii tr biu l tm lng hng Pht v cu t c c vng trong cuc sng i
thng.

Cha Khme l ni th Pht Thch Ca v th phng, t hi ct ngi thn khi h

qua i. C rt nhiu cha Khmer xinh p, to ln, c knh An Giang c nin i cch y
khong 200 nm, nh cha Nt Chm, Se Png, Som Sai (x An Phng, Tri Tn); cha
Soai Ta Hon; Tro Pang Trao (x An Ninh, Tri Tn); cha Xarng Prochum Mech Chum
(x An Lc, Tri Tn); cha Cy uc, cy Xoi, Tht Nt, X Rt (x An C, Tnh Bin);
cha Svai T Son (x An Ho), cha Vn Ru (x Vn Gio); cha M (th trn Chi
Lng), v.v...

117
 Cha Khme thng c xy dng trong khun vin ln rng ri b th, nc nhn,
mi cong, nh hng B La Mn gio trong ngh thut kin trc. Chiu di lun gp i
chiu rng. Chnh in l ni th Pht v hnh l, c xy dng trn nn t cao hng v
pha mt tri mc. Chim v tr chnh yu trong chnh in l tng Pht c o ngi tham
thin trn ta sen uy nghi, k n l h thng tng Pht Thch ca nh hn trn b th vi
nhiu kch thc v ch khc nhau rt t s tch c Pht. Trn trn v quanh tng
c trang tr bng nhng bc v honh trng, mu sc lng ly, din t cuc i tu hnh
ca c Pht. Trong khun vin cha c cc dy nh sn gi l sa la lm ni sinh hot,
hc tp. Trong sn cn c cc thp ng ct, thp thiu xc, trng hc ch Khme, miu
th Nc T. Trang tr li vo, trc cng v trc chnh in l tng thn 4 mt Maha
Prm (thn Brama), chim thn Maha Krut (Aruda), n thin thn Ky no, rn (nagar), kh,
voi, s t...

C nht l cha Xvayton (X Tn) th trn Tri Tn - ni c mnh danh l ci

ni ca ngi Khme An Giang, vi nin i cch nay khong vi trm nm. Cha c
tn l Xvayton v ni y l rng, tng n kh (Xvay) eo nhau (ton) chuyn trn nhng
ngn cy cao rm rp. Lc u cha cng c dng bng g ni, lp l, nn t. Mt thi
gian sau cha c tu b, nm trn nn cao l,8m xy bng xanh, vi, dc. Ngoi b
cc chung nh nu trn, cha Xvayton c nhng kin trc honh trng hn. Trn nc
thp cha chnh l tng rn thn naga nm di, tng trng cho s dng mnh v bt dit.
Mi cha cu trc hnh tam cp, ngi , xanh, vng trong p mt. Chung quanh ngi
chnh in l mt hng ro cc thp nh ng hi ct ngi cht ha tng. Cha Xvayton
hin nay c cng nhn l di tch lch s cp quc gia.

Pht gio trong cng ng ngi Hoa rt ging Pht gio trong cng ng ngi
Vit. Tuy vy vn c nhng du th hin bn sc ring ca pht gio ngi Hoa. l s
ha quyn ca tn ngng Pht gio, Khng gio v Lo gio thnh mt th gn b gi l
tam gio ng nguyn. Do yu t ny nn trong cc ngi cha ca ngi Hoa va th
Pht, va th Quan Cng, Quan thnh qun, T thin, Ngc hong, Nam to bc u...

Trong cc bui t l ngi Hoa th hin nim tin mnh m hn biu hin qua cc
nghi l c tin hnh mt cch nghim tc. Ngi cha ln nht, xa nht c xy dng
cch y hn 150 nm l cha ng Bc (thnh ph Long Xuyn). Lc u cha l hi

118
 qun ca nhm ngi Hoa n sinh c lp nghip dn dn hi qun c xy dng khang
trang tr thnh cha. Cha l mt cng trnh kin trc c, c phong cch ngh thut va
mang mu sc Trung Quc va phn pht ngh thut nh Nguyn th hin qua cc hoa vn
trang tr, mi ngi i ng hnh tng nhn gian nh t linh, C hoa long... cc bc ph
iu, honh phi, lin i... mt chnh ca di tch ngi xa t tng hai tin n ng
Nht v B Nguyt cn gi l m dng, biu hin ngha nh nguyn. Trc cng
chnh c hai cu i th hin tnh cm gn b ca ngi Hoa i vi vng t mi:

Lm khch x ngi cng mt gc qu hng ln li n sn ni bt ngn, cng

Hun c ngha kh,

n vng t ny u an c lc nghip, ti nguyn phong ph, lm n giu c.

Thin cha: du nhp vo Vit Nam i vua Trang Tng (1533), du nhp vo An
Giang vo nhng nm cui th k XVIII (1778) khi cha Nguyn thi hnh chnh sch cm
o.

Lc y, mt s gia nh Cng gio Min Trung ti C lao Ging (x Tn M

huyn Ch Mi) khai hoang lp nghip v hnh o. n 1783 cuc sng n nh, mt s
gia nh dn c khc theo o, gio dn tng ln h o C lao Ging thnh lp. y l h
o cng gio u tin An giang. Sau mt thi gian ta thnh phi linh mc ngi Php
n lm cha s h o C lao Ging. Cha s u tin l Leray sau l cha Maine.

Trong thi gian ny, h o C lao Ging pht trin mnh m qua cc vng xung
quanh thnh cc h o mi. Cha Gastien Gazigno ch o xy tip nh th cho cc h o
ny: H o M Lung lp nm 1785, h o Rch Su lp nm 1876. Mun hn h o
C lao Ging nm 1850, h o Nng G chnh thc c thnh lp - H o ln th hai
An Giang. Cha s tin khi h o ny l Colompert. Nhng nm cui thp k 60 th k
XIX, s gia nh cng gio Min Trung tip tc v vng Chu c v Ci i ( Ch Mi-
Ha Bnh). y l 4 a im u tin ngi Cng gio n truyn o An Giang.

o Hi: Ngoi nim tin v qu ma, ba ngi, bi ton c ngi Vit, Hoa,
Khme thi y n phc, Hi gio l nim tin chi phi su sc i sng tinh thn tc ng
mnh m n mi lnh vc vn ha kinh t x hi.

119
 Ngi Chm An Giang c nim tin tuyt i vo thnh kinh Coran. Theo h, thnh
kinh khng ch cha ng ton b gio l ca Hi gio m cn bao hm nhng nguyn tc
t chc, x hi, lut php... cho cng ng. Chnh v l m cng ng Hi gio ngi
Chm gi nt t tr cao trong i sng x hi, s dung hp ca tc ngi Chm i vi
ngi Khme, Vit, Hoa l rt hn ch. Ngi Chm Hi gio An Giang xy dng mt h
thng gio dc phc v cho mc nh tn gio l dy kinh Coran, d dng hiu ngha
ca kinh, thy gio dy ch Malaixia bn cnh ch Rp.

Mi Falai ca ngi Chm c mt thnh ng, l hi c tin hnh theo Hi lch

nhng mi ngy phi lm l Smbaking 5 ln ti nh hoc ti Sum. Hng tun u phi i
l ti thnh ng vo chiu ngy th su. Hng nm c ba l hi ln tp trung ngi ngi
Thnh ng nh: L Mu lt: (12/3 Hi lch) l L sinh nht Muhammed (nh tin tri
truyn b kinh thnh Coran ca Thnh Olloh (Allah). L Ramadan: (cn gi l thng thnh
l Ramadan) (1/9 n 30/9 Hi lch). Ngi Chm gi l ny l Plnh c ngha thng nhn
hay thng n chay. y l l quan trng nht trong nm i vi ngi Chm Hi gio.
Thnh ng Hi gio c xy dng theo hng ng Ty, khi cu nguyn tn quay
mt v pha Ty l hng c Thnh a. Bc tng pha Ty trong nh nguyn thnh ng
c mt vm lm su vo tng gi l hu tm, ni dnh ring cho v tng l c nhim v
iu khin vic cu nguyn trong bui l. Bn cnh hu tm l bc g minba dnh cho
tng l ging kinh. Mi trang tr ni thnh ng hu nh khng c hoc ch dng li
mc trang tr nhng dng hnh hc hay dng hoa l. tn c ty th trc khi bc
vo nh nguyn, trong khun vin thnh ng c h, ging nc. Pha sau ca khun vin
l khu t dng lm ngha a chn xc tn . c gi xc ni y, ni chn thin
ling l c nguyn ca bt k tn no.

o Bu Sn K Hng: o ra i nm 1849 ti Cc ng Kin - Xo Mn (nay l

Ty An C T-x Long Kin-Ch Mi). Do ng on Minh Huyn (1807-1856) ngi lng
Tng Sn, tng Vnh Trinh, huyn Vnh An, ph nh Vin, trn Vnh Thanh sng lp.

T nm 1844-1848 ng bt u thu np tn G Cng, Bn Tre, Tr Vinh, Ba

Xuyn, Bc Liu, Sc Trng, Rch Gi. Nm 1449, on Minh Huyn tr v Tng Sn,
dn chng theo ng rt ng ti Cc ng Kin. Truyn b o Ty An cha c bao lu
th b nh cm quyn tnh nghi l gian o s c m mu chng li nh Nguyn. Khi thy
120
khng chng c buc ti buc nh Nguyn cho ng v tu cha Ty An di chn ni
Sam do Don Un xy dng. Trong thi gian ny ng thng ri khi Ty An T cng vi
tn n mt s vng t hoang vu khai ha trng trt. ng mt nm 1856 ti cha Ty
An, m ng vn cn pha sau cha.

Ngi gia nhp tn gio c phi mt lng phi bng giy vng hay giy bch
trn ng n trin bn ch Bu Sn K Hng c ngha l ni bu c hng l ta khp
nm chu-bn bin, bo tin thnh trit xut hin to lp k nguyn an lc cho trn th.
o Bu Sn K Hng c cch tu hnh, c cu t chc l nghi ring ca mnh. Cc tc
phm gio l ca Bu Sn K Hng cho rng thc trng x hi ng thi chnh l i h
nguyn, ngy tn th gn k v hi Long Hoa s khai m. Ngy h nguyn s din ra rt
d di, sm n vang tri, ni Cm n ra n vng in ngc xut hin n cc bc hin
nhn. Hi Long Hoa l hi tuyn chn ngi hin c c cng tu hnh v sng ci thng
nguyn thi bnh an lc. Ngi xu thiu cn tu s b c th tn st v vy mun thot phi
bit tu.

Tu, l s tu rn tm tr tu tm dng tnh lm lnh lnh d, c tu nhn ngi ta tr

li ng ngay no thin sng ng o lm ngi: nhn l ngha ch tn. Tu nhn cn c
ngha l c bn phn n p bn n ln (t n): n t tin cha m, n t nc, n tam bo,
n ng bo nhn loi.

Hc Pht l s noi gng c Pht A di v tr nim danh hiu, khng t nng

s hc Pht m nhn mnh v t n_ n t nc trong ngha t cng v bo v c lp
dn tc v vy o Bu Sn K Hng n gn bn cht ca nng dn Nam b: giu
lng nhn hu bit yu thng ng bo bit tri n t quc nn khi thc dn Php xm
lng nhiu tn Bu Sn K Hng nh Trng nh, Nguyn Trung Trc, Trn Vn
Thnh tham gia khng chin chng Php.

o T n hiu ngha: Do ng Ng Li (1831-1867) qu Bn Tre, xut thn nh

nng lm rung ry sng lp vo nm 1867, ti x Ba Chc huyn Tri Tn tnh An Giang.

T 1857-1856 ng i nhiu ni ku gi mi ngi phi yu thng ng bo v

nhn loi, sng c trch nhim vi qu hng t nc trc ha xm lng dy xo, khi

121
 c ngi hi o ta l o g ng p vn tt o th ng B n nm 1870 tn o T n
hiu ngha mi c.

Nguyn l hnh o kh ging vi Bu Sn K Hng, ly tu nhn hc o lm

nn tng. Ngoi ra ng cn dy cho cc tn n huyt, nim thn ch, rn luyn tinh kh
thn (trong sch T n Hiu Ngha ngi ta thy c s minh ha bng by tay n ch rt
kh hiu, y chnh l nh hng ca phi Mt Tng trong T n Hiu Ngha).

C th ni o Bu Sn K Hng v T n Hiu Ngha l o th Pht ng dng

vo thc tin: Hon cnh a l, hon cnh lch s l nhng nhn t quyt nh nt c th
ca nhng tn gio ny. S ra i ca nhng t chc tn gio ny ngoi ngha tn ngng
cn c ngha nh mt s la chn con ng cu nc, khng nh nhim v bo v t
nc ca ngi nng dn An Giang. Bn thn nhng ngi sng lp o, hoc t trung
thnh vi o u l nhng ngi t chc phong tro khng chin chng Php sau ny.
t ca Bu Sn K Hng t chc chng Php An Giang c Trn Vn Thnh vi khi
ngha vng Lng Linh_By Tha (xa thuc ph Ty Bin, huyn Ty Xuyn, nay thuc
huyn Chu Ph). Cuc khi ngha ko di t nm 1867 n nm 1873 mi b dp tt. o
T n Hiu Ngha, Ng Li trc tip t chc mt on th chng Php vo nm 1867. T
chc c ting vang ln vng Long Chu H v l ni dung thn ca mt vi cn thn ca
vua Hm Nghi sau khi phong tro Cn Vng tht bi...

