Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
UniversitdeLige
FacultdesSciences
DpartementdeGologie
ElmentsdeSdimentologie
etdePtrologiesdimentaire
Cortgesdegaletsmulticolores,
dechocsenchocs,ilsvoluent
versuneperfectiondjrvolue
quechaquevagueaussittcolore.
Rseaufluviatileentresse(Peonera,prsAlquesar,Espagne),FB.
Tabledesmatires
I.AVANTPROPOS
II.INTRODUCTION
1.LESROCHESSEDIMENTAIRES
2.LESBASSINSSEDIMENTAIRES
3.QUELQUESREMARQUESGENERALES
III.LESSEDIMENTSDETRITIQUES
1.INTRODUCTION
2.ROCHESDETRITIQUESMEUBLES
3.ROCHESDETRITIQUESCOHERENTES
3.1.Conglomratsetbrches
3.1.1.Composition
3.1.2.Texture
3.1.3.Classification
3.2.Lesgrs
3.2.1.Gnralits
3.2.2.Compositionminralogique
3.2.3.Granulomtrie
3.2.4.Classification
3.3.Lesplites
3.3.1.Composition
3.3.2.Classification
4.LESENVIRONNEMENTSDEDEPOTDESROCHESDETRITIQUES
4.1.Sablesetgraviers
4.1.1.Dptsdecnesd'boulis
4.1.2.Dptsoliens
4.1.3.Dptsfluviatiles
4.1.4.Dptsctiers
4.1.5.Dptsdeplateforme
4.1.6.Tempestites
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 1/95
24/02/2017 sedimentologie
4.1.7.Dptsdebassin
4.1.8.Tsunamites
4.2.Lesplites
4.2.1.Dptsrsiduels/altrites
4.2.2.Dptsdtritiques
4.2.3.Dptsd'originevolcanique
IV.LESEVAPORITES
1.INTRODUCTION
2.EVAPORITESCONTINENTALES
3.EVAPORITESMARINESPEUPROFONDES
4.EVAPORITESPROFONDES
5.DIAGENESE
6.LATECTONIQUEEVAPORITIQUE
V.LESSEDIMENTSSILICEUX
1.INTRODUCTION
2.PETROGRAPHIE
3.GEOCHIMIE
4.CHERTSETSILEXLITES
5.CHERTSETSILEXNODULAIRES
6.SILICITESNONMARINES
VI.LESPHOSPHORITES
1.INTRODUCTION
2.CLASSIFICATION
VII.LESSEDIMENTSFERRIFERES
1.INTRODUCTION
2.GEOCHIMIEETPETROGRAPHIE
3.FORMATIONSFERRIFERESPRECAMBRIENNES
4.FORMATIONSFERRIFERESPHANEROZOIQUES
5.FORMATIONSFERRIFERESACTUELLES
5.1.Ferdesmarais
5.2.Nodulespolymtalliques
VIII.LESGRANDSENVIRONNEMENTSDEDEPOTDESCARBONATES
1.INTRODUCTION
2.LEDOMAINECONTINENTAL
2.1.Carbonateslacustres
2.2.Tufsettravertins
2.3.Grottes
2.4.Caliches,calcretes
3.LEDOMAINEMARIN
3.1.Platesformescarbonatestempres
3.2.Platesformescarbonatestropicales
3.2.1.Lesfacteursdumilieu
3.2.2.Lesgrandsenvironnementsdedpt
3.2.3.Critresdecaractrisationdesmilieuxdedpt
3.3.Letalus
3.4.Lebassin
IX.DESCRIPTIONETINTERPRETATIONDESROCHESETDESPALEOENVIRONNEMENTSCARBONATES
1.GENERALITES
2.CLASSIFICATIONDESROCHESCARBONATEES
2.1.ClassificationdeFolk
2.2.ClassificationdeDunhamcomplteparEmbry&KlovanetTsien
3.DESCRIPTIONDESPALEOENVIRONNEMENTSCARBONATES:LANOTIONDEFACIES
4.LESMICROFACIESSTANDARDSDEWILSONUNMODELEDEPLATEFORMECARBONATEE
5.LEMODELEDERAMPE
6.INTERPRETATIONDESPALEOENVIRONNEMENTSCARBONATES:UNEBREVEANALYSEDESMETHODESUTILISEES
X.MICROBIALITHES,STROMATOLITHES&Co
1.TAPISMICROBIENSETSTROMATOLITHESACTUELS
1.1.Introduction
1.2.Descriptionetclassification
1.2.1.Lesstromatolithes
1.2.2.Lesoncolithes
1.3.Quelquescaractristiquesdesstromatolithes
1.3.1.Biologie
