U N I V E R Z I T E T U B E O G R A D U

RUDARSKO-GEOLOKI FAKULTET - BEOGRAD

SLAVKO M. PULJI

RAZVOJ METODA GRANINE RAVNOTEE

KAO MATEMATIKO-MODELSKOG PRISTUPA
ZA ANALIZU STABILNOSTI KOSINA
NA POVRINSKIM KOPOVIMA

DOKTORSK A DISERTACIJA

BEOGRAD, 1992.GODINE

Dr. Slavko Pulji Kneza Stanoja 4/10 11550 Lazarevac +381 64 1377133 slavko.puljic (at) montenasoft (dot) com www.montenasoft.com
MENTORI:

Dr. SLOBODAN VUJI, redovni profesor

Rudarsko-geoloki fakultet Beograd

Dr. MILAN CVETKOVI, r edovni profesor

Rudarsko-geoloki fakultet Beograd

L ANOVI KOMISIJE:

1. Dr. SLOBODAN VUJI, redovni profesor

Rudarsko-geoloki fakultet Beograd

2. Dr. MIL AN CVETKOVI, r edovni profesor

Rudarsko-geoloki fakultet Beograd

3. Dr. DR AGOSLAV KUZM ANOVI, docent

Rudarsko-geoloki fakultet Beograd

Datum odbr ane doktorske disertacije: 11.12.1992.

Datum prom ocije doktorske disertacije: 17.05.1994.

DOKTORAT TEHNIKIH NAUKA

 RAZVOJ METODA GRANINE RAVNOTEE KAO MATEMATIKO-
MODELSKOG PRISTUPA ZA ANALIZU STABILNOSTI KOSINA NA
POVRINSKIM KOPOVIMA

Ovaj rad sadri pregled i anali zu najee korienih metoda za proraun

stabilnosti kosina. Nakon toga je predstavljena nova metoda kod koje su sve
tri jednaine ravnotee ravnopravne i potpuno zadovoljene. Faktor
sigurnosti se izraunava kao sopstvena vrijednost jednaina granine
ravnotee datih u matrinoj formulaciji. Jednaine granine ravnote e se
interpretiraju kao uslovi ravnotee dviju sila, odnosno kao uslov
kolinearnosti rezultante sila vrstoe i rezultante aktivnih i reaktivnih sila.
Klizna povrina se pretpostavlja kao i kod klasinih metoda. U radu se neke
od klasinih metoda izvode kao specijalni sluajevi metode sopstvenih
vrijednosti. Za analizu stabilnosti kosina razvijen je programski paket
"KOSINE" koji obuhvata veinu klasinih metoda ukljuujui i
novopredloenu metodu.

Kljune rijei:
mehanika tla, stabilnost kosina, granina
ravnotea, nova metoda, sopstvene vrijednosti,
matematiko modeliranje, programski paket
 DEVELOPMENT OF ULTIMATE EQUILIBRIUM METHOD AS
MATHEMATICAL MODELING APPROACH FOR SLOPE STABILITY
ANALYSIS ON OPEN PITS

This doctoral science thesis gives review and analysis of most popular
methods for slope stability. After that, a new method for earth slope control
is proposed. Safety factor by that method is computed as eigenvalue of
ultimate equilibrium equations in matrix form. These equations are
interpreted as conditions of two vectors collinearity. On one side there are
shear forces of material resistance, and active and reactive forces on the
other. Slip surface of general shape is presumed. Some of the classical
methods are presented as the special cases of the new method. A new
software product (named "KOSINE") has been developed for slope control.
This package contains many old and also new "method of total ultimate
equilibrium".

Key words:
soil mechanics, slope stability, ultimate
equilibrium, new method, eigenvalues,
mathematical modeling, programing package
 P R E D G O V O R

Nova metoda za analizu stabilnosti kosina je razvijena nakon dugogodinjeg

rada u raunskom centru kombinata "Kolubara". Od velike koristi je bilo
iskustvo steeno na razvoju programskog paketa za analizu stabilnosti
kosina "LAMELE", kao i rad na usavravanju dobro poznatih programskih
paketa za analizu konstrukcija "STRESS" i "SAP IV".
Razvoj softvera za analizu stabilnosti kosina izvren je na PC AT raunaru
koji je nabavljen prvenstveno radi tog posla. Programski paket "KOSINE"
omoguava analizu stabilnosti kosina po metodi potpune granine
ravnotee, kao i po metodama Bishop-a, Janbu-a, Carter-a i Fellenius-a.
Ova doktorska disertacija je uraena pod mentorstvom profesora Dr Milana
Cvetkovia i profesora Dr Slobodana Vujia. Sugestije koje su mi predoili u
toku izrade smatram vrlo znaajnim, pa im se i na ovaj nain zahvaljujem.
Osobito mi je mnogo znaila struna i psiholoka podrka profesora Vujia.
Posebno se zahvaljujem docentu Dr Dragoslavu Kuzmanoviu na brojnim
sugestijama koje su doprinele da neke formulacije u ovom radu budu to
jasnije i preci znije.
Takoe izraavam zahvalnost rukovodiocima u Javnom preduzeu Rudarski
basen "Kolubara", to su finansijski pomogli odbranu ove disertacije.
Kolegi Zoranu Bogdaniu se zahvaljujem to je pregledao ovaj tekst i dao
znaajan doprinos smanjenju broja stilskih i pravopisnih greaka.
Prilikom korekture ovog teksta pomogla mi je supruga Mirjana. Njoj i
sinovima sam zahv alan to su bili strpljivi za vrijeme izrade ovog rada koja
je trajala vie hiljada asova.
Nadam se da e metoda potpune granine ravnotee, odnosno metoda
sopstvenih vrijednosti biti prihvaena u strunim krugovima, a razvijeni
programski paket biti korien u projektantskim kuam a.
 S A D R A J

1. Uvod ........................................................... 1

2. Osnovne teoretske postavke pri matematikom

modeliranju stabilnosti kosina .............................. 5
2.1. Modeli ponaanja materijala pri optereenju .......... 5
2.2. Hipoteze o lomu i vrstoa tla na smicanje ............ 7
2.3. Faktor sigurnosti ................................................. 10

3. Metode granine ravnotee za analizu

stabilnosti kosina ................................................. 12
3.1. Metoda Fellenius-a .............................................. 14
3.2. Uproena metoda Bishop-a ................................. 17
3.3. Metoda Janbu-a ................................................... 19
3.4. Metoda klizne prizme i m etoda Carter-a ................. 22
3.5. Meusobni odnos uproene m etode
Janbu-a i metode Carter-a .................................... 26

4. Naponsko-deform acijske m etode za

analizu stabilnosti kosina ..................................... 28
4.1. Jednaine ravnotee ............................................ 29
4.2. Pomjeranja i deformacije ...................................... 31
4.3. Konstitutivne relacije ........................................... 33
4.4. Analiza napona i deformacija metodom
konanih elemenata ............................................. 35
4.5. Lokalni faktor sigurnosti ....................................... 39

5. Matematiki model metode potpune

granine ravnotee ............................................. 43
5.1. Integralna form a jednaina granine ravnotee ........ 43
5.2. Vektorska interpretacija jednaina ravnotee .......... 47
5.3. Faktor sigurnosti i sopstvene vrijednosti m atrine
forme jednaina granine ravnotee ..................... 48
5.4. Invarijantnost faktora sigurnosti pri translaciji
i rotaciji koordinatnog sistem a .............................. 53
5.5. Izbor probnih funkcija za aproksimaciju
normalnih napona ................................................ 56
5.6. Redukovana varijanta ........................................... 57
5.7. Ravna klizna povrina ........................................... 59
5.8. Kruno-cilindrina klizna povrina ......................... 67
5.9. Interpretacija nekih klasinih metoda kao priblinih
rjeenja metode potpune granine ravnotee .......... 70

6. Programski paket "KOSINE" ................................. 74

6.1. Digitalni model geomehanikog profila ................... 75
6.2. Algoritam za izraunavanje minimalne
vrijednosti faktora sigurnosti ................................. 78
6.3. Sintaksa i semantika problemski
orijentisanog jezika .............................................. 80

7. Numerika eksperimentalna istraivanja

stabilnosti kosina ................................................. 84
7.1. Primjer analize stabilnosti kosine
sa jednostavnom geometrijom ............................... 85
7.2. Primjeri korienja programskog paketa "KOSINE" .... 92

8. Zakljuno razm atranje .......................................... 99

9. Literatura ............................................................ 102

 1. U V O D

Do poremeaja ravnotee kosina i padina dolazi kada naponi smicanja

usljed gravitacionih sila i dodatnih uticaja premae vrstou tla na smicanje.
Ova pojava se manifestuje pomjeranjima tla koja mogu biti od neprimjetnih i
dugotrajnih do vrlo velikih, koja se deavaju gotovo trenutno. Klizanje e
prestati tek kad se oblik kosine toliko promijeni da novonastalo stanje
napona bude takvo da vrstoa tla na smicanje bude vea od napona
smicanja.
Ovakve pojave su tokom geoloke istorije dovele do formiranja kosina iji su
nagibi u veini sluajeva u saglasnosti sa vrstoom tla od kojeg su iste
graene. Dodatni uticaji koji mogu dovesti do nestabilnosti prirodnih padina
su: promjena nivoa podzemne vode, dugotrajno dejstvo atmosferskih uticaja,
promjena vegetacije i slino.
Do poremeaja ravnotee moe doi i usljed aktivnosti ovjeka, kao to su
izgradnja usjeka, nasipa, kanala i drugih objekata. U ovom vijeku dolo je do
vrlo intenzivnog razvoja povrinske eksploatacije mineralnih sirovina.
Poveanje ili smanjenje uglova generalnih kosina na povrinskim kopovima
neposredno utie na koliine jalovine koje treba otkopati. Na velikim
povrinskim kopovima sa dubinama veim od stotinu metara promjena ugla
generalne kosine od samo jednog stepena, dovodi do poveanja ili
smanjenja koliina otkopanih masa od vie stotina pa i miliona kubnih
metara. Duna panja treba biti posveena i stabilnosti kosina odloenih
masa.
Projektovanje uglova nagiba kosina na povrinskim kopvima je dosta sloen
posao jer se tu moraju zadovoljiti najmanje dva oprena zahtjeva.
Ekonomski interes nam nalae da nagibi kosina budu to vei jer koliina
otkopane jalovine opada sa rastom nagiba. Nasuprot tome je zahtjev
sigurnosti, jer je stabilnost kosina to vea to su nagibi manji. Uglovi nagiba
parcijalnih i generalnih kosina moraju biti tako projektovani i izvedeni da
njihova stabilnost bude obezbijeena u svakom trenutku.

1
Pored ova dva zahtjeva prilikom projektovanja uglova nagiba i visina etaa,
potrebno je voditi rauna i o tehnolokim parametrima planirane ili ve
postojee opreme za eksploataciju, kao i o specifinim zahtjevima
konkretnog leita.
Blage kosine su neekonomine, a strme nesigurne. Stabilnost kosina na
povrinskim kopovima uglavnom zavisi od ponaanja tla pod dejstvom
naponskog polja izmjenjenog otkopavanjem. Analiza napona i deformacija u
masivu kopa je prilino sloena zbog uticaja niza inilaca, kao to su:
dinamika otkopavanja, geometrija kopa i promjenljivost karakteristika tla
koje nije homogen i izotropan materijal.
Faktor sigurnosti, kao kvantitativna mjera stabilnosti kosine, definie se kao
odnos sila vrstoe na smicanje i aktivnih sila du klizne linije. Propisima su
definisane vrijednosti faktora sigurnosti za radne i generalne kosine u
intervalu 1.1 do 1.3 u zavisnosti od njihove vanosti i od duine trajanja.
Za analizu stabilnosti kosina koriste se razliite metode. One se mogu grubo
podijeliti na dvije grupe u odnosu na pretpostavku o zavisnosti napona od
deformacija i to:
a) Model kruto-plastinog tijela i
b) Svi ostali modeli ponaanja materijala (linearno elastino tijelo,
nelinearno elastino i tako dalje).
Do sada nisu razvijene konstitutivne relacije koje bi dovoljno dobro opisale
ponaanje tla pod optereenjem. Iako je dolo do naglog razvoja metode
konanih elemenata, metode zasnovane na nekom od modela iz druge grupe
nisu u iroj svakodnevnoj upotrebi. Sloeniji modeli ponaanja materijala
zahtijevaju dodatna eksperimentalna ispitivanja materijala, a takoe dovode
i do vrlo sloenih algoritama za analizu stabilnosti kosina.
Kod prve grupe metoda pretpostavlja se da naponi rastu do nekih graninih
vrijednosti bez pojave deformacija, a nakon toga deformacije rastu
neogranieno pri konstantnim naponima.
Ako se prihvati ovakav model ponaanja materijala, na raspolaganju su nam
samo jednaine ravnotee i jednaina uslova loma. U mehanici tla opte
prihvaen je Mohr-Coulomb-ov uslov loma. Kako se jednaine ravnotee
postavljaju u trenutku kad je iscrpljena vrstoa materijala, odnosno u
trenutku loma (graninog stanja), esto se koristi termin jednaine granine
ravnotee.

2
Pri razvoju metoda za analizu stabilnosti kosina veina autora dijeli klizno
tijelo na lamele (metoda presjeka), a zatim se postavljaju jednaine
ravnotee i jednaina uslova loma za svaku lamelu pojedinano. Kod
dvodimenzionalnog modela analize stabilnosti kosina mogu se postaviti tri
jednaine ravnotee i jedan uslov loma za svaku lamelu, ali se kod svake
nove lamele javlja est novih nepoznatih.
Dakle, problem analize stabilnosti kosina kod modela sa kruto-plastinim
ponaanjem materijala je statiki neodreen. Prekobrojne promjenljive bi se
mogle na vie naina pretpostaviti, a ostale potom sraunati. Svakako da bi
se tako dobile i razliite vrijednosti faktora sigurnosti.
Analitiki izrazi za faktor sigurnosti prema veini autora dobijeni su koristei
samo jednu od tri jednaine ravnotee kliznog tijela kao cjeline. Ovakav
postupak, kojim se jednoj od jednaina ravnotee dodjeljuje specijalni
status, teko se moe generalno pravdati. U posljednjih pedesetak godina
ovaj problem je razmatran od mnogih autora. Moe se rei da do sada nije
razvijena metoda kojoj se ne mogu nai nedostaci.
Razliiti autori su na osnovu iskustva i teorijskih istraivanja uvodili razliite
pretpostavke o obliku klizne linije i o meulamelarnim silama i tako dolazili
do jednoznanih izraza za koeficijent sigurnosti. No, ni kod jedne od tako
formulisanih metoda ne moe se tvrditi da su sve jednaine ravnotee u
potpunosti zadovoljene. I pored ovih nedostataka, mnoge od njih su nale
iroku primjenu u praksi.
Prvobitni cilj ovoga rada je bio da se sve metode granine ravnotee
objedine u jedinstven model. Kao rezultat takvog nastojanja razvijena je
potpuno nova metoda za analizu stabilnosti kosina, ije obrazloenje je
predmet ovoga rada. Naziv nove metode nije definitivno odreen. U ovom
radu predlau se dva naziva. Prvi naziv "Metoda potpune granine
ravnotee" dosta dobro odraava fizikalnost problema, dok drugi "Metoda
sopstvenih vrijednosti" uglavnom ukazuje na korieni matematiki aparat pri
formulaciji modela. Sve jednaine granine ravnotee kod nove metode su
potpuno ravnopravne i zadovoljene. Takoe je razvijen programski paket
"KOSINE" koji omoguava analizu stabilnosti kosina po veini metoda
granine ravnotee.

3
Ovaj rad je podijeljen u devet poglavlja. Osnovne postavke teorije loma su
opisane u slijedeem poglavlju, dok su u treem i etvrtom poglavlju
izvedene neke od metoda koje su do sada najee koriene. Izvoenje je
uglavnom dato na standardan nain, pa se veina postupaka moe nai u
citiranoj literaturi. Elementi "novoga" mogu se nai pri izvoenju metode
Carter-a i pri razmatranju odnosa metoda Janbu-a i Carter-a. Peto poglavlje
sadri teoretske osnove novopredloene metode za analizu stabilnosti
kosina. Klasine metode granine ravnotee, obraene u treem poglavlju,
izvode se ponovo, ali sada kao specijalni sluajevi metode sopstvenih
vrijednosti.
esto poglavlje sadri opis programskog paketa "KOSINE". U sedmom
poglavlju su dati konkretni primjeri analize stabilnosti kosina, kao i
poreenje rezultata po pojedinim metodama. Osmo poglavlje sadri kritiki
osvrt na novopredloenu metodu. Takoe su data oekivana podruja
primjene nove metode i razmiljanja autora o moguim pravcima buduih
istraivanja u ovoj oblasti. Posljednje poglavlje sadri spisak koriene
literature.

4
 2. O S N O V N E T E O R E T S K E P O S T A V K E P R I
MATEMATIKOM MODELIRANJU
STABILNOSTI KOSINA

Analiza stabilnosti kosina je jedan od klasinih zadataka u mehanici tla i

mehanici stijena. Ove discipline su dijelovi geomehanike, koja obuhvata jo i
geodinamiku.
Sve ove naune discipline su takoe odjeljci teoretske mehanike. Zakoni
statike krutog tijela i zakoni mehanike deformabilnog tijela (teorije
elastinosti, plastinosti i teenja) se koriste i u geomehanici. Gore
pomenute zakonitosti su potrebne, ali nisu i dovoljne da bi se objasnile sve
pojave u geomehanici. Ova tvrdnja se slikovito ocrtava i na problemu analize
stabilnosti kosina. Moe se rei da svi pristupi analizi stabilnosti kosina
uvijek sadre samo jednaine ravnotee.

2.1. MODELI PONAANJA MATERIJALA PRI OPTEREENJU

Ponaanje materijala pri optereenju se moe opisati razliitim modelima,

odnosno konstitutivnim relacijama. U ovom radu se koriste modeli kruto-
plastinog i idealno elastinog tijela.

MODEL KRUTO-PLASTINOG TIJELA

Ovom sintagmom se oznaava ponaanje materijala koji se ne deformie pri

poveanju optereenja do odreene granice, odnosno u odreenom intervalu
optereenja materijal se ponaa kao kruto tijelo. Kada optereenje dostigne
granino stanje, deformacije rastu neogranieno bez otpora. Dakle,
optereenje se ne moe poveati iznad te granine vrijednosti, odnosno
tijelo se ponaa kao idealno plastino.

5
Ponaanje kruto-plastinog tijela pri jednoosnom naprezanju je
predstavljeno na slici 2.1. Koriene su uobiajene oznake za normalni
napon ( ) i za relativnu dilataciju ( ). Sa f je oznaena granica teenja.