Mi dn tc trn t An Giang va gi gn c bn sc m ca vn ha ring

va k tha, n nhn, giao lu vi cc tc ngi cng chung sng. S ha quyn ca cc
nn vn ha tr thnh nhng nt c trng v vn ha tinh thn, vt cht ca ngi dn An
Giang.

Trong nn vn ha ny, vn ha ca ngi Vit va k tha nhng di sn tinh thn,

vn ha lu i ca dn tc va pht huy va tip nhn nhng nhn t mi t thc tin lch
s, sng to nn nhng np sinh hot vn ha mi nhm p ng nhng nhu cu ca i
sng c dn trn vng t khai ph. Trong bc tranh vn ha mi, nn vn ha ca ngi
Vit gi vai tr ch th v h va l s ng, va l nhn t nng ng c khc su

122
nhng bn lnh dn tc c c t t Thng Long t vng min Trung x Thanh Ngh vo
thc tin vng t mi.

Ngi An Giang cng th hin s linh hot sng to trn c s k tha nhng gi
tr tt p ca dn tc hnh thnh cho mnh nt c th to nn tnh phong ph v a
dng. S thng nht trong a dng y gp phn gi gn v lm giu bn sc dn tc trong
sut qu trnh khn hoang, xy dng v pht trin t An Giang. c im trong i sng
tinh thn ca ngi An Giang l tn ngng kh su m, thm ch tn gio tr thnh cu
cnh, l ngn c tp trung lc lng u tin cho cng cuc chng thc dn Php xm lc.
Trong thc hnh tn ngng tn gio ngi An Giang c quan nim rt thc t t quan tm
n nhng trit l su xa tru tng trong gio iu. S ha hp cc sinh hot tn ngng
tn gio th hin c bit trong cc l hi dn gian v u xut pht t nhng l nghi nng
nghip ca nhng c dn chuyn trng la nc. An Giang c hu ht cc tn ngng tn
gio v u c tip nhn dung hp trong i sng tinh thn ca cng ng. Khng c s
xung t ln nhau v vn ha gia ngi v ngi, trong cuc sng i thng t c s
phn bit i x gia nhng ngi c o v ngi khng c o. Nhng c im dung
hp trong i sng tinh thn y to ra s phong ph trong tch hp vn ha, gp phn n
nh v tm thc mi ngi trc nhng bin c phc tp trong tin trnh lch s.

123
 CHNG 3: C IM CON NGI AN GIANG (1757-1867)
3.1. Ngi An Giang trong ci to, chinh phc t nhin

Ra i t mt vng t c nn vn ha lu i, nhng lu dn ngi Vit n An

Giang bng hai cch.

Mt l, h t ng i l t, n thn c m hoc c gia nh v con, cha m, ng b.

C trng hp, ngi khe mnh i tri p t i trc, khi n nh phn no cuc sng
vng t l, mi n gia nh, h hng ti sau. Cng c khi l huynh kt ngha, gia
nh kt thn thnh nhm, thnh on cng ln ng, dn thn vo cuc mo him ch vi
ci ba, li cy, tm li.

Hai l, h tham gia vo cc t di dn do triu nh nh Nguyn ng ra t chc n

c khuyn khch, bo tr. Phng cch ny c thc hin t lc t An Giang v mt
php l thuc ch quyn nh Nguyn v khi nh Nguyn xc lp quyn lc, hnh thc ny
c y mnh v thc hin trn qui m ln. sai lu trn thn chiu tp cng dn, cp t
ca nh nc i khai khn t hoang[53,86].

Trong Ph bin tp lc L Qu n ni r h Nguyn chiu m nhng ngi dn c

vt lc, c nhn lc. Nhng ngi ny thu nhn in n, n t khai khn. Thnh phn ny
n An Giang rt t v thi im ny t ai An Giang khng c iu kin t nhin thun
li, trong khi pha t ngn sng Tin (vng Vnh Long, Tin Giang...) vn cn nhiu vng
cha khai khn ht, ng i li khng thun tin phi qua hai con sng ln v v s knh
rch chn cht. Dn v sau nhng ngi nng dn ngho kh xiu tn, ngho n phi trn
thu chn t An Giang lm ch dung thn. Nhng ngi b ti la b y i xa t 2000,
2500 n 3000 dm , ly kinh lm trung tm. H khng c tr v nguyn qun, v vy
cha m, v con , ng b c th i theo, ni b y thng l vng ma thing nc c. Nh
Nguyn qui nh phm nhng ngi b ti lu phi ng xing kha chn...n ch i y,
quan a phng cp cho t hoang v thc ging, tru b cng lm rung c ba nm
chiu gi thu tin, hng thng cp go lng...ba nm thnh sn nghip th b c bi st.

124
Nh v con tnh nguyn i theo th n ch y c b ngay xch xing...ngi tnh
nguyn i theo th c t do i li [55,88]. Nhng ngi phm ti Tnh An giang tip
gip vi t Min, t b hoang cn nhiu, xin t nay tr i phm nhng tn can ti trm
cp, cp vt v cc tn du cn khng r lai lch 6 tnh m ti ch mn ( 3 nm) tr
xung u pht giao cho cc n bo tnh An Giang sai phi. Tn no xin khng mun nhn
lnh, th la li n in lm lnh, ty tin khai khn. i s khai khn c bao nhiu,
cho gi lm sn nghip i i[44, 331].

Phn ln nhng di dn Vit ra i tm t sng An Giang l nhng nng dn ngho,

nhng ngi mc ti lu, ti . H ra i v cnh mi d n chn ngi chn, ngho
kh tht nghip rt l ng thng [33,16], h ra i v khng cn con ng sng trn
vng qu c. H chn vng t xa l khng km phn hoang d khc nghit, vng t
khng phi l thin ng nu khng mun ni l c mng cho nhng ngi t chn n
t An Giang th y. Nhng du sao y, ci c lit ca thin nhin, ca th d cng
khng ng s bng nanh vut ca tp on phong kin thng tr.

Ni n c dn An Giang khng th b qua cc cng ng c dn vi nhng nt c

trng, lm nn tnh cch con ngi An Giang. Trc tin l ngi Khme. Ngi Khme
c mt qu trnh lch s lu i t An Giang, phn ng trong s h l nhng nng
dn ngho, h chn vng t xa snh ly bn ng quanh nm ni mui mng rn rt sinh
si ny n, bnh dch thng xuyn pht sinh...khng m vng, m bc, khng u khu
trm hng, t la, h tiu... sinh sng. H nhng ngi mun thot khi s cai tr h
khc ca chnh quyn phong kin, h l nhng ngi mun trn chy chin tranh...

Ngi Hoa, l nhng c dn trung thnh vi nh Minh, khng phc v mun n

trnh triu nh Mn Thanh. H theo chn Nguyn Hu Cnh v t An Giang t rt sm.
Bn cht h l nhng ngi trung thnh, c ch, khng s hi, khng khut phc...

125
 Ngi Chm cng nh c An Giang t lc An Giang va tr thnh lnh th ca
nh Nguyn. H l nhng ngi chin binh thin chin nhng kht khao cuc sng t do,
ha bnh, khng b n p, khng mun c s buc rng...

Thnh phn c dn, ngun gc ca c dn sng trn t An Giang chi phi, tc ng

n tnh cch ca ngi An Giang sau ny.

Khi cng c trn t An Giang vi thnh phn a s l nhng nng dn ngho i

khn hoang, nhng ngi theo chng li s truy ui ca triu nh.., nhng ti phm c
a ti vng bin gii khng c ngy v, nhng ngi trn trnh php lut v mt l do no
... nhng ngi Chm tm v vng t bnh yn an thn, nhng ngi Hoa ri b qu
hng v ngha kh ca mnh. Tt c - tt ln xu, nhng u c mt kht khao chung l t
do, l tm c mt mnh t bnh yn sinh tn, u mang trong mnh t nhiu cht phn
khng ni dy v giu ngh lc. ng nh nh vn Nguyn Vn Bng vit t nc ta
cng v phng Nam cng l t lu y, t ca nhng ngi khng c quyn sng trn
nhng mnh t c khai ph, v vy cng l t ca nhng ngi ni dy? Min Ty
Nam B l mnh t lu y v ni dy cui cng ca T quc. n y l sn cng thy
tn ri. n y l n b Thi Bnh Dng, vnh Xim La mt m ri. n y ch cn c
hai con ng: mt l khng ngh lc sng na m u xung bin m cht; hai l c
bm li, u tranh sng[28,118].

Hu nh c cng chung mt s phn ngho nn, i tm t sng khi lm vo th

cht, truyn thng on kt gia ngi vi ngi cng thm m nt. Trn vng t mi,
ni m di sng su li, trn rng cp ua cng l mt ni mui ku nh so thi, a
lnh ta bnh canh h bit k vai st cnh, chung lng u ct vi nhau trong tnh tng
thn, tng i, gip tht lng v ht mnh.

Mi dy rng buc h vi nhau cc k bn vng bi ch ngha n s gin d m

su nng. Ni n ngi dn An Giang l nhc n nhng con ngi qu trng tnh b bn,
tnh huynh giang h, ngha hip, trng ngha khinh ti vi cu...Kin ngi bt vi, phi

126
anh hng. Trc tnh cnh ba h mi lng, thn tc mu m n ci, trc thin nhin xa
l v c lit, trc nhng xung t giai cp... h thc s da vo nhau tin nhau, thc lng
vi nhau, trc sau nhn ngha vi nhau... trong quan h bng hu, trong tnh lng ngha
xm, ln gia, ln p...

Hiu khch, ho phng cng l tnh cch ca ngi An Giang ...khi c khch n
nh, u tin gia ch dng tru cu, sau dng tip cm bnh, tip i trng hu, khng k
thn s quen l, tng tch u, t u thu np khon i...[28,121]. iu ny c l xut
pht t vic, h l nhng ngi tng bit ci cc, ci nhc ca i rt, t thin nhin c
phn ho phng, t cuc sng qunh vng trn t mi...ni nng bc trc, mc mc, t vn
hoa ro n l mt nt p trong quan h gia ngi vi ngi y.

3.2. Ngi An Giang trong u tranh x hi

3.2.1. Chng p bc cng quyn

Tc gi lun vn khng ph nhn nhng tc ng tch cc ca triu nh nh Nguyn

i vi cng cuc khai ph t An Giang, nhng chnh sch thng thong khuyn khch
nhng li phng khai khn nhanh hn trn vng t mi, nhng cng khng th ph nhn
rng, nh Nguyn - cng vi vic khuyn khch vn di bn tay phong kin khng ch
vng t ny, ch ng ht t ai in th. V vy nhng ngi cm thy c t do,
thc s c gii phng c trong thc:

Tri sinh cy cng l dai

Gi lay mc gi chiu ai chng chiu.

Sng khng b rng buc v cng khng bao gi chp nhn s rng buc. Nguyn
vng su xa trong h tri dy thnh cn bo tp u tranh vi c vng qut sch nhng th
lc en ti phi ngha.

Nhng cuc u tranh giai cp bt u t nhng nm 30, 40 ca th ki XIX. Nguyn

nhn dn n nhng cuc khi ngha ca nng dn l s phn ha giai cp trong nng thn
lm cho vn rung t c t ra gay gt. Bn a ch phong kin giu c c nui

127
dng trong chnh sch ca cha Nguyn da vo th lc kinh t, x hi, dn dn bao
chim t ai, tc ot c nhng mnh t b nh ca ngi nng dn ngho kh...mu
thun giai cp ny sinh, pht trin gay gt eo ui truy bc ngi dn trong cuc mu sinh
tn ti sng cn. Bn cnh l vic vua Minh Mnh thc hin chnh sch nht th ng
nhn (xem tt c ng l ngi) i vi tt c nhng dn tc anh em ang cng chung
sng. Chnh sch ny v ngoi ca n l bnh ng dn ch nhng thc cht l mun bt
buc cc sc dn phi theo lun l, theo cch t chc thn xm, cng t ca ngi Vit.
Nht l i vi ngi Khme, vua Minh Mnh bt buc h phi ly tn, h nh ngi Vit
nh Neng, Sn, Thch, Kim, Lin... v ci cch t chc phum truyn thng khin h mt
quyn t tr.

T nm 1838, Gi gi chc tun ph, Hn Bin gi chc qun c ngi Khme ni

dy[51,231]. Nm 1840, tnh hnh thm cng thng, vng Tri Tn, Tnh Bin dn ni dy,
quan tri ph phi b trn khi nhim s [51,232], nhng ngi khi ngha tip tc ko v
vng bin gii H Tin nh n Chu Nham. n thng 10 nm y, t Tht Sn, qun
khi ngha gm hn 2.000 ngi ko qua Kin Giang nh ch Rch Gi, vng X Tn-Tri
Tn cng b khuy ng [46,116]. n nm 1841 ti vng Tht Sn, trong hng chc ngn
i ln nh ngha qun xy dng mt s cn c, ln nht l T Sn, Tng Sn, ni T
Bit...hot ng trn phm vi rng ln.

Tun ph An Giang lc by gi l Nguyn Cng Tr xin iu ng 5 v binh ca

tnh n n p nhng vua Thiu Tr khng chun y v lc lng ngha qun kh mnh, c
th lm tn hao nhiu binh lc ca triu nh nu khng c chun b chu o. Nm 1842,
sau khi dp c cuc khi ngha Ba Xuyn, thng 3-1842 vua Thiu Tr mi quyt nh
cho tin qun n p cuc khi ngha.

