Scribd Logo
Fazer o upload

Bem-vindo(a) ao Scribd!

  • Anadoluda Turk Yazı Dilinin Gelisimi

    Enviado por

    knightmknigh
    15 visualizações15 páginas
    linguistic

    Direitos autorais

    © © All Rights Reserved

    Formatos disponíveis

    PDF ou leia online no Scribd

    Você considera este documento útil?

    Este conteúdo é inapropriado?

    Denunciar este documento
    linguistic

    Direitos autorais:

    © All Rights Reserved
    Baixe no formato PDF ou leia online no Scribd
    Sinalizar o conteúdo como inadequado
    15 visualizações15 páginas

    Anadoluda Turk Yazı Dilinin Gelisimi

    Enviado por

    knightmknigh
    linguistic

    Direitos autorais:

    © All Rights Reserved
    Baixe no formato PDF ou leia online no Scribd
    Sinalizar o conteúdo como inadequado
    de 15
    Mecdut Mansuroglu ANADCLUDA TURK YAZi DILININ BASLAMA VE GELISMESi Orta Asya ve onun Tiirk dili ve edebiyat. bakimindan uza- ‘masi sayilabilecek yerlerde Tiirk yaz dilinin [slamhktan éncesi ile Misliimanhk gériiniigit alumda rkmasi arasinda bir kesilme olmadigi bilinir. Buralarda Tiirk edebiyatimin Misliman kalyina girmesi takip ve mesela Arap yazisimn kullamhginda Uygur im- Jas gelenegi tesbit edilebilmektedir. Gergekten Orta Asya tirkges ile Anadolu ve takinia aksine olarak, tir! sézlerde inl (voealis) harflerinin yazildigi, sert ve yumugak kargihklart igin y niz v ve g, kalin ve ince ses gruplarinda.sadece © ve v, ft sesi igin ise, katagile 1 harflerinin kullanildigr gdrilir. mlisind: arin Arap yazisiat kallan Uygur yaz sisteminin tes Buna karst Anadolu ve civarma ilk gelen Tiirklerin yeni yurt- lannda, fran edebiyatinin baskist altinda, giicliikle ve eski ile bag -olmayan bir edebiyat meydana getirdikleri inanci umumidir, Bu inangta belki de hala guara tezkirelerine dayanarak Anadolu Tiirk edebiyatim XV. yiizyildan baslatan edebiyat tarihcilerinin tesiri vardir, Eski gériigiin yanhshgr ilk defa F. Képrili tarafindan dogrudan dogruya eserler bulunmak yolu ile. yapilan genis ta~ mamlamalarla meydana konarak Anadolu Tiirk edebiyatinin bas- Jangici XII, yiizyila kadar gikarilmg! ve daha sonra yurt kitap- diklarinda yapilan arastirmalar bilinenlere yeni seyler katmissa da? tantmalarin dagimikhi, ve bilhassa XII.- XIV. yiizyillar arasinda Anadolu'nun cesitli merkezlerinde yazldigi tesbit edilen arapga ve farsca eserlerle buramn mihim bir islam: kultur kaynagi olarak 1 Képriilizade M. Fuad, Tiirk edebiyate tarthi, Istanbul 1926, s. 281-922. 2 Umumi taramalar igia bk, Ahmet Ates, Burdur-Antalya v2 havalisi kit Atiphanelerinde bulunan tiirkce, arapea ve farsca mithim eserler (Viel Di Edebiyats Dergisi Il, 171-191) ve Muharrem Ergin, Bursa kitapleklarindaki tiirk~ ge yazmalar arasinda (Tirk Dili ve Edebiyat: Dergisi IV, 107-132), 216 tanmmasi® ve XiIll.-XVI. yiizyillarda Anadolu’da tirkge yazan lardan bazilarmn dilin yetersizliginden sikayetleri eski inance esasta defistirememistir. Anadolu ’da tirkgenin ilk yazi denemelerini andiran eserlerde yazanlardan: ttirkege bilmediklerini séyleyenler veya tiirkgeden, sikdyet edenler gdyle siralana- bilir: Celéleddin Rumi «+ .men oger Tiirk nistem—danem men in kadar, i bettirklst ab su ‘ben» her ne kadar Tirk defilsem de, tirkgede ab 'in ou oldugunu bilirim. (Riza Py. K. 884, 108 a vo Zahir Ef. yam, 227 2). Sultan Veles Tiirk dilin biliirmiseydiim ben — séz ile belli géstereydiim ben ‘Tiirk dilini Dilse idim, aix ile belli gésterir idim’ (Ibtidaname 78. tirkge beyit; krg. 9. not). Tiirkge ‘bilseydiim, aydaydam ben size — strlart, kim Tefiriden degdl bize (Rebabaame 97. tiirkge beyit keg. 10. not). Tiirkce eger bileydiim, bir sézt bin ideydiim (Divan sayr 16, 10. bts kg. 11, not). Glizer ex giift-t tarkl u ex rimi — gin ez an istilak mahritml ‘0 astlah- lerdgn mahrum logon ign tGrkge_ ve rumendan gee (btdaname, trkgenn XIV. yizyilda Agk Paga Garibname 'sinde zamaninda aydiolarin tiirkgeye ragbet etmediklerinin bildirdigi gibi, Hocn Mestad Stheyl x Nevbahar manzume- sini yazarken, \irkge sebebi ile ugradipi giigliklerden ve Bostan terciimesinde Yirkgenin faraga yaninda yetersizlifinden bohseder. XV. yizyilda Sinan Paga Ta- zarraatiins tirkge yoxdigindan dolayt Sziir diler ve Sariea Kemal Selatinname’sinde kaba bir dil olan tirkge ile yazdigindan dolay! ataneiai bildirir. Nihayet XVI. yiizyilda Fozoli tirkgonia yetersitligiai kabul eder ® Yukaridan beri sdylenenlere gére, Anadolu ve gevresinin es- ki Tirk edebiyat sahasina uzakhgi, buna kar: Islam kulturunun kaynagi olan Arabistan ve fran'a yakinhii ve gelen Tirklerin medeniyet seviyesi diisiik eski yaz dili geleneklerini unutmug gé- gebeler olmasi sebepleri ile, bunlar, Anadolu'da yeni komgulart va- sitasi ile Islam medeniyetini tammislardir. Belki de bu Tiirkler eski Tiirk medeniyetini temsil edenlerden degildiler. Zaten Anadolu ve 5 Anadolu ’aun Tirkler tarafimdan fethi Gierive burada geligen Arap ve Fars fikir ve edebiyat mahsulleri hakkinda umumf bir bilgi igin bk. 4, nota gsterilen ser e. 245—247 ve 286—208; ayn: mll., Anadolu Seleukla tarthinin yerlt kaynaklare (Belleten VIl, 879 — 622); H. Ritter, Philologika XI, Maulana Galaddin Rami and sein Kreis (Der Islam XXVI, 116 — 168, 221249); Ahmet Atos, Hiert VI- VIII. (XIl- XIV.) astrlarda Anadolu'da farsca eserler (Tiirkiyat Meem., bundan sonra T M VI-VIIl, 94-195, ayat mll.,2.notta gdsterilen inceleme. 4 Celfleddin Romt’nin tirkge beyitlerinin Serefeddin Yaltkaya nesrinde- (bk. 8. not, say: 7) bu heyit atlanmagtir. 5 Tafsilat igin bk. Képriilé, Millt edebiyat cereyaninin ill miidegsirleri ve Divan-t tiirkt i basit, Lstanvul 1928, s. 11 — 1. . AT cevresi liirkliigtinde biiyiik kalabahyi yapan Oguzlarin daha dnceki Tirk kulturunda mihim bir yer tuttugunu da égrenmis degili Geldiklerinde yazh edebiyatlan bulunmayan bu Tirklerin ileri gelenleri Arap ve Fars edebiyatlarim érnek tutarak o dillerde yazdilar. Az sonra, birinci derecede dini-ahlaki eserleri genis ka~ labahga tanitmak ihtiyaci ile, giiglikle tirkge ve rumca® yazma- lar baslach. Bundan da kolayca anlagilacayi tizere, Anadolu’da tiirkge yazilirken, umumf bir yazi dili buluninadigindan, yerli ko- nugmalardan faydalanilmistir. Yerli agizlarla tirkge eserler mer= kezi idarenin yikilmasi ve Anadolu Beyliklerinin tiremesi zama- nina rastlayan XIV. yiizyilda cok arth. Anadolu’da yazi dili bir- litine ancak Osman ogullanmn hakimiyetlerini genisletmeleri so- nuda elde edilen siyasi birlikle kavugulabilmistir, Gergekten bu- giinkii okuyucu igin bile XV. yiizyil ve sonrasi Anadolu tiirkgesi mahsulleri ile ondan éncekiler arasinda bitytik farklar vardir: birinciler bize daha yakin olduklan halde, dtekiler gerek dil, ge- rek ig bakimindan bizden uzaktadirlar. Diizgiin bir mantik yiriiyiisiinden dogan ve bir dereceye ka- dar hadiselerle de destcklenebilen yukaridaki diigtincelerin dogru olmasi miimkiin olmakla beraber, daha énce de igaret edildigi gibi, elde artik XIll. yiizyil igin bile-bol sayilabilecek tiirkge mal- zemeyi tarih, dil ve edebiyat cereyanlarinin igi altinda gézden gecirmeden bir karara_varmak ilim anlayisi ile uyusmayacak bir hareket olurdu. Ig ve dig gelisméler’ sebebi ile bir yaz dilinin baslangie ile daha sonraki devirlerinin cok ayri karakterler gds- termesi pek miimkiindiir. Bu bakimdan yazi dillerinin biri birleri ile baghhk veya ayriMarimn tayininde yanitmayan