Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
LECCIN 1
El nhuatl (que deriva de nhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtl-li, "lengua o lenguaje") o
mexicano[2] es una lengua uto-azteca hablada en Mxico y Amrica Central. Surge por lo menos
desde el siglo VII. Desde la expansin de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamrica, el
nhuatl comenz su difusin por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en
lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios
conquistados por el imperio mexica, tambin llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta su
cada (el 13 de agosto de 1521) en manos de los espaoles: motivo por el cual a la lengua nhuatl
tambin se le llama lengua mexicana como sinnomo.
El nhuatl es hoy en da la lengua nativa con mayor nmero de hablantes en Mxico, con
aproximadamente un milln y medio, la mayora bilinge con el espaol. Su uso se extiende desde
el norte de Mxico hasta Centroamrica.
El Alfabeto:
A - /a/ O - //
C - /k/ /s/ P - /p/
E - /e/ Q - /k/
H - /h/ T - /t/
I - /i/ U - /u/
L - /l/ X - //
M - /m/ Y - /j/
N - /n/ Z - /s
1
Palabras graves.
LL pronunciada como dos L juntas
H aspirada
TL al final de la palabra es sorda.
TETLAPALOLIZTLI (saludo)
Ximopanolti = bienvenido
Niltze, cui, piyali, etc. = hola
Quen tica? = cmo ests?
Quen timetztica? = cmo est usted?
Cualli, tlazohcamati = bien, gracias
Amo cualli = mal (no bien)
Auh teh(uatl)? = y t?
Auh tehuatzin? = y usted?
Tipatica? = ests contento?
Quema, nipatica = s, estoy contento
Quen otlathuililoc? = cmo amaneci? (Buenos das)
Quen ocemilhuitihuac? = cmo pas la tarde? (Buenas tardes)
Ma ce cualli yohualli = que tengas una buena noche
Ixquichca moztla = hasta maana
Vocabulario:
Cualli = bueno, bien Amo = no
Cuallica = muy bien Tzictli = chicle
Ocachi/Ocuachi = ms Tzatza = sordo
Ocuachi cualli = mejor Occepa = otra vez
Miac = mucho Xonacatl = cebolla
Temachtiani = maestro Xitomatl = jitomate
Cihuatzintli = seora Axaxapo = higuera
Yolic = lento Maxtlatl = taparrabo
Tlahtolmachiotl = letra Texcalli = roca, pea
Mixpantzinco = disculpe/ con permiso/ Texalli = grava
salud! Textli = pasta, masa
Quema = s Caxitl = vasija, plato
Quemacatzin = s (reverencial) Xoxolochtic = arrugado
2
LECCIN 2
PRESENTNDOSE
Se cuenta en veintenas.
Vocabulario:
Cenyeliztli/xicmecayotl = familia Xocoyotl = hijo menor
Ixhuitl = nieto Namictli = pareja, amante, novio, esposo
Icniuhtli = hermano, amigo Tepahtiani = doctor
Hueltiuhtli = hermana mayor Citlalli = estrella
Nantli/ nana = madre, mam Cihuatl = mujer
Tahtli/ tata = padre, pap Tlamachtiliztli = aprendizaje
Conetl = hijo Yeyecoliztli = prueba
Tlahtli = to Tlamachtilyeyecoliztili = examen
Ahuitl = ta Melahuac = real, verdadero, cierto
Cihuaicnitl = hermana Melahuac? Quema, melahuac = en serio? S,
Colli = abuelo en serio
Cihtli = abuela Telpocatl = muchacho
Machicnitl = primo Ichpocatl = muchacha
Machconetl = sobrino Ichpocatzintli = seorita
3
Ica paquiliztli = con gusto Ximotlali = sintate
Ahuachtli = roco Nahuatlahtolli = lengua nhuatl
Nochi/ Mochi = todo Tlahtolli = palabra, idioma
Timochintin = todos nosotros Mexihco = en el ombligo de la luna
Anmonochtin = todos ustedes Mictlampa = norte
Calmimilolli = coche Huitztlampa = sur
Hueyicalmimilolli = autobs Chalchicueyecan = Golfo de Mxico
Tlazohcamati = gracias Atlantico = Oceano Atlntico
Amitla = nada/ de nada Hueyi Atlantli = Oceano Pacfico
Yohuatzinco = madrugada Tlapohualiztli = numeracin
Quetzalli = hermoso Tlamahuizoltic = maravilloso
Itacatl = itacate, lunch
4
LECCIN 3
TL TLI LI
QUI/QUE NI
5
Qui y Ni son agentivos y describen gente: el que.
