RESUMO
277
Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285 Nutrio funcional no paciente com dor crnica
278
Brioschi, Brioschi, Yeng e col. Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285
L-dopa, dopamina, norepinefrina e finalmente epine- dos biliares primrios em secundrios, irritantes da mu-
frina. O aumento nesta via promove resistncia fadiga, cosa intestinal; destruio da mucosa intestinal gerando
depresso e dor. J o D-ismero sinttico aumenta hiperpermeabilidade; produo de substncias algogni-
a funo analgsica da encefalina pela inibio de sua cas e pr-inflamatrias capazes de atingir a circulao
degradao pela enzima carboxipeptidase A (encefali- sistmica e ativar o sistema imunolgico, seguido de
nase). Animais que respondem mal analgesia por acu- reaes alrgicas e autoimunes de diferentes graus de
puntura podem se tornar bons respondedores mediante intensidade segundo gentipo do paciente.
tratamento com D-fenilalanina21. Na presena destas alteraes da microbiota deve-se
No deve ser esquecido que faz parte na investigao equilibrar o ambiente intestinal pela remoo de patge-
hormonal nos pacientes com dor musculoesqueltica, nos, alrgenos alimentares e xenobiticos; reinoculao
a pesquisa de diagnsticos diferenciais e enfermidades de enzimas digestivas; recolocao de pr e pr-biticos
associadas como, diabetes melito, hiperparatireoidismo, (simbiticos) e reparo da mucosa intestinal com nu-
insuficincia adrenal, disfuno tireoidiana, alm dos trientes essenciais e dieta hipoalergnica.
hormnios sexuais. O consumo de alimentos os quais o indivduo hiper-
sensvel (alergia ou intolerncia alimentar) pode desen-
DIGESTO, ABSORO E INTEGRIDADE DA cadear enxaquecas e outras dores crnicas de cabea,
BARREIRA INTESTINAL como bem documentado na literatura23,24; mas tambm,
dores musculoesquelticas e artrites25-27. Evitar o consu-
O desequilbrio microbiolgico (disbiose gastrointesti- mo desses alimentos pode resultar na melhora e comple-
nal) frequente na clnica diria do paciente em trata- ta remisso da sndrome dolorosa a um baixo custo e alta
mento de dor musculoesqueltica, porm no apenas eficincia. Muitos pacientes podem apresentar enteropa-
devido ao uso constante de analgsicos. O problema da tia ao glten (doena celaca) e manifestar dor artrtica e
digesto no comea no estmago, nem na boca, mas sinovite crnica; a dor e inflamao podem regredir com
sim, num meio socioeconmico que priva as pessoas de uma dieta sem glten28.
preparar refeies saudveis e consumir esses alimen- Um desequilbrio de toda microbiota intestinal ou uma
tos relaxadamente, com predomnio da atividade paras- resposta individual h um nico tipo de bactria end-
simptica. A m dentio, xerostomia, hipocloridria, gena pode levar a uma inflamao sistmica, artrite,
colestase, colecistectomia, insuficincia pancretica, vasculite e dor musculoesqueltica. A erradicao desta
atrofia da mucosa e alterao da motilidade intestinal, infeco oculta ou da colonizao da mucosa intestinal,
hipercrescimento bacteriano intestinal so contribuintes geralmente resulta em marcante reduo da inflamao
importantes e comuns para m digesto e absoro. Frente sistmica e suas complicaes clnicas, como exemplo
a estes fatores sempre se deve considerar uma aborda- no caso das artrites psoriticas29.
gem nutricional e odontolgica, pois contribuem para Deve-se ressaltar que a disbiose tambm pode ocorrer
dor e disfunes musculoesquelticas em consequncia em diferentes locais alm do trato gastrointestinal, como
a m nutrio de macro e micronutrientes. Indivduos nasofaringe, seios da face, pulmo, pele e trato geni-
privados de luz solar por longos perodos do dia devem turinrio.
contar com dieta rica em vitamina D, geralmente nestes
casos difcil atingir um nvel de preveno de sua defi- DESTOXIFICAO E BIOTRANSFORMAO
cincia; qualquer dificuldade na digesto, emulsificao HEPTICA
desta gordura solvel pode levar a hipovitaminose D e
resultar em consequncias musculoesquelticas como, medida que nosso ambiente tem se tornado mais po-
osteomalcia e dores constantes muitas vezes esquecidas ludo e os pesquisadores tm compreendido melhor os
na prtica clinica22. efeitos adversos dos xenobiticos (metais e qumicos
A associao entre doenas inflamatrias e disbiose in- txicos) os profissionais de sade tero que cuidar da
testinal uma situao comum e desfavorvel sade do capacidade de destoxificao e sobrecarga destas substn-
ser humano. Havendo disbiose, gera-se um desequilbrio cias nocivas ao organismo, como parte na preveno e
no organismo pelos seguintes mecanismos viciosos: tratamento das doenas. Atualmente muitos estudos tm
destruio de nutrientes; inativao de enzimas diges- se preocupado na participao de xenobiticos em doen-
tivas; desconjugao de sais biliares comprometendo a as como Parkinson30,31, diabete mellitus32-35, distrbios
digesto e absoro de gorduras; desidroxilao de ci- de hiperatividade e dficit de ateno36-38.