Tng L Vn c v tng Phm Vn in ch huy, chn Tng Sn lm mc tiu

chnh. nh vo cn c Tng Sn, qun triu nh c th hnh qun bng ng b t
Long Xuyn n, s dng con knh Vnh T iu qun t H Tin qua Lc Qui, hoc t

128
Tnh Bin xung Lc Qui (Ch Vnh Thng). T Lc Qui n Tng Sn ch khong
3km, khc ng ny thy b u tin li.

Nhm bo m yu cu thng li ca trn nh ph u. Nguyn Tri Phng c

Nguyn Lng Nhn em qun i ng b v t mnh dn mt cnh qun thy theo ng
knh Vnh T ko vo Tng Sn. Ba cnh qun cng nh p vo cc n tri ca ngha
qun.

Bit kh th chng ni, ngha qun nhanh chng rt khi cn c Tng Sn lui v T
Bit - vng him a chng c (ni T Bit chy dc st knh Vnh T v pha Ty Bc
c cc ngn ni Cu, ni R, v pha ng Bc c ni Di che chn, c bit c cnh rng
trm pha Nam vi m nc ly li, dy leo cy mc dy c). T T Bit c th rt vo
rng trm, hoc ln vo ni rng hot ng.

V pha qun triu nh tuy chim c Tng Sn nhanh chng nhng khng dm
tin qun truy ui ngha qun su hn, v chn ni nh hp, bn t gn m ln, bn hu
lin vi sn ni, gic o hm cm chng chng gi [46,78]. Cn c T Bit c
cng c bng mt h thng hm ho v nhng bi chng li hi.

Trong khi qun triu nh cha c phn ng th lc lng ngha qun sut dc knh
Vnh T tng cng hot ng, qun triu nh ri vo th b ng, i ph. Bn tu ca
Nguyn Cng Tr ni r tnh hnh ny Mt di sng Vnh T, bn hu ngn t Vnh
Thng n Tin Nng, bn t ngn t Vnh Lc n Tnh Bin, bn th ph kt n tri lin
tip... m liu s qun ta t, phng th khng [51,127].

T Vnh T, ngha qun sau cn vt qua sng Hu Giang hot ng Tn Chu.

Qun triu nh do tng Phm Vn in ch huy tip ng nhng tht bi thm hi. Ph v
Trn Kim b chm, sut i Trn Linh b trng n xuyn hng, Phm Vn in b cht trn
ng hnh qun, qun triu nh rt khi khu vc Tht Sn, Vnh T.

129
 Thng 5-1842, tng L Vn c vi lc lng 5.000 qun, chia thnh 5 o m
cuc tn cng th hai nh thng vo S Tn (Tri Tn )v CT (Tnh Bin).

Ngha qun ch ng b tr trn a mai phc khu rng trm_ mt vng m ly

rng ln pha trc cn c C T. L Vn c lt vo trn a mai phc, mt vin sut
i b chm cht, 600 qun triu nh b chy khng dm quay u li. Lc y cnh qun
ca Tn Tht Tng liu mng gii vy, bn thn Tn tht Tng b thng nng binh lnh
dm xo ln nhau x c vo trong m, quan qun b thng v cht hn 40 ngi, b mt 8
c sng qu sn v sng tay, kh gii, thuc n rt nhiu[51,127,128]. Ba cnh qun cn
li cha kp ti gp lnh tht trn chy v cng hong lon, b hng ng.

Cuc khi ngha ca nhn dn cc dn tc cui cng cng b n p nhng ngn la

u tranh vn bng chy m , triu Nguyn khng lm sao dp tt c nhng cn thnh n
ca qun chng u tranh chng nhng iu bt bng ca x hi.

3.2.2. Chng gic ngoi xm

3.2.2.1 Bo v bin gii

T b chn chn nhau ct rn ni qu cha t t v cuc sng c nhiu thng trm

bin ng, nhng nng dn ngho kh nhng gai gc, nhng ti bng bnh, nhng lnh
th cng u v c nhng ngi Hoa khng hng phc... hi ng v cng chung sc u
tranh vi thin nhin. Qua bn tay cn lao, qua thng ngy...vng t xa l trong tm thc
tr nn gn gi vi tn gi qu hng. thc phn khng, ni dy, kht khao cuc sng t
do...c nung c trong hon cnh mi thnh ch kin cng, thnh tinh thn bt khut
hin ngang, thnh tm th cng ci quyt tm bo v vng t qu hng. Trong cuc u
tranh bo v bin gii, bo v vng t thuc ch quyn c php l cng nhn, c bit
l u tranh chng xm lc, chng cc th lc en ti, ngi An Giang t r ph phch,
kin cng bt khut, chp nhn hy sinh.

nh gi v tr chin lc ca vng t An Giang vua Gia Long ni a th Chu

c, H Tin khng km Bc Thnh [8,82] v gia ta v Cao Min tuy bin gii ko di

130
khng ch gip ranh An Giang m cn gip trn Phin An v ng Thp Mi nhng con
ng chin lc l sng Cu Long.

Vic kim sot sng Tin, sng Hu l vn cha Nguyn v c nh Nguyn quan
tm nht. V mt qun s, mun em qun ln Cao Min phi cho chin thuyn ngc sng
Tin Giang n Ba Nam ri Nam Vang. Ngc li cng vi Tin Giang i phng c
th t Nam Vang xung nhanh chng ri thc vo nh Tng nh vo th ph ca ta
l vng c lao Ph, nng ct ca Bin Ha v Bn Ngh Si Gn nng ct ca Gia nh.
Kinh nghim cho thy con ng t Hu Giang ln Cao Min qu xa khng thun bng t
Tin Giang nn n bin phng An Giang c trn u ngun c hai con sng l n
Chu c v n Tn Chu trong Tn Chu v tr Chnh th tc l n chnh.

An Giang l im yu a bin phng, l ca ng vo ng bng Nam B do

vy nh Nguyn b tr hng lot cc n bo dc sng Tin, sng Hu v dc theo bin gii
t Chu c n H Tin.

Nm 1757 t o Chu c v o Tn Chu canh gi u ngun sng Tin v

sng Hu. Nm Gia Long th 14 (1815) vi nhn nh Chu c l ni yu a dng lm
hu b cho Nam Vang v H Tin khi c bin, l v tr tin tiu c tnh chin lc ca ng
bng Nam b thi by gi, vua Gia Long sai trn th Vnh Thanh l Lu Phc Trng huy
ng dn binh khong 3.000 ngi p n Chu c.

n Chu c pha ng sng Vnh T thuc Hu Giang. Vo nm 1815, Gia

Long th 14, trn th Vnh Thanh Lu Phc Tng mang qun, dn 3.000 ngi, mi
ngi c cp lng thng 2 quan tin, 1 phng ri go, ngy 4 thng 12 khi cng p
n 6 gc (hnh lc gic), t ng trc n ng sau 324 tm (789 mt), t t sang hu 164
tm (330 mt), t hu u hai ca, sau m mt ca (mt sau) cao 7 thc (3m5), chn ly
dy 6 tm (14m5), ta ngi kin (ta hng Ty Bc) hng tn (ng ti hng ng
Nam). Bn hu th lin sng ln, ba mt tin, t, hu o ho rng 20 tm (49m), su 11
thc (5m) chy ra sng ln. Trong n c phng qun, kho thc, sng ln cng qun kh

131
 c. Ly lnh 4 trn cng qun n Uy Vin mi phin 500 ngi ng th [ 8,198.]. n
nm 1834 Minh Mnh trit ph n c xy dng n mi kin c hn. Sch i Nam nht
thng ch m t Thnh tr tnh An Giang: Chu vi cao 262 trng, cao 9 thc, m ba ca
pha trc, pha t v pha hu; mt ngoi trng tre, bn mt o ho su 6 thc, pha
ngoi ho p gi l H H, cao 2 thc 7 tc; a phn huyn Ty Xuyn. Thnh ny
trc l bo Chu c, p t nm Gia Long th 15 [44,165].

Sng Tin l ca ng vo Gia nh, nh Tng, nh Nguyn thit lp n 3 o.

Theo cch b tr ca Trn Vn Xun, o Tn Chu l n chnh bn doanh t ti c lao
Ging, o Chin Sai (ch Th) pha ng, o Hng Ng (Hng Ng) pha Ty.

n Chu Giang (1757 l o Tn Chu thuc Tin Giang, nay cng l huyn Tn
Chu). o Tn Chu trc b xi l, sng gi d di nn nm 1818 t qun ph tng
hnh Vnh Thanh trn th Nguyn Vn Xun chn t i lp ch thng lu, cch n
c 1 dm, p n hnh vung ta ngi qu hng v inh, mi mt 30 tm, cao 6 thc 5
tc, chn ly dy 3 tm, trn mt ly u thu li 4 thc. Bn mt ch chnh gia u p
nh ra, hnh nh bt gic. Mt t bn hu u m mt ca ch gn gc trc. Ho rng 3
tm, di 4 tm mt trc, mt hu cch sng 35 tm. i tn l n Chu Giang, lm ch
tr phng th ng [8,199].

n thi Thiu Tr, dc theo bin gii t Tn Chu n H Tin c 30 n ln nh:

bo t Vnh T (1834), Vnh Thng (1835), An Lc (1840), Chu Giang Bnh Di (1841),
Vnh Lc, Thn Nhn, Giang Nng, Vnh Thnh (1842), Tn Chu (1845), Cn Thng
(1844), Bc Nam (1845), Nhn Hi (1846),Vnh Gia (1847)... Dc theo bin gii t Chu
c n H Tin cn c h thng phng v l knh o Vnh T. thun li nhanh chng
cho vic chuyn qun thy b t sng Tin sang sng Hu c knh o Vnh An. Vi h
thng phng v , trong sut hn mt th k, An Giang vi vai tr tin n ng u
vi nhiu cuc ng ln nh.

132
 Trong qu trnh thc hin chnh sch bnh trng lnh th v pha ng, Xim
khng ch xm chim Lo, Campuchia m cn nhiu ln em qun tn cng H Tin, Chu
c. Trong nhng ln va chm c 4 chin s ln din ra ng bng sng Cu Long
lin quan n An Giang.

_ Nm 1771 qun Xim em qun xm lc nc ta vi qui m ln, nhm vo cng

H Tin, ni m gii cm quyn Xim lun mun chim ly v c v tr a l thun li, tp
np thuyn b, thng mi phn thnh. Khi y Mc Cu khi y quy thun cha Nguyn.

H Tin tht th, Mc Thin T chy n Chu c ri qua Tn Chu. Tng Phc
Hip em qun t dinh Long H n chim li Chu c. Qun Xim tip tc theo sng
Hu trn xung Cng Thnh, n y qun ta chn nh ph hy nhiu chin thuyn ca
gic. Vi quyt tm chim H Tin, qun Xim tip tc tng vin binh chim ng H Tin
sut 2 nm.

Nm 1772 t Bnh Khng (Khnh Ha), Bnh Thun, m n Hu Nguyn Cu

m em hn 10.000 qun chim li H Tin, theo sng Tin, sng Hu ui qun Xim ra
khi lnh th.

_ Thi k Ty Sn (1777-1787), Nguyn nh cu cu qun Xim. Chiu Tng,

Chiu Sng em hn ba vn qun sang xm lc nc ta. Mt cnh qun thy theo ng
vnh Thi Lan vo sng Tin chim Rch Gm -Xoi Mt (M Tho, tnh Tin Giang), mt
cnh qun b trn qua bin gii Chu c cp bc, chim ng. Cng vi chin thng
Rch Gm - Xoi Mt qun Xim buc phi rt khi bin gii nc ta.

_ T khi vng triu Nguyn xc lp (1802) vng Chu c c an c lc nghip

trong khong 30 nm. n nm Minh Mnh th 9 (1828) c nhng tn hiu chin tranh,
nhiu cuc xung t ln nh ven bin, mi quan h ngoi giao khng cn hu ho nh thi
Gia Long. n nm Minh Mnh th 14 (1833) c hi Xim can thip tn cng vo Vit
Nam n khi L Vn Khi ni binh chng li nh Nguyn. L Vn Khi cho ngi sang
Xim xin tip vin, ha sau thng li s phn chia Nam k, ct t n n, chu thun phc
133
v cung cp gi p, ngc la cho vua Xim [60,341]. Vua Rama III dc lc lng c
nc chia qun lm 5 cnh tn cng i Vit, 3 cnh qun tn cng vo mt s ni min
Trung: Cam L Qun Tr, Trn Ninh, Lc Bin Ngh An. Vua Minh Mnh nhn nh
y bt qu l gic xa a thanh th, chia s binh lc ca ta y thi, trn nh An
Giang ta thu nhiu thng li, liu gic cn lm g hay hn na [49,147].Cnh qun quan
trng nht do v tng Xim Chaophraya Boin (s Vit Nam gi l Chim Phi Nh Cht
Tri) b trng b ni v lng danh tng ph hy thnh Ving Chn, chim ng vng
quc Vn Tng, cnh tay phi ca vua Rama III ch huy 40.000 qun tn cng vo An
Giang. Cnh qun thy do PhraKlang (s Vit Nam gi l Chiu Phi Nh Pht Lng) b
trng b ngoi thng kim b trng b chin tranh ch huy 10.000 qun thy tn cng
H Tin. Cnh qun ca Chaophraya Bodin vt Campuchia sang chim thnh Chu c
nm ca knh Vnh T phi hp vi cnh qun thy ca PhraKlang cng s n
y[60,342].