Para formar el plural, se sigue la siguiente regla:
Para formar los nmeros ordinales, aregamos inic antes del nmero natural:
Inic ce = primero
Inic ome = segundo
Inic yei = tercero
Inic nahui = cuarto
Inic mahcuilli = quinto
Inic chicoace = sexto
Inic chicome = sptimo
Inic chicoeyi = octavo
Inic chicnahui = noveno
Inic mahtlactli = dcimo
6
LECCIN 4
PRONOMBRES POSESIVOS
No = mi
Mo = tu
I = su (de l, ella o eso)
To = nuestro
Anmo = vuestro
In = su (de ellos)
7
Por eso para preguntar el nombre de alguien decimos Quen motoca?:
Quen/quenin = cmo?
Tocaitl = nombre
Vocabulario:
Copix/ (yolo)icniuhtli = amigo
Teopantli = iglesia
Tlapouhqui = contador
Tlachihuani = creador
Tequitini = trabajador, obrero
Tlaxcalchihuani = tortillera
Tlacualchihualoyan = cocina
Popochtli = incienso en humo, aroma
Poctli = humo
Tetlauhtilli = regalo, premio, don
Tepoztlapohuani = computadora
Tlami = ganar
Nemilizamatl = biografa
Yollotia = inspirar
Toltecatl = artista
Tezcatl = espejo
8
LECCIN 5
Terminaciones para los sustantivos en forma reverencial. Primero tenemos TZINTLI. Se usa con los
sustantivos que tienen las terminaciones regulares (TL, TLI, LI):
Resumen:
9
Pronombres demostrativos ININ / IN (esto, ste, sta) e INON / ON (eso, se, sa). No existe el
gnero en nhuatl.
Vocabulario:
Quen mihtoa? = cmo se dice?
Tlein/tleon/tlen? = qu? (in tlein = lo que)
Tlein quihtoznequi? = qu quiere decir?
Ixayotl = lgrima
Cuitlatl = excremento
Teocuitlatl = oro (excrement divino)
Tlahtoani = lder, gobernador
Temictiani = asesino
10
LECCIN 6
IN es un cltico que puede funcionar como artculo o conjuncin. Cuando el verbo es intransitivo,
IN marca el sujeto, cuando el verbo es transitivo, IN marca el objeto directo, y cuando es
bitransitivo, IN marca el objeto indirecto.
VERBOS
Se dividen en tres grandes grupos: transitivos, intransitivos, y reflexivos. Para los transitivos se
necesitan tres elementos: pronombre de conjugacin, objeto, y verbo.
Los pronombres personales son:
11
Aquin yehuatl? = quin es l/ella? Aquin tehuatl? = quin eres?
Yehuatl nocneuh = l es mi hermano Ayac? = nadie?
Los pronombres de conjugacin se usan como prefijos del verbo, y son los siguientes:
Ni (yo)
Ti (t)
- (l, ella, eso)
Ti (nosotros)
An/Nen (Milpa Alta) (ustedes)
- (ellos)
El segundo element es el objeto. El primer objeto que veremos para conjugar verbos es C/ QUI,
que quiere decir (a) l/ella/eso.
PALEHUIA (ayudar)
NEQUI (querer)
12
LECCIN 7
IHTA (ver)
Los verbos intransitivos se conjugan igual, slo que no llevan marca de objeto:
NEMI (vivir)
Cochi = dormir
Iya = ir (en plural se conjuga comoyahui)
Ahci = llegar
Tequiti = trabajar
Paqui = estar contento
Quiza = salir
13
LECCIN 8
Finalmente tenemos los verbos reflexivos. Para conjugarlos debemos agregar un elemento a los
pronombres de conjugacin:
ALTIA (baar)
No todos los verbos reflexivos en espaol son reflexivos en nhuatl. Otros verbos reflexivos son:
(mo)Mahtequi = lavar(se) las manos
(mo)Machtia = ensear / ensear(se) (estudiar)
(mo)Cactia = calzar(se)
(mo)Teca = acostar(se)
(mo)Cocoa = enfermar(se), hacer(se) dao
Mihtoa (moihtoa) = decirse
Quen mihtoa nahuatlahtolpa? / quen mihtoa macehualcopa? = cmo se dice en nhuatl?
Pa/Pan = sobre, en
Mihtoa = se dice
Las marcas o prefijos de objeto directo y de objeto indirecto son las mismas. Cuando los dos
objetos estn presentes, la marca indica el objeto indirecto.
14
PALEHUIA (ayudar) CUA (comer)
MACA (dar)
Nimitzmaca = yo te doy
Tinechmaca = t me das
Quinmaca = l les da
Tanmechmacah = nosotros os damos
Anquimacah = ustedes le dan
Techmacah = ellos nos dan
15
LECCIN 9
TIEMPO PASADO
Normalmente el verbo pierde la ltima vocal, o se le agrega una C al final, o ambas cosas,
dependiendo del verbo. En los plurales la terminacin siempre es QUE. Adems, opcionalmente se
agrega una O antes del pronombre de conjugacin.