279
Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285 Nutrio funcional no paciente com dor crnica
280
Brioschi, Brioschi, Yeng e col. Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285
ciona excesso de precursores inflamatrios como os aracni- presso, isolamento social e estado nutricional. Fatores
donatos e deficincia de fitonutrientes anti-inflamatrios estressantes e depressivos na vida promovem o desen-
como vitamina D, zinco, selnio e inmeros fitoqumicos volvimento, persistncia e exacerbao dos distrbios
que reduzem nutricionalmente vias inflamatrias43-46. dolorosos e inflamatrios por mecanismos nutricionais,
Os trs melhores exemplos de correo nutricional deste hormonais, imunolgicos, oxidativos e microbiolgicos.
problema so aqueles relacionados com a deficincia de Eventos estressantes e a consequente cascata neurohor-
vitamina D, desequilbrios de cidos graxos e hipercon- monal resultam em acelerada utilizao metablica de
sumo de acares simples e gorduras saturadas. nutrientes e aumento de sua excreo urinria (p.ex.
A deficincia de vitamina D um srio problema de sade triptofano e zinco, magnsio, retinol, respectivamente),
pblica que afeta todas as regies do planeta. Os efeitos que se somam aumentando os desequilbrios e deplees
adversos incluem inflamao sistmica47 e dor muscu- nutricionais, particularmente na resposta ao estresse
loesqueltica crnica48, ambos podem ser resolvidos agudo ou prolongado54-56.
rapidamente pela correo da deficincia nutricional. A depleo de triptofano (consequentemente serotonina
O excesso no consumo de cido aracdnico e deficin- e melatonina) diminui o limiar da dor pela falta de se-
cia dos cidos alfa-linolnico (ALA), gama-linolnico rotonina antinociceptiva e aumenta a inflamao devido
(GLA), eicosapentaenico (EPA), docosahexaenico deficincia na produo endgena de cortisol antiin-
(DHA) e olico sutilmente aumentam a tendncia nutri- flamatrio e liberao adrenal tambm serotonina-de-
genmica em favor da inflamao sistmica. A correo pendente11. Estresse grave, inflamao e frmacos imu-
desse desequilbrio tem sido consistentemente provada nossupressores utilizados para inibir leses teciduais
como de valor significativo no controle das doenas in- (p.ex: ciclosporina) aumentam a excreo urinria de
flamatrias crnicas49,50. magnsio57. Esta eventual depleo de magnsio mani-
O aumento da inflamao sistmica e do estresse oxi- festa-se com hiperalgesia, depresso e outros distrbios
dativo correlacionado diretamente carga glicmica51. psiquitricos e do sistema nervoso central58,59. Alm
O consumo de cidos graxos saturados, como em sor- disso, dados clnicos experimentais tem mostrado que
vetes52 e fast-foods desencadeiam ativao do NF-kB a deficincia de magnsio acarreta um estado de infla-
pelo aumento na produo de mediadores inflamatrios 53. mao sistmica associado ao estresse oxidativo e au-
A trade deficincia de vitamina D, desequilbrio de ci- mento dos nveis de neurotransmissores nociceptivos e
dos graxos e hiperconsumo de acares e gorduras satu- pr-inflamatrios de substncia P60.
radas so tpicos do padro da dieta americana e as con- O estresse aumenta a secreo de prolactina, um
sequncias clnicas dessas escolhas alimentares uma hormnio que tem importante ao patognica na inflama-
evidente epidemia de doenas inflamatrias e metabli- o crnica e autoimunidade61,62.
cas, porm pouco lembrada no paciente com dor crnica Estudos verificaram que a ansiedade e o estresse psi-
musculoesqueltica. colgico esto relacionados reduo parcial de mag-
nsio. O reequilbrio corporal aps o estresse realizado
EQUILBRIO PSICOLGICO E EMOCIONAL atravs da ativao do eixo hipotalmico-hipofisrio-
INTERAO CORPO E MENTE adrenal (HHA), que libera a secreo de catecolaminas
e cortisol.