Vua Minh Mnh c Lng Ti Hu Trn Vn Nng, Tham tn Trng Minh Gin v
Nguyn Xun, Tng Phc Lng lm Tho nghch t tng qun, Phm Vn Thy lm
Tho nghch hu tng qun ch huy qun thy, b ra trn. Vi chin thut thy chin ha
cng vua Minh Mnh quyt tm nh cho qun Xim khng cn mnh o gip, chic bnh
xe m v nc[49,147].

Chim c H Tin, PhraKlang li mt i pho nh ri tin v Chu c

hi qun vi Bodin. Chu c v H Tin tht th. Vua Minh Mnh tng cng cho An
Giang 10 chin thuyn, 2.000 cn thuc sng, 10 khu i bc, mi khu 100 vin. An
Giang chn thm 100 hng dng va phng th va chi vin cho H Tin. Tng Nguyn
Vn Xun n An Giang vi s hng vng 1.500 ngi do Thi Cng Triu ch huy. Vnh
Long vn chuyn n An Giang 5.000 phng thc.

Sau khi chim c Chu c, H Tin qun Xim theo sng Tin n Vm Nao
vo cui thng 11-1833 vi mt lc lng gm 20.000 qun v 350 chin thuyn. Vm Nao
tr thnh im quyt chin chin lc gia ta v Xim. Thi Cng Triu cho rng: chim
134
c ch him y ( Vm Nao) th gic khng th tung honh c. Nu mt Vm Nao
th n ch Th s khng gi c. T gic c th e da Vnh Long, nh Tng.
Tham tn Trng Minh Gin v Nguyn Xun chn nh qun Xim ti Vm Nao buc
chng phi rt lui qun ta h reo ui gp, phng la t chy thuyn gic hn 10 chic,
chm bt c rt nhiu[49,147].

Mt thng sau, u nm Gip Ng 1834 qun Xim li xung sng Tin ln ny

chim c Vm Nao (l mt on sng ngn di khong 2km, ni ni lin sng Tin v
sng Hu. Do mc nc gia hai con sng chnh lch rt ln nn nc sng Vm Nao chy
xit Vm Nao nc chy t ui x. Nguyn Hu Cnh khi vo Nam kinh l i qua sng
ny i tn thnh Thun Cng). Ta phi lui v rch C H ( Ch Th - trn on sng ngn
ny c mt ch dng sng tht li nh c ca mt ci h nn c tc danh c h. Ni c
th Chin Sai, hin nay thuc huyn Ch Mi), ng n dc hai bn b rch, b tr c
ng trn sng, chn ni y l im quyt chin chin lc [phn ph lc trang 184].

Qun Xim em hn 100 chin thuyn, t Vm Nao xui xung, dn qun ngang
gia dng sng chng li thuyn ca qun ta v vy nh n ca ta ng bn t ngn.
Qun v gi n l Phm Hu Tm chng nh, chm u ch tng Xim l Phi nh Kh
Lc v hn hai mi tn gic.

Gic li dng tri ngang n ly ca ta, ngy m dng i bc bn ph. Ta c

chi vin 300 binh v 7 thuyn. Gic pha thng ngun nhn m ti, tha lc nc rng
theo hai bn t hu b sng, phng la t thuyn ca ta v em qun n bao vy n
qun ca ta t ngn.

Vi quyt tm h n C H, xm nhp sng Tin xui dng xung Vnh Long

xung Sa c ti Rch Gm M Tho, nh vo Gia nh tip ng cho L Vn Khi, bt
Nc ng Chn ang Vnh Long, chng cho mt cnh qun bc pha sau nh nh p cc
n hu ngn ca ta. An Giang xin vin binh thm 1.000 qun, qun Xim khng thc
hin c nh ca mnh.

135
 Cui cng chng phi quyt nh quyt chin mt ln na ti C H (Chin Sai).
Qun Xim tip tc dng ha cng, th b la theo nc rng chy xit t chin thuyn
ca ta. Qun v Phm Hu Tm c binh nh t 3 gi khuya n 10 gi tra v s qun
gic b git, thy chng ln nhau, buc chng phi lui v c th n Chu c.

Vi quyt tm qut sch qun Xim ra khi b ci. Bnh khu tng qun Trn Vn
Nng trc tip ch huy thy qun xung An Giang trc tip chin u nhm chim li Chu
c v H Tin. Trn Vn Nng cho tham tn Nguyn Xun em chin thuyn n Tn
Chu trn gi khng cho qun Xim trn qua sng Tin mt ny. Trng Minh Ging,
H Vn Hu, Tng Phc Lng vt qua Vm Nao truy kch gic trn sng Chu c.
Gic ng qun hai bn b dng sng i bc bn d di, khng c quyt lit quyt gi
thnh Chu c. Qun ta dn qun di sng, trn b dng n. Hai bn bn nhau sut
ngy khng phn thng bi.

kt thc chin tranh, to p lc buc chng rt lui khi n Chu c, Trn Vn

Nng trc tip cm qun thy, b theo ng sng Giang Thnh (dc knh Vnh T) gii
phng thnh H Tin.

Gic trong thnh Chu c sau thi gian khng c cho thy qun rt v trc,
li hn 10.000 b binh v voi nga cm c vi qun ta. Khi nghe tin thnh H Tin tht th
qun Xim i lc m n, qun ta mt mi canh phng s h ni la t kho tng, nh
ca, la go, tin bc ri chy trn v nc. Khi qun Nguyn vo thnh Chu c thu
c 8 c sng hng y v 90 phng mui cn go, tin b t chy gn ht. Theo tng kt
ca nh Nguyn mt trn An Giang H Tin vi cha n vi ngn qun, qun ta nh
bi hn 10.000 qun gic, tiu dit 6, 7 tng Xim v hn 600 qun Xim, thu c nhiu
thuyn , sng v kh gii[46,44].

Trn chin tiu dit qun Xim trn sng Vm Nao - C H - Chu c th hin
tinh thn chin u dng cm ca nhn dn ta. D th gic mnh gp i, nhng vi cch

136
nh sng to, nm chc a hnh ta ginh thng li. iu ny khng nh nhn dn vng
sng nc quyt tm gi gn thnh qu lao ng ca mnh trn mnh t va khai ph.

_ T nm 1841 di thi vua Thiu Tr tng Xim bi trn ln trc l Chim Phi
Nh Cht Tri em qun n dng n ly b knh Vnh T, By Ni. Sau nhiu ln
cho qun sang nh n bo ca ta dc bin gii. Qun binh ta chia lm nhiu cnh, cn
qut v chim li c 7 n b knh Vnh t. Gic Xim vng By Ni nghe tin b
chy v Xim.

Nm 1842 qun Xim theo sng Tin, sng Hu xung. Triu nh nhn nh mt
sng Tin l mt An Giang, Vnh Long, nh Tng. Tng Nguyn Tri Phng, Nguyn
Cng Tr em binh thuyn phng gi cn mt nhng n ven sng Tin: Thng Bnh,
Hng Ng, Tn Chu, An Lc.

Nguyn Cng Tr, Nguyn Tn Lm, Nguyn Lng Nhn trn gi sng Tin.
Chin thuyn t Hu, qun t Qung Nam, Qung Ngi c a gp vo chin trng
chnh.

Gic tp trung qun vng By Ni. Tng Nguyn Tri Phng, L Vn c, Tn

Tht Tng, Nguyn Tn Lm, L Vn Ph chia qun lm 5 o, mi o 1.000 ngi, em
sng ln bn vo thnh ly gic h tr. Qun Xim b nh bt ra khi bin gii.

Sau khi b nh bi By Ni qun Xim c nh ph l t vng bin gii. Nm

1845 t bn kia bin gii gic li nh vo Trng Ly mt h thng phng ng ca ta dc
theo b knh VnhT. Mc d khng vt qua khi bin gii nhng hnh ng ny ca
Xim lm chm li qu trnh khai khn m rng din tch canh tc, thm ch mt s t
trc y vn c khai khn nay b b hoang.

3.2.2.2. Chng thc dn Php xm lc

Nm 1858 thc dn Php xm lc Vit Nam, 1861 Php chim Gia nh, 1862
chim Bin Ha, nh Tng.

137
 An Giang, thng 1-1860 Php tm cch gy ri lon bng cch xi gic Hong
Quc Lp (ngi Khme thn Xim c nh chng i) gy ri, cp bc An Giang.
Thng 7-1860 quan qun An Giang nh tan qun Cao man Tht Sn, chm c gic,
bn cht bn gic 133 a [46,56].

Qun Php lm ch Gia nh, vua T c lo lng cho xc tin p n Trng Bin
(Tnh Bin) phng th, h chiu cho Tng c An H Trng Vn Uyn v tun ph
Nguyn Khc Thn chiu m ngha dng, cho ngi chiu m th c sng, th my bn
, thnh lp cc cc th. Tnh An Giang cung cp cho triu nh mi hng 15 ngi v
c vin quan Tng mc V Kh n hng dn o to[ 14,241].

Ngy 5-6-1862 nh Nguyn k kt ha c, 3 tnh ng Nam k thuc Php. Thng

9-1862, c Bonard sang Campuchia bn k hoch chng Vit Nam. Cui cng,
Hip c Php-Campuchia c k kt (18-11-1863), Campuchia chp nhn quyn bo h
ca Php. Ba tnh min Ty Nam K: An Giang, Vnh Long v H Tin b c lp.

Sau ha c 1862, An Giang tr thnh vng t T a. Mt s nhn s yu nc

em c gia nh, mang c m m cha ng sang An Giang tr ng, t r thi bt hp tc
vi gic. Nhiu lc lng chng Php n An Giang v chn An Giang lm vng cn c
v An Giang l ni cn t do, c a th ni non him tr.

Nguyn Hu Hun qu nh Tng, khi gic Php n sng xm lc b ngh

dy hc ng ra chiu m ngha qun chin u chng gic. Gic Php bt ng nhng li
tha mua chuc v lung lc. Khi Php chim ng 3 tnh min ng Nam k, Nguyn
Hu Hun li dng c khi ngha, lc lng hot ng mnh vng M Tho. n thng
6-1863 ng sang Chu c v lin kt vi hong thn Asoa b mt xy cn c Tht Sn
tip tc hot ng ng Thp Mi, Chu c, Vnh T. Hong thn Asoa th m
rng a bn chng Php vng ng Nam Campuchia.

Nm 1864, qun Php c ch im em chin thuyn n uy hip buc quan

gi thnh Chu c phi np Th Khoa Hun (ang tr ng trong thnh) v ti ng chng
138
Php M Tho ni Php cai tr. Quan gi thnh Chu c buc phi np Th Khoa Hun
cho Php. Nm 1875 Nguyn Hu Hun b gic Php x t hnh.

Hong thn Asoa lc u tham gia phong tro ca Sivtha Baphnm. Phong tro
b n p, Asoa lnh sang Vit Nam vng Chu c, Tnh Bin, lp cn c khng chin
vng ni Tht Sn. Ngha qun ca Hong thn Asoa c s ng h ng o ca ngi
Khme ang sinh sng lm n y v ngi Vit Nam ht sc gip . Php tha nhn
Asoa c nhng k th ch Php b mt ng h v nhng nguyn ca ng l mt iu
tr ngi cho s bnh nh Khme[49,94]. tm cch tiu dit lc lmg Asoa, thng
7-1865 c hi qun De La Grandere gi th mng tun ph An Giang l Phan Khc
Thn L m, th , khng chu dp qun phin lon Cao Min ang quy ri pha Nam
Campuchia. Bn ny lun t nhp vo, quan qun thnh An Giang li l l mc
c[49,219]. Trc s kin tu chin Php uy hip thnh Chu c v do vn c o tng
chuc t, vua T c ch d cho Tng c An H Phi nghim nht bn Man t
Ong-Bm ch cho vo trong ci. Tn Bm m dn dng n, cng vi Ong Ln anh
nhau, Ln cu cu ch sy Php, ch sy Php yu cu ta bt giao cho, nu trc cho tn
Bm n nng ta, m nay th nghim nht c tuyt [46,255]. Thng 4-1866 Phan Thanh
Gin bo co hot ng ca Asoa Tht Sn, vua T c cch chc Phan Khc Thn v n
st Nguyn ch Nhng, bt ng nh p qun Asoa ni Tn (ni T). B thng nng
trong trn giao chin ngy 19-8-1866 hong thn Asoa b nh Nguyn bt np cho Php.

Sau khi chim c ba tnh min ng Nam k, Php n nh tnh hnh cai tr v xc
tin vic chun b nh chim ba tnh min Ty Nam k.

Nm chc tnh th v ch ng, c hi qun De La Grandier vch k hoch

nh chim Vnh An H.

Ngay sau khi chim Vnh Long ( 20 -6-1867 ) qun Php huy ng lc lng gm
Trung t Hi Qun, Gim c ni v Galey, Thiu t pho binh Paul Vial, Thiu t cng

139
binh Boverany, Thiu t lnh thy nh b Domange. Tu chin Le Bin Hoa, pho hm Le
Bourais, La Fuse, L' Alarme, Le Fleuret, La Hallebarde, La Flamberge v 1.000 qun.