usul ancak éncekinin son mahsulleri ile sonrakinin ilk mahsullerini karsilag- turmak olabilir. Iste béyle bir diigiince ile burada Anadolu Tirk edebiyatinin gimdilik baslangig devresi olan XIll. yiizyil mahsul- leri iizerinde fazla durularak mahiyeti ve eski Tiirk yam di baghiik derecesi aydinlatilmaga galigidiktan sonra, gesitli dig ve ig tesirlerle tuttugu gelisme yolu ana cizgileri ile gésterilmege © XIIL. yizyilda Anadolu 'da romea yazan Tiirk gairi olarak gimdilik Sal- tan Veled taninmaktadir, Rebabname’deki (bk. 10. not) rumea beyitleri igin ble ©. Selemann, Noch einmal die seldschukiachen Verse (Mélanges Asiatiques X, 174 — 245, iléve knsm:); Divan "daki romea beyitler igin bk. 81, 582 ve 885 sayilt gazeller; /btidaname’deki (bk. 9. not) rumea beyitler tirkgelerden az Snce 218 ve béylelikle Anadolu Tiirk yaz dili silacaktr. in olugu aydinlatilmaga gal XIll, yéizyilda Anadolu'da yazhp da bize kadar gelemeyen manzum Seyh San'an Kissast ile Seyyad /sa’nin Salsalname ’sini F. Képriilii’den dgrenmekteyiz’. Bunlar yaninda bize kadar gelebilen XI{{. yiizyil Anadolu ‘Tiirk edebiyati mahsulleri mielliflerine gdre gdyle siralanabili 1. Celaleddin Rumi Divaninin eski nushalarinda bulunup da Serefeddin Yaltkaya tarafindan negredilen tiirkce ve tiirkce farsa 33 beyit tutan manzumeler-vardir®. 2. Sultan Veled birinci derexede babast Celdleddin Rumi ‘nin akidelerini Tiirk halk tabakalarina tamtmak izere, gu eserlerinde tiirkge de yazmistir: a. /étidaname mesnevisinde 76 beyit®. b. Rebabname mesnevisinde 162 beyit"®. c. Divan'mnda. tiirkce, 7 Bk. 1. nottaki eser s. 208. 8 Mevlana'da tiirkse kelimeler ve tirkce stirler (TM IV, 111~168). Bu devir farscasinda tirkge sézlere bol bol rastlandifina gére (buna dair bk. Képrili, Yeni faristde Tark unsurlart TM Vil—VIll, 1—16),ilgimiz. yazinia 2. lism: ol 5.156 v dd. ‘dadir. Aneak burada da Celaleddia Rumi 'ye sonradan atfedildikleri gerek dil husvsilikleri, gerek eski yazmalarda bulunmamak suretiyle anlagilan manzumeleri de hesaba katmamak gerckiyor. Bunlar gu sayslar tagiyan manzu- rmelerdir : 1, 2 5, 9, 16. ® Bugiine kadar bu beyitler dzerinde galigma yapilmamgtir, Negirleri igia bk. Divanst tirki-t Sultan Veled, Veled Gelebi ve Kilisli Rifat negri, istanbul 4841 ve Oxford yazmast negri-(T M VI — Vill, 104 v. dd. 3 sahife tipkt basim). 19 Rebebname'deki tirkge beyitleria nesir ve dil husustliklori Gizerinde ga- higmalar oldukea eski ve boldur. Baghoalary: J. v. Hammer ’in Viyana yazmast in bk. Jahrbiicher der Litterater, XLVIil, Wien 1899, ila yapragi s. 193 v. dd gevri yan ve almancaya gevrilmesi igin bk. M. Wickerhavser, Seldschuki- sche Verse (ZD MG XX, 574589); bu galigmada bazi diizeltmeler-igin bl. W. F. A, Bernhauer, Ober die 156 seldschukischen Distischen auz Sultan Weled's Rebibndme ZD MG XXII, 201-208 ve FI fivesi (aym: eser, s. 208-21 metin, Rus harflerioe cevrilmesi, ses ve sekiller tizerinde agiklamalar ve tirkge sialerin sdzligii igin bk. W. Radloff, Uber altlirkiscke Dialecte. 1. Die sel- dschukischen Verse im Rebab Némeh (Mélanges Aviatiques X, 17—77); Pegte va mast tipky basim: igin bk. Kérdsi Coma: Archivum, bundan sonra K Cs A, I, ilaves Petersburg yazmasinm negri, almancaya gzvrilmesi, notlar, sézlige ilaveler ve Poste yazmasindaki ramca beyitlerin negri igin bk. C. Salemann, Nock einmal die seldschakischen Verse (Mélanges Asiatiques X, 174 ~ 245); Veled Celebi ve Kilisli Rifat negri igin bk. 9% not; bir yazmaya bagh kelmayan Rebebname ‘del Airkge boyitler zerinde arastirmalar igia bk. I. Kanos, Egy 0’ térdk nyeloemlék (yelvtud. Kézlem, XX, 480— 497); W. Smirnow, Les vars dite ‘Seldjoxks' et jischer . 