Onitlacuac (com)
Otitlacuac (comiste)
Otlacuac (comi)
Otitlacuaque (comimos)
Oantlacuaque (comisteis)
Otlacuaque (comieron)
16
TIEMPO FUTURO
Se agrega el sufijo Z en singular, y el sufijo ZQUE en plural.
TLACUA COCHI
TIEMPO COPRETRITO
Se agrega el sufijo YA/A/IA y en el plural adems se aade una H. Opcionalmente se agrega el
prefijo O como se hace en el tiempo pasado. Si se agrega un verbo en futuro se forma haca que
hiciera. Ejemplo: Nicnequiya nitlacuaz (quera comer), Niquilhuiya tlacuaz (le deca que comiera).
TLACUA
GERUNDIO
Existen dos formas de hacer el gerundio: con las terminaciones (H)TOC (singular)/ (H)TOQUEH
(plural), o con las terminaciones TICA (singular)/ TICATEH (plural).
TOC sera el equivalente ms directo del gerundio en espaol (estar haciendo algo en ese
momento).
TICA se refiere ms bien a que uno entra en un modo, en un estado (entrar al estado en el que se
hace algo). Muchas veces se traducen igual al espaol, pero no siempre.
17
Nan = simplemente
PIA (tener)
Cahuitl = tiempo
Tomin = dinero
Tlacuacua = pastar
Chichina = chupar, sorber
Tlapopotzalli/ tlachinolli = cigarro
Catle? = cul?
Necuhtli = miel
Tapazolli = nido de ave
Cuauhmaitl = rama
Neihcuiloliztli = inscripcin
Tlanonotzaliztli = conversacin
Tlamatiliztli = materia, ciencia, sabidura
Tlamiliztli / itlamian = final / al final
Amoxpialoyan = biblioteca
Pahnamacoyan = farmacia
(Mo)cehuia = descansar
Neihcuilolo = inscribirse
Nahuatia = avisar
(Mo)quentia = vestirse
(Mo)petlahua = desvestirse
Ixtlahua = pagar
18
LECCIN 10
Campa = dnde
Campa ca? = dnde est?
Campa ca mecanonotzalli? = dnde est el telfono?
Campa ca inon? = dnde est eso?
Campa ca in axixcalco? = dnde est el bao?
Campa titequiti? = dnde trabajas?
Nitequiti (ompa) cocoxcalli, nitepahtiani = trabajo en el hospital, soy doctor
Ompa = all
Auh tehuatl? (y t?)
CLIMA Y TIEMPO
Nozo/u = o, o bien
Cocoxcalli/ cocoxcacalco/ tepahticalli = hospital
19
Cocoxcapixqui = enfermera
Noyuhqui/ Noihqui = tambin
Este es un tema extenso y complejo, pero en general funciona as: se agrega Mo justo antes de
la raz verbal, y un sufijo reverencial.
Sufijos reverenciales: lia, ilia, ililia / tia, ltia, iltia / tzino (para reflexivos), tzinohua
Ejemplos:
Nimitzchoquilia = yo te lloro
Timiqui - Timomiquilia = te mueres, se muere
Tinechnonotza - Tinechmononochilia = t me platicas, usted me platica
Ticcua - Ticmocualtia = t lo comes, usted lo come
Nimitzmotlazohcamachilia = le agradezco
Tinechmaca - Tinechmomaquilitzino = t me das, usted me da
Timotlali - Timotlalitzino = t te sientas, usted se sienta
20
LECCIN 11
Vocabulario
Ohuitic = dificil Pehua = comenzar
Yancuic = nuevo Tlaneci = amanecer
Tlahca/ teotlac = tarde Tlayohua/ tlapoyahui = anochecer, oscurecer
Zan = slo Huitz = venir (irregular)
Occe = otro (Mo)cuepa = regresar
Cox/In azo/azo = talvez (Mo)hualcuepa = regresar
Tlein/tleon = qu? Ehua = estar de pie, existir
Quezqui? = cunto? Tlapopolhuilli! = perdn!
Nanquilia = responder Xinechtlapopolhui = perdname!