1.3.2.Originedelalamination
1.3.3.Ecologie
2.TAPISMICROBIENSGIVETIENS
XI.LESRECIFS
1.GENERALITESTERMINOLOGIE
2.STABILISATIONMINERALISATION
3.EVOLUTIONAUTOGENIQUEEVOLUTIONALLOGENIQUE
4.LESRECIFSDANSL'HISTOIREGEOLOGIQUE
5.RECIFSALGOCORALLIENSDESEAUXSUPERFICIELLESTROPICALES
5.1.Introduction
5.2.Gnralits:morphologiedesrcifsactuels
5.3.Unexemple:lesatolls
5.3.1.Quelquesdfinitions:atolls,leshautescarbonates
5.3.2.Fonctionnement
5.4.Unautreexemple:lercifbarrire
5.5.Rledesparamtresphysiquessurlarpartitionetlamorphologiedescoraux
6.BIOCONSTRUCTIONSACORAUXAHERMATYPIQUES
6.1.Leslithohermes
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 2/95
24/02/2017 sedimentologie
6.2.Lesmonticulescoralliensprofonds
6.2.1.ExempledesBahamas
6.2.2.Exempledesmonticulesdel'Atlantiquenord
7.MONTICULESWAULSORTIENS
8.MONTICULESMICRITIQUESFRASNIENS
9.BIOSTROMESGIVETIENS
XII.LESSEDIMENTSORGANIQUES
1.INTRODUCTION
2.LESSEDIMENTSORGANIQUESACTUELS
3.LESSEDIMENTSORGANIQUESANCIENS
4.LESCHARBONS
5.LEPETROLE
5.LESHYDROCARBURESNONCONVENTIONNEL
XIII.DEPOTSVOLCANOSEDIMENTAIRES
1.INTRODUCTION
2.ROCHESPYROCLASTIQUES
3.AUTRESDEPOTSVOLCANOSEDIMENTAIRES
4.DIAGENESEDESDEPOTSVOLCANOSEDIMENTAIRES
Lexiquedegologiesdimentaire
I.Avantpropos
Cecoursfaitsuiteaucoursde"Processussdimentaires",centrsurl'tudedesprocessusd'altration,rosion,transport,dpt,diagense.Lebuticiest
d'identifierlesdiffrentstypesderochessdimentairesetdecomprendreleurgenseetlecontexte(palogographique,paloclimatique)decette
gense.
Puisqu'ensdimentologiecommeenbiend'autresdomainesmieuxvautavoirlattebienfaitequebienpleine,cesnotesneseveulentcertainementpas
exhaustives.Siellescouvrentbrivementl'essentieldestypesdesdimentsetderochessdimentaires,unecertaineaccentuationestmisesurlemonde
descarbonates.J'aieneffetchoisidetraiterplusendtaillesbioconstructions,qu'ellessoientdetypercifal,microbienoualgaire.Cesbioconstructions
diffrentparleurgomtrie,lescommunautsorganiquesquilesdifient,leurmodedestabilisationetlasourced'nergieprimaireutilise(soleil,matire
organique,mthane,...).Outreleurintrtintrinsque,lechoixd'illustrerparticulirementlesbioconstructionsestjustifiparlefaitquenousen
possdons,enBelgique,demultiplesetsplendidesexemplespalozoques.
L'approchethoriqueseracomplte,aucoursdestravauxpratiques,parl'tudedelamesmincesetpardesjournesd'excursion(cesexcursions
correspondentaussiaucoursdegologiedelaWallonie).
Enfin,chaquechapitreestsuivid'uneslectionbibliographique("pourensavoirplus").Lalecturedecertainsdecesouvrages,suivantl'intrtpersonnel,
estrecommande.
Pourensavoirplus:
Quelquesouvragesgnrauxdesdimentologie:
F.Boulvain,2010.Ptrologiesdimentaire:desrochesauxprocessus.Technosup,259pp.
H.Chamley,1990.Sedimentology.SpringerVerlag,285pp.Unbonouvrage,clairetprcis,centrplussurlessdimentsdtritiquesquesurlescarbonates.Pasde
photographies,maisdebonsschmas.