219 ‘tiirkce-farsca ve tiirkge-farsga-rumca _manzume'erinde 128 beyit", 3, Ahmed Fakih’in 83 beyitlik Carhname'si®. 4. Seyyad Hamza’nin mihim bir kism son zamanlarda mey- dana gikariian a. 59 beyitlik 6 gazeli"®. b, 1517 beyitlik Yusuf ve Zeliha mesnevisi', 5: Dehhani'ye ait bir kism son yillarda meydana gikarlan 26 beyitlik bir kaside 68 beyitlik 9: gazel®. Hepsi 2152 beyit tutan yukarida sayilan XIIl. yiizy:l Anadolu tiirkgesi eserleri vezin, sekil ve konu yéniinden ele alinacak Ie chriatianisme ture (Actes du XI ame Congrés International des Orientalistes, 1899, 5. 148 v. dd.)s J. Thury, XIV. ast sonuna kadar Trl dili yadigarlart bbular Meem, say1 4, s. 104), Rebabname’deki 162 tirkge beyit, gok gekmig olmakla beraber, izerinde yapilen galigmalar gintimé: “Tiirke dil bilgisi ihtiyaglarios karsilamaktan uzaktir, it Eksike negti igin bk, Veled Gelebi vo Kilisli Rif’at 9. nots biitin tiirkee beyitleritoplayan F, Natiz Uslule negri (Divan-r Sultan Veled, Ankara 1941) olup bunda tirkge beyitler gu sayilari tagirlar: 14, 55, 81, 193, 199, 197, 198, 249, 382; 399,441, 507, £08, F12, 577, 582, 589, 598, 644, 768, 829, 839, 880, 909, 920, 995, 1 Seir ve eserinin metni igia bk. Képriili, Anatoloteche Dichter in der Seldschukenzeit. If. Ahmed Fagih (K Cs A ll, 20—88); metni ihtiva etmeyen Aiirkgesi: Ahmed Fakih ve Carhnamesi (Tirk Yurdu IV, 280 — 295). 43, Sair hakkinda bilgi ve bilinen ilk gazeli igin bk. Képrili, Anatolische Dichter in der Seldschukenzeit. 1. Sejjad Hamza (K Cs A J, 184 — 588); tirk- gesi: Seloukfler devrinde Anadolu sairleri. 1. Seyyad Hamza (Tirk Yurdu 27 — 84); bu manzume ile birlikte bibliografva bilgisi ile daha iki gazeliain uegri ve sisliligin bk. M. Mansurogle, Anadolu Tiirkgesi (XII. astr). Seyyad Hamza 'ya ait tig manzume (Tark Dili ye Edebiyats Dergisi 1,180 — 195). Dogu tirkge: hususilikleri de bulunduran bir manzumesinin negir, dil incelemeleri ve sieligi bl. Mansuroglu, Segyad Hamza’nin doju tirkgest ile karisik bir mane zumesi (Tiirk Dili. Belleten, Seri Ill, say: 8— 9,8. 16 —29); en yoni bulunan iki manzumesinia metin ve cevri yous igin bk, N. H. Onan, Seyyad Hamza'nn iki yeni gazeli dolayisiyle (Dil ve Tarih Cogratya Fakiiltesi Dergisi VII, 620-584) Burada arapga harflerle dizilen metnin Latin harflerine gevrilisinde tutarsiahikiar ve dil agiklamalarinda yanilmalar vardv. 2 46 °D. Dilgin negri, istanbul 1946, Burada tipki basimdan ge On Séz, transkripsion sayilamayacak yeni yazya gevtilig ve sézlike bir gok ba kamlardan eksik ve yansitverdir. 15 Dehhaot ain gahsiyeti ve ille negredilen iki gazeli igin bk. Képriilé, Sel sukiler Devrinde Anadalu Sairleri, Hoca Dehhant (Hayat 1, 4—B), aym rill, Selgukler deori edebiyats hakkinda bazt notlar (Hayat IV, 108, 488), aynt wll, Anadole Selgakle tarihinin yerli kaynaklart. IV. Sulgakle Sahnamesi: Hoca Dehhant, Xill. asir (Belleten VIL, 998 — 897); Sair hakkinda topla bilgi ve sonradan meydaoa gikarilan 8 manzumesi ile bu ikisinin de (say: 6 ve 7) transkrip= sionlu negir ve sézligG igin ble Mansoroglu, Anadola tiirkeesi (XIII. Astir). Dek hant ve manzumeleri. Istanbul 1947. Kalan kusimda 220 : olursa dig: ve ig bakimindan dikkate deger bir cesitlilik géste-" rirler. Hepsi Islami karakterdedir. Bitin manzumeler aruz vezni ile yazilmstir. Nazim sekilleri-ce tamamen Islamidir : 2. kaside (Ab- med Fakih’in Carhname' si've Dehhiani’nin bir medhiyesi), 3 mes- nevi (Sultan Veled’in /btidaname ve Rebebname’si ve Seyyad Hainza’nn Yusuf ve Zeliha's!), 47 gazel (Celaleddin Rumi? 6, Sul- tan Veled: 26, Seyyad' Hamza: 6, Debhant: 9), 3 kit’a (Celéled- din Rumi’nin), 1 beyit (Celaleddin Rumi’nin), 1 rubai (Celaled- din Rumi’nin). Konular: bakimindan manzumeler gu sekilde