Sl. 2.1. Model kruto-plastinog tijela

Prihvatanje ovakvog modela ponaanja materijala znai da su nam na

raspolaganju samo jednaine ravnotee i uslov loma. Pomjeranja i
deformacije ne uestvuju u metodama zasnovanim na takvom modelu
ponaanja materijala i ostaju neodreena.
Ovaj model ponaanja materijala je u osnovi svih metoda granine ravnotee
koje su obraene u treem poglavlju, pa i novopredloene metode koja se
obrazlae u petom poglavlju.

MODEL LINEARNO ELASTINOG TIJELA

Pomjeranja taaka kod ovog modela su proporcionalna optereenju,

odnosno deformacije su proporcionalne naponima. Nastale deformacije su
potpuno elastine. Pri uklanjanju optereenja one u potpunosti nestaju.
Elastine osobine homogenog i izotropnog materijala su odreene sa dvije
nezavisne konstante elastinosti. Praktino se koriste modul elastinosti i
Poisson-ov koeficijent poprene dilatacije.

6
Ovaj model ponaanja materijala je korien u geomehanici kao radni model
u tehnikama fizikog modeliranja naponskog stanja. Metoda fotoelastinosti
je bila dugo vremena jedina praktino upotrebljiva za analizu naponskog
stanja kod tijela sloenijeg oblika. Razvoj numerike metode konanih
elemenata i istovremeni razvoj raunarske tehnologije definitivno su dali
prednost matematikim modelima. Danas postoje brojni programski paketi
koji numeriki rjeavaju dvodimenzionalne i trodimenzionalne probleme
teorije elastinosti.
etvrto poglavlje ovog rada je posveeno dvodimenzionalnoj analizi
stabilnosti kosina uz korienje modela linearno elastinog tijela.

2.2. HIPOTEZE O LOMU I VRSTOA TLA NA SMICANJE

Lomom se oznaava stanje pojave velikih deformacija kod plastinih

materijala ili pojave pukotina kod krtih materijala. Da bi se odredilo
naponsko stanje koje dovodi do loma postavljeno je vie hipoteza o lomu ili
teorija vrstoe materijala. Njima se u sutini nastoji prostorno naponsko
stanje zameniti nekim idealnim (fiktivnim) jednoosnim naprezanjem. Od
praktinog znaaja su slijedee hipoteze:
- Hipoteza najveih normalnih napona (Galilei),
- Hipoteza najveih tangencijalnih napona (Coulomb i Tresca),
- Mohr-ova teorija vrstoe i
- Energetska teorija (Huber, Mises i Henkey).
Hipoteza najveih normalnih napona i hipoteza najveih tangencijalnih
napona pretpostavljaju da do loma dolazi kada maksimalne vrednosti
normalnih, odnosno tangencijalnih napona premae odreene granine
vrijednosti koje su za pojedine materijale konstantne. Saglasno ovim
hipotezama uvedeni su pojmovi vrstoe na zatezanje, pritisak i smicanje.
Mohr-ova teorija vrstoe povezuje hipoteze o najveim normalnim i
najveim tangencijalnim naponima. Za svaki materijal eksperimentalno se
odreuje granina kriva koja predstavlja zavisnost vrstoe na smicanje od
normalnih napona.
7
Ova kriva se moe definisati i kao obvojnica Mohr-ovih krugova napona. Sva
naponska stanja koja su predstavljena takama unutar te krive nisu opasna,
dok ona na krivoj (granina stanja) i van nje dovode do loma. Mohr-ova
teorija vrstoe je opte prihvaena u mehanici tla, a u ovom radu e samo
ona biti koriena. Meusobni odnos ove tri hipoteze kvalitativno je dat na
slici 2.2.
Energetska teorija pretpostavlja da do loma dolazi pri maksimalnom
deformacionom radu utroenom na promjenu oblika. Ova teorija je vrlo
bliska hipotezi o maksimalnim tangencijalnim naponima i uspjeno se koristi
u teoriji plastinosti.

Galilei Tresca

f
f

Mohr f = f ( )

Sl. 2.2. Teorije vrstoe materijala

Pri odreivanju vrstoe tla na smicanje, vodi se rauna o poroznosti tla i

prisustvu vode. Voda nema vrstou na smicanje, pa tangencijalne napone
mogu primiti samo estice vrstog materijala.

8
Porni pritisak vode je normalni napon i on djeluje u svim pravcima istim
intenzitetom. On ne moe dati doprinos poveanju vrstoe tla na smicanje.
Samo normalni naponi u esticama tla poveavaju njegovu vrstou na
smicanje, te se zbog toga nazivaju efektivnim naponima. Oni predstavljaju
razliku ukupnih (totalnih) napona i pornog pritiska vode. Dakle, vrstoa tla
na smicanje po Mohr-ovoj teoriji ovisi o efektivnim normalnim naponima.
Generalno, ova tvrdnja se izraava slijedeom zavisnou:

f = f ( ) (2.1)

Linearizovani oblik ove zavisnosti poznat je pod imenom Mohr-Coulomb-

ovog izraza za vrstou tla na smicanje:

f = c + tg (2.2)

= u (2.3)

U ovim relacijama su koriene oznake sa slijedeim znaenjem:

f - vrstoa tla na smicanje,

- totalni normalni napon,

- efektivni normalni napon,
u - neutralni normalni napon,
c - efektivna kohezija i
- efektivni ugao unutranjeg trenja.

U ovom radu e se iskljuivo koristiti Mohr-Coulomb-ov izraz za vrstou tla

na smicanje. Apostrofi uz parametre vrstoe ( c i ) nee biti vie
korieni, ali e se uvijek podrazumijevati da se radi o parametrima koji su
odreeni u odnosu na efektivne napone.

9
 2.3. FAKTOR SIGURNOSTI

Naponsko stanje u nekoj taki deformabilnog tijela u najoptijem sluaju je

definisano sa devet nezavisnih parametara od kojih su tri normalna i est
tangencijalnih napona. Faktor sigurnosti (F) je odnos vrstoe na smicanje i
tangencijalnog napona. Ta vrijednost ovisi o konkretnoj taki koja se
posmatra i od ravni u kojoj djeluju tangencijalni i normalni napon. Ako se
datoj taki pridrui minimalna vrijednost faktora sigurnosti za sve ravni koje
prolaze kroz tu taku, onda e na taj nain biti definisano skalarno polje
faktora sigurnosti.
Kod analize stabilnosti kosina pretpostavlja se da je u svim takama klizne
povrine vrstoa tla iscrpljena u istom stepenu. Ovo se odnosi na one
metode koje polaze od modela kruto plastinog tijela. Dakle, pretpostavlja
se da je koeficijent sigurnosti isti u svim takama klizne povrine. Uz pojam
faktora sigurnosti, prema Mohr-Coulomb-ovoj teoriji vrstoe, vezan je i
pojam mobilisanih tangencijalnih napona.

f
m = (2.4)
F

m = cm + ( u ) tg m
(2.5)

Sa c m i tg m oznaeni su mobilisani efektivni parametri vrstoe (mobilisana

c
efektivna kohezija c m = i mobilisani efektivni koeficijent unutranjeg trenja
F
tg
tg m = ).
F
Sve metode granine ravnotee koje koriste Mohr-Coulomb-ov izraz za
vrstou primjenjive su u tom stepenu za konkretan materijal u kojem je
prihvatljiv pretpostavljeni kriterij loma. Terminom "tlo" uglavnom su
obuhvaeni materijali ija se vrstoa moe dobro aproksimirati obrascem
(2.2).

10
Neki autori koriste termin "sipua sredina" da bi se ta pretpostavka to bolje
naglasila. Tipini predstavnici takvih materijala su humus, pijesak, glina i
sve njihove kombinacije i varijeteti. Kod vrih materijala (ugalj, pjeari i
slino) Mohr-Coulomb-ov izraz za vrstou je primjenjiv samo uslovno. Kod
vrstih stijenskih masa on je praktino neupotrebljiv pa metode za analizu
stabilnosti, opisane u ovom radu, ne treba koristiti.
Grafika interpretacija parametara vrstoe tla na smicanje i Mohr-Coulomb-
ovog izraza data je na slici 2.3.

f = c + ' tg

m = c m + ' tg m

'

Sl. 2.3. Grafiki prikaz Mohr-Coulomb-ovog izraza za vrstou tla

11
 3. M E T O D E G R A N I N E R A V N O T E E Z A
ANALIZU STABILNOSTI KOSINA

Kod svih metoda granine ravnotee koriste se samo jednaine ravnotee

krutog tijela i uslov loma. Pretpostavlja se da se tlo ponaa kao kruto-
plastino tijelo. Pomjeranja taaka ne uestvuju kao nepoznate u ovakvim
metodama i ostaju neodreena. Kod dvodimenzionalnih modela posmatra se
ravnotea kliznog tijela jedinine debljine. Na klizno tijelo djeluju
gravitacione i horizontalne seizmike sile, a uticaj "odbaenog" dijela po
metodi presjeka nadoknauje se normalnim i tangencijalnim naponima du
kliznog luka. Normalni i tangencijalni naponi su funkcije jedne promjenljive
za pretpostavljeni klizni luk.
Pretpostavlja se da je u svim takama klizne linije dostignuto granino
naponsko stanje. U svim metodama koje su opisane u ovom radu koristi se
Mohr-Coulomb-ov izraz za vrstou tla, odnosno nepoznati tangencijalni
naponi se zamenjuju mobilisanim tangencijalnim naponima prema obrascu
(2.5). Pod tim pretpostavkama u jednainama granine ravnotee kao
nepoznate veliine figuriu jedna nepoznata funkcija ( x) i koeficijent
sigurnosti ( F ).
Sve metode granine ravnotee koriste vertikalnu podjelu kliznog tijela na
lamele, ali se meusobno razlikuju po uvedenim pretpostavkama o
meulamelarnim silama i nainu korienja jednaina ravnotee. Najee
se postavlja jedna jednaina ravnotee na nivou lamela da bi se nala
funkcija normalnih napona, a potom se postavlja jedna od jednaina
ravnotee za klizno tijelo kao cjelinu da bi se iz nje odredio koeficijent
sigurnosti. Slika 3.1 pokazuje podjelu kliznog tijela na lamele i
meulamelarne sile koje djeluju na i -toj lameli. Na toj slici, a i dalje u ovom
radu, koriste se slijedee oznake:

W - teina lamele,
- ugao nagiba klizne linije,
E - horizontalna komponenta rezultante meulamelarnih sila,

12
T - vertikalna komponenta rezultante meulamelarnih sila,
N - normalna komponenta rezultante sila otpora podloge,
S - tangencijalna komponenta rezultante mobilisanih sila otpora klizanju i
m - naponski spreg sila otpora podloge

Pretpostavimo da smo na osnovu jednaina ravnotee postavljenih za i- 1

lamela i uslova loma uspjeli odrediti meulamelarne sile na lijevoj strani i -te
lamele.

i
Ti
n Ti - 1
Ei
i Ei - 1
i Wi
12
Si ai
ai-1
mi Ni

Sl. 3.1. Podjela kliznog tijela na lamele

Uvodei u razmatranje i-tu lamelu javlja se novih est nepoznatih ( E i , T i , S i ,

N i , m i i a i ). Na raspolaganju su nam tri jednaine ravnotee i jedan uslov
loma. Iz gornjeg razmatranja slijedi da je ovako postavljen problem statiki
neodreen. Da bi ovakav sistem bio rijeen moraju se postaviti jo dvije
nove relacije. Kod svih metoda se pretpostavlja da je mi = 0 . Ova

pretpostavka je opravdana ako je irina lamele mala. Sve metode se

razlikuju u izboru jo jedne neophodne relacije. Postavljane su razliite
pretpostavke o meulamelarnim silama, ili su nametana ogranienja na oblik
kliznog luka da bi neke od jednaina ravnotee bile unapred zadovoljene.
U daljem tekstu ovog poglavlja opisane su neke od tih metoda koje se
najee koriste.
13
 3.1. METODA FELLENIUS-a

Ova metoda se u literaturi esto naziva i vedskom metodom. Klizno tijelo se

dijeli na lamele i pretpostavlja se da meulamelarne sile (E i 1 , T i 1 , E i , T i )
ine statiki uravnoteen sistem. Ove sile su na slici 3.2 nacrtane
isprekidanom linijom i one ne ulaze u jednaine ravnotee.

O bi

Ti - 1 i
ai Ti
n
i k s Wi Ei
R Ei - 1
t
Wi
li
i
Si

Si Ni
Ni

Sl. 3.2. Metoda Fellenius-a

Kod ove metode se usvaja kruno-cilindrina klizna povrina, to dovodi do

jednostavnije momentne jednaine ravnotee. Za sve lamele postavlja se
jedna jednaina ravnotee i to suma svih sila u pravcu normale na kliznu
povrinu:

n = 0 N i Wi cos i + k s Wi sin i = 0 (3.1)

gdje je k s koeficijent seizminosti.

14
Izmeu irine lamele b i i duine tetive kliznog luka l i postoji relacija:

bi
li = (3.2)
cos i

Uzimajui u obzir da se normalna sila moe izraziti preko normalnog napona

i duine tetive kliznog luka N i = i li , jednaina (3.1) dobija novi oblik:

i = wi ( cos i k s sin i ) cos i

(3.3)

Wi
gdje je sa wi = oznaen geostatiki normalni napon. Analizom izraza
bi
(3.3) vidi se da u sluaju bez seizmikih sila normalni napon postaje nula
samo kad je i = 90 0 . Dakle, normalni napon je stalno pozitivan i mijenja se

saglasno promjeni ugla nagiba kliznog luka. Do zatezanja ne dolazi ni u

jednom dijelu kosine. Iz ravnotee momenata za klizno tijelo u cjelini u
odnosu na centar kliznog kruga slijedi:

R S i (W i R sin i + k s Wi ai ) = 0 (3.4)

Mobilisanu tangencijalnu silu treba izraziti preko mobilisanih tangencijalnih

napona ( S i = m l i ). Korienjem izraza (2.5) dobija se:

1
Si = [ ( i ui ) tg + c ] li (3.5)
F

Nakon uvrtavanja izraza (3.5) i (3.3) u jednainu momentne ravnotee (3.4)

i rjeavanja po F , dobija se slijedei izraz za koeficijent sigurnosti:

F =
[ (W i cos i k s Wi sin i ui l i ) tg + c l i ]
(3.6)
a
Wi sin i + k s Ri

15
Uobiajeno je da se porni pritisak vode izrazi preko Skempton-ovog
u i bi
koeficijenta ru = , pa e tada izraz (3.6) glasiti:
Wi

ru
W 1
i k s tgi cos i tg + c l i
cos 2 i

F =
ai (3.7)
Wi sin i + k s R

Oznaka u gornjim izrazima, a i nadalje u ovom radu, podrazumijeva

sumiranje po svim lamelama ( i = 1, 2, ..., n ). Kod metode Fellenius-a

zadovoljena je jedna jednaina ravnotee na nivou lamela i jedna jednaina
ravnotee za klizno tijelo u cjelini.
Vrijednost faktora sigurnosti po ovoj metodi sraunava se za pretpostavljenu
kruno-cilindrinu povrinu. Da bi se nala minimalna vrijednost faktora
sigurnosti, generie se vie centara i vie krunih kliznih lukova iz svakog
centra. U literaturi je opisano vie postupaka za izbor oblasti pretraivanja i
generisanja poluprenika, sa ciljem da se sa to manje truda pronae
minimalna vrijednost faktora sigurnosti ( F ). U numerikom pogledu metoda
Fellenius-a je najjednostavnija, to je osnovni razlog da se ona jo
upotrebljava.

16
 3.2. UPROENA METODA BISHOP-a

U literaturi se ova metoda najee izvodi tako to se u izraz za rigoroznu

metodu uvrtava E i - 1 = E i i T i - 1 = T i . Sve pretpostavke koje su vaile kod
metode Fellenius-a, vae i ovdje. ak se mogu koristiti iste oznake sa slike
3.2. Jedina razlika meu ovim metodama je to se na nivou lamela postavlja

uslov Y = 0 umjesto n = 0. Iz Y = 0 slijedi:

N i cos i + S i sin i Wi = 0 (3.8)

bi
Uvrtavajui u gornju jednainu Ni = i l i , li = i
cos i

1
Si = [ ( i u i ) tg + c ] l i dobija se izraz za normalni napon na kliznoj
F
ravni:

Wi u tg c
+ i tg i
bi F
i =
tg i tg (3.9)
1 +
F

Ovaj izraz neto bolje odraava realnu situaciju, poto su mogui i naponi
zatezanja u koherentnim materijalima. Nedostatak ovog izraza je to
normalni naponi ovise o koeficijentu sigurnosti ( F ). To nije ba logino, a
ima za posljedicu sloeniji algoritam.
Uvrtavanjem gornjih izraza (3.8) i (3.9) u momentnu jednainu ravnotee za
klizno tijelo kao cjelinu (3.4), dobija se izraz za koeficijent sigurnosti po
uproenoj metodi Bishop-a:

17
 1
[(Wi u i bi ) tg + c bi ]
sin i tg
cos i +
F = F (3.10)
ai
Wi sin i + k s R

Ako je porni pritisak dat preko Skempton-ovog koeficijenta r u , prethodni

izraz e glasiti:

1
[W ( 1i ru ) tg + c bi ]
sin i tg
cos i +
F= F
ai (3.11)
Wi sin i + k s R

Vrijednost koeficijenta ( F ) nemogue je izraziti eksplicitno, pa je nuno

koristiti neku od numerikih metoda. Najee se primjenjuju metoda
sukcesivnih aproksimacija i Newton-ova metoda tangente.
Kod uproene metode Bishop-a zadovoljena je jedna jednaina ravnotee
na nivou lamela Y = 0 , a kao posljedica toga i suma vertikalnih sila za

klizno tijelo u cjelini. Takoe je zadovoljena i momentna jednaina. Sam

algoritam je sloeniji jer formula Bishop-a sadri ( F ) implicitno. Vrijednosti
faktora sigurnosti su realnije. Ova metoda sa uspjehom koristi pod uslovom
da je klizni luk stvarno krug.

18
 3.3. METODA JANBU-a

Ova metoda se koristi za analizu stabilnosti kosina i padina sa kliznom

linijom proizvoljnog oblika. Na slici 3.3 su prikazane sile koje djeluju na
izdvojenu elementarnu traku. Na kliznoj liniji djeluju sile:
dl
dN = dl i dS = m d l = [( u ) tg + c ]
F
Sa dW je oznaena teina, a k s dW predstavlja elementarnu horizontalnu
seizmiku silu. Meulamelarne sile su oznaene sa E i T . Elementarni luk je
oznaen sa dl , a njegov ugao nagiba sa .