I.Cojan&M.Renard,2006.Sdimentologie(2edition).Dunod,444pp.Unbonouvragercent(enfranais)desdimentologieintgrantlesderniersdveloppements
(analysesquentielle,diagense,etc.).Pasbeaucoupdephotographies,maisdebonsschmas.
D.Prothero&F.Schwab,1998.Sedimentarygeology(anintroductiontosedimentaryrocksandstratigraphy).Freeman&Co,422pp.Trsbelouvrage,bienillustrdeschmas
etphotographies.
H.G.Reading,1996.Sedimentaryenvironments:processes,faciesandstratigraphy.Blackwell,688pp.Bonouvrage,trscomplet.
M.Tucker,2001.Sedimentarypetrology(3rdedition).Blackwell,262pp.Unedesmeilleuresintroductionlaptrologiesdimentaire,bienillustre.
II.Introduction
1.LESROCHESSEDIMENTAIRES
Lesrochessdimentairesfontpartieinhrenteducyclegologique,puisqueleursconstituants(grainsouionssolubles)rsultentdel'altrationderoches
oudesdimentsprexistants,quecesconstituantsontsubiuncertaintransportetqu'ilssesontdposs,onttprcipitsoubioprcipitsdansunbassin
desdimentation.Seulslesdptsvolcanosdimentaireschappentceschma.L'volutionpostdptdecessdiments(diagense)lestransformeen
rochessdimentaires.Cesrochespeuventsubirunmtamorphismeettreleurtoursoumisesl'altrationlorsdeleurpassagelasurfacedes
continents.
Ilestpossibledeclasserlesrochessdimentairesenquatregrandesclassesgntiques:
lesrochesdtritiques:ellessontformesdeparticulesminralesissuesdel'altrationderochesprexistantes.Commeils'agitdematrielissudes
continents,onlesappelleaussiterrignes.Cesparticulessonttransportesparl'eau,laglace,levent,descourantsdegravitetsedposentlorsquela
vitessedel'agentdetransportdiminue(oulorsdelafontedelaglace).Lorsquelesrochesdtritiquessontessentiellementconstituesdefragmentsde
quartz,onlesappelleaussisiliciclastiques.Lesrochesdtritiquessontgnralementclassesenfonctiondelagranulomtriedeleursconstituants
(conglomrats,grs,siltites,argilite,voircidessous).Ellesformentprsde85%del'ensembledesrochessdimentaires
lesrochesbiogniques,biochimiquesouorganiques:ellessontleproduit,commeleurnoml'indique,d'uneactivitorganiqueoubiochimique.
L'altrationfournit,outrelesparticulessolidesentrantdanslaconstitutiondesrochesterrignes,dessubstancesdissoutesquiaboutissentdanslesmers,
leslacsetlesriviresoellessontextraitesetprcipitespardesorganismes.Danscertainscas,l'actiondesorganismesmodifiel'environnement
chimiqueetlesdimentestprcipitdirectementpartird'eauxmarinesoulacustressursatures.Dansd'autres,lesorganismesutilisentlescarbonates,
phosphates,silicatespourconstituerleurstestsouleursosetcesontleursrestesquiconstituentlesrochessdimentaires.Lesplantesaccumulentdes
matriauxcarbonsparphotosynthseetsontdirectementl'origineducharbon.D'autrestypesdesdimentscarbonscommelesschistesbitumineux,le
ptrolesontgnrspardesbactries.Lesrochesbiogniquesformentprsde15%desrochessdimentaires
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 3/95
24/02/2017 sedimentologie
lesrochesd'originechimiquersultentdelaprcipitation(purementphysicochimiquecettefois)deminrauxdansunmilieusursatur.Lesvaporites
(anhydrite,halite,gypse,sylvite,...)ensontlemeilleurexemple:ellesseformentparvaporationdesaumures.L'importancerelativedecesrochesest
faible:del'ordredu%
unedernireclasseestconsacreaux"autresrochessdimentaires"dontl'originen'estpasliel'altration:lespyroclastites,lesrochesliesaux
astroblmes,lescataclastites(liesdesphnomnesdebrchificationparcollapse,tectonique,glissementsdeterrain,etc.).
2.LESBASSINSSEDIMENTAIRES
Mmesidessdimentspeuventsedposerpratiquementdsleurrosion,leurdevenirestengnraldeterminerleurvoyageauseind'unbassin
sdimentaire.Unbassinsdimentaireneseformequelodessdimentspeuvents'accumuler.Cettevidencerecouvreunconceptmajeur:
l'accumulationdessdimentsncessiteunecrationd'espace,rsultatsoitd'unenfoncementdelabasedubassin(subsidence),soitd'unehausseduniveau
marin.Onreviendraplustardsurcesnotionsimportantes(coursdediagense/dynamiquedesbassins).