stralanabilir : 1. Dini-tasavvufi diiginceleri Tiirk halki arasimda yaymak igin kaleme alinan eserler: Celéleddin Rumi nin bir kisim man- zumeleri (bk, Yaltkaya nesri, 8. not, sayr-10, 11, 17), Sultan Ve- Jed’in iki gazeli (Divan, bk. 11. not) diginda’ (say: 507, 508) biitiin tiirkce eserleri, Ahmed Fakih'in Carhname'si ve Seyyad Hamza ‘nin Képriilii ve Mansuroglu negri (bk. 13. not) ilk tig gazeli, 2. Asikane-rindane-sofiyane’ eserler: Celaleddin Rumt’nin 9 (bk. 8. not, say: 3, 4, 6, 7, 8, 12, 13, 14, 15) ve Seyyad Ham- za’nin 1 (Dogu tiirkcesi ile karigik, Mansuroglu negri, bk. 13, not) manzumesi. 3, Hikayecilik gayesi ile kaleme alnmig bir eser: Seyyad Hamza’nm Yusuf ve Zeliha mesnevisi (bk. 14. not). 4, Ladini-agikane mahiyette eserler: Seyyad Hamza'mn 2 gazeli (Onan nesri, bk. 13. not) ile Dehhani‘nin 9 gazeli (Man suroglu negri, bk. 15, not, say: 2-9). 5. Devlet biyiiklerini dvmek maksad: ile yazilmg eserler: Sultan Veled'in: 2 gazeli (Divan, bk. 11: not, say: 507, 508) ile Dehhani’nin 1 kasidesi (Mansuroglu negri, bk. 15. not, say1 1). Goriiliiyor ki, XIII. yiizyil Anadolu tirkgesi mahsulleri vezin, sekil ve konu bakimindan baslama olarak kabul edilemeyecek. bir gesitlilik ve olgunluktadirlar. Bir goklan Islami edebiyat miikem- melligi anlayist ile anéak XV. yiizyildan sonra gecilmig sayilabi- lirler. Bunlarin bir de eski yazilig sekillerini ve dillerini daha’ya~ Kundan tanitmaga caligalim : Eldeki XIII. yiizyil Anadolu tiirkgesi metinlerinin XIV. ve bir dereceye kadar XV. yiizyilda istinsah edilmig nushalarinda, Dogu tiirkgesinde oldugu gibi, Uygur yazisi tesirlerini bulmak miim- kin olmaktadir, Bunlarda da tiirkee sézlerde finli (vocalis) harf- lerinin yazidigi, sert ve yumugak kargiliklan igin yalmz 2 Ve ¢ 221 kalin ve ince ses gruplannda ve ,, , A sesi igin oy harflerinin kullanildign gérilir. Verne ragmen yas not) oF gbg0, am i Bai anys 108, 3s del roe gicaiize says 589.-p zart-fiil (geruadiam) ekleri hemen daima ~ i fur. p sesi igin o: Rebabname'den li; peygamber bt. 108. ¢ sesi ight kullar milmasi: Divan’dan y- sip snyi 81, gi fle aiyi DI2, cl bazlamar cl sag aay: 589; Dehhani’den (bk. 15. not Mansurogls aégri) <5 gertirme 6,6 Rabebname'den (bl. 10. not) j=! agar bt, 8k: Kala gruplarda das seai isin o hharfi kullanslmasi: Divan’daa gl sald: sayr 399, uss aprdi says 441, siyavaz say 512, .53%5-l ussufizct sayt 889, G- satir sayr 925, Rébabiame'dén ane sayra bts 128, Jit- sanmagil bt. 119, Debhaai’den Jili- sablagal 8 2 harflerinia kullan wantdan 55.) fAleritm; 6205 kapeRi say 197, KK giiildm says 589, Xi} karaiiu say: 925, Rebedname'den (1-4. susadofiva bt. % rll yerlerde +uS2 teiiri (B esi igin, eskiGAnadoly metinlerinde oldugu 5 harfiain kullansimaer igin bl. Aba Hayyas, Kiéab al [drak liv Liean al- ‘Adrah, Cateroflaiglemes, Istanbul 1894, s, 99 ve Brockelmann Bin renee Sid tirkisches Sprachdenkmal, Islamiea IV, V78—176 ve aynt Ale Qissat Jieuf, der alteste Vorlaufer der osmanischen Litteratur, Bet voir 18, jan Gol harfleri igin bir kag Séneki Divan ’dan (bie 41, le tamuda sayr 188, 6/5 kapuia sav 187, $1953, yi y 399, isha, yolumact, siyrsch! ileyiimiize say: BU, yazalmag- iin bu eski gelenegi devam ettiren yazlg hususiliklerine Anadolu Tiirklerince Uygur yazisimin XV. yiizyila kadar kullanil- diginm Katumast’ gerekir ®, XII yiizyil Anadolu tirkgesi metinleri sirf dil bakumnindan ele alinacak olursa, Celéleddin Rumi’nin bir kisim manzumelerin- de (Yaltkaya negri, bk. 8. not, say: 8, 14), Seyyad Hamza’mmn iki agikane gazeli (Onan negri, bk. 13. not) ile bilhassa bit baska gaze- inde (Dogu tiirkgesi hususilikleri tagryan Mansurogli negri, bk. 13. not) Orta Asya tiirkcesi hususilikleri