Tb
dx
Eb

Ta T+dT
T
dl k s dW
Ea E+dE
dS dy E
h w dW hE
E A
dN dS
yE
a b dN
x

Sl. 3.3 Metoda Janbu-a

Jednaine ravnotee za posmatranu elementarnu traku glase:

X = dE k s dW sin dN + cos dS = 0 (3.12)

Y = dW dT + cos dN + sin dS = 0 (3.13)

M A
= E dy E + h E dE + k s hW dW Tdx = 0 (3.14)
19
U jednaini (3.14) proizvod diferancijala ( dTdx ) je zanemaren kao
beskonano mala veliina vieg reda.
dW dT dE
Nakon uvoenja oznaka: w= t= i e= i uvrtavanja ve
dx dx dx
dx
korienih izraza: dN = dl , dS = m d l i dl = , jednaine ravnotee
cos
dobijaju slijedei oblik:

e = m tg k s w (3.15)

= w + t m tg (3.16)

dy E
T = E + h E e + k s hw w (3.17)
dx

Ako se dobijeni izraz za normalni napon (3.16) uvrsti u Mohr-Coulomb-ovu

relaciju za vrstou tla na smicanje, onda e ona glasiti:

(w + t u ) tg + c
f = (3.18)
tg tg
1+
F

f
Uvrtavanjem normalnog napona po (3.16) u (3.15) i korienjem m = ,
F
uslov ravnotee X =0 za traku elementarne irine dobija slijedei oblik:

f dE
2
= + ks w + (w + t ) tg (3.19)
F cos dx

Uslov ravnotee X = 0 za cijelo klizno tijelo moe se dobiti integracijom

izraza (3.19).

1
b
f b b

F
a cos 2
dx =
a
dE + (k
a
s w + w tg + t tg ) dx (3.20)

20
Poslije uvrtavanja izraza za vrstou materijala (3.18) u gornju relaciju,
konano se dobija izraz za koeficijent sigurnosti po rigoroznoj metodi
Janbu-a:

b
(w + t u ) tg + c dx
tg tg cos 2
a 1 +
F = F
b
(3.21)
Eb E a + ( ks w
a
+ w tg + t tg ) dx

Za dobijanje ovog izraza koriene su samo dvije jednaine ravnotee i

uslov loma. U samom izrazu figurie nepoznato specifino optereenje koje
je posljedica promjene meulamelarnih sila. Njega je mogue odrediti iz
dT
momentne jednaine (3.17) diferencirajui je po x ( t = ) .
dx
No, u jednaini (3.17) figurie nepoznata visina napadne take horizontalne
meulamelarne sile ( h E ) koja se mora pretpostaviti. To je znaajan
nedostatak ove metode. Praktino se uzima jedna treina visine lamele u
zoni aktivnog zemljanog pritiska, a neto vie u zoni pasivnog pritiska. Ako
se granice integracije biraju tako da je obuhvaeno cijelo klizno tijelo, tada
je E a = E b = Ta = Tb = 0 .

Programska rjeenja moraju koristiti rutine za numeriko diferenciranje i

numeriku integraciju. Za odreivanje nepoznatog faktora sigurnosti i
dodatnog specifinog optereenja ( t ) moraju se koristiti dva iteraciona
ciklusa i to jedan unutar drugog.
Kod rigorozne metode Janbu-a zadovoljene su sve jednaine ravnotee. Ne
smije se zaboraviti da je momentna jednaina zadovoljena tako to su
pretpostavljene visine napadnih taaka horizontalnih komponenti
meulamelarnih sila.
Zbog numerike sloenosti postupka za iznalaenje dodatnog specifinog
optereenja, koje je posljedica promjene vertikalnih meulamelarnih sila,
kao i nedovoljnog teoretskog utemeljenja ovog postupka, esto je u upotrebi
uproena metoda Janbu-a. Ona se izvodi iz rigorozne metode uz
pretpostavku da je t = 0 . U tom sluaju jednaina (3.21) glasi:

21
 b
f0
(w u ) tg + c dx
tg tg cos 2
a 1 +
F = F (3.22)
b

w ( k
a
s + tg ) dx

Faktor korekcije f 0 uveden je naknadno i empirijskog je karaktera. Njegova

svrha je da koriguje sraunatu vrijednost neto navie, jer je utvreno da

formula (3.22) daje nie vrijednosti faktora sigurnosti. Faktor korekcije je dat
dijagramima u funkciji odnosa debljine i duine kliznog tijela. Date su
posebne krive za tg = 0 , c tg > 0 i c = 0 .

3.4. METODA KLIZNE PRIZME I METODA CARTER-a

Metoda klizne prizme je pogodna za analizu stabilnosti kosina koje sadre

neke oslabljene ravni predisponirane da budu dijelovi klizne povrine. Klizni
luk u ovom sluaju ima formu poligona. Klizno tijelo se dijeli na manji broj
blokova. Ako je broj blokova veliki, onda su to u stvari lamele, te se metoda
moe koristiti i za analizu stabilnosti kosina sa kliznom povrinom
proizvoljnog oblika.
Na slici 3.4 dato je klizno tijelo proizvoljnog oblika i sile koje djeluju na i -ti
blok. Sa m je oznaen mobilisani ugao trenja izmeu blokova

tg
m = arc tg F . Ostale oznake su iste kao i u prethodno opisanim

metodama.
Za svaki blok se postavljaju po dvije jednaine ravnotee. Momentna
jednaina se ne postavlja i to je svakako nedostatak ove metode, ali je ostali
dio postupka teoretski utemeljen.

22
Iz X = 0 S i cos i N i sin i = k s Wi + Pi cos m (3.23)

Iz Y = 0 S i sin i + N i cos i = Wi + Pi sin m (3.24)

U gornjim jednainama je Pi = Pi Pi 1 .

y
bi

i
n
Pi
i
k sWi m

i Wi
1 2 m
Pi-1
Si

Ni

Sl. 3.4. Metoda klizne prizme

Rjeavanjem prethodnog sistema jednaina po S i i N i dobija se:

S i = Wi ( k s cos i + sin i )+ Pi cos ( i m ) (3.25)

N i = Wi ( cos i k s sin i ) Pi sin ( i m ) (3.26)

Uslov loma izraen preko sila S i , N i i duine luka bloka l i glasi:

S i = N i tg m u i l i tg m + c m l i (3.27)

Nakon uvrtavanja izraza za sile S i i N i iz jednaina (3.25) i (3.26) u uslov

loma (3.27) i poslije rjeavanja dobijene jednaine po Pi , dobija se:

23
 Wi [ ( cos i k s sin i ) tg m ( k s cos i + sin i ) ] u i l i tg m + c m l i
Pi = (3.28)
cos( i m ) + sin( i m ) tg m

Ako je klizno tijelo kao cjelina u ravnotei, onda moraju P 0 i P n biti ravni nuli,
odnosno uslov X =0 ekvivalentan je uslovu:

Pn = P i = 0 (3.29)

Nakon uvrtavanja izraza za Pi iz jednaine (3.28) u gornji uslov i smjenom

tg c
tg m = i cm = , dobija se na kraju koeficijent sigurnosti po ovoj
F F
metodi:

Wi ( cos i k s sin i ) tg u i l i tg + c l i
sin ( i m ) tg
cos ( i m ) +
F = F (3.30)
Wi ( k s cos i + sin i )
sin ( i m ) tg
cos ( i m ) +
F

Dobijeni izraz ima formu F = f (F ) pa je nuno koristiti neku od numerikih

metoda. Ako se meublokovsko trenje zanemari tada e gornji izraz za
koeficijent sigurnosti glasiti:

li
Wi (1 k s tg i ) tg + (c u i tg )
cos i
tg i tg
1 +
F = F (3.31)
Wi ( k s + tg i )
tg i tg
1 +
F

24
Izraz (3.30) moe biti napisan i uz korienje Skempton-ovog koeficijenta r u i
irine bloka b i :

ru c bi
Wi 1 k s tg i 2
cos i tg +

cos i cos i
sin( i m ) tg
cos( i m ) +
F = F (3.32)
Wi ( k s cos i + sin i )
sin( i m ) tg
cos( i m ) +
F

odnosno za m = 0 :

ru c bi
Wi 1 k s tg i 2
tg +
cos i cos 2 i
tg i tg
1 +
F = F
Wi ( k s + tg i ) (3.33)
tg i tg
1 +
F

Pretpostavka m = 0 ekvivalentna je pretpostavci da su meulamelarne

sile sa obje strane bloka horizontalne, odnosno da nema vertikalnih sila.

Uslov (3.29) pri m = 0 moe se napisati i u slijedeem obliku:

li
Wi ( 1 k s tg i ) tg + ( c u i tg ) F Wi (k s + tg i )
cos i
F + tg i tg
=0 (3.34)

Dobijena jednaina je potpuno ekvivalentna izrazu koji se sree u literaturi

za analizu stabilnosti kosina po metodi Carter-a. Izraz oznaen kao (3.33) je
u numerikom pogledu pogodniji od formule (3.34), iako su stvarno potpuno
isti.

25
 3.5. MEUSOBNI ODNOS UPROENE METODE JANBU-a
I METODE CARTER-a

Izraz za uproenu metodu Janbu-a bez korekcionog koeficijenta f 0 i sa

pornim pritiskom izraenim preko Skempton-ovog koeficijenta r u , prema
(3.22) glasi:

b
w ( 1 ru ) tg + c dx
tg tg cos 2
a 1 +
F = F (3.35)
b

w ( k
a
s + tg ) dx

Koeficijent sigurnosti po metodi Carter-a prema jednaini (3.33) nakon

graninog procesa bi 0 , odnosno prelaska od sume na integral dobija

oblik dat slijedeom jednainom:

r c
b w 1 k s tg u2 tg +
cos cos 2
tg tg
dx
a 1 +
F = F (3.36)
b
w ( k s + tg )
a tg tg
dx
1 +
F

Oba ova izraza imaju sline forme. Prve indicije da se tu radi o potpuno
istim izrazima dobijene su prilikom izrade programa koji su dali iste
rezultate.
U daljem tekstu daje se dokaz ekvivalentnosti izraza (3.35) i (3.36). Polazi
se od prvog izraza sa ciljem da se ekvivalentnim transformacijama dobije
drugi. Za poetak, izraz (3.35) se mnoi njegovim nazivnikom. Poslije
transformacije dvostrukog razlomka u brojniku u obini, dobija se:

b
w ( 1 ru ) tg + c dx b
F
a
F + tg tg cos 2
F w( k
a
s + tg ) dx = 0 (3.37)

26
Jednainu (3.37) treba podijeliti sa F (podrazumijeva se F razliito od nule),
potom oba sabirka staviti pod jedan znak integrala i zatim svesti na
zajedniki nazivnik. Poslije izvrenih operacija izraz (3.37) glasi:

w (1 ru ) tg c
b 2
+ w (k s + tg )(F + tg tg )
cos cos 2

a
F + tg tg
dx = 0 (3.38)

Nakon izvrenih mnoenja, grupisanja lanova koji u brojniku sadre F i

razdvajanja na dva sabirka, dobija se:

1 r c
w tg 2 u2 k s tg tg +
b 2
cos cos cos 2
b
w (k s + tg )

a
F + tg tg
dx = F
a
F + tg tg
dx (3.39)

1
U dobijenoj jednaini treba uoiti da je 2
tg 2 = 1 , a zatim treba obje
cos
tg tg
strane pomnoiti sa F da bi se dobili nazivnici u obliku 1 + i, na
F
kraju, jednainu rijeiti po F . Konano se dobija slijedea relacija:

ru c
b w 1 k s tg 2
tg +
cos cos 2
tg tg
dx
a 1 +
F = F (3.40)
b
w ( k s + tg )
a tg tg
dx
1 +
F

Poslije niza ekvivalentnih transformacija, polazei od formule za uproenu

metodu Janbu-a, dobijena je formula za analizu stabilnosti kosina po metodi
Carter-a. Naravno da je mogu i obratan postupak. Nakon ovakvog dokaza
postavlja se pitanje da li obje metode i sutinski tvrde isto. Odgovor je
potvrdan jer je koeficijent sigurnosti kod obje metode dobijen iz sume
horizontalnih sila za klizno tijelo kao cjelinu. Suma vertikalnih sila kod obje
metode je zadovoljena na nivou lamela, dok se momentna jednaina uopte
ne koristi. Ako se izrazi (3.35) i (3.36) porede u numerikom pogledu, onda
je i na prvi pogled vidljivo da prvi ima prednost jer je jednostavniji.

27
 4. N A P O N S K O - D E F O R M A C I J S K E M E T O D E
ZA ANALIZU STABILNOSTI KOSINA

Ukoliko se pretpostavi bilo koji drugaiji model ponaanja materijala pod

dejstvom optereenja izuzev kruto-plastinog, tada u modelu figuriu pored
napona i deformacije. Analizom napona i deformacija u najoptijem vidu bavi
se mehanika deformabilnog tijela. Geometrija kosina na povrinskim
kopovima je najee takva da je duina otkopnog fronta znatno vea od
dubine povrinskog kopa, pa je tu opravdano prihvatiti model ravnog stanja
deformacija (sl.4.1).

x
z

Sl. 4.1. Dvodimenzionalni model kosine

Komponente pomjeranja bilo koje take su nezavisne od koordinate z, pa se

stanje deformacija moe definisati sa tri nezavisna parametra. U ovom
sluaju dovoljno je da se posmatra naponsko-deformacijsko stanje ploastog
tijela jedinine debljine.

28
 4.1. JEDNAINE RAVNOTEE

Na slici 4.2 prikazan je diferencijalno mali element ( dxdy ) jedinine debljine

kao i sile koje na njega djeluju. Pozitivni smjerovi napona dati su takoe na
slici. Treba napomenuti da je ovakva konvencija o znacima, koja je
uobiajena u geomehanici, upravo suprotna od one koja je optevaea u
teoriji elastinosti i teoriji konstrukcija. O ovoj injenici je neophodno voditi
rauna ako se koristi neki od standardnih paketa za analizu napona i
deformacija.

( y +
y
dy ) dx
y y
yx
( yx + dy ) dx
y
xy
( xy + dx ) dy
x
x dy Fx dx dy
dy
S
x
( x + dx ) dy
x
xy dy Fy dx dy

yx dx
y dx x

dx

Sl. 4.2. Ravnotea elementa ( dxdy )

Oznake na slici 4.2 su uobiajene u literaturi iz ove oblasti. Sa x i y su

oznaeni normalni, a sa x y i y x tangencijalni naponi. F x i F y predstavljaju

komponente zapreminskih sila u pravcima koordinatnih osa. Naponski

spregovi su zanemareni to e se i nadalje initi u ovom radu.

29
Iz sume sila u pravcima koordinatnih osa i sume momenata oko sredinje
take S dobijaju se jednaine ravnotee u slijedeem obliku:

x yx
+ + Fx = 0 (4.1)
x y

y x y
+ + Fy = 0 (4.2)
y x

xy = yx (4.3)

Stanje napona u proizvoljnoj taki definisano je sa tri veliine x , y i x y ,

koje se mogu predstaviti matricom kolonom T = x y x y . [ ]

Zapreminske sile u matrinoj formulaciji se predstavljaju matricom kolonom
F ( F = [F

x Fy ] ) . Sa (T) je oznaena operacija transponovanja.

Jednaine (4.1) i (4.2) u matrinom obliku glase:

x 0
y Fx 0
x

y + = (4.4)

0 Fy 0
y x x y

ili

L1 + F = 0
(4.5)

Sa L 1 je oznaena matrica operator

x 0
y
L1 = (4.6)
0
y x

30
 4.2. POMJERANJA I DEFORMACIJE

Komponente pomjeranja u pravcima koordinatnih osa najee se

oznaavaju sa ( u, v, w ), ali kako je oznaka ( u ) ve koriena (porni pritisak
vode), ovdje e se koristiti oznake ( u x , u y , u z ). Na slici 4.3 je dat
elementarni pravougaonik prije i poslije izvrene deformacije.

y
uy
uy+ ux
y dy ux+
y
dy

ux

2
uy
dy u y+ dx
1 x
uy
y
dx
u x + u x dx
x
x x

Sl. 4.3. Deformacije i pomjeranja

Linijske deformacije se definiu kao relativne promjene elementarnih duina.

Pod pretpostavkom da su deformacije male veliine vrijede slijedei odnosi:

ux
u x + dx u x
x ux
x = = (4.7)
dx x

uy
u y + dy u y
y uy
y = = (4.8)
dy y

31
Klizanje x y predstavlja mjeru deformacije uglova (promjena pravog ugla).

ux uy
dy dx
y x ux uy
xy = 1 + 2 = + = + (4.9)
dy dx y x

Veze izmeu deformacija i pomjeranja u matrinom obliku glase:

0
x x
u x
y = 0 (4.10)
y u y
x y


y x

[
Poslije uvoenja oznaka T = x y x y ] [
, uT = ux u y ] i

x 0


L2 = 0 (4.11)
y


y x

jednaina (4.10) se moe napisati u slijedeem obliku:

= L2 u
(4.12)

Potrebno je uoiti da izmeu matrica L 1 i L 2 vrijedi relacija LT1 = L 2 .

Deformacije nisu nezavisne funkcije. One moraju zadovoljiti uslove
kompatibilnosti Saint Venant-a, koji su izraeni parcijalnim diferencijalnim
jednainama drugog reda. Ti uslovi ovdje nee biti izvoeni.