Estudos tm demonstrado que a depresso pode estimu- A sndrome fibromilgica uma mirade de reaes fi-
lar a produo de citocinas pr-inflamatrias, que con- siopatolgicas que se estendem do hipotlamo s mi-
tribuem para o desenvolvimento de doenas crnicas no tocndrias, provocando alteraes termorregulatrias
transmissveis, e, consequentemente, para o envelheci- como intolerncia ao frio, desordens do apetite, distr-
mento. Bem como, a disfuno dos sistemas neuroend- bio do sono74. Adicionalmente, a reduo no aporte de
crino e imune pode estar associada ao desenvolvimento glicose para o interior da clula, com reduo na forma-
de alergias e doenas autoimunes, obesidade, depresso o de ATP, favorece o surgimento de sintomas de fadiga
e aterosclerose. O estresse psicoemocional crnico re- e baixa concentrao.
duz a imunidade da mucosa intestinal favorecendo sua Diversos estudos clnicos e experimentais tm apontado
permeabilidade, disbiose e reaes autoimunes infla- que o estresse psicoemocional crnico reduz a imunidade
matrias e alrgicas anteriormente comentadas54-56. da mucosa intestinal, aumentando sua permeabilidade e
Diversos estudos tm apontado para uma interconexo consequentemente levando a uma hipercolonizao bac-
entre dor, inflamao, estresse psicoemocional, de- teriana. Estes microorganismos estimulam resposta imu-
281
Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285 Nutrio funcional no paciente com dor crnica
282
Brioschi, Brioschi, Yeng e col. Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285
283
Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285 Nutrio funcional no paciente com dor crnica
284
Brioschi, Brioschi, Yeng e col. Rev Dor, 2009; 10: 3: 276-285
59. Hashizume N, Mori M. An analysis of hypermagnesemia aeruginosa expresses a lethal virulence determinant, the
and hypomagnesemia. Jpn J Med, 1990;29:368-372. PA-I lectin/adhesin, in the intestinal tract of a stressed
60. Weglicki W, Quamme G, Tucker K, et al. Potas- host: the role of epithelia cell contact and molecules
sium, magnesium, and electrolyte imbalance and com- of the Quorum Sensing Signaling System. Ann Surg,
plications in disease management. Clin Exp Hypertens, 2003;238:754-764.
2005;27:95-112. 68. Rashid T, Ebringer A. Ankylosing spondylitis is
61. Imrich R. The role of neuroendocrine system in linked to Klebsiella--the evidence. Clin Rheumatol,
the pathogenesis of rheumatic diseases. Endocr Regul, 2007;26:858-864.
2002;36:95-106. 69. Ebringer A, Rashid T. Rheumatoid arthritis is an au-
62. Orbach H, Shoenfeld Y. Hyperprolactinemia and au- toimmune disease triggered by Proteus urinary tract in-
toimmune diseases. Autoimmun Rev, 2007;6:537-542. fection. Clin Dev Immunol, 2006;13:41-48.
63. Panush RS, Wallace DJ, Dorff RE, et al. Retraction 70. Ebringer A, Rashid T, Wilson C. Rheumatoid arthri-
of the suggestion to use the term Reiters syndrome tis: proposal for the use of anti-microbial therapy in early
sixty-five years later: the legacy of Reiter, a war crimi- cases. Scand J Rheumatol, 2003;32:2-11.
nal, should not be eponymic honor but rather condemna- 71. James WH. Further evidence that low androgen val-
tion. Arthritis Rheum, 2007;56:693-694. ues are a cause of rheumatoid arthritis: the response of
64. Tlaskalov-Hogenov H, Stepnkov R, Hudcovic rheumatoid arthritis to seriously stressful life events.
T, et al. Commensal bacteria (normal microflora), mu- Ann Rheum Dis, 1997;56:566.
cosal immunity and chronic inflammatory and autoim- 72. Karagiannis A, Harsoulis F. Gonadal dysfunction in
mune diseases. Immunol Lett, 2004;93:97-108. systemic diseases. Eur J Endocrinol, 2005;152:501-513.
65. Samarkos M, Vaiopoulos G. The role of infections 73. Verzini L, Romani F, Talia B. Thermographic varia-
in the pathogenesis of autoimmune diseases. Curr Drug tions in the breast during the menstrual cycle. Acta Ther-
Targets Inflamm Allergy, 2005;4:99-103. mographica, 1977;2:143-149.
66. Alverdy J, Holbrook C, Rocha F, et al. Gut-derived 74. Brioschi ML. ndice termogrfico para sindrome fibro-
sepsis occurs when the right pathogen with the right vir- mialgica [tese ps-doutorado]. Sao Paulo:Universidade
ulence genes meets the right host: evidence for in vivo de Sao Paulo; 2008.
virulence expression in Pseudomonas aeruginosa. Ann
Surg, 2000;232:480-489. Apresentado em 13 de julho de 2009.
67. Wu L, Holbrook C, Zaborina O, at al. Pseudomonas Aceito para publicao em 01 de setembro de 2009.
285