Camacicamati = entender Tonaltzahtzilia = invocar (espritu)
Chia = esperar Nepanyotl = diversidad
Ahci = llegar Nepapan = diverso, varios
ORIGEN
HUITZ (venir)
Nihuitz (vengo)
Tihuitz (vienes)
Huitz (viene)
Tihuitze (venimos)
Anhuitze (venis)
Huitze (vienen)
TIEMPO
Cahuitl = tiempo
Imman = hora
Axcan = hoy, ahora
Moztla = maana
Yalhua = ayer
21
Yahuiptla = antier
Huiptla = pasado maana
Momoztla = todos los das, diario
Cualcan = temprano, en la maana
Teotlac/teotlahcan = (en la) tarde
Yohualli = (en la) noche
Tlahcotonalpa/ tonalnepantla = medio da (tlahco = medio / nepantla = centro, en medio de)
Tlahcoyohualli/ yohualnepantla = media noche
Zan tlahcopa = noms a la mitad
Ye = ya
Oc = an, todava
Ayemo = todava no
Aocmo = ya no
Ye huehcauh = hace mucho
Ayemo huehcauh = no hace mucho
Ye chicome = hace una semana
Axcan chicome = en una semana
Xihuitl = ao
Ye ce xihuitl = hace un ao
Niman = luego, despus
Zan niman = de inmediato
Zanqueh/ Zanica = tan pronto como
Ihcuac = cuando
Tlein imman ticateh? = qu hora es?
Tlein imman? = a qu hora?
Telpocatl, tlein imman ticpia? = muchacho, qu hora tienes?
Ticateh chicnahui imman yohualli = son las nueve de la noche
Ye imman = ya es hora
Ayemo iman = todava no es hora
Oc cualcan = todava es temprano
Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?
Axcan amonicpia cahuitl = ahora no tengo tiempo
Tlein imman titlacuazqueh? = a qu hora comeremos?
Ye tlahca, inazo mahcuilli imman = ya es tarde, talvez a las cinco
Niquizaz nahui imman teotlac = saldr a las cuatro de la tarde
In tepozocuilli pehua tequiti chicoace imman cualcan = el metro comienza a trabajar a las seis de la
maana
In tepoztototl axcan amo quizaz = el avin no saldr ahora
Ye tlayohua = ya est oscureciendo
Ye yohualli = ya es de noche
Zan imman ninohualcuepa(z) = regreso en seguida
22
LECCIN 12
23
Chipahuac inin atzintli = est limpia esta agua
Coztic ihuipil = su blusa es amarilla
Cozamalotl = arcoiris
Itztli = obsidiana
Huipilli = blusa
Cehpayahuitl = nieve
Cehpayahui =nevar
Izhuatl = hoja
Amaizhuatl = hoja de papel
Teconalli = lpiz
Tlacuilolhuaztli = lpiz, pluma, crayn, etc.
Elehuia = desear
Totoltetl = huevo de ave
Octli = vino
Iztaoctli = vino blanco
Tlapaloctli = vino tinto
Teixhuinotl/ Pozoncachichic = cerveza
Chichihualayotl = leche
Chichihualayoctli = yogurt
Chichihualayohtli = Va Lctea
Capolchichic/cafetzin/caf = caf
Xomatli = cuchara de barro
Chilmolli = salsa picante
Axcan cehpayahuiz = hoy nevar
Ticpia tletl? = tienes fuego?
Nicnequi yei totolteme = quiero tres huevos
Niquelehuia ce calli = quiero una casa
Ticnequi octli? = quieres vino?
Yehuatl quinequi chichihualayotl = ella quiere leche
Xolopihtli = loco, bobo
Xolopihuia = hacer tonteras
Opochtli = mano izquierda
Nopoch = mi (mano) izquierda
Topochcopa = nuestra mano izquierda / a la izquierda
Yecmaitl = mano derecha
Noyecma = mi (mano) derecha
Toyecma = nuestra mano derecha / a la derecha
Tlaxoxohuia = enverdecer
Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo
24
LECCIN 13
QUERER HACER
1) Segundo verbo en futuro + nequi. Nequi lleva H en el plural, y se escribe en una sola
palabra:
Nitlacuaznequi = quiero comer
Titlacuaznequih = queremos comer
Chocaznequi = quiere llorar
Ancochiznequih = ustedes quieren dormir
Chocaznequih = ellos quieren llorar
Vocabulario
Ahcihualoyan = estacin, terminal Nepacopa/ nepa ohtli = al otro lado
Amoxnamacoyan = librera Otonxocotl/ ayoxocotl = naranja
Ana = tomar, agarrar Patio = caro
Caltzalantli = calle Temoa = buscar
Cauhpohualli = reloj Tlamatini = sabio
Cuicatl = canto, cancin Xochitlan = jardn
Huehuetl = tambor Yancuic = nuevo
Icnopilli = hurfano Yaoyotl = guerra
Ipan = sobre l/eso Notza = llamar
Namaca = vender
Al otro lado de la estacin de metro Insurgentes, sobre la calle Orizaba nmero 13, hay una librera
que tiene buenos libros y no estn caros. Si quieres comprar un libro, ve ah. Nos vemos amigo!