32
 4.3. KONSTITUTIVNE RELACIJE

U sluaju idealno elastinog, homogenog i izotropnog materijala

linearizovane veze izmeu deformacija i napona imaju slijedei oblik:

1
x =
E
[
x ( y + z ) ] (4.13)

1
y =
E
[
y ( z + x ) ] (4.14)

1
z =
E
[
z ( x + y ) ] (4.15)

xy
xy = (4.16)
G

yz
yz = (4.17)
G

zx
zx = (4.18)
G

U ovim jednainama sa E je oznaen modul elastinosti, sa G modul klizanja

i sa Poisson-ov koeficijent.
Kod ravnog stanja deformacija komponente napona i pomjeranja su
nezavisne od koordinate z , dok je pomjeranje u pravcu ose z ravno nuli.
Dakle, od est komponenti deformacija tri su ravne nuli ( z = 0 , y z = 0 i

z x = 0 ). Na osnovu relacija (4.17) i (4.18) slijedi da su i naponi y z i z x

jednaki nuli. Ako se u jednaini (4.15) uvrsti z = 0 dobija se:

z = ( x + y ) (4.19)

33
Nakon smjene z u (4.13) i (4.14) veze izmeu deformacija i napona u
sluaju ravnog stanja deformacija dobijaju konaan oblik:

1+
x =
E
[
(1 ) x y ] (4.20)

1+
y =
E
[
x + (1 ) y ] (4.21)

xy 2 (1 + )
x y = = xy (4.22)
G E

U matrinom obliku relacije (4.20) do (4.22) glase:

x 1 0 x
1+
y = E 1 0 y (4.23)
x y 0 0 2 x y

ili

=C (4.24)

gdje je sa C oznaena matrica fleksibilnosti.Rjeavanjem sistema (4.24) po

dobija se:

= C 1 = D
(4.25)

Matrica D se naziva matrica krutosti. Nakon inverzije matrice C izraz (4.25)

u razvijenom obliku glasi:

x x
1 0
E
y = (1 + )(1 2 ) 1 0 y (4.26)
x y 1 2 x y
0 0
2

34
 4.4. ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA METODOM
KONANIH ELEMENATA

Iz svega do sada reenog slijedi da je, u sluaju ravnog stanja deformacija,

mogue postaviti dvije jednaine ravnotee, tri relacije izmeu deformacija i
pomjeranja i tri konstitutivne relacije izmeu napona i deformacija. U ovom
sistemu od osam jednaina figurie takoe i osam nepoznatih i to: tri
napona, tri deformacije i dva pomjeranja. Ovakav sistem jednaina je u
principu rjeiv i zajedno sa konturnim uslovima dokazana je egzistencija i
jedinstvenost rjeenja. Na alost, ne postoji neka metoda za rjeavanje ovog
sistema koja bi bila primjenljiva za proizvoljnu geometriju i bilo kakve
konturne uslove.
Metodama analize polja napona i deformacija u sluaju idealno elastinog
tijela posveena je obimna literatura. Ovdje e se ukazati samo na neke
postavke metode konanih elemenata koju koristi veina programskih paketa
za analizu konstrukcija. Postoji vie varijanti MKE (metode konanih
elemenata). U najiroj upotrebi je metoda pomjeranja. Zadato tijelo se dijeli
na konaan broj manjih tijela konanih dimenzija (elemenata). Meusobni
uticaji jednog elementa na ostale prenose se samo preko konanog broja
taaka koje su zajednike za dva ili vie elemenata. Te take se nazivaju
vorovima. Na slici 4.4 prikazana je podjela tijela na konane elemente u
sluaju dvodimenzionalne analize.
Pomjeranja bilo koje take unutar elementa mogu se izraziti u funkciji
pomjeranja vornih taaka. Ove relacije nisu jednoznane, pa od izbora
interpolacionih funkcija ovisi kvalitet aproksimacije pomjeranja, to znaajno
utie na veliinu greke krajnjih rezultata. U matrinom obliku interpolacija
pomjeranja se moe predstaviti slijedeom relacijom:

u = Nq (4.27)

U gornjoj jednaini sa N je oznaena matrica interpolacionih funkcija, a sa q

matrica kolona pomjeranja vorova.

35
 T

Sl. 4.4. Podjela tijela na konane elemente

Pri izvoenju jednaina ravnotee moe se koristiti varijaciona formulacija.

Tijelo je u ravnotei ako je varijacija potencijalne energije ravna nuli.
Potencijalna energija tijela ( ) jednaka je unutranjoj (deformacionoj)
energiji (U ) umanjenoj za rad spoljnjih sila. Za tijelo proizvoljnog oblika
vai:

= dU ( u x , u y , u z ) (u x Fx + u y Fy + u z Fz ) dV (u T
x x + u y T y + u z Tz ) dS
V V S

ili

1 T
2 V
= dV u T FdV u T TdS (4.28)
V S

Sa F je oznaena matrica kolona zapreminskih sila ( F T = Fx Fy Fz ), a sa T [ ]

[
matrica kolona povrinskih sila ( T T = Tx T y Tz ). S oznaava dio povrine ]
tijela na kojoj djeluje spoljno optereenje.

36
Smjenom (4.27) u (4.12) izraz za deformacije dobija slijedeu formu:

= L2 N q = B q (4.29)

Sa B je oznaena matrica L2 N .

Nakon smjene (4.25), (4.27) i (4.29) u (4.28) dobija se funkcional

potencijalne energije izraen preko pomjeranja vornih taaka.

1 T T
2 V
= q B D B q dV q T N T F dV q T N T T dS (4.30)
V S

Varijacijom gornjeg izraza dobijaju se jednaine ravnotee metode konanih

elemenata izraene preko pomjeranja vorova.

= q T B D B dV q N T F dV N T T dS = 0
T
(4.31)
V V S

ili

Kq =Q (4.32)

gdje je sa K = B T D B dV oznaena matrica krutosti, a sa

V

Q = N T F dV + N T T dS matrica kolona ekvivalentnih vornih sila.

V S

37
U sluaju analize ravnog stanja deformacija ili napona kada se posmatra
tijelo konstantne debljine, gornji integrali se redukuju za jednu dimenziju, to
jest zapreminski integrali prelaze u povrinske, a povrinski u linijske.
Na ovaj nain je kontinualni sistem, ije je ponaanje bilo opisano
parcijalnim diferencijalnim jednainama, preveden u diskretni sistem ije se
ponaanje opisuje linearnim algebarskim jednainama. Matrica krutosti
sistema (4.32) je simetrina i trakasta. Ove osobine se koriste u toku
formiranja i rjeavanja tog sistema. Prije rjeavanja pomenutog sistema
jednaina neophodno je uvrstiti u njega konturne uslove po pomjeranjima.
Poslije nalaenja pomjeranja vorova mogue je sraunati napone i
deformacije prema jednainama (4.25) i (4.29). Pomjeranja koja se dobijaju
na ovakav nain su aproksimativna i uvijek su manja od onih dobijenih
rjeavanjem parcijalnih diferencijalnih jednaina, jer je diskretni sistem krui
od kontinualnog. Razvijen je veliki broj konanih elemenata koji se razlikuju
po obliku i broju stepeni slobode. Izbor tipa elementa treba usaglasiti sa
vrstom problema koji se rjeava. U ovom radu se nee izvoditi matrice
krutosti pojedinih elemenata.
Na slian nain kao to su ovdje izvedene jednaine ravnotee u sluaju
statikih sila, mogue je, polazei od Hamilton-ovog principa, odnosno
funkcionala Lagrange-a, doi do jednaina kretanja u sluaju dinamikih
sila. Kao model se dobija sistem linearnih diferencijalnih jednaina drugog
reda po nepoznatim pomjeranjima.

38
 4.5. LOKALNI FAKTOR SIGURNOSTI

Kao rezultat naponske analize (na primer metodom konanih elemenata)

dobijaju se diskretne vrijednosti komponenata polja napona ( x , y , i x y ) u

odreenim takama. Na osnovu toga i uz korienje Mohr-Coulomb-ovog

uslova loma mogue je sraunati faktore sigurnosti u istim takama.
Definicija faktora sigurnosti data je u poglavlju 2.3.
Na slici 4.5 prikazan je diferencijalno mali element klizne linije pod uglom
i sile koje na njega djeluju.

dl
dl

x dy
dy

xy dy

xy dx y dx
x

dx

Sl. 4.5. Naponi na kliznoj ravni

Iz jednaina ravnotee dobijaju se naponi koji djeluju u ravni pod uglom .

x + y y x
= + cos 2 + x y sin 2 (4.33)
2 2

y x
= sin 2 x y cos 2 (4.34)
2

39
Gore navedene relacije mogu se geometrijski interpretirati Mohr-ovim
krugom napona. Ekstremne vrijednosti normalnih napona dobijaju se
diferenciranjem izraza (4.33) po :

y x
= 2 sin 2 + x y cos 2 = 2 = 0 (4.35)
2

2 x y
tg 2 m = (4.36)
y x

Normalni naponi imaju ekstremne vrijednosti u ravnima pod nagibom m i

m + 90 0 i tada su tangencijalni naponi ravni nuli. Uvrtavanjem (4.36) u

(4.33) dobijaju se ekstremne vrijednosti normalnih napona (glavni normalni
naponi) :

2
x + y x y
1 ,2 = + x2 y (4.37)
2 2

Izrazi (4.33) i (4.34) mogu se napisati preko glavnih napona 1 , 2 i ugla

= m , odnosno, nakon rotacije koordinatng sistema za ugao m , dobija
se :

1 + 2 1 2
= + cos 2 (4.38)
2 2

1 2
= sin 2 (4.39)
2

Faktor sigurnosti po Mohr-Coulomb-ovom kriteriju loma dat je izrazom:

f ( u ) tg + c
F= = ili

40
 1 + 2 1 2
+ cos 2 u tg + c
2 2
F = (4.40)
1 2
sin 2
2

Ugao m , pri kome faktor sigurnosti dobija ekstremnu vrijednost nalazi se iz

uslova:

F (1 2 ) tg
=0 cos 2 m =
(1 u ) tg + c + ( 2 u )tg + c (4.41)

Na osnovu znaka drugog izvoda zakljuuje se da se tu radi o minimumu

faktora sigurnosti, te da ugao m odreuje nagib potencijalne klizne linije.

Uvrtavanjem ugla m po (4.41) u (4.40) dobija se vrijednost faktora

sigurnosti u datoj taki u funkciji glavnih napona i parametara vrstoe tla:

2
F = [( 1 u ) tg + c ] [( 2 u ) tg + c ]
(4.42)
1 2

Faktor sigurnosti po ovom obrascu mogue je sraunati u svim takama gdje

su prethodno sraunate komponente napona. Dakle, metodama naponsko-
deformacijske analize pored pomjeranja, deformacija i napona mogue je
dobiti i skalarno polje faktora sigurnosti.
Na osnovu obrasca (4.41) moe se za datu kosinu nacrtati mapa
potencijalnih kliznih linija. Postupak je isti kao kod crtanja trajektorija
glavnih napona po obrascu (4.36).
Vrijednost faktora sigurnosti, koja bi bila uporediva sa metodama granine
ravnotee, moe se dobiti kao odnos sila vrstoe i mobilisanih
tangencijalnih sila du pretpostavljene linije loma, to se moe predstaviti
slijedeom relacijom:

f dl [( u ) tg + c ] dl
Fsr = l = l (4.43)
m dl ( u ) tg + c
l
F (x,y ) dl
l

41
Gore navedeni integrali moraju se sraunati nekom od numerikih metoda
integracije. Zone lokalnog loma F(x,y) < 1 ne raspolau vrstoom jer je tu
dolo do pojave pukotina.
Uticaj zona lokalnog loma moe biti uzet u obzir ako se izvri nova naponska
analiza bez meusobne povezanosti elemenata du linije lokalnog loma.
Usljed pojave lokalnih pukotina dolazi do preraspodjele napona. Ovakav
proces (progresivni lom) mogue je modelirati iterativno.

42
 5. M A T E M A T I K I M O D E L M E T O D E P O T P U N E
GRANINE RAVNOTEE

U ovom poglavlju se izlae novi modelski pristup metodama granine

ravnotee pri analizi stabilnosti kosina. Polazi se od modela kruto-plastinog
tijela uz korienje Mohr-Coulomb-ovog kriterija loma. Sva izvoenja su data
za dvodimenzionalni model kosine. Predloena metoda se moe proiriti i na
trodimenzionalnu analizu stabilnosti kosina.
Klasine metode za analizu stabilnosti kosina, opisane u treem poglavlju,
predstavljene su kao specijalni sluajevi metode potpune granine
ravnotee.

5.1. INTEGRALNA FORMA JEDNAINA GRANINE RAVNOTEE

Jednaine granine ravnotee se postavljaju za klizno tijelo ogranieno

linijom terena h = h ( x ) i pretpostavljenom kliznom linijom y = y ( x ) . Funkcija
y ( x ) je neprekidna i ograniena na intervalu ( a,b ) . Njen prvi izvod je
ogranien na istom intervalu. Parametri a i b predstavljaju apscise presjeka
terena i pretpostavljene klizne linije. U posmatranom intervalu ( a,b ) poznate
su jo i slijedee funkcije:

u(x) - porni pritisak vode u takama kliznog luka u = w (yw y) 0 ,

( x, y ) - zapreminska teina materijala ukljuujui i vodu u porama,

c(x) - efektivna kohezija,
( x) - efektivni ugao unutranjeg trenja,
h( x )

w (x ) = (x , y ) dy
y( x )
- geostatiki pritisak materijala na dubini h ( x ) - y ( x ) i

43
 h( x )

y (x ) (x , y ) dy
y w (x ) =
y( x )
- ordinata teita .
w (x )

Na slici 5.1 prikazano je klizno tijelo sa neophodnim elementima koji su

potrebni za postavljanje jednaina ravnotee.

p(x) h(x)
y

yw
y(x)
k s wdx
wdx
dl m dl

dl
0
Me a b
dx x
Xe

Ye x

Sl. 5.1. Ravnotea kliznog tijela

Uticaj "odbaenog" dijela na klizno tijelo, ija se ravnotea posmatra,

nadoknaen je du cijele klizne linije nepoznatim normalnim i mobilisanim
tangencijalnim naponima (x) i m (x)

Naponsko stanje u svim takama na pretpostavljenoj kliznoj liniji y(x) je

granino u smislu Mohr-ove teorije vrstoe. Saglasno relaciji (2.5) izmeu
mobilisanih tangencijalnih i normalnih napona du pretpostavljene klizne
linije vai slijedea zavisnost:

1
m ( x) = {c( x) + [ ( x) u ( x) ] tg ( x) } (5.1)
F

44
gdje je sa F oznaen koeficijent sigurnosti.
Na klizno tijelo moe djelovati proizvoljno spoljanje optereenje. Njegov
uticaj na stabilnost posmatrane kosine uzima se u obzir preko komponenata
rezultante svih spoljnih sila redukovanih na koordinatni poetak. Uvedene su
slijedee oznake:

Xe - suma projekcija svih spoljnih sila na x-pravac,

Ye - suma projekcija svih spoljnih sila na y-pravac i
M e0 - suma momenata svih spoljnih sila u odnosu na koordinatni poetak.

Uticaj seizmikih sila uzima se u obzir preko horizontalne seizmike sile k s w ,

gdje je k s koeficijent seizminosti.
Izbor koordinatnog sistema je proizvoljan. Da se ne bi posebno zadavao
pravac i smjer dejstva gravitacionih sila, usvaja se da osa y ima pravac
dejstva gravitacije, a smjer suprotan od smjera gravitacije.
Jednaine ravnotee za klizno tijelo prema slici 5.1 glase:

X = 0 ( sin + m cos ) dl k s wdx Xe = 0

l a

Y = 0 ( cos + m sin ) dl w dx Ye =0
l a (5.2)

M 0
=0 [x ( cos + m sin ) y ( sin + m cos )] dl
l
b b

x w dx + k s y w w dx M e = 0
0

a a

Izmeu ugla nagiba tangente na pretpostavljenu kliznu liniju ( ) i

diferencijala dx i dl vrijede slijedee relacije:

cos dl = dx

sin dl = y dx (5.3)

45
Nakon uvrtavanja m prema jednaini (5.1) i korienjem relacija (5.3),

jednaine granine ravnotee dobijaju slijedei oblik:

b
b
[c + (
a
u ) tg ] dx = F ( y + k s w ) dx + X e
a
b
b
[c + (
a
u ) tg ] y dx = F ( w ) dx + Ye
a
(5.4)
b
b
[c + (
a
u ) tg ] ( xy y ) dx = F [w ( x k s y w ) ( x + y y )] dx + M e0
a

Lijeve strane jednaina granine ravnotee (5.4) su projekcije rezultante sila

vrstoe na koordinatne ose i suma momenata tih sila u odnosu na
koordinatni poetak. Ove sile smatramo pozitivnim ako djeluju u smjerovima
osa desnog trijedra, pod uslovom da je tangens nagiba kosine pozitivan.
Desne strane jednaina granine ravnotee (5.4) predstavljaju projekcije
aktivnih sila (gravitacione sile, seizmike sile i spoljno optereenje) i
projekcije reaktivnih sila (normalna reakcija podloge ). Pozitivni smjerovi
ovih sila su suprotni od smjerova sila vrstoe, odnosno, pozitivnim
smjerovima smatraju se oni kao na slici 5.1.