de vardir. Bu metinlerde Doga.tirkgesine uyan hisuifiikler giyle suvelanabili 1. Iginde goniz sesi (nasal) bulunduran sdzlerde b- yerine m-: men, mafia, mini, minim, manga, min. 2. Ausdola ve gevrésinde v- ola b- "ler kendileri 8. ol- yerine bol- kallently 4. Yaleleme (secuaativus) cki -nt, -ni dit: aflas-nt, dem-ni, sagrak-ni. 5. Golecek zaman ve dilek eki olarak gay, -gey kullanihr: bir-gey bol- day, di gey, gel-gey, ol-fay, yigla-gay. (Aynt metinlerde Anadolu tirkgesi husussilikleri igin bk. s, 222 v. dd.) Yukarida sayilan manziimeleride kismen igine almak iize- re, dteki XI. yiizyil Anadolu tirkgesi metinleri tirkcenin 0 zamana kadar yazi dili olarak tammadigimi bir lehgesi ile ya~ zlmslardir, Bu dili Tiirk lehgeleri iizerinde bilgi veren Mahmud i Bk, Lv wottald eae, 8. 99 ve R, Arat, Patih Sultan Mehmed'in garlift ATM VI, 285 — 822). putmuglardir bare, birs. 222 Kaggari’niin Divanu Lugat al-Tiirk'i" Aba Hayvan'in Kitab al— ddrak li-Lisan al Atrak’i® Ibn Mihenna’nn Kitabu Hilyat el~ Ansan ve Halbat al-Lisén’:" gibi kaynaklardaki tiirkgelerle kargi~ lagtiracak olursak, eski Anadolu tiirkcesinin oguzca’ve"ona yakin. kipgakea, suvarca ve tiirkmence grupundan oldugu anlasihr. XIll, yiizyil Anadolu tirkgesi metinlerini devrindeki ojfazea ile ona yakim diigo kipeakga, suvarca, tirkmenceye yaklagtiran taraflar gdyle siralanabili 1, Metinlerimizde gériilen ecki, tirkgedeki ¢-’lerin d- olmas: Kaggari’de- heniiz az olmakla beraber, goyu Oguzlar ve onlara yakin Tirk boylarinin dille- inden tesbit edilmigtir (XV. yinyil Anadola tiirkgesinde d Jeasmt Kahin Gali ‘vocalie? Sniinde veya henzegme ‘assimilatio! sebepleri ile yeniden. Eye dindiklerinden, XV. yizxysl istinsabs XU. yizyil Anadolu tirkgesi metin- lerinde ¢- gSrilir). 2 Metialerimizde i (erg. in mihim bir irilen sé2 igindeki geniz sesi (nasal) sebebi ile 6 ‘lerin: . 221) Kaggari ofuzca, kipgakga ve suvarcada da gis wate 8, Motialerimizde gértilen bir kisim b-lerin o- olugunu KAsgari ofuzcada: da gisterebilmektedir. 4. Yine m cada da tesbit etmigtir. 5, Eski Anadoln tirkcesiden gérilen dudek tinstzler nans) beglayrer Galileri yavarlaklastirmasina Kasgari Oguzlara yakia Tirk boyla~ mnda tek tiie Srnekler vermektedir. 6. XII yizysl Anadolu tirkgesinde artik umumflegmig olan birden gok he- celi s8zler sonunda ~Z, -g 'lerin diigmesine Kaggari Ogualara -sufy “sig > st) -sf Uiepretiget) Sracpini voviektedin, see 8 ee TZ telve séziinden geligmig olan XIIL yiizy:l Anadolu tiirkgesinin deli ‘deli? sSziinii (Rebabaame, bk. 10. not, bt. 68, Divan, bk. 11. not, say: 197 bt. 3) Kas- gari Oguzlarda fel: geklinde tesbit otmektedir (é- > d- igin bk. 1). 8. XIIL yézynl Anadolu tirkgesi metinlerinde 2. gh. emir ekinin gokluk alé- meti eski yani tirkgesindeki ~lar, «ler in aksine olarak, “fizz, fide dir. Kaggart Oguslarda fiz, “fz oldugunw bil 9. Kasgari’de ofuzea olarak tamblen vst -si ekini (bk. 8) XML yGzyih Anadolu tirkgesinde de gérmekteyiz: ayrukst “farkh, ayn’ (Rebabuame, bk. 10. not, bt. 26, 72). 37 Tipkr bastm Ankara 1941; Besim Atalay terctimesi, 3 cilt, Ankara ta- ribsiz, 1940, 1941; Besim Atslay Dizini, Ankare 1918. Bk. bir de Brockelmann, Mahmid al-Kaschgaris Darstellung des tirkischen Verbalbaus (Keleti Szemle XVI, 29~49; ayn: mll., Mahmid al-Kaschgar? iber die Sprachen und die Stam- me der Tiirken im 11. Jhdt. K Cs A 1, 26 — 40). Diva Lugat al Tiirk’te 0 10 mana kadar yazt dili olarak kullanilan giveye tirkge adi verilmig olmali. Yazs ilinden ayrilan ve o zaman yazih edebiyati bulinup buiunmadygint anlayemadi- Humiz ses, gekil ve siz hazinesi bakimmdan farkh Tirk dilleri kitapta tutluklary yer sirust ile sualardir: oguzes, kipgakear arguca, gitilee, yagmaca, kensekser yemekce, tiirkmenee, bulgares, yabguea, suvares, tatarea v. b. 18 Coferotlu negri ve iglemesi, Istonbal 1931. 