D'unemaniregnrale,onpeutdistinguerlesbassinssdimentairesenfonctiondeleurpositiondanslecyclegologique:(1)lesbassinssdimentaires
actifs,(2)lesbassinsnonfonctionnels(parcequ'exonds)maispeudformset(3)lesanciensbassins,gnralementfortementdformsetincomplets,
intgrsdansunechanedemontagnes.
Onpeutaussilesdistinguersurlabasedesmcanismesquilesgnrent,c.d.desmcanismesresponsablesdeleursubsidence(Fig.II.1).
FigureII.1:bassinssdimentairesenfonctionducontextetectonique.A:riftcontinental.B:margepassiveavecstructurationendemigrabensetbassin
ocanique.C:bassinsd'arrirearc,d'avantarcetfosseocaniqueenzonedesubduction.D:bassinslisunefailletransformante(dcrochement
dextre).
Lesbassinsassocisdeszonesdedivergencedeplaquestectoniques.Cesbassinsseformentlolacroteterrestreesttireetamincie:
riftscontinentaux(Fig.II.1A):c'estledbutdelaphased'ouverture.Lesubstratestunecrotecontinentale.Lesremplissagessdimentaires
consistentendptscontinentauxdecnesalluviaux,delacs,defleuves(exemple:legrabenduRhin).Duvolcanismeestsouventassoci,
suitel'extensioncrustale(basaltesdesplateaux,basaltesalcalins,)
riftsocaniques:partird'uncertainstade,leriftcontinentalestenvahiparlamer.Lessdimentssontvaris,depuisdesdptscontinentaux
jusqu'desdptsbeaucoupplusprofonds(exemple:lesuddelamerRouge).Levolcanismeestintenseetvolueversdestholiites
margespassivesetbassinsocaniques(Fig.II.1B):c'estl'volutionultimedesriftscontinentaux.Lesmargescontinentalessontstructures
endemigrabensetdelacroteocaniquenouvellementformesparelescontinents.Levolcanismeestrduitauniveaudesmargespassives
etlessdimentssonttrsvaris,depuisdesdptsdeplateformejusqu'desdptsplagiques(exemple:l'ocanAtlantique).Les
paisseurssdimentairesdiminuentdepuislamargecontinentaleverslebassinocanique.Lasubsidencersultedujeudesfaillesnormales,
delachargesdimentaireetdurefroidissementprogressifdelacroteocanique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 4/95
24/02/2017 sedimentologie
Unexemplederiftcontinental:legrabenduRhin.LesVosgesetlaFortNoirecorrespondentauxborduresdugraben,laplained'Alsaceauremplissage
sdimentairedelapartieeffondre.Laphotoestpriseversl'estdepuisHusserenlesChteaux(versantestdesVosges).
Lesbassinsassocisdeszonesdeconvergencedeplaques(Fig.II.1C):
fossesocaniques:cesontdesdpressionsocaniquesprofondeslocalisesauniveaudeszonesdesubduction.Lessdimentsconsistenten
dptsplagiques,associsdesturbiditessilecontinentestproche.Cessdimentssontrapidementetintensmentdformssuitela
subduction:ilsconstituentleprismed'accrtion(exemple:lafosseduJapon)
bassinsd'avantarc:gographiquementprochesdesprcdents,situscommeleurnoml'indiqueenavantdesarcsvolcaniques,surlaplaque
suprieure.Leursubsidenceseraitduelaflexuredecetteplaquesuitel'entranementparlaplaquesubducte.Ladformationestmoins
intensequedansleprismed'accrtionetlessdimentssontcaractremoinsprofondsetplusrichesendptsvolcanosdimentaires
(exemple:lamerTyrrhnienne)
bassinsd'arrirearc:cesbassinsressemblentparleurmcanismedesubsidenceetparleurremplissageauxbassinslisladivergencede
deuxplaques.Lesdptsvolcanosdimentairesysontcependantmieuxreprsents(exemple:lamerduJapon)
bassinsd'avantchane:lorsquelasubductiondedeuxplaquessepoursuitparunecollisioncontinentale,l'paississementdelaplaque
continentalesuprieureprovoqueunesubsidenceduelasurcharge.Lesapportsenprovenancedelachaneenvoied'rosionsontnormes
etlesdptssontvaris(marins,continentaux).Levolcanismeestrare(exemple:laplaineduP).