25
LECCIN 14
Vocabulario
Sustantivos Tenehua = pronunciar
Tzacualli = pirmide Chia = esperar
Tlahtlaniliztli = pregunta Cehuia = apagar
Atoyatl = ro Tlaocoya = estar triste
Tlecehuiani = bombero Tlaocoyaliztli = tristeza
Ahuiyaliztli = olor Tlatzihui = sentir flojera
Huelicayotl = sabor (Posesivo)yolcocoa = estar afligido
Macehualli = la gente, el pueblo Tequipachoa = preocuparse (reflexivo)
Macehualtlahtolli = la lengua del pueblo, Yolnonotza = pensar, reflexionar (reflexive
lengua coloquial verb)
Calani = sonido metlico Motlaloa = correr, apurarse
Chachalaca(ni) = parlanchn Tlatlachia = despertar
Tianquiztli/ tianquizco = mercado Cotaloa = roncar
Omitl = hueso Cuacualaqui = hervir
Calchihuani = arquitecto Tlahtlania = preguntar
Tepanchihuani = albail
Teyaotlani/ teyaochihuani = guerrero, Adverbios y otros elementos
soldado Tleica? = por qu?
Conepahtiani = pediatra Cenca = mucho
Tlapohuayotl = matemticas Ocpa = dos veces
Tlatzotzonqui = msico Nican/ nan (Milpa Alta) = aqu
Toachtotahuan = nuestros antepasados Ompa = all
Toltecayotl = arte o ciencia Huehca = lejos
Xochitocani = jardinero Amo huehca = cerca
(Posesivo)nahuac = junto a
Adjetivos Ixco = frente a
Ohuitic = difcil Ihtic = dentro (suyo)
Ahuiyac = aromtico Nepantla/ tzalan = en medio de
Huelic = delicioso Pal = gracias a
Ihyac = apestoso Tech = cerca de, con, en
Tzopelic = dulce Tica = en (refirindose a tiempo)
Chichic = amargo Tlacpac/acopa = arriba
Poyec = salado Tlatzintla/tlani = abajo
Iztayo = con mucha sal Quiahuac = afuera
Cuechahuac =hmedo, mojado Mochipa/ cemihcac = siempre
Aic = nunca
Verbos Queman = cundo?
Tlatlauhtia = rogar
26
Expresiones y frases
Huel miac nitlazohcamati = te lo agradezco mucho
Cencualli monemilitzin = es usted muy amable
Tlein huelicayotl ticnequi? = qu sabor quieres?
Amo cehua amo tona = no hace fro, no hace calor
IHTOA / ILHUIA
Ambos significan decir, pero Ihtoa acepta sujeto y objeto directo, e Ilhuia acepta sujeto, objeto
directo y objeto indirecto:
POSPRETRITO
Se forma con el futuro + quia:
Nitequitizquia = yo trabajara
CONDICIONAL
Se forma con intla (si), y el verbo en pospretrito (tanto en la causa como en el efecto):
Intla titequitizquia, ticpizquia tomin = si trabajaras, tendras dinero.
27
LECCIN 15
DIMINUTIVO
Se forma con los sufijos TON/ TOTON.
Telpocahtoton = muchachito
Mizton = gatito (gato domstico)
Vocabulario
Ami = cazar
Amini = cazador
Tlatquehua/ tlatquitlacatl = rico, adinerado
Pilhuilia = aumentar
Pactia = gustar, dar gusto
Nechpactia = me gusta
Amo zan(ye) = no slo
Zazan = demasiado
(Za)zan nen = en vano
-Cel = solo (mocel = t solo, icel = l solo, inceltin = ellos solos, etc.) (A veces se agrega zan)
-Cepan = juntos
Ayi = hacer
Tlein tayi? = qu haces?
Tle ipampa(tica)? = por qu razn?
Ipampatica = porque
(In) tlein = lo que (in tlein tayi, amo cualli = lo que haces no es bueno)
28
LECCIN 16
VERBO CA (Estar)
CA (Presente) CA (Pasado)
Nica Onicatca
Tica Oticatca
Ca Ocatca
Ticateh Oticatcah
Ancateh Oancatcah
Cateh Ocatcah
CA (Futuro)
Niyez
Tiyez
Yez
Tiyezqueh
Anyezqueh
Yezqueh
POSESIN
Se agrega Huaxca a los pronombres posesivos:
Nohuaxca = mo
Mohuaxca = tuyo
Ihuaxca = suyo (de l/ ella/ eso)
Tohuaxca = nuestro
Anmohuaxca = vuestro
Inhuaxca = suyo (de ellos)
Vocabulario
Miac/ miec/ cuza = mucho
Miactin = muchos (cosas)
Miacque = muchos (personas)
Tepitzin = un poco
29
Quezqui = cunto(s)?
Ipati = costar
Quezqui ipati? = cunto cuesta?