46
 5.2. VEKTORSKA INTERPRETACIJA JEDNAINA RAVNOTEE

U jednainama (5.4) figurie jedna nepoznata funkcija (x) i jedan nepoznati

parametar " F " (koeficijent sigurnosti). Nemogue je jednoznano rijeiti ovaj
sistem integralnih jednaina. Sistem je u statikom pogledu neodreen pa je
to pravi razlog to postoji veliki broj metoda granine ravnotee za analizu
stabilnosti kosina. Cilj ovog rada je traenje logiki prihvatljivog i po
mogunosti to realnijeg i optijeg rjeenja.
Jednaine granine ravnotee (5.4) je mogue shvatiti i kao uslove
ravnotee dviju sila u ravni. Na lijevoj strani su komponente vektora
rezultante sila vrstoe du pretpostavljene klizne linije, a na desnoj
komponente vektora rezultante aktivnih i reaktivnih sila. U vektorskoj notaciji
te jednaine se mogu interpretirati kao uslov kolinearnosti dvaju vektora,
odnosno dviju matrica kolona. Radi jednostavnijeg zapisa uvode se slijedee
oznake za komponente rezultante sila vrstoe na smicanje:

r1 b c + ( u ) tg

r = r2 = [c + ( u ) tg ] y dx =
r3
a
[c + ( u ) tg ] ( xy y )
(5.5)
b 1
= y [c + ( u ) tg ] dx

a
xy y

sile vrstoe na smicanje

Za komponente rezultante aktivnih i reaktivnih sila uvode se sledee oznake:

47
 a y + k s w Xe
1 b
a = a2 = w dx + Ye =
a a (x k y ) w ( x + yy ) M e0
3 s w
(5.6)
X
b
y ks
w dx + Y e
b
= 1 dx + 1 e
a
(x + yy ) a
x k s y w M 0
e

reaktivne sile aktivne sile

Jednaine granine ravnotee (5.4) sa uvedenim oznakama glase:

r =Fa (5.7)

5.3. FAKTOR SIGURNOSTI I SOPSTVENE VRIJEDNOSTI

MATRINE FORME JEDNAINA GRANINE RAVNOTEE

Jedan od moguih naina rjeavanja sistema jednaina (5.4), odnosno (5.7)

je da se nepoznata funkcija normalnih napona predstavi kao linearna
kombinacija tri nove funkcije:

2
(x ) = f 1 ( x ) + f 2 (x ) + 3 f 3 (x ) (5.8)
1 1

ili u matrinoj notaciji:

1
2
(x ) = [ f 1 ( x ) f 2 (x ) f 3 ( x )] (5.9)
1
3

1
48
Funkcije f i (x) u literaturi se najee nazivaju probnim funkcijama. Sreu se
jo nazivi bazisne, interpolacione i koordinatne funkcije. Probne funkcije se
usvajaju, a kao nepoznate veliine u sistemu graninih jednaina ravnotee
2 3
ostaju mnoitelji , i koeficijent sigurnosti ( F ). Njih je mogue
1 1
jednoznano odrediti iz sistema jednaina (5.4) ili (5.7). Izboru probnih
funkcija je posveena taka 5.5 ovog poglavlja.
Sistem jednaina (5.7) moe se pomnoiti proizvoljnim nepoznatim
mnoiocem 1 razliitim od nule:

r 1 = F a 1 (5.10)

Matrice kolone r i a linearno zavise od nepoznate funkcije normalnih
napona (x) . Ako se funkcija (x) izrazi kao linearna kombinacija u odnosu
na nepoznate parametre, onda e sistem jednaina (5.10) biti homogen po
nepoznatim parametrima i . Nakon smjene izraza za (x) po (5.9) u (5.5) i

(5.6), jednaine granine ravnotee (5.10) glase:

b 1 1

y

[ f tg + c u tg
1 f 2 tg f 3 tg ]dx 2 =
a xy y
3

(5.11)

b y b
ks Xe 1
1 [f
= F 1 f2 f 3 ] dx + 1 [ w 0 0 ] dx + Ye [1 0 0] 2
a
( x + yy ) x k s y w M e
a 0
3

49
Nakon izvrenih mnoenja dobija se definitivni oblik jednaina granine
ravnotee. U matrinom zapisu one glase:

R ij F A ij j = [0] (5.12)

i, j = 1, 2 i 3

Elementi matrice sila vrstoe na smicanje su:

b
R11 = (c u tg +
a
f 1 tg ) dx

b
R21 = (c u tg +
a
f 1 tg ) y dx

b
R31 = (c u tg +
a
f 1 tg )( x y y ) dx

b
R12 = f
a
2 tg dx

b
R22 = f
a
2 tg y dx

b
R32 = f
a
2 tg ( x y y ) dx

b
R13 = f
a
3 tg dx

b
R23 = f
a
3 tg y dx

b
R33 = f
a
3 tg ( x y y ) dx (5.13)

50
Izrazi za elemente matrice aktivnih sila i sila normalnog otpora prema (5.11)
i (5.12) glase:

b
A11 = X e + (ka
s w + f 1 y ) dx

b
A21 = Ye + ( w f ) dx
a
1

b
A31 = M e0 + [( x k
a
s y w ) w ( x + y y ) f 1 ] dx

b
A12 = f 2 y dx
a

b
A22 = f 2 dx
a

b
A32 = f 2 ( x + y y ) dx
a

b
A13 = f
a
3 y dx

b
A23 = f 3 dx
a

b
A33 = f 3 ( x + y y ) dx (5.14)
a

Da bi homogeni sistem jednaina (5.12) imao bilo kakvo netrivijalno

rjeenje, njegova determinanta mora biti ravna nuli.

51
Taj uslov glasi:

F A =
det R ij ij
0
(5.15)

Gornja relacija predstavlja osnovnu jednainu stabilnosti kosine po

metodi potpune granine ravnotee, odnosno po metodi sopstvenih
vrijednosti.

Nakon razvoja po parametru F karakteristina jednaina glasi:

A11 A12 A13

3
F A21 A22 A23
A31 A32 A33
R11 R12 R13 A11 A12 A13 A11 A12 A13
2

F A21 A22 A23 + R21 R22 R23 + A21 A22 A23 +
A A32 A33 A31 A32 A33 R31 R32 R33
31
(5.16)
A11 A12 A13 R11 R12 R13 R11 R12 R13

+ F R21 R22 R23 + A21 A22 A23 + R21 R22 R23
R R32 R33 R31 R32 R33 A31 A32 A33
31
R11 R12 R13
R21 R 22 R23 = 0
R31 R32 R33

Lijeva strana jednaine (5.16) je polinom treeg stepena po F . Njegovi

korijeni predstavljaju sopstvene vrijednosti jednaina granine ravnotee.
Rjeenja jednaine (5.16) mogu se nai pomou Cardan-ove formule ili
nekom iterativnom metodom. Treba razlikovati dva sluaja pri izboru faktora
sigurnosti iz skupa od tri rjeenja jednaine (5.16). Prvi sluaj je ako je
jedno rjeenje realno i druga dva konjugovano kompleksna. U tom sluaju za
koeficijent sigurnosti se uzima jedino realno rjeenje. U drugom sluaju sva
tri rjeenja su realna. Tada je nuno odrediti i sva tri karakteristina vektora
koji odgovaraju tim rjeenjima. Prvi element sva tri karakteristina vektora
usvaja se jednak jedinici, a preostala dva elementa odreuju se za svaku
sopstvenu vrijednost.

52
Svakom sopstvenom vektoru, shodno relaciji (5.9), odgovara posebna
raspodjela normalnog napona ( x ) . Treba odbaciti ona rjeenja koja su
nemogua, na primjer ona gdje su normalni naponi stalno negativni. Od
preostalih prihvatljivih rjeenja bira se najmanje. Sluaj triju realnih rjeenja
javlja se kod prestabilnih kliznih lukova i tada je redovno jedna
karakteristina vrijednost negativna.

5.4. INVARIJANTNOST FAKTORA SIGURNOSTI PRI TRANSLACIJI I

ROTACIJI KOORDINATNOG SISTEMA

Svaka kolona u matricama [R ] ij i [A ] ij moe se interpretirati kao sila.

Elementi posmatrane kolone predstavljaju projekcije te sile na koordinatne

ose i njen moment u odnosu na koordinatni poetak. Iz toga proizlazi da e
zakoni transformacije vektora pri translaciji i rotaciji koordinatnog sistema
vaiti i za matricu u cjelini. Kako se ovdje radi o linearnim transformacijama,
i bez dokaza je vidljivo da e sopstvene vrijednosti matrice biti ouvane. Na
slici 5.2 predstavljena je transformacija komponenti vektora sile pri
translaciji i rotaciji koordinatnog sistema. Sa x c i y c su oznaene komponente
translacije koordinatnog sistema, a sa ugao rotacije. Crtica iznad
elemenata vektora ili matrice ukazuje na novi koordinatni sistem.
Nakon redukcije vektora [Fx Fy M ] T
na novi koordinatni poetak i

projekcije na ose zakrenute za ugao , dobija se:

F x = Fx cos + Fy sin
F y = Fx sin + Fy cos (5.17)
M = Fx y c Fy x c + M

53
 y y

M
Fy
Fx

C
M y
Fy c
x
O Fx xc

SL. 5.2. Translacija i rotacija koordinatnog sistema

U matrinom obliku prethodne relacije glase:

Fx cos sin 0 Fx

Fy = sin cos 0 F
y
M yc xc 1 M

(5.18)
[F ] i = [T ] ij [F ]j

Elementi vektora ili matrice sila u novom koordinatnom sistemu dobijaju se

mnoenjem sa lijeve strane matricom transformacije [T ] .
ij Jednaine

granine ravnotee (5.12) u novom koordinatnom sistemu glase:

{[ R ] F [ A ] } [ ] = [ 0 ]
ij ij j (5.19)

54
Na osnovu dokazanog pravila (5.18) slijedi da je:

[ R ] = [T ][ R ]
i j ik k j

(5.20)
[ A ] = [T ][ A ]
ij ik k j

Karakteristina jednaina u novom koordinatnom sistemu glasi:

det { T i k [ ] ( [R ] F [ A ] )} = 0
k j k j

ili

[ ]
det T i k det ( [ R ] F [ A ] ) = 0
k j k j (5.21)

Kako je det T i k [ ] = 1 , to pri transformaciji koordinatnog sistema ne samo da

su ouvane sopstvene vrijednosti matrine jednaine ravnotee, ve su i

koeficijenti karakteristinog polinoma invarijantni u odnosu na takvu
transformaciju.
Koeficijent sigurnosti ne bi ni trebalo da ovisi o izboru koordinatnog sistema,
ali to ni kod jedne od klasinih metoda nije ispunjeno. Invarijantnost faktora
sigurnosti pri transformaciji koordinatnog sistema kod metode potpune
granine ravnotee je posljedica linearnosti svih relacija i ravnopravnog
tretmana sva tri uslova ravnotee.

55
 5.5. IZBOR PROBNIH FUNKCIJA ZA APROKSIMACIJU
NORMALNIH NAPONA

Probne funkcije u izrazu za aproksimaciju normalnih napona prema obrascu

(5.8) treba da to bolje odraze sva znanja o ponaanju normalnih napona. U
praksi se pretpostavlja da je normalni napon u bilo kojoj ravni
proporcionalan teini materijala iznad posmatrane take (geostatikom
normalnom naponu). Takoe je evidentna zavisnost normalnog napona od
ravni u kojoj se posmatra naponsko stanje. Apsolutna vrijednost normalnih
napona nije vea od geostatikog normalnog napona pod uslovom da nema
dodatnih uticaja (spoljno optereenje, nagle promjene geometrije, tektonska
naprezanja i slino). Sve gore pobrojane injenice mogu se izraziti
zavisnou slijedeeg oblika:

f i ( x ) = w ( x ) i ( )
0 i 1
(5.22)
i =1 , 2 i 3 ;
= arc tg ( y )

Jedna od funkcija f i moe biti nula funkcija. Ako se 1 bira prije nalaenja

sopstvenih vrijednosti (na primjer 1 = 1 ), tada je mogue izabrati f1 (x ) = 0 .

Ostale dvije probne funkcije trebaju biti linearno nezavisne, odnosno izraz
2 f 2 + 3 f 3 = 0 je taan samo ako su 2 i 3 jednaki nuli. U sluaju izbora
linearno zavisnih probnih funkcija jedna od sopstvenih vrijednosti je jednaka
nuli. Posljedica ovakvog postupka je da e jedna od jednaina ravnotee
ostati nezadovoljena.
Prema Mohr-ovoj teoriji vrstoa tla na smicanje je obvojnica krugova
napona. Linearizacija ove zavisnosti je "dobra" kad je efektivni normalni
napon pozitivan, ili bar kad je totalni normalni napon pozitivan, odnosno kad
u esticama materijala vlada pritisak. U podruju zatezanja obrazac Mohr-
Coulomb-a ima znaajnih nedostataka jer je teko i zamisliti da naponi
zatezanja proizvode bilo kakvo, a kamoli negativno trenje.

56
Da bi se potovale gornje konstatacije, potrebno je birati probne funkcije
tako da na cijelom intervalu budu pozitivne. Slijedei izrazi su uspjeno
testirani kao probne funkcije:

1. w
w
2. w cos ili
1 + y2
w
3. w cos 2 ili
1 + y2
y
4. w (1 sin ) ili w 1
1 + y2

w w
5. ili
1 + tg 1 + y

Sigurno je da postoji jo "dobrih" probnih funkcija. Razlike u vrijednostima

faktora sigurnosti su gotovo zanemarljive u odnosu na izbor funkcija iz gore
datog skupa. Zbog toga nije opravdano birati neke sloenije izraze kao
probne funkcije.

5.6. REDUKOVANA VARIJANTA

Pogodnim izborom probnih funkcija moe se uprostiti karakteristi na

jedna ina, odnosno moe se karakteristi na jedna ina tre eg reda svesti na
kvadratnu jedna inu. Posljedica ovakve redukcije karakteristi nog polinoma
je da jedna karakteristi na vrijednost sistema (5.12) biva ravna nuli.
Specijalnim izborom probnih funkcija moe se posti i da, i pored toga, sve
jedna ine ravnotee budu ispunjene.

c(x )
Neka je usvojeno: 1 = 1 i f1 ( x ) = u (x )
tg

57
Ostale probne funkcije biraju se prema preporukama datim u odjeljku 5.5. U
tom slu aju e svi elementi prve kolone matrice sila vrsto e biti ravni nuli
(prva tri elementa iz skupa relacija ozna enih sa 5.13). To e imati za
posljedicu da slobodni lan u karakteristi noj jedna ini postane jednak nuli.
Karakteristi na jedna ina e tada glasiti:

A11 A12 A13

3
F A21 A22 A23
A31 A32 A33

0 R12 R13 A11 A12 A13 A11 A12 A13

2
F A21 A22 A23 + 0 R22 R23 + A21 A22 A23 + (5.23)
A A32 A33 A31 A32 A33 0 R32 R33
31

R22 R23 R12 R13 R12 R13

+ F A11 A21 + A31 =0
R32 R33 R32 R33 R22 R23

Jedno od rjeenja gornje jedna ine je ravno nuli, a ostala dva se dobijaju
rjeavanjem kvadratne jedna ine. Ovakav postupak dovodi do smanjenja
numeri ke sloenosti algoritma za izra unavanje faktora sigurnosti, ali se
istovremeno gubi u kvalitetu dobijenog rjeenja. Razlog tome je to se
koristi onaj dio Mohr-Coulomb-ovog izraza za vrsto u tla na smicanje koji je
najmanje pouzdan (' < 0 ) . Funkcija f 1 ne ovisi o geostati kom pritisku
materijala (w), niti pak od nagiba klizne ravni ( ). Zbog svega toga su
rezultati, dobijeni kori enjem redukovane varijante, to dalje od realnosti to
je kohezija ve a i ugao trenja manji.
Redukovana varijanta metode potpune grani ne ravnotee je ovdje opisana
samo kao atraktivna mogu nost u numeri kom pogledu.

58
 5.7. RAVNA KLIZNA POVRINA

Ova vrsta loma je u literaturi podrobno obra ena. Prakti na upotrebljivost

obrazaca izvedenih pod pretpostavkom ravne klizne povrine je mala, ali
ve ina autora udbenika obra uje ovakvu vrstu loma iz edukativnih razloga.
Klizno tijelo ima samo jedan stepen slobode, odnosno mogu a je samo
translacija u pravcu koji je paralelan kliznoj pravoj. Sve relacije je mogu e
izvesti iz samo jedne jedna ine grani ne ravnotee (suma sila u pravcu
mogu eg kretanja).
Do prave linije kao mogu e klizne linije moe se do i tako da se pokuaju
uprostiti opte jedna ine ravnotee (5.4). U momentnoj jedna ini ravnotee
uz sile vrsto e figurie izraz (xy' - y). Ako se trai ona klizna linija koja e
ispuniti uslov da moment sila vrsto e na smicanje bude uvijek ravan nuli,
onda je potrebno postaviti uslov xy' - y = 0. Rjeenje ove diferencijalne
jedna ine je prava y = kx . Dakle, ako se kao klizna linija izabere prava i za
koordinatni po etak uzme ta ka na toj pravoj, onda sile vrsto e na smicanje
ne e izazivati momente.
Ovdje e izraz za koeficijent sigurnosti biti izveden kao specijalni slu aj
metode potpune grani ne ravnotee. Jedna ina klizne ravni, odnosno prave
u dvodimenzionalnoj analizi, prema oznakama na slici 5.3 glasi:

y = x tg (5.24)

U obrascima za elemente matrice sila vrsto e i matrice aktivnih sila (5.13 i

5.14) javljaju se odre eni izrazi koji u konkretnom slu aju glase:

y = tg

x y y = 0 (5.25)

x
x + y y =
cos 2

59
 y Ye
Xe

O x
L

Sl. 5.3. Ravna klizna povrina

Za odre ene integrale u izrazima (5.13) i (5.14) uvode se slijede e oznake:

L
W = w dx
0
L
L = dx
0
L
U = u dx
0
L L
M R = M e0 + w x dx k s w y w dx
0 0

L
2 = f
0
2 dx

L
3 = f
0
3 dx

L
x2 2 = x f
0
2 dx

L
x3 3 = x f
0
3 dx (5.26)

60
Usvaja se f 1 ( x ) = 0 , dok f 2 (x ) i f 3 ( x ) ostaju proizvoljne. Nastoji se na i

rjeenje koje ne e ovisiti o izboru probnih funkcija. Funkcije f 2 i f 3 e na

odre eni na in biti pridruene dvijema sopstvenim vrijednostima koje su

ravne nuli. Nakon uvrtavanja izraza (5.25) u jedna ine ravnotee (5.12) i uz
kori enje uvedenih oznaka (5.26), one e u konkretnom slu aju glasiti:

c L U tg 2 tg 3 tg

(c L U tg)tg 2 tg tg 3 tg tg

0 0 0
(5.27)

X e + ks W 2 tg 3 tg 1 0
= 0
F Ye + W 2 3 2

M x x 3 0
2 22 3 2 3
cos
R
cos

Izvla enjem konstantnih mnoitelja iz druge i tre e kolone i mnoe i tre u

jedna inu sa cos 2 dobija se:

c L U tg tg tg

(c L U tg )tg tg tg tg tg
0 0 0

(5.28)
X e + k sW tg tg 1 0

F Ye + W 1 1 = 0
2 2
M R cos 2 x2 x3 3 3 0

Tre a jedna ina (momentna jedna ina) izdvojena iz sistema (5.28) glasi:

(
F M R cos 2 1 x 2 2 2 x3 3 3 = 0 ) (5.29)

Jedno rjeenje ove jedna ine je F = 0 (jedna sopstvena vrijednost je nula).

Druga mogu nost je:

M R cos 2 1 x 2 2 2 x3 3 3 = 0 (5.30)

61
Tre a jedna ina sistema (5.28) je iskori ena, pa je potrebno iz prve dvije
eliminisati tre u nepoznatu ( 33 ) koja se dobija iz uslova (5.30).

1 x2
3 3 = M R cos 2 2 2 (5.31)
x3 x3

Poslije izvrene eliminacije, prve dvije jedna ine sistema (5.28) u matri noj
formi glase:

M cos 2 x
c L U tg + R tg 1 2 tg
x3 x3

M R cos 2 x
( c L U tg ) tg + tg tg 1 2 tg tg
x 3 x3
(5.32)
M R cos 2 x2
X e + k sW + tg 1 tg
x3 x3 1 0
F = 0
M cos 2 x2 2 2
Ye + W R 1
x3 x3

Nakon izvla enja zajedni kog mnoioca iz druge kolone obiju matrica dobija
se kona na forma jedna ina ravnotee u slu aju ravnog loma, koja glasi:

M R cos 2
c L U tg + tg tg
x3
2
( c L U tg )tg + M R cos tg tg tg tg

x3
(5.33)
M R cos 2
eX + k s W + tg tg 1
x3 0
F x =
M cos 2 2 2 1 0
2

Ye + W R 1 x3
x3

Da bi sistem jedna ina (5.33) imao netrivijalnih rjeenja, njegova

determinanta mora biti jednaka nuli. Karakteristi na jedna ina ima slijede i
oblik:

62
A0 F 2 + A1 F + A2 = 0 (5.34)

U konkretnom slu aju izrazi za koeficijente kvadratne jedna ine glase:

A0 = [X e + Ye tg + W (k s + tg ) ]

( )
A1 = (c L U tg ) 1 + tg 2 + (Ye + W X e tg k sW tg )tg (5.35)

A2 = 0

Slobodan lan kvadratne jedna ine (5.34) je jednak nuli jer je determinanta
prve matrice sistema (5.33) ravna nuli. Ta tvrdnja postaje o igledna ako se
tg izvu e iz druge vrste pomenute determinante. Nakon obavljanja
pomenute operacije obje vrste u toj determinanti postaju identi ne.
Karakteristi na jedna ina (5.34) se moe napisati u slijede em obliku:

F ( A0 F + A1 ) = 0 (5.36)

Dakle, jo jedna sopstvena vrijednost je jednaka nuli. Tre a sopstvena

vrijednost, odnosno faktor sigurnosti u slu aju ravnog loma, dobija se iz
uslova da izraz u zagradi jedna ine (5.36) bude jednak nuli.