Lesbassinsassocisdeszonesolesplaquescontinentalescoulissentlelongdefaillestransformantes(Fig.II.1D):cesbassinss'ouvrent
suitedeschangementsdansladirectiondefaillesdcrochantesoulaprsencedezonesderelais.Lessdimentssontcontinentauxetle
volcanismeestrare(exemple:lebassindelamerMortelelongdelafailleduLevant).
Lesbassinsintramontagneux:cesbassinsseformentencontexted'extensionaprscollision.Ilssontemplisdesdimentscontinentaux(cnes
alluviaux,vaporites,lacs,charbon,rivires,)(diversexemplesdanslesAndesetl'Himalaya).
Lesbassinsintracontinentauxencontexteatectonique:cesbassinsstablesetsubsidencerelativementfaiblersultentd'unamincissement
modrdelacrote(sansapparitionderift)oud'unrefroidissementdumanteau.Lasubsidencepeuttreentretenueparlasurchargesdimentaire.
Lessdimentssontcontinentaux(lacustres,dsertiques,etc.)voiremarinsetnesontpasplisss(exemple:leBassindeParis).
L'enregistrementgologiquemontrequecertainsbassinspossdentunehistoirepolyphaseetpeuventpasserd'untypel'autre.C'estbiensrlecasdes
riftscontinentauxquipeuventvoluerenmargepassive/bassinsocaniquesetaussiceluidesfossesocaniques/bassinsd'arrirearc/bassinsd'avantarc
quipeuventtrereprisdansunbassind'avantchanelorsd'unecollisioncontinentale.
2.QUELQUESREMARQUESGENERALES
Laphaseinitialed'unetudesdimentologiqueestbienvidemmentunecampagnedeterrain.Cetravailpeutprendredenombreuxaspects,depuisla
rcolted'chantillonsdesdimentactuelenmerjusqu'aulevd'unecoupepalozoqueenbordd'autoroute...Ilestbiensrimpossibled'envisagerla
dmarchesuivredansdescirconstancesaussivaries,maisilfautgarderl'espritquelquesrglesde"bonsensgologique":
toujoursseremmorerleprincipedelahirarchiedeschellesd'observation:nepaspasserdel'chelledel'affleurementcelledumicroscope
balayage
bienlocaliserlesprisesd'chantillons:lafoisdansletemps(positiondansunesuccessionlithologique)etdansl'espace(positiondelacoupe,du
domainesdimentaireauseindubassin)
nepasoublierl'importancedesdocumentsd'observation:cesontlesdocumentsdebaseetlesseulsquisontrsolumentobjectifs...Ilsdoiventpouvoir
servird'autres.Iln'estpasrarequedesaffleurementsdisparaissent:lesseulestracesquenousenpossdonsalorssontleslevsdesgologuesdes
gnrationsprcdentes
bienfaireladiffrenceentreundocumentdebaseetundocumentdesynthse:outreleurcaractresimplificateur(parfoissimplementpourunequestion
d'chelle),cesdocumentsdesynthseserventtoujoursmontrerquelquechose,ilssontorients.Jedonnecommeexemplelacoupedescalcaires
givtiensdeVaucelles(Fig.II.2):gaucheledocumentdebase,droitelasynthsedestinetrerduitepourpublicationettendantmettreen
videncelesniveauxrepresdanslasuccession:rcifsettapisalgomicrobiens.
Ontrouveradanslelivre"Gologiedeterrain:del'affleurementauconcept"(Boulvain&VanderAuwera,2011)quelquesconseilsquantaulevbancpar
bancetlaralisationd'unecolonnelithologique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 5/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureII.2:synthsed'unecolonnelithologiquedeterrain(calcaires).ExempledeVaucelles,FormationdeTroisFontaines,Givtien,bordsuddu
SynclinoriumdeDinant.
III.Lessdimentsdtritiques
1.INTRODUCTION
Lessdimentsetrochesdtritiquessontlesplusabondantsdesdptssdimentaires.Auseindecesdpts,cesontlesvaritsdontlesgrainssontles
plusfinsquidominent:argiles/silts:2/3sables,graviers:1/3.