Khong 20 gi on thuyn n Chu c. Mt vin lnh binh Chu c cho ngi

n lin lc. Hi qun trung t Galey bo c th ca Kinh lc s Phan Thanh Gin gi cho
Tun v, yu cu Tun v phi t mnh n nhn th. Tun v Nguyn Hu C tip tc cho
B chnh Nguyn Xun , n st Phm Hu Chnh xung tu nhn th. Galey khng
thun. n 23 gi Nguyn Hu K xung tu L'Ondine. Galey trao cho ng bc th ng
u . ng m ra, tay ngp ngng, c thm ri cui cng ht ra hai, ba hi th [14,243].
24 gi ngy 22-6-1867 Tun V Nguyn Hu C, Galey v Vial ln tu vo thnh Chu
c. 1.000 qun Php chim thnh, gii gip kh gii triu nh. t kho la go tch thu 12
sng bn mui vo hng sng y xung sng.

Thnh An Giang tht th khi li l, ci ba...v v s hm chng cn ging khp.

Triu nh chp nhn s hng phc nhng nhn dn An Giang vn cn vng vng,
nguyn vn thc t do c lp, quyt tm gn gi v bo v vng t bao i cha ng
khai ph dng xy.

Vi v tr bin gii gip Chn Lp, ca ng vo ng bng Nam B, An Giang

bo v vn ton bin gii, Php xm lc Vit Nam, An Giang da vo vng Tht Sn By
Ni chng Php, tr thnh t t a, ni tp trung cc lc lng chng Php. Php chim
c An Giang nhng phong tro chng Php vn bng n di mi hnh thc tr thnh
vng t cui cng ng bng sng Cu Long m Php bnh nh c.

C c sc mnh ny l do t An Giang ngy no tr thnh qu hng ca

nhng ngi c sc sng mnh lit, h khai ph, m mang t ai bng chnh sc lc
ca mnh. Trn qu hng mi nhum c mu ln m hi... h chp nhn hy sinh.
Mt ci ngun xut pht An Giang bc vo mt giai on lch s mi kh khn vt v
hn ginh c lp.

140
 KT LUN

Tip cn nghin cu vng t An Giang l mt cng vic ht sc kh khn, phc tp,

i hi nhiu thi gian, cng sc v tm huyt. Bng ht tm sc ca mnh ti thc hin
c nhng vic sau y:

1. Lun vn trnh by r mt quan im v lch s vng t An Giang v nhng vn

ang c gii quyt trong hin ti vn c ngun gc hoc xut pht t tin trnh lch
s.

Cho n nhng th k u cng nguyn, vng t An Giang mi c nhng bng

chng vt cht v vt tch c tr ca nhng c dn u tin. Lp c dn ny xy dng nn
vng th c Eo, mt trung tm kinh t, chnh tr, vn ha c vai tr quan trng trong khu
vc, mt th cng ln l trung tm thng mi v giao dch quc t ca vng quc Ph
Nam thi by gi.

Sau 7 th k tn ti, nn vn minh rc r ca vng quc Ph Nam li tn, t An

Giang vi th cng c Eo tr nn hoang ph trong nhiu th k. Vng quc Chn Lp m
rng khu vc nh c, vn ti vng ng bng chu th sng Cu Long.

n th k XVII, s ha nhp vng t h lu sng Mkng vo lnh th i Vit

chnh thc bt u bng s kin nm 1689 cha Hin Tng sp nhp t Bin Ho_ Gia
nh v kt thc bng s kin 1757 Nc ng Tn dng t Tm Phong Long, An Giang tr
thnh mt phn ca lnh th i Vit. Vi vic lm ca Nc ng Tn, ch quyn Chn Lp
c chuyn giao cho cc cha Nguyn, y l s khng nh v mt php l ch quyn
lnh th ca An Giang. Nh vy, l vng t mi bi t An Giang, ch c iu kin nh c
vo nhng th k u cng nguyn. L vng t cn rt tr An Giang m ra cho mi tc
ngi c sc sng v dm sng n nh c, khai ph. Trn vng t ny, tng c mt
vng quc Ph Nam vi nn vn minh rc r tn ti sut 7 th k, tip l thi k ni
thuc Chn Lp 11 th k, n gia th k XVIII t An Giang tr thnh lnh th ca nh
Nguyn.

141
 Mt nn vn minh c b chn vi di lp bi thi gian hng ngn nm, mt vng
t ca Chn Lp tr thnh lnh th ca i Vit, gi m cho ta nhiu nhn thc mi v cc
qui lut pht trin ca lch s, x hi trn vng t Nam b ni chung v An Giang ni
ring.

Qu tht y l mt tin trnh lch s nh n tng din ra. Nu ph nhn mt

trong nhng giai on lch s, hoc khng nhn nhn vn ny nh mt th thng nht, th
khng th c cch nhn khch quan rng vic Chn Lp k tc Ph Nam, sau vng ny
thuc ch quyn i Vit l mt qu trnh phn tch, hi t thng xy ra trong mi quan
h gia cc cng ng c dn sng trn lnh th ca cc quc gia c, trung i. S chuyn
giao quyn lc gia cc tp on phong kin ch l mt mt ca vn , khng l nhn t
quyt nh m quan trng hn l nhu cu sng v pht trin, l qu trnh khai ph, khai thc,
bo v, mi l s xc nh ch quyn mt cch chn chnh.

Khng ph nhn qu kh, ni kt qu kh khng ht hng, khng nh y l mt

qu trnh khng th o ngc, chnh l nn tng l lun chng li mun thnh lp
quc gia t tr Khmerom ca mt s thnh phn phn ng.

2. T gc tip cn lch s, lun vn nu ln mt ci nhn tng th v chnh tr,

kinh t, vn ha, hnh thnh din mo vng t An Giang 1757-1867.

Do nhng iu kin khch quan v ch quan, mi n th k XIII c dn Khme mi

n nh c trn nhng ging t cao. S khai ph v kt qu khai ph c th ca h nh
th no ta cha bit c v iu kin t liu hn ch. Tuy vy, vn c th khng nh kt
qu m mang v khai ph t ai ca c dn Khme cha c nhiu thnh tu do vng t
gia sng Tin v sng Hu ca An Giang l mt trong nhng lng cho cha nc ca
sng Mkng, t ai trng thp snh ly quanh nm, khng ph hp vi thi quen trng
cy ca ngi Khme. Vng t ngn sng Hu v pha ng Nam hu ht t b nhim
mn hoc nhim phn, ma kh thiu nc, t nt n c th ca t chn ngi, ma nc
l triu cng ca sng Mkng v nc bin t vnh Xim La trn vo v vng ny li tr

142
thnh mt b nc mnh mng. Phn din tch chim khong 80% din tch ton tnh An
Giang.

Chnh do iu kin t nhin khng thun li, dn s t i, t ai cha c khai ph

my nn cnh quan ca An Giang n th k XVIII vn cn hoang vng. l mt vng
hoang vu snh ly, sng rch chng cht, cy rng rm rp...

Trn vng t mi, nh Nguyn tng bc xy dng b my hnh chnh, hoch nh

chnh sch khn hoang, lp p, m trng hc, n nh tnh hnh chnh tr... Lu dn ngi
Vit vi i bn tay lao ng cn c, kt hp kinh nghim trng la nc vng trng thp
ra sc ci to t ai, m rng a bn c tr bng nhng cng trnh thy li: kinh Thoi H
ni Long Xuyn-Rch Gi, Kinh Vnh T ni sng Hu ra vnh Thi Lan, kinh Vnh An ni
sng Hu sng Tin, kinh Tr S m ra mt con ng giao thng huyt mch trong tnh -
Chu c qua Nh Bn, l t Mc cn Dng qua Tri Tn.

Cnh quan vng tng bc thay i, ng ly, cy di, d th tng bc b y

li. Vng ni i cnh cung ven bin gii vi c trng l nhngdy cy tht nt xanh
mt bt ngn, nhng n b th rong sn i trong thung lng, xa xa l phum, sc vi
ly tre khp kn. Vng mi sinh trng thp l ni knh rch chng cht, nh sn dc theo
sng, cy n qu tru cnh, rung ng vng bng la... trn bn di thuyn mua bn tp
np. Vng c lao l nhng trung tm kinh t ln, t ai mu m, c tm dy c sng
nc, dn chng cy cy, trng du nui tm, m t dt la...

Cng trn vng t mi ny, nhng sc thi vn ha trong phong tc, tp qun, tn
ngng... c lu gi v pht trin trong mi cng ng c dn. Pht gio, Thin Cha
gio, Hi gio, Bu Sn K Hng, T n Hiu Ngha cng tn ti. ng thi, mt qu
trnh giao tip vn ha cng din ra th hin s dung hp trong vn ha, hnh thnh mt sc
thi vn ha ring ca An Giang tng i r nt. Sc thi vn ha a phng ny tr
thnh cht keo kt dnh cc mi quan h kinh t, chnh tr, x hi by gi.

143
 Din mo vng t An Giang trong hn mt th k k t khi ngi Vit n nh c
c nhiu thay i. Trung tm hot ng hnh chnh l Chu c, trung tm sinh hot vn
ha l vng ni Sam cch Chu c khong 16km. Nn kinh t khi sc, hot ng th
cng nghip, thng nghip nhn nhp do ng giao thng thy b ni lin cc t im
dn c ng thi dn dt lu dn n nhng vng t mi m rng khu vc c tr... Tip
l h thng knh, rch, mng, lch... chng cht v dy c, nh h thng chn rt len
li khp thn cng, xm tn, ng vng bng xa... ci to t ai, gt nhng v la bi
thu trn vng t mi.

K tc nn kinh t nng nghip, hin nay, An Giang l tnh dn u v xut khu

go, l trung tm sn xut la go ln nht nc nhng vn l mt tnh khng giu v nn
kinh t da trn c s nng nghip. Do vy, trong s nghip cng nghip ha, hin i ha
t nc hin nay An Giang phi c s pht trin ng b, cn i hn gia cc ngnh
ngh, ch trng vic ch bin nng sn nhm nng cao gi thnh sn phm nng nghip,
pht trin dch v du lch, m mang thng nghip... Trong ngnh nng nghip truyn
thng, lao ng dn dn phi c hm lng tri thc, k nng mi kt hp vi truyn thng
c, nhanh chng p dng nhng thnh tu khoa hc, chuyn i phn b li cc loi cy
trng, trong thy nng cn c tm nhn v m trnh o p tuy tin, cc b lm nh hng
n ton vng.

Trong lnh vc vn ha, An Giang cn c nhng bin php bo v nhng di tch lch
s, gi gn ng nh n tng c. i vi nhng di ch c Eo khai qut khng c
lp i m cn c bin php bo qun nhng di ch ny lm c s cho cng vic nghin cu
trong hin ti v c tng lai.

Cn nhn nh r l tt c nhng thnh qu t c bt ngun t mi gn kt bn

cht ca cng ng c dn Vit, Hoa, Chm, Khme. H m rng vng tay, tip nhn
ln nhau trn vng t mi v c chung s phn l ngho kh, mun thot khi s rng buc
ca chnh quyn phong kin ng thi. Qu trnh pht trin ca lch s cn l qu trnh
hnh thnh mt cch t nhin nhng quan h gia cc cng ng c dn cng chn An
144
Giang lm a bn sinh t. Ci gc ca mi quan h to nn tnh bn vng ca cng ng c
dn Vit, Hoa, Chm, Khme l h m bc nhau trong thi kh khn v chia s vi
nhau c ngha v ln quyn li trong sut tin trnh lch s. y l di sn rt qu bu, mt
nhn t nng ng phi c pht trin v cng c khng ngng trong tin trnh xy dng
vng t An Giang cha kha gii quyt vn dn tc, mt vn chnh tr hng u
m An Giang phi i mt thng xuyn.

3. Trong tin trnh lch s, u tranh trong lao ng v bo v nhng thnh qu lao
ng, con ngi An Giang th hin nhng phm cht, tnh cch c trng.

Nhng bc tin nhn An Giang khng li bc trc nhng tr ngi ca thin

nhin, cng khng li bc trc nhng th lc en ti, phi ngha. H mu xng chng
li cng quyn, bo v vng bin gii tri di pha Ty Nam, v cng khng ngn ngi i
u vi k th mnh hn h gp trm ln. Lch s s mi ghi cuc u tranh kin cng ca
nhn dn An Giang vng Tht Sn trong nhng nm 1842, 1843, chin thng qun Xim
xm lc trn t C H-Vm Nao nm 1842, cuc khi ngha ca Nguyn Hu Hun
1864, ca Hong thn Asoa 1862-1867.

Nhng con ngi lm nn k tch li ht sc n gin gia i thng. Tham gia

vo cuc u tranh l nhng ngi nng dn o vi, chn lm, tay bn u tranh chng
nhng bt bng ca x hi... Nhng con ngi t hc, tht th cht phc, ngho kh nhng
trng ngha khinh ti, coi trng t do... bng nhn sinh quan, bng s hiu bit ca mnh
sng to ra mt phng cch c o chng k th mnh hn mnh gp nghn ln_ l u
tranh di hnh thc tn gio. Tht bi thng v cng nhiu hng trng..., sc sng y ca
bc tin nhn, tnh yu qu hng nh th hun c bc chn ca nhng th h sau
tin ln tm kim con ng cu nc ng n.