1 Aptullah Battal sizlik negri, Istanbul 1934, inde girilen ek baginda diigen ¢-, g- levi Kaggari ofa: (labialis conso 223 10, Six hazinesi bakimindan da XIIL. yizysl Anadolu tiirkgesi yukarida 3% gosen kaynaklarda oguzea ve yakioi afizlarda gvilen sézler bulundurmaetadir : ‘ak ‘ak, beyaz’ Divan (bk. 1. not) 249: 25 Carhoame (bie. 12. not) 4920 | Kasgart: oguzea, Hayyan, b. Mihenna, ‘ai ‘onmak’ Divan 138: 1 | Hayyan aiila ‘anlamak® Rebabaame (ble. 10. not) 192; Garhname 14 | Kaggart: ofuz- ca, Hayyan, b. Mihenne. argun ‘argin’ Carhname 19 | argun-la- ‘argiolamak’ b. Mithenna, ayek ‘ayik’ $. Hamza (bk. 13, not) Mansuroglu negri | Kasgart: ofuzea: aytk Hayyan, b. Mihen: azianluk ‘szgiahk’ $. Hamza | az bal ‘bal’ Divan 14: 9 | Kasgari: oguzce, Nayyan, b. Mihenna. birak ‘birakmak’ Ibtidaname (bk. 9. not) 17; Dehhant (bk. 15. not) Man: surojlu negri | b. Miheana. bol ‘bol’ Ibtidaname 25, 51; Rebabaneme'90 | Hayyan. eagur> ‘bagirmak’ Divan 999: 2 | Hayyan. ganak ‘canak? Divan 589: 2| Kasgarf: ofuzea, b. Mihenna. sok ‘gok’ ibtidaname 45, 72; Rebabname 19, 163; Divan 589: 3; DehhaaF | Kasgart: oguzea, Hayyan. daju ‘dajalmak’ Carhoame 31 | fag:l- Hayyan, b. Miheona. dede ‘dede’ Rebabname 64 | Kaggarl: ofuzea, Hayyan, b. Mihenna, degil ‘dey’ Ibtidaname 11, 44, 65; Rebabname 75, 110, 116, 122; Divan- 825: 7, 9254 4, Carhname 81; Dehhant | Kaggari: ofzea, Hayyan, b. Mihenna. dadek ‘dudak’ Debhant | tudak Hayyan. eqle ‘Syle’ Rebabname 21, 84, 76, 83, 103, 105, 112, 191, 196, 152; Divan, 497: , O77: 4, 925: 4 | Kaggari: oguzea. giines ‘giives’ ibtidaname 8, 60; Rebabuame 17, 25, 85; Divan 198: 2, 899: 7,680: 8, 829: 1 | Hayyan, ik “kok? ibtidaname 47 | Kasgart: oguzes, kipgakca, Hayyan, b. Mihenna.. Hard: ‘karigmak’ Divan 14: 10 | Kaggart: oguzea. Karinga ‘karince’ Debhant | Kaggart: oguzea. Eurt ‘kurt? C, Rumt (bk. 8, not) Yaltkaya aegri 172 2| Kaggart offuzea, Hayyan: tiirkmenee, b. Mihenn nite ‘nasil’ Ibtidaname 62; Rebabname 12, 14, 20, 81, 82, 85, 84, 87, 55, 74,. 108, 129, 184; Divan 829: 6, 638: 1, 925: 8, Carhname €5, Dehhant | Hayyan, b. Mihenna. sav: ‘savmak’ Divan- 14: 12: Dehhant | Hayyan. savas ‘diviig, kavga’ Divan-14: 40 | savas: ‘savagmak, garpigmak’ Kaggar ofuzea, b. Mihenna sor- ‘sormak’ C. Rumt 8: 2; tbtidaname 19, 28, 23, 98, 81, 52, 129, 134, 136, 437; Divan 198: 7, 263 Kiggart: oyuzca, Hayyan, b. Mihenoa, sagt “sasi’ Rebaboame 11 | Hayyan. simdi ‘simdi? Ibtidaosime 63; Divan 829: 4; §. Hamza; Delthani | Hayyan. 8, 62, 66; Rebabsame 7, 995: 7, 95 Dehhant |: 2% Tek rakam beyit sayisiny,: ile birlestirilen rakamlardan birincisi manzume,. ikine'si beyit sayietnt bildiri. 204 goksul, gobsul ‘yoksul, faki + Carhiname 49 | Hayyan, puldaram ‘yildieim? Divan 809: 6 | Hayyan: tirkmenes. yat- "yutmak’ Dehhant | Kaggart: ofuzea, kipgakea. uviige “yiice, yilksek’ Debhant | Hayyan. XIIl. yiizyil Anadolu tiirkgesi diginda gériilemeyen veya pek nadir olarak gériilen baz sekiller de vardir. Rebabaame 27, 90, 99; Divan 198: 6, 471: 9, Anadola ve govresi tirkgesinde gérilen bu gekillerin belli baghlar: gunlardir: 1. Iie olarak XL yizyilda simirh sifat kollanislarim girdigiimiz -acak -epek -gelecele zaman isim-fil (participum) eki (yaloiz iki kere Carhname'de kullanil- gir 38, gel-esek nesne 08), 2, XIll ylizysldan XV. yiayila kadar Anadolu tirkeesinde gelecek zaman igin ven yaygin olarak kullantlan -tsar, -iser eki, Samoilowig XV. yizysla ait Orta As- ‘ern tirkmence eserlerinden Reunak el-[olém'da ve XIV. yiizyil Kipgak sahast ecorlerinden Muhabbetname'de de bu geklin