(c L U tg ) (1 + tg 2 ) + (Ye + W X e tg k s W tg ) tg
F=
X e + Ye tg + W (k s + tg ) (5.37)

Analizom gornjeg izraza i postupka kako je on izveden, lako se vidi da

dobijeno rjeenje ne ovisi o izboru probnih funkcija. Tako e na dobijeni
rezultat ne uti e moment spoljnih sila. Bitno je samo da li spoljne sile djeluju
na klizno tijelo i kolike su. Raspored i tip spoljnog optere enja ne uti u na
vrijednost faktora sigurnosti. Na osnovu ovoga se moe zaklju iti da je ravni
lom dosta gruba idealizacija stvarnosti, ali vrlo pou na za razumijevanje
mehanizma loma.

63
Do istog izraza se dolazi ako se po e i od redukovane varijante metode
potpune grani ne ravnotee. Isti rezultat je posljedica nezavisnosti faktora
sigurnosti od izbora probnih funkcija.
Vrijednost faktora sigurnosti je funkcija ugla nagiba pretpostavljene klizne
ravni. Faktorom sigurnosti date kosine u slu aju ravnog loma moe se
proglasiti samo minimalna vrijednost izraza (5.37) pri promjeni ugla nagiba
pretpostavljene klizne ravni. Iako je ravni lom najjednostavniji model analize
stabilnosti kosina, traenje ekstremne vrijednosti funkcije (5.37) dovodi do
vrlo sloenih izraza.
Na slici 5.4 je dat model ravnog loma etae sa potrebnim elementima za
izvo enje koeficijenta sigurnosti.

H


x
O L

Sl. 5.4. Model ravnog loma etae

U slu aju koji se analizira uzeto je da nema eksternih sila i da se ne uzima u

obzir uticaj pornog pritiska vode i seizmi kih sila. Tako e se pretpostavlja
da je materijal kosine homogen, odnosno da su geomehani ki parametri
konstantni. Pod tim pretpostavkama izraz (5.37) glasi:

tg c L 1 + tg 2
F = + (5.38)
tg W tg

64
Prema slici 5.4 vidi se da vae slijede e relacije:

H 1 1 1
L= i W = H 2
tg 2 tg tg

Smjenom gornjih izraza u (5.38) dobija se izraz za faktor sigurnosti ravnog

loma etae u zavisnosti od nagiba i visine etae, nagiba klizne ravni i
geomehani kih karakteristika tla.

tg 2 c tg tg 1
F = +
tg H tg tg sin 2
ili (5.39)
tg 2 c sin 1
F = +
tg H sin sin( )

Ugao nagiba klizne ravni pri kome faktor sigurnosti dobija ekstremnu
F
vrijednost dobija se iz uslova =0

sin
tg * = (5.40)
2c
H
cos +
2c
tg +
H

Ako se uvede bezdimenziona veli ina:

2 c 1 + tg 2
= (5.41)
H 2c
tg +
H

2F
tada e ekstremna vrijednost izraza (5.39) (minimum, jer je > 0 ),
2
odnosno faktor sigurnosti ravnog loma etae biti dat slijede im izrazom

65
 2 c tg 2 + (1 + )
2
1 +
F * = (tg ) +
tg H tg (5.42)

U slu aju vertikalne etae = 90 0 uslov stabilnosti F * 1 ekvivalentan je

slijede em zahtjevu:

c cos c
H 4 = 4 tg 45 0 +
1 sin 2 (5.43)

Desna strana izraza (5.43) moe se interpretirati kao kriti na visina

vertikalne etae, ili kao kriti na dubina usjeka sa vertikalnim zidovima po
modelu ravnog loma.

66
 5.8. KRUNO-CILINDRINA KLIZNA POVRINA

U tre oj (momentnoj) jedna ini ravnotee kliznog tijela (sistem jedna ina
5.4) uz nepoznatu funkciju normalnih napona figurie izraz x + yy' . Ako se
eli izabrati takav klizni luk kod koga normalni naponi ne e proizvoditi
momente, onda jedna ina klizne linije treba zadovoljiti slijede u
diferencijalnu jedna inu:

x + y y = 0 (5.44)

Rjeenje te diferencijalne jedna ine je familija krunica

x2 + y2 = R2 (5.45)

Iz ovoga proizlazi da ako se za klizni luk izabere krunica i za koordinatni

po etak (odnosno momentnu ta ku) centar krunice, onda e momentna
jedna ina ravnotee imati prostiji oblik.
Matri ne jedna ine ravnotee (5.11) u najoptijoj formi u slu aju kruno-
cilindri nog loma glase:

c u tg + f 1 tg f 2 tg f 3 tg
b
(c u tg + f 1 tg ) y f 2 tg y f 3 tg y dx
a R2 R2 R2
(c u tg + f 1 tg ) f 2 tg f 3 tg
y y y
(5.46)
Xe b k s w + f1 y f 2 y f 3 y 1 0
Y + w f
F e 1 f2 f 3 dx 2 = 0
M e0 a w x k s w y w 0 0 3 0

67
Na slici 5.5 date su potrebne oznake za analizu kruno-cilindri nog loma.

y
O x

2
1

Sl. 5.5. Kruno cilindri ni lom

Rad sa krunicom u Descartes-ovom koordinatnom sistemu je vrlo

mukotrpan. Jedna ine (5.46) bile bi jo sloenije da su izvrene smjene

x
y = R2 x2 i y =
R x2
2

Jedna ine ravnotee (5.46) u polarnom koordinatnom sistemu dobijaju neto

jednostavniji oblik. Prilikom transformacije koriste se slijede e relacije:

x = R sin x + y y = 0
R R2
y = R cos x y y = = (5.47)
cos y
y = tg dx = R cos d

68
Nakon izvrenih transformacija jedna ine grani ne ravnotee u slu aju
kruno-cilindri nog loma glase:

2 (c u tg + f 1 tg ) cos f 2 tg cos f 3 tg cos

(c u tg + f 1 tg ) sin f 2 tg sin f 3 tg sin d
1 c u tg + f tg f 2 tg f 3 tg
1

(5.48)
Xe

R 2 k s w cos + f 1 sin f 2 sin f 3 sin 1 0

F e + f 3 cos d 2 = 0
Y
(w f1 ) cos f 2 cos
R 1
M 0 yw 3 0
2e w sin k s cos 0 0
R
R

Dalje upro avanje ovih jedna ina je mogu e kori enjem redukovane
c
varijante, odnosno izborom f1 = u . U tom slu aju karakteristi na
tg
jedna ina postaje kvadratna jedna ina. Ako je ugao trenja konstanta, tada
F
se moe uvesti nova nepoznata ( ) umjesto ( F ). Koeficijenti
tg
karakteristi ne jedna ine se lake izra unavaju jer su neke determinante
jednake nuli, a ostale imaju bar neki element ravan nuli.
Autor je nastojao na i eksplicitan izraz za koeficijent sigurnosti kod kruno-
cilindri nog loma, kao to je to ura eno kod ravnog loma, ali do sada ti
napori nisu dali upotrebljive rezultate. Za sada je nuno i kod
najjednostavnije geometrije koristiti numeri ke metode integracije.

69
 5.9. INTERPRETACIJA NEKIH KLASINIH METODA KAO PRIBLINIH
RJEENJA METODE POTPUNE GRANINE RAVNOTEE

Ako se u sistemu jedna ina grani ne ravnotee (5.12) usvoji da su f 2 i f 3

nula funkcije i 1 razli ito od nule, onda se on raspada na tri nezavisne

jedna ine. Faktor sigurnosti ( F ) se moe izra unati posebno iz svake od njih.
Jasno je da je nemogu e dobiti isti rezultat iz sve tri jedna ine ravnotee,
biraju i intuitivno funkciju f 1 . Aproksimativna rjeenja za faktor sigurnosti
pod gore navedenim uslovima glase:

(c u tg + f 1 tg ) dx
Fx = a
b
(5.49)
X e + (k s w + f 1 tg ) dx
a

(c u tg + f 1 tg ) tg dx
Fy = a
b
(5.50)
Ye + (w f ) dx
a
1

(c u tg + f 1 tg ) ( x tg y ) dx
FM = a
b
(5.51)
M + [( x k s y w ) w f 1 (x + y tg )] dx
0
e
a

Indeks uz koeficijent sigurnosti u gornjim izrazima ukazuje na jedna inu

ravnotee iz koje je isti izra unat.

70
Kod krune klizne linije dolazi do zna ajnog upro avanja momentne
jedna ine. Izraz (5.51) u tom slu aju glasi:

b
dx
(c u tg + f 1 tg )
cos
FMR = a
(5.52)
M e0 b y
+ w sin k s w dx
R a R

Ako se za funkciju f 1 , koja predstavlja raspodjelu normalnih napona, izabere

( )
f 1 = w cos 2 k s sin cos , odnosno rjeenje Fellenius-a, tada e gornje

formule glasiti:

[c u tg + w (cos k s sin ) cos tg ] dx

(Fx )F = a
b
(5.53)
X e + w (sin + k s cos ) cos dx
a

[(c utg ) tg + w (cos k s sin ) sin tg ] dx

(F )
y F = a
b
(5.54)
Ye + w (sin + k s cos ) sin dx
a

[c u tg + w (cos k s sin ) cos tg ] ( x tg y ) dx

(FM )F = a
b
(5.55)
M + w [x k s y w (cos k s sin ) ( x + ytg ) cos ] dx
0
e
a

b
c u tg
cos
+ w (cos k s sin ) tg dx

(F )
R
M F = FF = a
(5.56)
M e0 b y
+ w sin k s w dx
R a R

71
Pore enjem jedna ina (3.6) i (5.56) vidi se da se tu radi o istoj formuli
(metoda Fellenius-a). Krak seizmi kih sila u jedna ini (3.6) je pozitivan, a u
formuli (5.56) negativan jer se koordinate mjere u odnosu na sredite kruga
x 2 + y 2 = R 2 . Ostale aproksimativne formule (5.53), (5.54) i (5.55) u literaturi
nisu kori ene. Ako se za funkciju normalnih napona izabere rjeenje
Bishop-a:

u tg c
w+ tg
f1 = F ,
tg tg
1+
F

dobijaju se slijede a aproksimativna rjeenja za koeficijent sigurnosti:

c u tg
b + w (1 k s tg ) tg
cos 2
tg tg
dx
a 1+
(Fx )B FJ
(Fx )B = = FC = (5.57)
w (k s + tg )
b
f0
Xe + dx
a 1+
tg tg
(Fx )B

b
(w tg + c u tg ) tg dx
tg tg
a 1+
(Fy )B
(F )
y B = (5.58)
1
b
(w tg + c u tg ) tg dx
Ye +
( Fy )B tg tg
a 1+
(Fy )B

b
(w tg + c u tg )(x tg y ) dx
tg tg
a 1+
(FM )B
(FM )B = (5.59)

w+
(u tg c ) tg
b

(FM )B
M e + w( x k s y w )
0
(x + y tg ) dx
tg tg
a
1+
( F )
M B

72
 b
w tg + c u tg

a cos +
sin tg
dx

FB
(F )
R
M B = FB = b
(5.60)
y
0
Me
+ w sin k s w dx
R a R

Izraz (5.57) je obrazac za izra unavanje faktora sigurnosti po metodi Carter-

a ili po upro enoj metodi Janbu-a bez korekcionog faktora.
Jedna ina (5.58) pri Y e = 0 se svodi na identitet, to zna i da je kod metoda
Bishop-a, Carter-a i Janbu-a jedna ina grani ne ravnotee y = 0
ispunjena.
Jedna ina (5.59) se ne sre e u literaturi kao posebno obra ena metoda iako
nema posebnih razloga da to ne bude dobra aproksimacija faktora
sigurnosti. Ovaj izraz bi se mogao nazvati generalisanom ( optom )
metodom Bishop-a.
Jedna ina (5.60) predstavlja obrazac za izra unavanje faktora sigurnosti po
upro enoj metodi Bishop-a.
Izraz (5.49) se moe smatrati generalizacijom svih metoda koje faktor
sigurnosti izra unavaju iz uslova x = 0 (Janbu i Carter).

Uslov y = 0 se ne koristi za izra unavanje faktora sigurnosti. Njega se kod

svih aproksimativnih rjeenja pokuava zadovoljiti izborom funkcije

normalnih napona. Ako nema spoljnih vertikalnih sila, onda rjeenje Bishop-
a obezbje uje da taj uslov bude ispunjen. Takva funkcija normalnih napona
se koristi i kod metoda Janbu-a i Carter-a. Izraz (5.51) je generalizacija svih
metoda koje izra unavaju koeficijent sigurnosti iz momentne jedna ine.
Jedna ina (5.52) je specijalni slu aj relacije (5.51). Ona vai u slu aju
krunog kliznog luka i moe se smatrati uoptenjem formula Fellenius-a i
Bishop-a.
Gornjim izrazima nije iscrpljena lista "dobrih" aproksimativnih rjeenja. Ona
se mogu izvesti biraju i za funkciju normalnih napona neko drugo rjeenje
osim Fellenius-ovg i Bishop-ovog ( na pr. f 1 = w ( cos k s sin ) ).

Mogu e su i kombinacije prethodnih rjeenja koje bi dovele do srednjih

rezultata (primjer f 1 = 0.5 B + 0.5 F ).

73
 6. P R O G R A M S K I P A K E T " K O S I N E "

Ovaj programski paket je nastao nakon dugogodinjeg rada na razvoju i

eksploataciji softvera za analizu stabilnosti kosina i analizu konstrukcija u
ra unskim centrima Instituta za bakar u Boru i Kombinata "Kolubara" u
Lazarevcu. U njega su ugradjene sve dobre osobine programskih paketa
"LAMELE", "STRESS" i "SAP IV". Koncept problemski orijentisanog jezika
preuzet je iz programskog paketa "STRESS" i ICL-ovih paketa za stati ku
analizu linijskih konstrukcija. Rutine za itanje i analizu podataka u
slobodnom formatu su dovedene do perfekcije. Dinami ko alociranje
memorije je uradjeno po ugledu na paket "SAP IV" (stati ka i dinami ka
analiza linearnih sistema metodom kona nih elemenata). Linearni digitalni
model geomehani kog profila i algoritam za pretraivanje mree su uradjeni
kao u programskom paketu "LAMELE" (analiza stabilnosti kosina po
metodama Bishop-a i Janbu-a).
Programski paket "KOSINE" u odnosu na gore pomenute pakete sadri dva
bitna poboljanja i to:
-Mogu nost grafi ke predstave geomehani kog
profila i rezultata analize na ekranu i
-Mogu nost analize stabilnosti kosina po metodi
potpune grani ne ravnotee.
Razvoj programskog paketa "KOSINE" traje ve dvije godine van radnog
vremena na privatnom ra unaru. Rad na razvoju ovog paketa usko je
povezan sa radom na razvoju nove metode za analizu stabilnosti kosina koji
traje, uz kra e prekide, posljednjih pet godina.
U ovom poglavlju su opisane osnovne karakteristike programskog paketa
"KOSINE". Dato je sve to je neophodno da bi stru njaku za geomehaniku
bilo omogu eno kori enje ovog paketa, pod uslovom da poznaje operativni
sistem ra unara na kojem je programski paket instaliran.

74
 6.1 DIGITALNI MODEL GEOMEHANIKOG PROFILA

Terminom sloj u geomehani kom pogledu ozna en je prostor ispunjen

materijalom sa konstantnim geomehani kim parametrima ( , c , i ru ). Ako se

uticaj podzemne vode uzima preko nivoa vode, onda se Skempton-ov

koeficijent ( r u ) programski setuje ravnim nuli. Datom skupu geomehani kih
parametara dodjeljuje se jedinstvena referentna oznaka materijala.
Da bi jednozna no bio definisan poloaj slojeva u prostoru, uvedena je
obavezna numeracija slojeva. Svi slojevi se numeriu prirodnim brojevima,
po evi od broja jedan, i to odozgo na dole. Obavezno je da na cijelom
posmatranom prostoru vai pravilo da sloj sa manjim rednim brojem bude
iznad svih slojeva koji imaju ve e redne brojeve. Da bi se ovaj uslov ispunio,
ponekad je potrebno neki sloj fiktivno podijeliti na dva sloja. Primjeri
pravilnog numerisanja slojeva dati su na slici 6.1.

1
1

2
2
3
3

Sl. 6.1. Numerisanje slojeva

Granice medju slojevima i granica izmedju slojeva i vazduha (linija terena)

aproksimiraju se poligonom. Svaki sloj se definie poligonom koji predstavlja
njegovu povlatu. On se prostire u dubinu sve do povlate nekog drugog sloja.
Posljednji sloj nije ograni en sa donje strane i prostire se beskona no u
dubinu.

75
Numerisanje ta aka koje definiu pojedine poligone se vri nakon
numerisanja slojeva. Redni brojevi se dodjeljuju ta kama u prirodnom nizu
po inju i od broja jedan. Numerisanje ta aka na nekom poligonu moe se
vriti u proizvoljnom smjeru. Sve ta ke ne moraju biti iskori ene za
definisanje pojedinih poligona. Numerisanje ta aka ne mora pratiti
numerisanje slojeva. Jedini uslov koji mora biti ispunjen je da sve ta ke na
bilo kom poligonu budu u prirodnom nizu.
Koordinatni sistem se bira proizvoljno. Jedino ograni enje koje se mora
potovati je da ordinata bude paralelna pravcu gravitacije i suprotno
orijentisana od smjera gravitacije. Koordinatnom po etku je dodijeljen redni
broj nula. Njegove koordinate se zadaju razli itim od nule ako se koordinate
ostalih ta aka zadaju u relativnom koordinatnom sistemu. Nivo vode se
takodje aproksimira poligonom ukoliko se uticaj vode uzima u obzir na taj
na in.
Na datom geomehani kom profilu moe se analizirati vie kosina. One se
definiu navodjenjem noica i vrha kosine, kao i definisanjem prostora koji je
od interesa u konkretnom slu aju. Terminom "noice" ozna ava se ona ta ka
gdje projektant o ekuje da e kriti ni klizni luk iza i na povrinu, dok se
terminom "vrh" ozna ava ta ka sa maksimalnom visinom koja mora biti
uklju ena u klizno tijelo. Izborom vrha i jedne od granica prostora koji se
posmatra definie se oblast ulaska kliznih lukova u teren. Izborom noica,
vrha i granica odredjuje se da li se eli analizirati parcijalna ili generalna
kosina.
Geomehani ki profil je potpuno definisan i bez podataka o kosinama, ali su
ovi podaci neophodni radi definisanja strategije za analizu stabilnosti. U
okviru podataka o kosinama definie se i broj lamela na koje se dijeli prostor
izmedju granica. Kroz sredinu svake lamele postavlja se vertikalna prava, a
zatim se izra unavaju ordinate presjeka te prave sa svim poligonima kojima
su definisani slojevi i nivo vode. Skup svih tako dobijenih presje nih ta aka
definie digitalni model geomehani kog profila. Sve promjene u geometriji,
koje se deavaju unutar irine jedne lamele, ovako koncipiran model ne
moe registrovati.