Do nhng iu kin t nhin, iu kin lch s nn n nay An Giang c mt bng tri

thc, s lng tri thc thp. y l iu ng c quan tm v c nh hng n ton b
s pht trin ca An Giang trong tng lai. Ngnh gio dc An Giang cn c s quan tm

145
ng mc, u t nhiu hn cho gio dc o to c th h lao ng c tri thc, nng
ng v sng to.Trn y l nhng ng gp ca tc gi lun vn, hy vng phn no s l
ngun t liu cho vic nghin cu su rng hn na v qu hng An Giang, cho vic gio
dc nhn thc tnh cm ca con ngi An Giang v qu hng mnh. Nhng thnh tu
trong qu kh l nn tng vng chc An Giang bc vo chng ng mi. Hin ti
cng nh tng lai An Giang v s vt qua th thch tip tc vit nhng trang s
p hn v y nim t ho ca mnh.

146
 DANH MC TI LIU THAM KHO
1. Nguyn Bc, Phong tc tp qun Campuchia. NXB Khoa hc x hi (1985).

2. Nguyn Cng Bnh, L Xun Dim, Mc ng. Vn ha v c dn ng bng

sng Cu Long, NXB Khoa hc x hi, (1990).

3. Nguyn Hu Danh, Tm hiu tri t v loi ngi, NXB Gio dc (2001).

4. L Xun Dim, o Linh Cn,V S Khi, Vn ha c Eo nhng khm ph mi,

NXB Khoa hc x hi, H Ni (1995).

5. L Xun Dim, Kho c hc ng Nai, NXB ng Nai (1931).

6. Nguyn Vn Dp, Nguyn Vn Cng, Ngi Chm ng bng sng Cu

Long. Sch lu hnh ni b.

7. L Qu n, Ph bin tp lc, T1, Ql, Ph Quc v khanh c trch vn ha xut

bn, Si Gn, (1955).

8. Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch, NXB Gio dc, H Ni (1968).

9. Nguyn nh u, ng bng sng M Kng 300 nm qua in trong Nam B xa

v nay, NXB Tr TP H Ch Minh, (2002).

10. Nguyn nh u, Nghin cu a b triu Nguyn - An Giang, NXB Gio dc

(1995).

11. Nguyn nh u, Dn c ng bng sng M Kng v sng M Nam Chao

Phraya, NXB Tr TP H Ch Minh, (2002).

12. Trn Vn Giu, a ch vn ha thnh ph H Ch Minh. NXB TP, (1995).

13. D. Hall, Lch s ng Nam , bn dch, NXB Chnh tr quc gia, H Ni (1997).

14. a ch An Giang, NXB y ban nhn dn tnh An Giang nm 2003 Lu hnh ni

b.

15. Nguyn Ngc Hin, L Thnh Hu-Nguyn Hu Cnh, NXB Vn hc, (1999).

16. Nguyn Vn Hu, Thoi Ngc Hu v nhng cuc khai ph vng Hu Giang,
NXB Tr, (1999).

17. Nguyn Vn Hu, Tht Sn huyn b, NXB Si Gn, (1965).

147
 18. Nguyn Hu Hip, C lao ng Chng xa-Ch Mi nay, Chuyn san gio dc
An Giang s 25.

19. L Hng, S Cao Min, NXB Khai Tr (1970).

20. Phm Thnh H, Ngun gc loi ngi, NXB Gio dc, (2003).

21. Phan Khoang, Vit s x ng Trong 1557-1777 Cuc Nam tin ca dn tc Vit
Nam, NXB Si Gn (1966).

22. Nguyn Phan Quang, Phong tro nng dn Vit Nam na u th k XIX, NXB
H Ch Minh, (1994).

23. Nguyn Vn Kim, Hunh Minh, Tn Chu xa, NXB Thanh Nin, nm (2003).

24. Trn Trng Kim, Vit nam s lc, NXB Tn Vit, Si Gn, (1968).

25. Ng Vn L, Mt s vn v vn ha tc ngi Nam B v ng Nam , i

hc Quc gia TP H Ch Minh, (2003).

26. Trn Hng Lin, Cc loi hnh tn gio ng bng sng Cu Long, lu hnh
ni b.

27. Hunh La, Gp phn tm hiu vng t Nam B cc th k XVII, XVIII, XIX,
NXB Khoa hc x hi, (2000).

28. Ng Vn L, Nguyn Vn Tip, Nguyn Vn Diu, Vn ha cc dn tc

thiu s Vit Nam, NXB Gio dc, (1998).

29. Hunh Minh, Cn Th xa, NXB Thanh Nin, (1966).

30. Minh Mng chnh yu, Q20, NXB Gio dc, (1986).

31. Sn Nam, Lch s khn hoang min Nam, Si Gn, (1973).

32. Sn Nam, t Gia nh xa, NXB TPH Ch Minh, (1979).

33. Sn Nam, Lch s An Giang, NXB TP H Ch Minh, (1979).

34. Sn Nam, Thc cht v bin dng ca cc mn n Nam B in trong Nam B xa

v nay, NXB Tr, (1999).

35. Nguyn Xun Ngha, Ngi Khmer ng bng sng Cu Long. Lu hnh ni
b.

148
 36. Lng Ninh, Vn ha c Eo v cc nn vn ha c ng bng sng Cu Long,
NXB S thng tin vn ha An Giang, (1984).

37. Lng Ninh, Nc Ch Tn, mt quc gia c min ty sng Hu, Tp ch kho
c hc, s 1, (1981).

38. Lng Ninh, Lch s c trung i th gii, Q1-2, NXB i hc v gio dc

chuyn nghip, H Ni, (1984).

39. Trng Nng-Trn Thc , Campuchia t nc v con ngi, NXB gio dc,
H Ni, (1985).

40. Ng Minh Oanh, Bi cnh ca qu trnh m t v pha Nam ca ngi Vit th

k XVII-XVIII in trong K yu hi tho i hc S Phm TP H Ch Minh, (2002).

41. V HuyPhc, Tm hiu ch rung t Vit Nam na u th k XIX, NXB

Khoa hc x hi, H Ni, (1979).

42. V Thnh Phng, a gii An Giang xa v nay, chuyn san gio dc An

Giang s 14.

43. VThnh Phng, Nhng trang v An Giang, Ban khoa gio tnh An Giang XB,
(1987).

44. Quc s qun triu Nguyn, i Nam nht thng ch, Tp II, NXB Khoa hc x
hi, H Ni, (1969).

45. Quc s qun triu Nguyn, i Nam thc lc Chnh bin, NXB S hc, H
Ni, (1962).

46. Quc s qun triu Nguyn, Vit s thng gim cng mc, Hn, Bn dch, T18,
NXB S hc, H Ni, (1960).

47. Quc s qun triu Nguyn, i Nam lit truyn, NXB Thun Ha, Hu (1993).

48. Quc s qun triu Nguyn, i Vit S k ton th, tp I, IIb, NXB Khoa hc
x hi, H Ni, (1998).

49. Quc s qun triu Nguyn, Minh Mnh chnh yu, NXB khoa hc x hi H
Ni, (1998).

149
 50. Quc s qun triu Nguyn, Quc triu chnh bin, NXB Khoa hc x hi, H
Ni, (1980).

51. Ng Vn Qu, Nam b xa v nay, NXB tr, (2002).

52. Trng Hu Qunh, Nguyn c Nghinh, Lch s Vit Nam, Ql,NXB Gio
dc, H Ni, (1980).

53. Trng Hu Qunh, Ch rung t Vit Nam, T1, NXB Khoa hc x hi,
H Ni, (1982).

54. Trng Hu Qunh, V nhng quan h s hu trong b phn rung t cng

lng x Vit Nam c truyn, in trong Nng thn Vit Nam trong lch s, T1, NXB Khoa hc
x hi, H Ni (1977).

55. Trng Hu Qunh, Bang, Tnh hnh rung t nng nghip v i sng
nng dn di triu Nguyn, NXB Thun Ha, (1997).

56. ng Thu, Di dn ca ngi Vit t th k X-XIX, Trung tm nghin cu dn s

v pht trin, H Ni (1994).

57. Hunh Quc Thng, Vn ha dn tc trong l hi dn gian ca dn tc, NXB TP

H Ch Minh, (2002).

58. Phm Vit Trung, Lch s Cam-pu-chia, NXB i hc & Trung hc chuyn
nghip(1984).

59. Nguyn Vn Thi, Tc ngi v xung t tc ngi trn th gii hin nay, Tp
ch thng tin khoa hc x hi-s chuyn , H Ni, (1995).

60. Tim hiu v tn gio, NXB Qun i nhn dn, H Ni, (1998).

61. Trn Th Thanh Thanh. Nhn li vic khai ph ca ngi Vit trn t Gia nh
th k XVII-XVIII in trong K yu hi tho Nam B v Nam Trung B i hc S phm
TPHCM, (2002).

62. Nguyn Vn Trng, Vng chu th sng M Kng ti sao b ngp lt, in trong
Nam B t v ngi, NXB Tr, (2002).

63. Trn Thim, Bang giao Vit-Min th k XVII-XIX in trong K yu hi tho Nam
b v Nam Trung b trng i hc s phm Tp H Ch Minh, (2002).

150
 64. Lm Tm, Mt s tp tc ngi Chm An Giang, NXB Hi Vn ngh Chu
c, (1994).

65. Tp ch Kho c hc, Vin kho c hc. H Ni 1976, 1977, 1978, 1981, 1983,
1984, 1985, 1986.

66. Tp ch Dn tc hc, Vin dn tc hc. H Ni 1981, 1984, 1986.

67. Mai Khc ng, Cu nh, NXB Thun Ha, Hu (2000).

68. ng Nghim Vn, L lun v tn gio & tnh hnh tn gio Vit Nam, NXB
Chnh tr Quc gia, H Ni, (2001).

151
 PHN PH LC
NHN VT LCH S TNH AN GIANG 1757 - 1867

1. NGUYN HU KNH (1665-1700)

Nguyn Hu Knh cn gi l Nguyn Hu Cnh, danh tng thi cha Nguyn Phc
Chu, qu lng Gia Miu, huyn Tng Sn, tnh Thanh Ha. ng ni ting l mt tng ti,
c phong tc L Thnh Hu, chc Chng Binh.

Nm 1698, ng c c lm Kinh lc s vo Nam, lp nn dinh Trn Bin v dinh

Phin Trn.

Nm 1699, Nc Thu em qun quy nhiu nc ta, ng theo sng Tin vo Nam Vang
dp yn qun Nc Thu. Khi v n c lao Cy Sao (Ch Mi) vo nm 1700, ng b bnh
cht.

Hu ht cng tc khai hoang lp p min Nam vo giai on ny phn ln u do

cng lao ca ng, ng bo Nam b c lp n th ng nhiu ni nh: Bin Ha, Long
Xuyn, Chu c.

Tnh An Giang c mt c lao c nhn dn t tn l c lao ng Chng v mt con

rch ln gi l lng ng Chng, Nam Vang ( Campuchia) cng c n th ng.

2. NGUYN C TRINH (1716-1767)

Danh s i cha V vng Nguyn Phc Khot, tn ch l Nghi, hiu m Am,

ngi huyn Thin Lc, tnh Ngh An, sau di v x An Ha, huyn Hng Tr, tnh Tha
Thin.

ng hng c nhn, c ti vn v, lm quan n Thng th b li. ng ni ting

lim chnh, gii vic chnh tr, ngoi giao.

Nm 1753, ng vo Nam m mang b ci, khn hoang lp p, ng c cng ln trong

vic m nc, an dn.

Nm 1757, vn mnh cha Nguyn, ng cng vi tng Trng Phc Du tip qun
vng t Tm Phong Long, t cc o Chu c, Tn Chu, ng Khu (Sa c).

Nm 1767, ng bnh mt, c truy tng T l cng thn, Vnh lc i phu, Thy vn
nh.

152
 Th vn cn truyn tng nhiu, gm mt s th ch Hn v ch Nm, c sc nht l
Truyn Si Vi v n Am Thi Tp.

3. CHU THI T (1766-1826)

C sch chp l Chu Th Vnh T, con ng Chu Huy (c sch chp l Chu Vnh
Huy) v Th Ton, sinh thng 4 nm 1766

B l v Thoi Ngc Hu, Nguyn Vn Thoi, tn ty gp sc vi chng trong vic

o kinh Vnh T, ting nhn c truyn xa. Vua Minh Mnh ly tn b t cho tn con
knh Chu c - H Tin Vnh T H (tc l knh Vnh T) ni Sam gn l Vnh T
sn lng bn cnh ni l Vnh T thn .

Miu, m v chng b hin nay vn cn chn ni Sam , cnh ng Chu c -

Tnh Bin. Sau khi mt b c phong l Nhn Tnh phu nhn .

4. NGUYN VN THOI (1761-1829)

Danh thn, nh doanh in triu Nguyn, tc gi Bo h Thoi (v ng tng gi chc

Bo h Chn Lp - Campuchia). Qu huyn Duyn Phc, tnh Qung Nam (nay thuc
huyn in Bn - tnh Qung Nam), sinh ngy 26 thng 10 nm 1761, con ng Nguyn Vn
Lng v b Nguyn Th Tuyt.

ng xut thn trong mt gia nh nng dn ngho, cui thi Cha Nguyn , ng cng
gia nh di c vo sng ti lng Thi Bnh, huyn Vng Lim, tnh Vnh Long .

Nm 16 tui (1777) ng u qun cho cha Nguyn nh, lp c nhiu chin cng,
lm n Khm sai thng o bnh ty tng qun, c phong tc Hu (Thoi Ngc
Hu). Sau khi mt c vua Minh Mnh truy phong Trn V tng qun, Tr quc n
thng .