Achi = ms
Oc achi/ocuachi cualli = mejor
Tetepitzin = menos
Zatepan = luego, despus
Nelli / Melahuac = de verdad
Neliliztli = verdad
30
LECCIN 17
Vocabulario
Itechpa = acerca de (eso, l) Mama = cargar
Tzompilli = gripa Coni = beber
Tlamachtiloyan = escuela Tzahtzi = gritar
Nahuatia = notificar Cualania = enojarse
Choloa = escapar, huir Tilmatlahuatzaloni = toalla
Ihyotia / ihyoana = respirar Tepoztlecuilli = estufa
Tahtaca = rascar Nemilia = pensar
Papachoa = apapachar Nehnemi = caminar
Iciuhcac/ huelohque = rpido, pronto Centlalia = unir, juntar
Xinechtlapopolhui = perdname (Mo)nechicoa = reunir(se), juntar(se)
Canah = algn lugar, algunos lugares Moquetza = ponerse de pie
Canah quiahui canah amo quiahui = en Tilana = jalar
algunos lugares llueve y en otros no Mayana = tener hambre
(Mo)teca = acostar(se) Polihui = perderse, faltar
Cuica = cantar Huetzca = reir
Ihtotia = bailar Zan quexquich = unos cuantos
(Mo)tlalia = sentar(se), poner(se) Mehua = levantarse
Auh = pero
Para expresar capacidad, se usa el verbo Hueli(z) (es/ser posible) y Ahuel (no es/ser posible):
Hueliz nicchihuaz = podr hacerlo
Ahuel nicochiz = no puedo dormir
IMPERATIVO
Las 6 personas tienen forma imperativa. Para la primera y tercera persona tanto en singular como
en plural se agrega la particular Ma al principio de la oracin, los verbos normalmente pierden la
ltima vocal, y en el plural se agrega el sufijo Can:
31
Ma tzahtzican = que griten
Para la segunda persona en singular y plural, se agrega el prefijo Xi, y el pronombre de conjugacin
desaparece. En el plural, se agrega el sufijo Can:
Xitlacuilo = escribe!
Ximotlahtocan = hablen!
* Ma xitlacuilo = escribe por favor, ojal escribas
* Macamo xicoch = no duermas por favor, ojal no duermas
IR A/ VENIR A
Para expresar ir a, se utiliza el sufijo Tiuh en el presente, y To en el pasado. Para expresar venir
a, se utiliza el sufijo Quiuh en el presente, y Co en el pasado:
32
LECCIN 18
Vocabulario
Zazanilli = cuento, historia Cemihcac = eterno, eternamente
Tlancochtli = muela Teotahtzin = padrino
Teyollopahtiani = cardilogo Iztohuahque = duende en Milpa Alta
Xixihuia = enhierbar
Tlacayomatini = antroplogo
Icxihuia = patear
Pahnamacani = farmacista Ticitl = curandero
Tlapalteconalli = lpiz de color Ahyotl / Tonal = espritu, alma
Tlazohtzin/tlaixnamic = novio Cuauhtlan = bosque
Huipanatlahtolli = frase Icxitlan = al pie (del cerro, etc.)
Xinechchia tepitzin = esprame tantito Milli = sembrado
Ma cualli ohtli = que te vaya bien Toquiztli = siembra
Petlani = brillar
Tepacholiztli = gobierno
Tlacotl = vara
Hueyi tlamachtiloyan = universidad Que / quemen = como
Momachtiani = estudiante (Mo)tlapechoa = columpiarse
Pilli = nio, pequeo Tlapecholtia = columpiar
Namictli = esposo (ni)nonanacahue = ando pacheco
(Mo)icihui = darse prisa Nan nonanacahuihtoc = aqu ando
Teyacanani = conductor, gua, el que lleva pachequendome
Yacana = guiar Mahuizo = divertirse
Huehcachaneque = extranjero Tepoztlamahuizolli = televisin
Yocolia = formarse, crearse Tlachialmahuizolli = pelcula
Yocoltia = formar, crear Tlachialmahuizoliztli = cine (arte)
Caxiltia = cumplir aos Tlachialmahuizoyan = cine (lugar)
Zazanque = como si (tla)huenti = emborracharse
Zan huehuehca = ms o menos Ihyotl = aliento
Huanyolque = familiar, pariente Manel, macihui = aunque (subjuntivo)
Cemilhuic = todo el da Totlalticpac = nuestro mundo, la Tierra
CON
Ica = con (generalmente cosas)
(Posesivo)tloc = con, al lado de
(Posesivo)huan = con
Notloc = conmigo, a mi lado
Motloc = contigo, a tu lado
Itloc = con l, a su lado
Totloc = con nosotros, a nuestro lado
Anmotloc = con ustedes, a su lado
Intloc = con ellos, a su lado
PARECER QUE
Mati = parece que, se ve como si
33
Mati ticochiznequi = parece que quieres dormir
Vocabulario de Groseras
Chichiltictlahtolli / Camapitzotlahtolli = grosera
Ye tlanequi = ya quiere ponerle
Cihuahuilnequi = ninfmana, puta
Tzinihiac = cachonda
Xima (pelar) = coger
Quizacalaqui = coger
Ye nicxima = ya lo voy a pelar (voy a coger)
Campa ca tzoncamac = donde hay muchos pelos, la pucha
Xite = verga
Mico = pucha
Campa timico? = a dnde vas/pucha?