kullanildigans bildirir (K istorigt lie teraturnogo sredne aziatsko-turetskogo yaztka: Mir Ali-Sir. Leningrad 1928, s. Ti; tirkgesi: A. Inan, Orta Asya edebt tiirksesinin tarthine dair (Ankara Dil ve Tarih Cofratya Fakiltesi yalhle galigmalar I, 88 v. d, 8, XUll yiaysldan itibaren Anadola 'de kullamldigs gi bagka gekillerle karigan =a, -e gelecek zaman ve dilek eki. Ekin treme: olmali: -ay, gey (bk. s. 221.5) >-ga-ge (bu gekildeki fiilden isim yapma ekiain “tesiri ile, msl. bil-ge) > -a, -2, (Anadolu titkgesinde ikinei heceden itibaren hece basindald g-, g-'ler diigtiiginden). Simdiye kadar bildirilenlere bakilarak XIII. yiizy:l Anadolu tirkcesinin eski Tiirk yaz dilinden biiyik ayrihklar gésterdigi sanilmamahdir. Bu tiirkgenin, daha sonraki Anadolu yazi dilinin aksine olarak, yukaniki sapmalar disinda, eski Tiirk yazi dili ile pek cok ortak taraflar: vardhr. might: var-ag Ses bakimndan, yokarida (a. 221) sayilan sapmalar diginda, XI yizy:l Anadolu tirkgesi, yazidan kestirilebildigi kadar, eski tirkgeden farksizdir. Dabs sonra yavag yavag soutulan XIIL. yizyil tirkgesinin eski tiirke Virlile olan baglica gekilleri 21 syle siralanabilis : 1. kina, kine kiigiltme eki: Spkine ‘Spicik’ (C. Rumi, Dk. 8. not, Yalt- kaya negri, say: 8 : 8) <"Spiig-kine?® 2, -rak, «rake kargilagtirma eki: yig-rek ‘daha iyi’ (Ibtidaname, bk. 9. not, 8, -din, -din ayrilma (ablativus) ki: dnedin “neo” (Carhname, bk. 12. not, 18, Debhani, bk. 15. not, Mansarogle negr on vasite (instramentalis) eki: gex-i-n ‘deta’ (Carhname 45), 5. -ra, -re yén gisterme (directivus) eki: das-ra ‘dhganya’ (Divan, bk. U1. ot, 925 + 2) 2 A. v. Gabnin, Alétirkische Grammatik, Leipsig 1941. Sézi gegen gekil- ler igin bk. sira ile § 851, 846, 188, 184, 187, 190, 210.2, 231, 235, 28 Kaynaklar hakkinda bilgi igin bk. s. 218 v.dd., rakam kullanilislar: igia dk. £0. note 225 6. Zamir gekiminde kék depigmesi: of ’daa ant ‘onu', anda ‘onda’, anu Sooun! v.b. (trl. yr.) 7% sel, -gil 2. gh. thl. emir oki: ayt-gul ‘sbyle’ (Divan 198: 8, bt. 8, 12), dime-gil (Rebabname, bk. 10. uot, 26, $. Hamza, not 13, Mansurogly nesri) 8, -bon, -ben zarf-fiil (gerundium) eki+ dar-u-ban ‘durap’ (Ibtidaniame, 31), ben (Debhas'), 9. smadin, -medin zact-til (gerundium) ekit yat-madin ‘yatmadan’ (Deh hanf) , dl-medin (Ibtidaname 8). XIIL. yizyil Anadolu tirkgesi ile eski Tark yazi dili arasinda sz hazinest yakioligi da aynihga nisbetle pek daha goktar. Eski tirkgenia mimkiin oldukea daha eski devirlerine ait metinler'nia sézlerini bulonduran uygnrea bir sizlile ile? Kaggari sézligiade (bk. 17. not) bulunsbile hu sislor tirkge ve, Misi nga ragmea, Anadolu Tirkleri arasiada killsmlai Usak’ Doga medeniyeti dillerinden tirkgeye girmig gogu dint mabiyette alioma (émprunt) malzemedir. Bazi Srnekler : ag: ‘acikimak’ Divan 512: 8 | 22 Index, dex’ ‘iktelnek’ Ibtidasame 9, 29; Rebsboame 22; Divan 105: 5, 820: 6 | alp ‘kabtaman! C. Rumi 6: 1 | Kaggarf, anun- ‘hazirlanmak’ Garhname 25 | Index. ‘rw, art ‘temiz? Rebebaame 85; Dehhant | artg Index. barca ‘biitin’ Ibtidaname 60 | Index. bay ‘zengin’ Divan 14: 2, 198: G5 Garhuame 49 | Kaggart, Bild “bilgi? Debhaat | bilig Index. bittt- ‘yanmak, taledir etmek? Garhname 41 | biti, Bitt. (since "pit! yazn firgasi ‘ndaa) Index. degin ‘kadac’ Ibtidaname 16 | tegt Index. delim ‘ok’ lbtidaname 40; Rebabname 198; Divan 441: 8 | telim Index. diikeli ‘hepsi, biitin’ Lbtidaname 93, 70; Rebabname 77, 101, 102; Divan 809: 2 (not) | tdkel Tadex. . it tbiiyik kardes’ Rebabname 127; Divan 198: 7 | Index. kemis- ‘atmale’ Ibtidaname 8 | Index. Kama ‘bitin, hepsi’ C. Rumi 10: 2; Rebabname 43; Divan 839: 4; Garhe name 03 | kamaf (

    Você também pode gostar