Sau khi Nguyn nh ln ngi vua, ng c c lm Thng qun bin binh bo h Cao
Min. Nm 1818, ng c xut dn binh o knh ng Xuyn ni sng ng Xuyn
(Long Xuyn) vi Rch Gi. Vua Gia Long cho t tn ni Sp l Thoi Sn, sng ng
Xuyn l Thoi H. Tip n nm 1819, ng cho o mt con knh ni lin Chu c-H
Tin. y l mt cng trnh ln do ng thit k v t thn c xut dn qun lm vic vi s
nhn cng ln gm 80.000 ngi. Thi gian cng tc ko di gn 5 nm (1819 -1824) mi
hon thnh. Phn khi trc s thnh cng v quc sch ny, vua Minh Mnh ging ch

153
khen ngi cng lao ca tp th v ring c nhn ng, ri t tn l Vnh T H. Kinh Vnh
T rng 15 tm, su 6 thc, di 98.300 thc (gn 100 km) ni lin Chu c n ca bin
Giang Thnh (H Tin). y l mt thy o tin li cho vic giao thng vn ti ng
sng, ng thi lm sch phn, ti nc ngt cho din tch ln H Tin, Rch Gi.

Nm 1836, vua Minh Mnh cho c cu nh lm quc bo, hnh kinh Vnh T c
chm vo cao nh. y l mt di vt i vi c nhn ng cng nh tp th nhn dn tham
gia vo cng trnh o kinh Vnh T.

ng mt ti Chu c ngy 6 thng 6 nm K Su 1829

Ngy nay Chu c vn cn n th Thoi Ngc Hu bn trin ni Sam (v cng l

nh thn x Vnh T) c nhn dn a phng gi l Lng ng Thoi Ngc Hu.

Nguyn Vn Thoi l mt v quan, mt nh hnh chnh, mt nh doanh in ln ca

dn tc ta.

5. DON UN ( -1849)

Qu huyn Th Tr, tnh Nam nh. Nm 1828, ng c nhn, lm quan n Hu th

lang b Hnh. Nm 1841, lm tham tri, quyn Tng c Thanh Ha.

Nm 1843, c chuyn vo Nam nhm chc Tun ph An Giang. Ti y, ng tn

ty phc v nhn dn, c cng m mang, khai thc vng ng bng sng Cu Long. Nm
1845, ng cng vi V Vn Gii, Nguyn Tri Phng, Tn Tht Ngh, em qun nh ui
qun Xim. ng cng Nguyn Tri Phng chim thnh Ba Nam, thng ti Nam Vang nh
bi qun Xim, buc ngi Xim phi xin ha.

Vi chin cng , ng c thng lm tng c An H (An Giang, H Tin). Trong

thi gian ti chc, ng ni ting thanh lim cn mn c triu nh khen l An Ty Mu
Lc Tng, phong tc Tuy Tnh T.

Thng 10 nm K Du 1849, ng mt ti chc, c truy tng Hip bin i hc s v

khc tn vo bia V cng ti kinh .

ng ti kim vn v, th ca ca ng giu thi tnh, nhiu cm xc.

6. ON MINH HUYN (1807 - 1856)

154
 Tu s, ngi c nhn dn vng An Giang ng thi gi l c Pht thy Ty An,
o hiu l Gic Linh, qu Tng Sn, Ci Tu thng, Tng An Thnh thng, tnh Sa
c (nay thuc tnh ng Thp).

Nm 1819, vo ma thu, bnh thi kh nhiu hi dn, ng tr bnh cho dn, b chnh
quyn Si Gn nghi ng bt gi buc ng ti hot ng chnh tr, nhng khng bng c,
phi tr t do cho ng.

Khong nm 1849-1856, ng n cc thnh ph pha Ty Tht sn v Lanh Linh,

dng cha, lp tri rung v lun lun vn du khp vng Vnh Long - An Giang. Tri rung
Thi Sn, ng t danh hiu l Bu Hng Cc. ng mt vo ngy 12 thng 08 nm
1856 ti cha Ty An (ni Sam, Chu c). M ng hin cn ti cha Ty An. Tuy l mt
tu s, nhng on Minh Huyn cn l mt nh yu nc, nh dinh in ln c cng khai
hoang min t Hu Giang, sng lp o Bu Sn K Hng.

7. TRN VN THNH ( - 1873)

Nh yu nc, lnh t cuc khi ngha By Tha, thng gi l Quan Thnh, hoc C
Qun. Qu x Bnh Thnh ng, tng An Lng, qun Chu Ph H, tnh An Giang (nay
thuc huyn Chu Ph, tnh An Giang).

ng l t on Minh Huyn thuc phi Bu Sn K Hng. T nm 1840, ng

nhp ng An Giang c tuyn lm sut i. Nm nm sau (1845), ng lm Chnh qun
c, ng qun Chu c.

Nm 1867, sau khi gic Php chim thnh Chu c, tnh An giang, ng lp cn c
vng Lnh Linh - By Tha (xa thuc ph Ty Bin, huyn Ty Xuyn, nay thuc huyn
Chu Ph, tnh An Giang) chng Php. i bn hot ng ca ngha qun khp Long
Xuyn, Chu c, bn doanh t ti trung tm rng By Tha vi hiu danh Hng Trung
Doanh.

Cuc khi ngha By Tha do ng lnh o vang di khp min Ty, tng lm cho
gic Php khip s. u nm 1873, gic Php cho ngi mang th n, khuyn ng quy
thun s c trng i. ng cng quyt bt hp tc vi gic.

Sau , gic Php t pha Long Xuyn, Chu c chia qun tin cng vo cn c By
Tha. Con trai l Trn Vn Chi b gic bt v sau tun tit vo nh ngc Chu c. Bn

155
doanh Hng Trung b tn ph, tht bi nng, ng rt lui v mt ngy 21 thng 02 m lch
nm 1873.

8. NG LI (1830-1890)

Ngi sng lp o n Hiu Ngha min ni Tht Sn, tnh An Giang. ng ly o

Pht lm gc, em c Tn Ngha lm phng chm dy tn , ng t chc mt on th
khng php, c ting vang vng Long Chu H (Long Xuyn, Chu c, H Tin).V sau
liu tnh th khng n nh c, b gic php theo di khng b, ng ln trnh ni ni
su vng Tht Sn lp lng, khai khn t hoang nhm gip dn ngho...

Khong nm 1888, sau khi vua Hm Nghi b Trng Quang Ngc v Nguyn nh
Tnh bi phn bt np gic Php, c mt vi cn thn chy vo Nam. C ngi nghe ting
tu s Ng Li giu lng yu nc, n ni Tng An Giang tm gp ng lin h vic
chng Php.

Nm 1890, ng mt ti ni Di (thuc huyn Tri Tn) th 60 tui.

156
 A DANH AN GIANG

1. AN GIANG

a danh An Giang bt u c t nm Nhm Thn 1832, sau khi Minh Mng i Ng

Trn l Phin An, Bin Ha, nh Tng, H Tin, Vnh Thanh thnh Lc Tnh l
Phin An , Bin Ha , nh Tng, H Tin, An Giang. Tnh An Giang khi c thnh
lp t Trn Vnh Thanh v Trn Vnh Thanh c chia lm 2 tnh l An Giang v Vnh
Long. Tnh An Giang thnh lp c 2 ph (Tuy Bin, Tn Thnh) v 4 huyn (Ty Xuyn,
Phong Ph , ng Xuyn, Vnh An).

Theo Nguyn nh u, t nm 1832-1868, tnh An Giang rng khong 15.000 km2.

T nm 1968-1955 khng cn a danh An Giang. Hin nay tnh An Giang rng khong
3424,3km2 . Trc tnh An Giang ( Long Xuyn c) rng khong 1903km2.

2. C MAU

Tn mt con rch huyn Ch Mi. C Mau ting Khmer l K ngha l nc en.

Vng ny trc y l hoang vng, cy trm mc nh rng, nc ca con rch chy mu
en nh U Minh, C Mau.

3. CI DU

Tn mt th trn v 1 ch thuc huyn Chu Ph. Ting Khmer gi l Srok cho tal, cho
tal l cy du, g du.

4. CI XOI

Tn mt con rch v mt ci ch huyn Ch Mi. Ting Khmer gi l Kin swai

ngha l chm cy xoi.

5. CHU C

Chu c l mt trong 3 o c cha Nguyn thnh lp nm 1757 nhm tng cng

tuyn phng th bin gii. i Gia Long m dn n cn gi l Chu c Tn Cng,
Chu c ting khmer gi l mt cruk hay cn gi l met chrouk. Mt, met ngha l
ming mm; cruk, chrouk ngha l heo, Chu c ting Khmer ngha l ming heo.

6. CHC C AO

157
 Tn mt con rch ra sng Hu cch thnh ph Long Xuyn 9 km v hng bc, cn
l tn ca ch Chc C ao thuc x Ha Bnh Thnh (huyn Chu Thnh). C gi thuyt
cho rng Chc C ao c c tri ra t ting Khmer Chp kdam. Chp l bt, kdam l
cua, Chp kdam ngha l bt cua , gi thit ny cho rng xa vng ny c nhiu cua bin
v bt cua l ngh ph bin ca ngi dn trong vng. Cng c gi thit cho rng Chc C
ao l do ting Prek Pedao , prek l sng , rch ; Pedao l dy my , prek pedao l rch c
dy my rng mc . y l mt a danh nhiu ngi bit v thi Ng nh Dim, tng
ca Ha bo l L Quang Vinh (Ba Ct) b bt ti y .

7. CH MI

Tn mt huyn c lao ca tnh An Giang. T tn mt ngi ch lu ngy tr thnh tn

mt huyn. y ch l ngi ch mi ct lng Long in, nay l th trn ch Mi, ch ct
trong giai on lch s 1757-1867 l ch Ph Bi nh (nay khng cn na). Theo ngi
xa k li th ni y c nh ca ng Ph bi tn nh. Ph bi l mt chc danh sau chnh
bi ca Ban qun tr nh .

8. CH TH

Trc gi l th Chin sai, lu ngy c tri thnh ch Kin Sai. Ch v hng Ty

sng Tr Thn v b hng ty ca sng Tin theo hng Ty Nam thng vi sng L
Cng (sng ng Chng), cch hng Ty o ng Khu 80 dm. Ngy trc, ni y c
lp n th c nhiu lnh trn gi chng qun Min v qun Xim cn gi l Th chin sai
(Th tc l n canh gi, mt loi ng canh gc trn ng sng). Ti y vo u xun
Gip ng (1834), qun ta nh mt trn thy chin rt ln tiu dit qun Xim do cc
tng Trng Minh Gin v Nguyn Xun ch huy. y lp ch Chin sai, thi Nguyn
nh, Th Chin sai cng vi o Tn Chu (c Lao Ging) u c di n Tn Chu
(thuc tnh Chu c). T , vng ch Mi c gi l Cu th chin sai. Thi Minh
Mng (1840), vng ch Th ny c i thnh bo An Lc (bo l n nh). Ch Th hin
nay c xy ct khang trang u rch Tr Tn thuc x Long in A, huyn Ch Mi.

9. C HU

Cn gi l C H, C H. L tn ca mt vng t thuc lng Tn Thnh thuc An

Giang ngy trc. Ni y vo nm 1834 c mt trn thy chin ln gia qun lnh nh
Nguyn vi binh Xim. C Hu thuc c lao ng Chng ngy nay - Rch Tr Thn (Long

158
in A - Ch Th) cn c tn l rch C Hu (C H, C H). Trc y trc u rch c
n canh phng ng sng gi Th chin sai v ch Chin Sai (nay l ch Th).

10. C LAO CI VNG

Cn gi l c lao Long Sn. Gia nh thng ch vit v c lao ny nh sau: thy

lu Tin Giang, di hn 47 dm, li lng cnh kha, hnh ging u rng, cch th o
Tn Chu 5 dm, cch pha Ty trn 174 dm, k hng ng l c lao Tn D (d l
lng), li hng ng l c lao Ba. Ni y rng tre xanh rm, sng su nc chy, b
pha ty l th s Tn Chu, b pha ng l th s Chin sai, b pha bc l th s Hng
Ng, a th hng quan ngn chn ch him yu, ng l ni ng cu lp n th, ngn
gi nc lng ging Cao Min.

11. C LAO GING

C Lao Ging bao gm cc x Tn M, M Hip, Bnh Phc Xun ca huyn Ch

Mi ngy nay. Ban u c lao ny c 4 lng : Tn c, Bnh Phc, M Chnh, M Hng,
sau nhp hai lng M Chnh v M Hng thnh M Hip. C lao Ging cn gi l Dinh
Chu hay Doanh Chu (Ging do Doanh hay Dinh ni tri ra, ni c lao p nh ci tin
hay l ni an c lp nghip). Ting khmer gi l Koh rsei prei . Rsei prei c ngha l tre
rng. C lao Ging cn c tn khc l C lao u nc, cn c vit l C lao Din. C
lao Ging xa l t ca Tn Chu o, vng ny trc kia dn c ng c, c nhiu rng
tre xanh mt giao nhau, nhn dn sng bng ngh chi li nh bt tm c. C lao
Ging cng ni ting t xa v ngh trng du nui tm v sn xut t la.