Coatlate = burro, cabeza de chorlito
Ma quitzinca monana = que chingue a su madre
COMPARATIVO
Se usa la frmula: Ocuachi que(men) :
Nocneuh ocuachi hueyi que(men) neh = mi hermano es ms grande que yo
LIA / TIA
La terminacin LIA significa para (hago algo para alguien):
Nimitzcohua = te compro (a ti, literalmente)
Nimitzcohualia = te compro (algo, a ti, o para ti)
La terminacin TIA es el causativo, y significa hacer que alguien haga algo:
Nimitztlacuatia = te hago comer
ANDAR HACIENDO
Adems del gerundio, se puede usar el auxiliar TINEMI:
Tinechnotzatinemi = me andas llamando
PASAR A HACER
Las terminaciones TIPANOA o TEHUA dan el sentido de pasar a hacer:
Oticcohuatipanoaya = Pasabas a comprarlo
34
LECCIN 19
Vocabulario
Nochtlacah = todo mundo Icpimachiotl = semforo
Tlalhuia/ yolehua = invitar Pahtli = medicina
Apizmiqui = morir de hambre Tuz/toz = entonces
Inic = para (hacer) Mach = dizque, es que, pues
Tzaloa = aprender Cacamochtli = tostada
Achto = primero Huahualoa = ladrar
Notzalli/ meyotl = apellido Piloa = colgar
Tlacati = nacer Ihcatic = igual
Tlaixcopinalli = fotografa, imagen Huehcahuia = tardar
Xopanitztempan = primavera Neoctli = pulque
Xopantla = verano Toca = sembrar, enterrar
Tonalco = otoo Tooca = seguir
Tlaceceyan = invierno Yuhqui/ yehun (Milpa Alta) = as
Tozticateh/ Timotazqueh/ Titotazqueh = nos Namictia = casarse con un hombre
vemos luego Cihuactia = casarse con una mujer
Xontetlahpalo = saldame a tu familia Timonamictic? = eres casad@ (con un
Ihcuiloa = escribir hombre)?
Neihcuiloliztli = registro, inscripcin Timocihuactic? = eres casad@ (con una
Anxelli = ngel mujer)?
Cecen = cada (plural ceceme) Ninonamictic = estoy casado (con un
Cecepa = cada vez hombre)
Oc cecepa = cada vez ms Neltoca = creer
Tomincalpialoyan = banco Tlamanalli = ofrenda
Tlaocpahuilli = repeticin, repaso Malacachoa = girar
Tepantlahtoani = abogado Cuaxihuenti = marearse
Tlein ipan titequiti? = en qu trabajas Huetzi = caer
Cuauhxinqui = carpintero Xinacatl = cara de nio
Tlaquemitl / Tzotzomatli = ropa Metzcualo = eclipse
Cihuamichin = sirena Mitl = flecha
Xaltentli/ xaltempa = playa Tlahuitolli = arco
Ititi = mostrar Ilnamiqui = recordar
Icpitl = lucirnaga Atlauctli/atlacomolli = barranca
Machiotl = signo, seal Tlanahuatilli = mensaje, informe
Campa anyahue?
Tiyahue titlapalozqueh tocneuh tepahtiani Adrin, ompa Xallan.
Aocmo chanti Xallan, axcan chanti in Texocotitlan.
Tlazohcamati, nehuatl amo onicmatiya.
Tozticateh, xontetlahpalo
35
Nicempaqui, tinonantzin
Tleica ticempaqui?
Niyaz axcan chicome Teotihuacan, onechtlalhui nocneuh Citlalli.
Citlalli noihqui tlacayomatini?
Amo, yehuatl tequitini, tlahcuiloqui
Tlein imman anyazqueh?
Cualcan, in ihcuac tlatlaneciz.