76
Izbor noica, vrha i granica ilustrovan je na slici 6.2.

G 12 G 22
V2

G 11
V1
G 21
N1
N2

Sl. 6.2. Primjer izbora noica, vrha i granica kosine

Treba re i da kod klasi nih metoda termin lamele ima svoje potpuno i
uobi ajeno zna enje. Kod metode potpune grani ne ravnotee broj lamela
treba shvatiti kao broj segmenata na koji se dijeli posmatrani prostor da bi
se mogla izvriti numeri ka integracija. Kod ove metode se jedna ine
ravnotee pojedinih lamela i ne postavljaju, ve samo jedna ine ravnotee
kliznog tijela u cjelini. Pove avanjem broja lamela smanjuje se greka
numeri ke integracije, ali se istovremeno produava trajanje obrade. Kako
su ova dva zahtjeva opre na, preporu uje se izbor od sto do tri stotine
lamela. Ovakav izbor obezbjedjuje da greka koeficijenta sigurnosti bude
ispod jednog procenta i trajanje obrade do tri minuta po kosini na PC AT
ra unaru.

77
 6.2. ALGORITAM ZA IZRAUNAVANJE MINIMALNE
VRIJEDNOSTI FAKTORA SIGURNOSTI

Sve metode grani ne ravnotee polaze od pretpostavke da je klizni luk

poznat, odnosno izra unava se faktor sigurnosti za pretpostavljeno klizno
tijelo. Faktorom sigurnosti za datu kosinu moe se proglasiti minimalna
vrijednost faktora sigurnosti pri varijaciji parametara kojima je definisan
klizni luk. U okviru programskog paketa "KOSINE" postoje rutine iji je
zadatak generisanje kliznih linija. Mogu e je generisati krune klizne lukove
i sloene klizne linije sastavljene od krunih i poligonalnih segmenata.
Sloeni klizni luk se koristi onda kada se eli ispitati mogu nost klizanja po
kontaktu dvaju slojeva. U tom slu aju se sloj, ija se povlata uklju uje u
klizni luk, navodi kao poslednji. Iako kod metode potpune grani ne
ravnotee ne postoje nikakva ograni enja u pogledu oblika klizne linije,
programski paket "KOSINE" za sada ima mogu nost generisanja samo
krunih kliznih lukova. Modifikacija sa uvodjenjem povlate posljednjeg sloja
ne uti e na osnovni algoritam generisanja kliznih lukova, a samim tim ni na
algoritam za pretraivanje mree radi iznalaenja minimalne vrijednosti
faktora sigurnosti.
U slu aju krunog kliznog luka faktor sigurnosti je funkcija tri nezavisna
parametra, to se iskazuje slijede om relacijom:

F = F (x c , y c , R ) (6.1)

U ovom slu aju potrebno je na i globalni minimum funkcije tri nezavisno

promjenljive. U obzir dolaze oni algoritmi koji nalaze ekstremne vrijednosti
samo na osnovu vrijednosti funkcije. Kako se trai globalni minimum, onda
je algoritme za pretraivanje mree nemogu e izbje i. Da bi se smanjio broj
izra unavanja koeficijenta sigurnosti, od vie autora su predloene oblasti
centara u kojima se najvjerovatnije nalazi centar kriti nog kliznog kruga. U
programskom paketu "KOSINE" je usvojena oblast Zamarin-a.

78
Generisanje radijusa iz bilo kog centra vri se tako to se jednom od ta aka
kliznog kruga proglaava jedna od ta aka koja se nalazi na potezu noice -
vrh. Prva takva ta ka je na jednoj etvrtini tog odstojanja mjereno od noica
prema vrhu. Du od noica do prve karakteristi ne ta ke se dijeli na tri
jednaka dijela. Klizni krugovi se generiu kroz tako dobijene ta ke.
Obavezno se generiu jo dva podnoi na kruga, koriste i isto odstojanje i
algoritam kao kod nadnoi nih, samo to se sada ide u dubinu. Proces se
nastavlja sve dok faktori sigurnosti ne po nu rasti. Iz niza tako dobijenih
vrijednosti faktora sigurnosti pronalazi se minimalna vrijednost faktora
sigurnosti. Potom se vri paraboli na interpolacija oko ovako dobijenog
parcijalnog minimuma. Sa izra unatom vrijedno u radijusa generie se
klizni luk i izra unava faktor sigurnosti. Poredjenjem tako sra unatog faktora
i prethodno odredjenog parcijalnog minimuma dobija se minimalna vrijednost
faktora sigurnosti za sve krugove iz datog centra.
Varijacija parametara x c i y c u okviru oblasti Zamarin-a i generisanje radijusa
prikazano je na slici 6.3.

V
R1
y
R6
x
N

Sl. 6.3 Generisanje krunih kliznih lukova

79
Na sli an na in se variraju i koordinate centara u oblasti Zamarin-a. I ovdje
se pronalaze parcijalni minimumi. Takodje se koristi paraboli na
interpolacija. Ukoliko su kosine i granice posmatranog prostora pravilno
definisane, onda e programski paket ispravno generisati bar stotinu kliznih
krugova. Svi klizni krugovi, koji presjecaju granice ili ne obuhvataju vrh,
odbacuju se kao nekorektni.
Programski paket daje odredjene poruke koje ukazuju na nepravilan izbor
granica, noica ili vrha kosine. Ukoliko korisnik eli biti potpuno siguran da
je stvarno pronadjen kriti ni klizni krug, onda je duan izvriti korekciju
ulaznih podataka u skladu sa porukama koje dobije.
Predstavljeni algoritam za iznalaenje minimalne vrijednosti faktora
sigurnosti svakako nije najbolji u numeri kom pogledu, ali se pokazao vrlo
pouzdanim. Ukoliko bude izvrena korekcija ovog dijela programskog
paketa, onda e kao poboljanje biti predloena kombinacija postupka
pretraivanja mree i simpleks metode.

6.3. SINTAKSA I SEMANTIKA PROBLEMSKI

ORIJENTISANOG JEZIKA

Da bi se omogu ilo kori enje programskih paketa korisnicima koji poznaju

struku i posjeduju minimalna znanja iz oblasti ra unarstva, koristi se koncept
problemski orijentisanih jezika.
Geomehani ki profil i strategija analize stabilnosti se definiu navodjenjem
klju nih rije i i minimalnog broja podataka. Sve klju ne rije i i svi podaci se
unose u slobodnom formatu. Kao separator izmedju podataka koristi se
jedan ili vie blanko znakova. Prva etiri znaka klju nih rije i moraju biti
korektno napisana. Podaci tipa REAL se obavezno piu sa decimalnom
ta kom, dok podaci tipa INTEGER (cijeli brojevi) ne smiju sadravati
decimalnu ta ku.

80
Programski paket "KOSINE" prepoznaje slijede e klju ne rije i:
KOORDINATE, MATERIJALI, SLOJEVI, KOSINE, KRAJ, NASLOV, METODA,
PLOT, PRINT, DISPLAY, KLIZNI LUK, NIVO VODE, TECENJE, SILE i
SEIZMIKA. Prvih pet direktiva su obavezne. Redosljed direktiva je
proizvoljan izuzev direktive KRAJ koja mora biti posljednja. Ako klju nu rije
prate podaci, onda se oni unose u slijede em redu.

Zna enje pojedinih direktiva je slijede e:

NASLOV
Ova direktiva ukazuje da sadraj narednog sloga (reda) treba interpretirati
kao naslov geomehani kog profila.

METODA
Ukoliko se ova direktiva koristi, onda u narednom slogu treba navesti jednu
od slijede ih metoda: EIGEN, BISHOP, FELLENIUS, JANBU ili CARTER.
Ako se klju na rije METODA ne koristi, podrazumijeva se EIGEN (metoda
sopstvenih vrijednosti, odnosno metoda potpune grani ne ravnotee).

PLOT
Ovom direktivom se zahtijeva od programskog paketa da stvori na disku
datoteku crtea, koju je kasnije mogu e koristiti za crtanje na ROLAND ili
HEW LETT PACKARD ploterima i na HP laserskim printerima. Poslije ove
direktive navodi se eljeni format crtea (A4 do A0).

PRINT
Ako se navede ova direktiva, to zna i da se trai tampa podataka o svim
generisanim kliznim lukovima. Ako se direktiva PRINT izostavi, tampaju se
svi ulazni podaci i podaci o deset kliznih lukova sa najmanjim faktorima
sigurnosti.

DISPLAY
Ovom direktivom se zahtijeva prikaz geomehani kog profila i kriti nih kliznih
lukova na ekranu.

81
 KLIZNI LUK
Ako se ova direktiva ne koristi, ili se izabere opcija KRUG, program e
generisati krune klizne lukove. Navodjenjem opcije SLOZEN zahtijeva se
uklju ivanje poligona posljednjeg sloja u klizni luk. Kod Bishop-a i Fellenius-
a se generiu kruni klizni lukovi nezavisno od opcije koja se izabere u ovoj
direktivi.

KOORDINATE
Poslije ove klju ne rije i slijede apscise i ordinate ta aka poligona kojima su
definisane povlate slojeva i nivo vode. Ova direktiva je obavezna. Sve
definisane ta ke ne moraju biti iskori ene. Koordinate su podaci tipa REAL
i moraju sadravati decimalnu ta ku.

MATERIJALI
Ova direktiva je obavezna i njom se najavljuju podaci o razli itim
materijalima u geomehani kom pogledu. Za svaki materijal se u posebnom
slogu navodi njegova oznaka i geomehani ke karakteristike ( , c , i ru ).

SLOJEVI
Direktiva je obavezna. Za svaki sloj se u posebnom slogu navode po etna i
krajnja ta ka poligona kojim je definisana povlata datog sloja, a zatim
oznaka materijala.

KOSINE
Ovom obaveznom direktivom se definiu kosine na datom geomehani kom
profilu za koje se zahtijeva analiza stabilnosti. Za svaku kosinu se unose
redni brojevi noica i vrha, broj lamela i, na kraju, granice posmatranog
prostora.

NIVO VODE
Ovom direktivom se definie poligon (po etna i krajnja ta ka) kojim se
aproksimira nivo vode. Jo se unosi zapreminska teina vode zbog
proizvoljnosti sistema jedinica.

82
 TE ENJE
Ova direktiva se koristi ukoliko se ele odbaciti plitka klizna tijela. Podatak
koji slijedi predstavlja minimalnu vrijednost odnosa debljine i duine kliznog
tijela da bi se ono smatralo korektno generisanim. Ovom direktivom je
mogu e zanemariti klizanje relativno malih masa (osipanje, blatni tok i
sli no).

SILE
Direktiva omogu ava analizu uticaja spoljnjih koncentrisanih vertikalnih sila
na stabilnost kosina. Nakon ove direktive unosi se intenzitet sile i apscisa
njene napadne linije.

SEIZMIKA
Navodjenje ove direktive zna i da se eli analizirati uticaj horizontalnih
seizmi kih sila. Poslije ove direktive se unosi koeficijent seizmi nosti ( k s ).

KRAJ
Ovom obaveznom direktivom se ozna ava da je zavreno definisanje
podataka za dati profil i da moe po eti obrada. U okviru programskog
paketa "KOSINE" uradjena je vrlo kvalitetna dijagnostika ulaznih podataka,
odnosno sintakse problemski orijentisanog jezika.

83
 7. N U M E R I K A E K S P E R I M E N T A L N A
ISTRAIVANJA STABILNOSTI
KOSINA

Iz literature je poznato da se rezultati analize stabilnosti kosina po razli itim

metodama grani ne ravnotee razlikuju deset do petnaest procenata. Ovaj
podatak ukazuje da je stepen nepoznavanja ove pojave zna ajan. Vrijednosti
faktora sigurnosti su to blie stvarnosti ukoliko je ve i stepen poklapanja
stvarnog pomjeranja kliznog tijela i virtuelnog pomjeranja koje odgovara
jedna ini iz koje je data metoda izvedena. Konkretno, metoda Bishop-a daje
dobre rezultate ako je stvarno kretanje samo rotacija, odnosno ako nema
translacije kliznog tijela. Metode Janbu-a i Cartera-a su dobre ako je
dominantno kretanje kliznog tijela translacija u horizontalnom pravcu,
odnosno ako su klizna tijela relativno plitka i blago nagnuta.
Metoda potpune grani ne ravnotee je nastala kao rezultat nastojanja autora
da se smanji veli ina greke koeficijenta sigurnosti koja poti e od
nesavrenstva samih metoda za analizu. Takodje se nastojalo na i metodu
koja e vaiti u svim slu ajevima i kod koje e sve jedna ine ravnotee biti
jednako vane.
U toku razvoja nove metode i programskog paketa "KOSINE" izvreno je na
stotine test-obrada. Medjusobno su poredjeni rezultati analize po svim
metodama koje su izlagane u ovom radu. Rezultati tih numeri kih
eksperimenata ne e biti predstavljeni jer bi oni svojim obimom prikrili
sutinu ovog rada. Pored toga, oni su izgubili na aktuelnosti nakon svih
teoretskih dokaza datih u petom poglavlju. Na primjer, prvo je pri test-
obradama uo eno da upro ena metoda Janbu-a i metoda Cartera-a daju
iste rezultate, a potom je to i teoretski dokazano. Slijede i primjer za to je
da je prvo numeri ki pokazano da vrijednost koeficijenta sigurnosti po
metodi potpune grani ne ravnotee ne ovisi od izbora koordinatnog sistema,
a zatim je ta tvrdnja i teoretski dokazana. Dalji razlog da se ti rezultati ne
daju u ovom radu je to se teko mogu provjeriti tako izra unate vrijednosti.

84
Za reprodukciju bilo kojeg rezultata koji je posljedica rada ra unara, pored
ra unara, neophodan je isti ili vrlo sli an programski paket. Zbog svega gore
re enog, nova metoda za analizu stabilnosti kosina, koja je teoretski
obradjena u petom poglavlju, ovdje e biti ilustrovana na jednom
jednostavnom primjeru. Nakon toga su dati rezultati nekih obrada po
programskom paketu "KOSINE".

7.1. PRIMJER ANALIZE STABILNOSTI KOSINE SA

JEDNOSTAVNOM GEOMETRIJOM

Na slici 7.1 je data idealizovana geometrija modela etae iju stabilnost

treba ispitati. Pretpostavljen je klizni luk koji se sastoji od dva pravolinijska
segmenta. Parametri vrsto e tla su konstantni. Uticaji vode i seizmi kih sila
se ne uzimaju u obzir. Na kosinu ne djeluje spoljno optere enje. Na slici 7.1
su dati grafici izraza koji u estvuju u podintegralnim funkcijama kojima su
definisani elementi matrice sila vrsto e i matrice aktivnih sila. Takodje su
nacrtani grafici izabranih probnih funkcija f 1 , f 2 i f 3 . Pri izra unavanju
odredjenih integrala koristi se pravilo Vere agin-a koje vai ukoliko se
podintegralna funkcija moe rastaviti u proizvod dviju funkcija od kojih bar
jedna ima pravolinijski grafik. Takav integral brojno je jednak proizvodu
povrine krivolinijskog dijagrama i ordinate pravolinijskog dijagrama mjerene
ispod teita krivolinijskog dijagrama.
Date su slijede e vrijednosti geomehani kih parametara materijala: =
17.13 kN/m 3 , c = 58.4 kN/m 2 i tg = 0.1989. U ovom i svim narednim
primjerima koristi e se SI sistem jedinica, odnosno sve duine su izraene u
metrima, a sile u kilo Newton-ima.
U prvoj varijanti rjeenja usvojene su slijede e probne funkcije:
f 1 = 0, f2 = w i f 3 =w cos 2 , gdje je sa w ozna en geostati ki pritisak

materijala ( h ).

85
 y 26.1
2
x

8.9
1
24.3 11.9

11.9
x

-24.3 2.193

0.3663
y'

xy' - y
69.15

x + yy'
-27.56
f1 = 0
447.09

f2= w

394.21

76.95
f 3 = w cos 2

Sl. 7.1. Geometrija kosine i grafici funkcija

86
Elementi matrice sila vrsto e izra unavaju se prema relacijama (5.13). U
konkretnom slu aju, datom na slici 7.1, dobija se:

b
R11 = c dx = 58.4 36.2 = 2114.1
a

b
R21 = c y dx = 58.4 35. = 2044.
a

b
R31 = c ( x y y ) dx = 58.4 0. = 0.
a

b
R12 = tg f 2 dx = 0.1989 0.5 36.2 447.09 = 1609.6
a

b
R22 = tg f 2 y dx = 0.1989 ( 0.5 11.9 447.09 2.193 +
a

+ 0.5 24.3 447.09 0.3663 ) = 1556.2

b
R32 = tg f 2 (x y y ) dx = 0.
a

b
R13 = tg f 3 dx = 0.1989 0.5 ( 11.9 76.95+
a

+ 24.3 394.21 ) = 1043.7

b
R23 = tg f 3 y dx=0.1989 ( 0.5 11.9 76.95 2.193+ (7.1)
a

+0.5 24.3 394.21 0.3663 ) = 548.7

b
R33 = tg f 3 ( x y y ) dx = 0.
a

87
Elementi matrice aktivnih sila i sila normalnog otpora prema relacijama
(5.14) u ovom slu aju glase:

b
A11 = f
a
1 y dx = 0.

b
A21 = w dx = 0.5 36.2 447.09=8092.4
a

b
A31 = w x dx = 0.5 11.9 447.09 11.9 / 3.
a

0.5 24.3 447.09 24.3 / 3. = 33449.

b
A12 = f
a
2 y dx =0.5 11.9 447.09 2.193 +

+ 0.5 24.3 447.09 0.3663 = 7824.1

b
A22 = f 2 dx = 0.5 36.2 447.09 = 8092.4
a

b
A32 = f 2 ( x + y y ) dx = 0.5 11.9 447.09 69.15 / 3. +
a

+ 0.5 24.3 447.09 27.56 / 3. = 11410.

b
A13 = f
a
3 y dx = 0.5 11.9 76.95 2.193 +

+ 0.5 24.3 394.21 0.3663 = 2758.4

b
A23 = f 3 dx = 0.5 (11.9 76.95 + 24.3 394.21) = 5247.5 (7.2)
a

b
A33 = f 3 ( x + y y ) dx = 0.5 11.9 76.95 69.15 / 3. +
a

+ 0.5 24.3 394.21 27.56 / 3. = 33449.