12. C LAO NG H

Cn gi l c lao M Ha Hng, thuc x M Ha Hng, thnh ph Long Xuyn, qu

hng ch tch Tn c Thng. S c gi l trn Ba Chu, theo ngha c lao che ch cho
vng rch , ngn cn gi, thuc lng Bnh Phc trc kia. V tn c lao ng H, c nhiu
huyn thoi khc nhau. C nhiu s tch k rng vng ny trc kia hoang vu, cy ci rm
rp c nhiu th d, h bo thng xuyn v quy ph dn lng. Sau c ng ng gi dit
c ri mt du. Nhn dn ghi nh cng n vi lp miu th gi l th ng H, tn m
ngi dn trong vng t cho lo ng dn dng cm y. Cn c nhng s tch khc v c
lao ng H.

159
 C lao ng H di hn 9 km gm c hai cn vi din tch hn 15 km2 : cn nh l M
Thnh, cn ln c 5 p l M Thun, M Hip, M Khnh, M Long, M An. Ngy nay, c
lao ng H c n th ch tch Tn c Thng v nhiu vn cy n tri, l mt trong
nhng im du lch ca tnh An Giang.

13. LNG LINH

Trc y l vng t trng tht (lng) cn gi l n a, y cng l vng t him

tr vi nhiu cy rng rm rp, c nhiu rn c v cha c khai ph. c nc, ngi
dn phi o a, t khai ph dn lp nn cc tri rung. V sau, ng Qun C Trn Vn
Thnh s dng a th him tr ca ca Lng Linh khi ngha chng Php, gy c
ting vang qua cuc khi ngha Lng Linh - By Tha. Lng Linh pha bc ni Sam, pha
ng nm k cn sng Hu, pha ty da vo Tht Sn. Ngy nay t Lng Linh xa thuc
phm vi huyn Chu Ph (Thnh M Ty), Chu Thnh, Tri Tn.

14. LONG SN

Xa l tn ca 1 thn rt rng chy di t trn Tn Chu ti gip ranh x Ph Lm.

y l mt thn c tnh lch s ca qun Tn Chu v ni y t huyn l ng Xuyn v
bo Tn Chu (du vt l cha Ging thnh hin nay). Do , nng dn a phng cn gi
l thn Long Sn l Xm huyn . Vm rch Ci Vng l Vm huyn. Thn nay c mt
bi ct ln gi l bi ct Long Sn , tc gi l c lao Ci Vng ( di tch ngy nay l x Long
Thun, Ph Thun). Long Sn cn c gi l Xm vn tru v l ni tp trung trng
nhiu tru, ngoi ra cn c nhiu vn nhn, tre mnh tng.

15. LONG XUYN

Long Xuyn l tnh l ca tnh An Giang. Cui th k 18, vng t ny c dn tha

tht, thuc a bn huyn Vnh nh, Trn Vnh Thanh. Nm 1932, vng t ny thuc
huyn Ty Xuyn, ph Tuy Bin; theo ngha l vng t b pha ty sng Hu. Trc khi
thc dn Php n th vng t ny c gi l ng Xuyn nh: Th ng Xuyn, sng
ng Xuyn, ng Xuyn cng o. Cn Long Xuyn li l tn mt o (o Long Xuyn)
vng t C Mau thi cha V Vng Nguyn Phc Khot. Lc C Mau thuc lnh
th H Tin do Mc Thin T lm tng binh cai qun (nay thuc Kin Giang).

ng Xuyn l tn mt huyn pha ng sng Hu, c th l Vng Tn Chu, chy

t bin gii Vit Nam - Campuchia n Lp V. Huyn l ng Long Sn, vng cha
160
Ging Thnh, cch th trn Tn Chu 2 km. Theo s quy hoch lc by gi, huyn ng
Xuyn cai qun lun b pha Ty mt vng t nh, ngay vm rch Long Xuyn ngy nay,
xem nh ca khu ca huyn gi l ng Xuyn cng o tc ch Long Xuyn ngy nay.

Nm 1867, su khi chim nt ba tnh min ty, thc dn Php vn gi Long Xuyn l
ng Xuyn cng o theo tn gi di thi T c. n nm 1868, Php chia An Giang
thnh 5 ht tham bin l Long Xuyn, Chu c, Sa c, Cn Th v Sc Trng. a danh
Long Xuyn chnh thc ra i t nm 1868.

16. MC CN DNG

Knh Mc Cn Dng thuc huyn Chu Thnh, cn c tn l Mc Cn ng. Mc

Cn Dng ch Hn l Hin Cn l nhnh sng, khc rch nh, xt theo a th th Mc
Cn Dng l mt con rch ra sng Hu, sau thnh nn mt ci ch thuc x Bnh Ha
huyn Chu Thnh.

17. NNG G

Nng G l a danh thuc x Bnh M , huyn Chu Ph cch thnh Ph Long Xuyn
khong 30 km v hng Bc. Trc tn ca 1 c lao gi l Nng G Chu (Trng Vnh
K). C lao Nng G v pha trc vm di Vm Nao. C lao quanh co v ch bng
phng hng Nam nn ghe xung phn nhiu theo hng Nam m i cn gi l xp Nng
g. Nguyn Hu Hip (a danh ch An Giang, 1955) c gii thch Nng g cn gi l Ho
C v trc kia ti y c mt a danh l Ha C . Nm 1975 vn cn p mang tn
p Ha C cn Bnh Thy, pha di Nng G. Ha C ngha l con rch () c
hnh thnh do hin tng ha c. C l loi rng u nh khng sng, ch loi su d
Vm Nao khi y. ni vng ny trc l t lin, sau b xm thc mnh bi mi nc sng
Tin nn bin thnh rch.

18. NI SAM

Ni Sam cch th x Chu c 5km, cao 237m, c chu vi 5km. Gi thuyt cho rng
gi ni Sam v hnh th ca ni ging nh con Sam u quay v pha Tnh Bin. C ti liu
ni rng ni Sam xa kia gi l hn Sam do ni y tp trung nhiu loi sam bin, v ni
y trc y l mt c lao nm trong Vnh Thi Lan. Ni Sam cn c gi l Hc Lnh
(Hc : con sam, Lnh : ni ). Ni Sam c nhiu cy phng v v hunh mai mc t cc hc
ni. Vo ma tr bng, cnh ni ton mt mu thm rt ti p v rc r. C gi thuyt
161
cho rng Ni Sam l mt trong 7 ni tiu biu ca rng ni Tht Sn. Ni Sam c nhiu di
tch ni ting nh Ty An C T, Miu B Cha X, Lng Thoi Ngc Hu nn l mt
im tham quan du lch v hng nm thu ht hng triu ngi.

19. C EO

c Eo l tn ca mt vng g t ni ln trn mt cnh ng pha Nam ni Ba Th.

Nm 1944, t cc thng tin trong cc ti liu v th lch c, ng Luois Malleret, mt nh
kho c hc Trng Vin ng Bc C (Php) n vng c Eo (nay thuc x Vng
Th, huyn Thoi Sn) khai qut du tch ca mt hi cng b sp trong lng t v
pht hin ra du vt cc di ch kho c vn ha c eo. y l du tch ca mt nn vn
minh ln v rc r mt thi hin din t th k th I n VII sau cng nguyn v
ang c pht hin nhiu ni, trong c tnh An Giang c xem l a bn trng im
tp trung nhiu nht cc loi hnh di tch, di vt. G c Eo thuc Ba Th (huyn Thoi Sn)
l ni u tin tm thy nhng di ch quan trng ca nn vn minh c xa y. c Eo tr
thnh tn gi chung cho mi di ch cng loi c pht hin cc a phng khc.

20. PH TH

Tn mt a danh C lao Ging thuc p Bnh Qui, x Bnh Phc Xun c

dng t tn cho mt bn gi l bn Ph Th. Ph Th l ngi nh ln (ph ng)
dnh th cng, lm l gi cho mt king h (cnh h). y ni v h Nguyn ca ng
Nguyn Vn Ni t Bnh nh vo khai khn lp nghip y. Thot tin khn t M
Lung (b sng Tin i din Ph Th) ri mo him qua c lao Ging ct cha, nh cp,
ph rng, hc v ngh .

21. SC CHT

Tn mt con rch v ci ch huyn Ch Mi, ting khmer l Srok chk ngha l xm

chui, c tri ra l Sc Cht.

22. TM PHONG LONG

Phin m ting khmer l Kompong Lung dch ra l Tm Ln, Tn Long,... S c

vit ch no c vua Min ng u c lp choxo cho vua tm. Kompong l vng cho vua
tm. Oudong (Kampuchia), Si Gn, Vnh Long, Luong Prabang (Lo), min Trung (Vit
Nam) u c cc Kompong Lung. Nm 1757, Vua Min l Nc Tn dng t Tam Phong

162
Long cho cha Nguyn . t Tm Phong Long xa rt rng, trn vng t Vnh Long, Sa
c ln tn Chu c. Tnh An giang nay thuc t Tm Phong Long xa .

24. TN CHU

Tn Chu l mt trong 3 o c Cha Nguyn Phc Khot thnh lp nm 1757 cng

vi o Chu c Hu Giang (n qun ng Mok Chrutk tc Chu c) v o ng
Khu (n qun ng Sa c, tc Sa c). Cc tng ca Cha Nguyn l Nguyn C
Trinh v Trng Phc Du t o Tn Chu Tin Giang, n qun ng Koh Teng,
tc Bi Dinh, ngy nay gi l C Lao Ging .

25. THT SN

L 7 ni c coi l tiu biu cho dy ni Tht Sn trong s 37 ni c bit n An

Giang thuc 2 huyn Tri Tn, Tnh Bin. Trong i Nam Nht Thng Ch (1865) t Tht
Sn ln u tin c ghi vo sch v ch l cc ni : Tng Sn, T Sn, Cm Sn,
c Nhm, Nam Vi, T Bit, Nhn Ha. Hin nay c nhiu cch gii thch khc nhau v 7
ni tng trng cho Tht Sn. H Biu Chnh (Tht Sn huyn b), Nguyn Vn Hu (Tht
Sn mu nhim) cho rng l cc ni : T, Cm Tr S , Kt, Di, Tng, B i Om. C
gi thuyt nh Trn Thanh Phng (nhng trang s v An Giang, 1984) cho rng l cc
ni : Cm (Thin Cm Sn), di nm ging (Ng H Sn), T (Phng Hong Sn), Gii
(Ngoa Long Sn), Tng (Lin Hoa Sn), Nc (Thy i Sn), Kt (Anh V Sn). Cng
c gi thuyt cho rng 7 ni l cc ni : Cm , Di , T , Ph Cng , Nam Qui , Sam , khi
ni Tr S ( gm ni Giai, Kt, Tr S...)

25. THOI SN

Cn gi l ni Sp trc thuc huyn Vnh nh, sch i Nam nht thng ch ghi ni
cao 20 trng, chu vi 11 dm, c sui thm (Hng Truyn), hng ty chy ra sng. Di
chn ni hng ty nam c hn Ni Cu (Bu Sn) cao 7 trng, chu vi 1 dm, ng sng
noi theo Ba rch, c bn ly c lc mc dy phi ch c ma nc ln dng ln cao thuyn
ghe mi i c. i Gia Long th 16 (1871), vua sai Trn Th Vnh Thanh l Thoi Ngc
Hu m rng v vt su thm, sau vua ghi cng gi Ni Sp l Thoi Sn, sng Ba Rch
l Thoi H (1818)

26. TRI TN

163
 Tri Tn ting khme l Sva tanh, c ngha l kh nu ko; Sva l kh, tenh l nu ko,
c tri li l swaytn hay X Tn Tri Tn ch l cch ghi m bng ch Nm ca ch
Swaytn.

Theo li k rng th vng ny rt l hoang vu, cy ci rm rp, rng c nhiu ging kh

nh con nhng rt dn, dm ra n khch v nu ko khng cho i hoc xin n nn t tn
cho vng ny l kh nu ko

Ch Tri Tn xa cn gi l ch X Tn, Tri Tn cn c cha X Tn (cha Xwayton)

c B Vn Ha cng nhn l di tch kin trc ngh thut cp quc gia.

27. VM NAO

L tn con sng ni lin sng Tin v sng Hu, hin nay l ranh gii huyn ch Mi
v Ph Tn. Vm Nao cn c gi l Vm Lao, Vm Giao, do ting khme gi l Pm
Prk nav. Pm m ra l Vm ni con sng nh giao nhau vi sng ln, Prk l sng sui
nh, Nav l ni giao hp li gi l Vm Nao, c ngi cn cho rng sng ny trc y c
nhiu c su, c mp v sng to nn nao s. Tc ng ca dao c cu:

Thuyn xui Chu c, th xung Vm Nao

Thng ti Ba Sao, coi chng con c y

28. VM NG CHNG

Vm ng Chng cn gi l L Cng Giang, sng ng Chng, lng ng Chng

(lng l mt trong nhng danh t ch lng sng). ng Chng tc Chng C L Thnh
Hu Nguyn Hu Cnh. Tn ng Chng c t tn cho mt con sng c lao l do nhn
dn ghi nh cng lao ca v cng thn c cng dp gic m rng din tch khai ph. Nm
1700 Nguyn Hu Cnh em qun kinh lc Chn Lp tin thng n thnh La Bch (Nam
Vang), nh tan qun ca Nc ng Thu. Khi v ng xui dng Hu Giang v ng qun ti
c lao Cy Sao (sau ny c i thnh c lao ng Chng). ng lm bnh ti y v mt
ti Rch Gm (M Tho) ngy 16-5-1700. Sng ng Chng chy quanh co qua mt s a
danh c t lu nh: Ci H, Sc Cht, Xo Mn, Tr S, Chng ng, Ch V, C Mau,
Ci Xoi...

(Ti liu sutm)

164