Chicomilhuitl = semana
Itlamian chicomilhuitl = fin de semana
Inic ce tonalli ipan chicomilhuitl/ lunestica = primer da de la semana
Inic ome tonalli ipan chicomilhuitl/ martestica = segundo da de la semana
Inic yei tonalli ipan chicomilhuitl/ miercolestica = tercer da de la semana
Inic nahui tonalli ipan chicomilhuitl/ juevestica = cuarto da de la semana
Inic mahcuilli tonalli ipan chicomilhuitl/ viernestica = quinto da de la semana
Inic chicoace tonalli ipan chicomilhuitl/ sabadotica = sexto da de la semana
Inic chicome tonalli ipan chicomilhuitl/ domingotica = sptimo da de la semana
36
LECCIN 20
37
Maitl = mano Tepilcuaxicalli = tero
Ihtitl = barriga, panza Maxatli = muslo
Tzintli = trasero Metztli = pierna
Tzintamalli = nalga Tlancuaitl / tetepontli = rodilla
Tepolli = pene Coztli = pantorrilla
Ahuacatl = testculo Icxitl = pie
Xipintli = prepucio Xopilli = dedo del pie
Tepulayotl = semen Xocpalli = planta del pie
Tepolcuaxipeuhcatl = glande Xictli = ombligo
Tepilli = vagina Xicmecayotl = cordn umbilical
Tepiltenxipalli = labio vaginal
PLUSCUAMPERFECTO
No es tan comn, pero s se usa. Se aade el sufijo Ni al verbo. Describe un pasado remoto,
generalmente al relatar algo:
VOZ PASIVA
38
LECCIN 21
39
Tlahuana = emborracharse Xicalli = jcara
Iztlacati = mentir Cozcatl = collar
Malli = prisionero Pantli = bandera
Mallotl = cautiverio Tlacatecolotl = demonio
Tlacotli = esclavo, sirviente Tzapalotl = pltano
Acualli = mal, malo Exotl = ejote
Tlacuitlahuia = cuidar Elotl = elote
Occe tlamantli = otra cosa Ayohxochitl = flor de calabaza
Amo cenca = no tanto Itzmitl = verdolaga
Cahua = quedar Chayohtli = chayote
Nechca = ah Xicamatl = jcama
Nohca = mientras Tlacualchihuani = cocinero
Nealtimaloyan = bao, baera Tocani = sembrador
Calmimilolohtli = carretera Tlahuilli = luz
Nextia = encontrar Tlachtli = pelota
Moztlatica = al da siguiente Tozquitl = voz
Teca = echar Amatlahcuilolli = carta, documento, escritura
Quilitl = verdura Cuicani = cantante
Cotona = cortar Tocayotia = nombrar, llamar
Ica nican = por aqu Zaca = acarrear
Ica ompa = por all Amocualneci = feo
Nematini = sensible Pixca = cosechar
Quemanian = a veces Tzicuini = brincar
Ciyahui = cansarse Napaloa = abrazar
Achtotahtli = ancestro Patlana = volar
Tlazolli = basura Tlapopolhuia = perdonar
Tlachpana(ni) = barrer (barrendero) Pinahua = tener pena
Tlatecpanaliztli = orden, lista (Mo)tlahuelhuia = enojarse
Tonalamatl = calendario Tlahuelmiqui = estar furioso
Calaqui = entrar Mahuiltia = jugar
Tepozmolcaxitl = licuadora Necui = olfatear
Tlapechtli = cama Tlalollin = terremoto
Tomitl = cobija de lana Teochihualiztli = bendicin
Tepozcomitl = olla Tepeyolohtli = corazn del cerro, duendes y
Tanahtli = cesto hadas
Xiquipilli = bolsa Paquiliztli = felicidad, alegra
Cuetlaxtli = piel, cuero Mahcamiqui = asustarse
Ihuitl = pluma Tlecuilli = fogn, fogata
40
LECCIN 22
41
YOLOME
Mizton
Cuamiztli Amichichi
Caxtotolli
Coatl Hueyimichin
Cuanacatl
Quimichin Ocelomichin
Xaltuzan/Caxtillan
Pioton
quimichin Tototl
Cuacuahue
Cueyatl Cuauhtli
Pitzotl
Alotl Tohtli
42
Tlacamayetecuani Cuetlachtli Colotl
43
Tlacatototl Tamazolli Axnotl
44
Amiztli Oquichcuacuahue Zolli
45
Molotl Coamichin Atemitl
46
CANCIONES
Elefantes
Cente elefante motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl
Ome elefantes motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl
Toquiztli
Yu acihco yu acihco toquiztli
Xictocacan xictocacan miltzintzin
Amo quiahui amo quiahui miltzintzin
Tla petlani tla cueponi ye quiahuiz
Tuza cualo tuza cualo tlaolli
Xicxiuhmina xicxiuhmina miltzintzin
Ximomalacacho
Ximomalacacho, ximomalacacho, ximomalacacho miacpan!
Tla ticuaxihuentiz ihuan tihuetzitiz inon tlein nicnequi!
Tlamiliztli
47