88
 Matri na jedna ina grani ne ravnotee (5.12) glasi:

2114.1 1609.6 1043.7 0. 7824.1 2758.4 1 0

2044. 1556.2 548.7 F 8092.4 8092.4 5247.5 2 = 0 (7.3)
0. 0.
0. 33449. 11410. 33449. 3 0

Karakteristi na jedna ina (5.16) u ovom slu aju glasi:

0. 7824 .1 2758.4
3
F 8092 .4 8092 .4 5247 .5
33449 . 11410 . 33449 .

2114 .1 1609 .6 1043.7 0. 7824 .1 2758.4 0. 7824 .1 2758 .4

2

F 8092 .4 8092 .4 5247 .5 + 2044 . 1556 .2 548.7 + 8092 .4 8092 .4 5247 .5 +
33449 . 11410 . 33449 . 33449 . 11410 . 33449 . 0. 0. 0.

0. 7824 .1 2758.4 2114 .1 1609 .6 1043.7 2114 .1 1609 .6 1043.7

+ F 2044 . 1556 .2 548.7 + 8092 .4 8092 .4 5247 .5 + 2044 . 1556 .2 548.7 _
0. 0. 0. 0. 0. 0. 33449 . 11410 . 33449 .

2114 .1 1609 .6 1043.7

2044 . 1556 .2 548.7 = 0 ( 7.4 )
0. 0. 0.

Nakon potrebnih izra unavanja karakteristi na jedna ina dobija kona ni

oblik:

1.7458 1012 F 3 + 1.8300 1012 F 2 + 1.3679 1010 F = 0 (7.5)

Rjeenja karakteristi ne jedna ine, odnosno sopstvene vrijednosti su:

F1 = 0.0074 , F2 = 0. i F3 = 1.0557 .

Sopstvene vektore, koji odgovaraju gornjim rjeenjima, nalazimo

rjeavanjem bilo koje dvije jedna ine iz sistema (7.1). Pri tome se usvaja
1 = 1. Na osnovu relacije (5.8) ili (5.9) mogu se napisati izrazi za funkcije
normalnih napona. U konkretnom slu aju dobija se:
89
F1 = 0.0074 11 = 1. 21 = 1.5643 31 = 0.46456
2
1 = 1.5643 w + 0.46456 w cos =
(
= w 1.5643 + 0.46456 cos 2 < 0. )

F2 = 0. 12 = 1. 22 = 1.3134 32 = 0.
2 = 1.3134 w < 0.

F3 = 1.0557 13 = 1. 23 = 0.034 31 = 1.011

(7.6)
3 = w (0.034 + 1.011 cos 2 ) > 0.

Prihvatljivo je samo tre e rjeenje jer su prve dvije raspodjele normalnih

napona nerealne. Dakle, koeficijent sigurnosti za posmatrano klizno tijelo po
metodi potpune grani ne ravnotee iznosi 1.0557. Izrazi za normalne
napone po intervalima ( cos 1 = 0.939; cos 2 = 0.415 ) glase:

( = ) = 0.925 w
1
i ( = 2 ) = 0.208 w (7.7)

Isti zadatak je rijeen sa slijede im izborom probnih funkcija:

f1 = 0, f2 = w i f 3 = w cos .

Matri na jedna ina grani ne ravnotee tada glasi:

2114.1 1609.6 1234.1 0. 7824.1 4288.7 1 0

2044. 1556.2 853.0 F 8092.3 8092.3 6204.4 2 = 0 (7.8)
0. 0. 0. 33449. 11410. 21423. 3 0

Osnovna jedna ina stabilnosti u tom slu aju glasi:

1.2895 1012 F 3 + 1.35176 1012 F 2 + 1.01074 1010 F = 0 (7.9)

Rjeenja gornje jedna ine su:

F1 = 0.007424 F2 = 0. i F3 = 1.0557

Karakteristi ni vektor i izraz za normalne napone dobijaju se na isti na in

kao i u prethodnom slu aju i oni, za F = F3 , glase:

90
F3 = 1.0557 13 = 1. 23 = 0.3603 33 = 1.3694
3 = w ( 0.3603 + 1.3694 cos ) (7.10)

Oba rjeenja su potpuno ista. ak je i raspodjela normalnih napona

identi na u oba slu aja, to se jasno vidi nakon uvrtavanja vrijednosti cos
po intervalima.

( = ) = 0.925 w
1
i ( = ) = 0.208 w
2
(7.11)

Iz ovog primjera ne smije se izvu i zaklju ak da raspodjela normalnih

napona i sopstvene vrijednosti ne ovise o izboru probnih funkcija. U to je
mogu e uvjeriti se izborom klizne linije sa tri ili vie pravolinijskih
segmenata.
Tjemena poligona, kojim je definisana klizna linija u ovom primjeru, nalaze
se na krunici pa se takva klizna linija moe smatrati grubom
aproksimacijom krune klizne linije. Rezultati analize po metodama
Fellenius-a, Bishop-a i po metodi potpune grani ne ravnotee su dati na slici
7.2.

394.2
Fellenius
76.9
F=1.031
399.1
229.9 Bishop
F=1.051
-19.0 -86.1
413.8 Potpuna
granina
92.9 ravnotea
F=1.056

Sl. 7.2. Raspodjela normalnih napona po raznim metodama

91
 7.2 PRIMJERI KORIENJA PROGRAMSKOG PAKETA "KOSINE"

Kao prvi primjer za ilustraciju programskog paketa "KOSINE" izabran je ve

obradjivani model etae u odjeljku 7.1. Ovaj primjer je obradjen po metodi
potpune granine ravnotee i po uproenoj metodi Bishop-a. Kod ovog
primjera dati su kompletni rezultati obrade po metodi potpune granine
ravnotee, dok je po metodi Bishop-a priloen samo crte (slika 7.4).
Drugi primjer pokazuje mogunost generisanja sloenih kliznih lukova (slika
7.5).
Trei primjer ilustruje obradu vie kosina na jednom sloenom
geomehanikom profilu koji je dat na slici 7.6. Svi crtei sa HP 5L laserskog
printera (slike 7.3 do 7.5) priloeni su na kraju ovog odjeljka.
Ulazna datoteka, kojom je definisana geometrija i zahtjevi projektanta za
obradu prvog primjera, ima slijedei sadraj:

Nas lov
S l. 7.3. P rim jer br . 1
Dis play
P lot
A4
K oor dinate
0. 0.
- 40. - 8.9
- 24.3 - 8.9
0. 26.1
30. 26.1
M aterijali
S 1 17.13 58. 4 11.25 0.
S lojevi
1 4 S1
K os ine
2 3 150 - 40. 30.
K r aj

Gornja datoteka predstavlja primjer korienja problemski orjentisanog

jezika programskog paketa "KOSINE".

92
Za gornju ulaznu datoteku programski paket crta geomehaniki profil na
ekranu, formira datoteku crtea (slika 7.3) i izlaznu datoteku sa slijedeim
sadrajem:

Dr S LA VKO PULJ I P C COM PUT ER

11550 LAZ AREVA C M S DO S
K NEZA ST ANO J A 4 K O S I N E

A N A L I Z A S T A B I L N O S T I K O S I N A

M ET O DA PO T P UNE GRA NI CNE RAVNO T EZ E ( S. P uljic )

S l. 7.3. P rim jer br . 1

K RUZNA K LIZ NA PO VRSI NA

K OO RDINAT E T ACA KA
RE LA T IVNE KOO RDINAT E APSO LUT NE KO O RDINAT E
- R.BR. - - A PSCISA- - ORDINAT A- - APSCIS A- - O RDINAT A -
0 .00 .00 .00 .00
1 - 40. 00 - 8.90 - 40.00 - 8.90
2 - 24. 30 - 8.90 - 24.30 - 8.90
3 .00 26.10 .00 26.10
4 30. 00 26.10 30.00 26.10

S LO J EV I
- R.B R.- -P OC.- - KRA J - -O ZNA KA-
1 1 4 S1

M AT E RIJ ALI
- O ZNA KA- - Z.T EZ. - -K OHEZ .- - UG. T R.- - K.P. PR.-
S1 17.13 58. 40 11.25 .00

K OS INE
- R.B R.- -NO Z. - -V RH- - B R. LA M.- - 1.GRA N. - -2.G RAN.-
1 2 3 150 - 40.00 30.00

K RAJ ULAZA

93
 R E Z U L T A T I A N A L I Z E S T A B I L N O S T I K O S I N A

M ET O DA P OT PUNE G RANICNE RAVNO T E ZE ( S. Puljic )

S l. 7.3. P rim jer br . 1

K OS INA 2 - 3
K RUZNA K LIZ NA PO VRSINA

UK UPNO J E GE NERISANO I O BRADJ ENO 232 K LI ZNIH KRUG OV A

S LE DE REZ ULT AT I ZA DES ET K LI ZNIH KRUG OV A SA NAJ MANJ IM
K OE FICIJ ENT IMA SIG URNO ST I

- APS CI SA- -O RDINAT A- - RADIJ US - - FAK .SIG .- - B R. LA M.- - PO RUKA-

-30.87 39.60 48.94 . 852 86
-30.87 40.19 49.52 . 852 87
-28.35 35.50 44.59 . 854 84
-33.15 44.90 54.53 . 854 90
-26.32 35.50 44.45 . 857 88
-36.31 44.90 55.13 . 859 85
-27.28 40.19 49.18 . 861 94
-38.10 54.31 64.70 . 861 94
-34.85 40.19 50.21 . 862 80
-39.21 54.31 64.94 . 863 93

K OO RDINAT E GRA NI CNI H T ACAK A O BLAST I CENT ARA PO MET ODI

Z AM ARINA

-R. BR.- - APSCIS A- - ORDINAT A-

1 - 12.15 26.10
2 - 12.15 73.11
3 - 66.91 73.11
4 - 42.74 26.10

K RAJ IZ LA ZA Z A Sl. 7.3. Pr im jer br . 1

K OS INA 2 - 3
K RAJ O BRADE

94
95
96
97
98
 8. Z A K L J U N O R A Z M A T R A N J E

U petom poglavlju ovog rada izloena je originalna metoda za analizu

stabilnosti kosina. Neka autoru bude oproteno ako se bude pokazalo da
precjenjuje njen znaaj.
Metoda potpune granine ravnotee daje najmanje jednako realistine
rezultate kao i najbolja klasina metoda. Ovo vrijedi za proizvoljne uslove u
kojima se vri poreenje. U sluaju kruno-cilindrinog loma kosine metoda
potpune granine ravnotee daje neznatno vei koeficijent sigurnosti od
metode Bishop-a koja se, u ovom sluaju, smatra najprihvatljivijom.
Kod sloenih kliznih lukova metode Janbu-a i Carter-a daju deset do
dvadeset procenata nie rezultate u odnosu na metodu potpune granine
ravnotee. Da su ovi rezultati nerealni priznaju i sami autori ovih metoda.
Korekcioni koeficijent kod uproene metode Janbu-a je empirijski, a ne
teorijski utemeljen i predstavlja svojevrsni dokaz gore izreene tvrdnje.
Kod ravnog loma metoda potpune granine ravnotee daje iste rezultate kao
i ostali teoretski pristupi ovom problemu. Ne postoji nita to bi ukazivalo na
to da metoda potpune granine ravnotee ne bi dala rezultate istog kvaliteta
i kod kliznih linija bilo kakvog oblika (na primjer parabola, logaritamska
spirala, lananica i slino). Ove osobine metode potpune granine ravnotee
su posljedica toga to se veina klasinih metoda mogu tretirati kao
priblina rjeenja u odnosu na novu metodu.
Potpuno je jasno kako bi se formulisala metoda potpune granine ravnotee
u sluaju trodimenzionalne analize stabilnosti. Matrina formulacija ove
metode ostaje nepromijenjena bez obzira da li se radi o 2D ili 3D modelu. Ni
kod jedne od klasinih metoda se ne vidi nain kako bi se od 2D prelo na
3D analizu. Razvoj programskog paketa za 3D analizu stabilnosti kosina po
metodi potpune granine ravnotee bi najvjerovatnije doprinio da se 3D
modeli ponu znaajnije koristiti.
Stepen teoretskog utemeljenja metode potpune granine ravnotee je vrlo
visok. Sve jednaine granine ravnotee imaju potpuno isti tretman i

99
identino su zadovoljene. Koeficijent sigurnosti dobijen ovom metodom ne
ovisi o izboru koordinatnog sistema.
Integralno-diferencijalne jednaine granine ravnotee kliznog tijela nemaju
jedinstveno rjeenje. Ova injenica se kod metode potpune granine
ravnotee iskazuje kroz neodredjenost izbora probnih funkcija. Ukoliko se
potuju pravila za izbor probnih funkcija, onda je varijacija rezultata unutar
jednog procenta.
Svodjenje problema analize stabilnosti kosina na problem izraunavanja
sopstvenih vrijednosti je vrlo znaajan doprinos u teoretskom pogledu.
Poznat je znaaj koji sopstvene vrijednosti imaju u teoriji elastine
stabilnosti, teoriji oscilacija i teoriji stabilnosti kretanja. U ovom radu se
sopstvene vrijednosti prvi put koriste u statici kruto-plastinog tijela. Takodje
se pokazuje da se pojam stabilnosti uvijek moe na odredjeni nain dovesti
u vezu sa pojmom sopstvenih vrijednosti.
Problem analize stabilnosti kosina je u numerikom pogledu vrlo sloen po
bilo kojoj metodi, tako da je korienje raunarske tehnike neophodno. Uz
veliki trud autor je uspio nai izraz za koeficijent sigurnosti samo kod kosine
sa vrlo jednostavnom geometrijom i to pod pretpostavkom ravnog loma. Na
prvi pogled se ini da je programska realizacija metode potpune granine
ravnotee znatno sloenija u odnosu na klasine metode. Tano je da treba
numeriki izraunati osamnaest integrala i rijeiti algebarsku jednainu
treeg stepena. Treba uoiti da izrazi za elemente matrice aktivnih sila i sila
otpora imaju istih dijelova i da se svih osamnaest elemenata moe izraunati
u jednom brojakom ciklusu. Algoritam metode potpune granine ravnotee
ne sadri iterativni ciklus, koji je odlika veine klasinih metoda. Ukratko,
ispravna je tvrdnja da je numerika sloenost metode potpune granine
ravnotee istog nivoa kao i kod veine klasinih metoda sa izuzetkom
metode Fellenius-a.
Poznato je da se visokim vrijednostima faktora sigurnosti pokriva
nepoznavanje pojava u prirodi. Jedan dio greke u izraunavanju faktora
sigurnosti potie i od greke same metode. Pri razvoju metoda njihovi autori
su nastojali da ta greka bude na strani sigurnosti, odnosno da metoda daje
manju vrijednost koeficijenta sigurnosti od stvarne. Iako je to postignuto kod
svih klasinih metoda, problem ni u kom sluaju nije rijeen jer se pravo
stanje jo vie zamagljuje.

100
Metoda potpune granine ravnotee sigurno smanjuje dio greke faktora
sigurnosti koji potie od nesavrenstva metodologije za analizu stabilnosti
kosina. Ovo se posebno odnosi na klizanja koja se ne mogu svrstati u
kategoriju ravnog i kruno-cilindrinog loma. Poveanje pouzdanosti analize
stabilnosti kosina na povrinskim kopovima treba da doprinese poveanju
ekonominosti i sigurnosti eksploatacije.
Autor se iskreno nada da e metoda potpune granine ravnotee ui u
programe postdiplomskih studija na visokokolskim institucijama, a kasnije i
u operativno korienje u projektantskim biroima i razvojnim slubama
povrinskih kopova.

101
 9. L I T E R A T U R A

Bellmann R., Introduction to matrix analysis, McGraw-Hill Book

Company,Inc., New York 1960.
Desai C. and Abel J., Introduction to the finite element method, Van
Nostrand Reinhold Company, New York 1972.
. .,
, , 1969.
. ., , ,
1978.
. . . .,
, , - . 1975.
Gudehus G., Finite elements in geomechanics, John W iley and Sons Ltd.,
London 1977.
Hoek E. and Bray J., Rock slope engineering, The Institution of Mining and
Metalurgy, London 1981.
Irons B. and Ahmad S., Techniques of finite elements. Ellis Horwood
Limited, Chichester 1981.
. ., , , 1969.
Maslov N. N. i grupa autora, Sloeno fundiranje, Gradjevinska knjiga,
Beograd 1975.
Mitchell A. R. and W ait R., The finite element method in partial differential
equations, John W iley and Sons Ltd., Chichester 1977.
Najdanovi N. i Obradovi R., Mehanika tla u inenjerskoj praksi, Rudarski
institut, Beograd 1981.
Nonveiller E., Mehanika tla i temeljenje graevina, kolska knjiga, Zagreb
1981.
Oden J. T., Finite elements of nonlinear continua, McGraw Hill , New York
1972.
Pshenichny B. N. and Danilin. Yu. M., Numerical methods in extremal
problems, English translation, Mir Publishers, Moskow 1978.

102
Pulji M. i Pulji S., Analiza stabilnosti kosina po uproenoj metodi Bishop-
a, Biblioteka ERC-a Kombinata "Kolubara", Lazarevac 1983.
Pulji S. i Pulji M., Programski paket "LAMELE", Biblioteka ERC-a
Kombinata "Kolubara", Lazarevac 1983.
. . . .
, , 1976.
Sekulovi M., Metod konanih elemenata, Gradjevinska knjiga, Beograd
1984.
Stojadinovi R., Mehanika tla II, Nauna knjiga, Beograd 1986.
Tsytovich N., Soil mechanics, English translation, Mir Publishers, Moskow
1976.
Vuji S., Berkovi M., Kuzmanovi D., Milanovi P., Sedmak A. i Mii M.,
Primena metode konanih elemenata kod geostatikih prorauna u
rudarstvu, Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geoloki fakultet, Beograd
1991.
Zienkiewicz O. C., The finite element method, McGraw-Hill Book Company
(UK) Limited, London 1977.

103