Unepremiredistinctionparmilesrochesdtritiquesestfondesurl'tatd'agrgationdesparticulessdimentaires:onopposelesrochesmeublesetles
rochesplastiquesauxrochesduresoucohrentes.Danslesrochesmeubles,lesgrainsdtritiquessontentirementindpendantslesunsdesautres:ils
formentunassemblageenquilibremcaniquedontlesespacesintergranulaires(pores)reprsententunefractionimportanteduvolumedelaroche.Dans
lesrochesplastiques,laprsencedeminrauxargileuxenquantitimportantepermetunedformationsouslacontrainte.Danslesrochescohrentes,les
constituantssontintimementsoudslesunsauxautresetlarochegardesaformeaussilongtempsquedescontraintesneviennentlabriser.La
transformationdusdimentmeubleenrocheindurersultesoitdel'introductiond'uncimententrelesgrains,soitdelacompactiondusdiment,soit
encoredeladshydratationdesconstituantsargileux.Onappellediagensel'ensembledesprocessusphysicochimiquesresponsablesdelatransformation
d'unsdimentmeubleenunerocheindure.
Unmmecritregnralsertlaclassificationdesrochesmeublesetcohrentes:c'estladimensiondesgrainsdtritiques.Onadmetgnralementtrois
grandesclassesganulomtriques:
TableauIII.1:classificationdesrochesdtritiques.
Auseindesrochesplitiquesmeubles,lalimitede4mcorrespondl'apparitiondelaplasticit.Ilfautnoterquelesmotspsphite,psammitesontdes
termesgnrauxaconnotationpurementgranulomtriquemaisqu'anciennement,lesgologuesdel'Ardenneappelaientpsammiteungrsparticulierdu
FamennienduCondroz,caractrisparungrainfinetundbitageaissuivantdesjointsdestratificationcouvertsdepaillettesdemicas.
L'tudedessdimentsdtritiquesestrelativementdiffrenteselonquel'ons'intressedesrochesmeublesouconsolides.Danslecasdessdiments
meubles,elledbutesurleterrainparunedescriptionminutieusedesaffleurements,ellesepoursuitparunchantillonnagequiexigesouventdes
prcautionsspciales(enrobage,carottage,...)Ellesetermineaulaboratoirepardesanalysestrsvariesdontlesprincipalessontlessuivantes:
analysesgranulomtriques
analysesmorphoscopiques(formedesgrains,tatdeleursurface)
analysesminralogiques(ex:minrauxlourds)
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 6/95
24/02/2017 sedimentologie
analysesptrographiquessursdimentenrob.
Danslecasdesrochescohrentesparcontre,c'estl'analyseptrographiqueenlamemincequiestl'outilprivilgietquivapermettrededterminerla
compositionminralogiquedusdimentetlesrelationsstructurellesdesesdiffrentsconstituants.Cettetechniqueestsurtoutd'applicationpourlesgrset
lessiltites.
2.ROCHESDETRITIQUESMEUBLES
Lessdimentsbienclassss'inscriventfacilementdanslaclassificationduTableauIII.1etreoiventainsiunnomenfonctiondeleurgranulomtrie.Il
n'envapasdemmedanslecasdessdimentsmalclasss(moraines,limons,etc.)quincessitentl'utilisationd'undiagrammeternaire.Pourles
mlangesdegravier,sableetsilt,onpeututiliserlediagrammedelaFigureIII.1Apourlesmlangesdesable,siltetargile,celuidelaFigureIII.1B.
Lesmlangesdesable,silt,argileetgravier(diamicton)sontrelativementraresdanslanatureetncessitentdesagentsdetransporttrsfaiblepouvoir
declassement,commelaglace(moraines)etlescoulesdeboue.
Ilfautnoterquel'utilisationquantitativedecesdiagrammesncessitedesanalysesgranulomtriques.
FigureIII.1:classificationdessdimentsmeublesmalclasss.A:diagrammedeFlintetal.(1960).B:diagrammedeFolk(1954).Letermeboue
concernedessdimentsimbibsd'eaualorsqueletermelimondsignedessdimentssecs.
3.ROCHESDETRITIQUESCOHERENTES
3.1.Conglomratsetbrches
Lesconglomrats(appelsaussipoudingues)sontdesrochescohrentesconstituesdegaletsarrondissubanguleuxd'undiamtresuprieur2mmet
d'unliant.Letermebrches'appliquenonseulementauxbrchessdimentairesconstituesd'accumulationsd'lmentsanguleux,maisaussiauxroches
broyeslelongdesaccidentstectoniques(brchedefailleoubrchecataclastique)etauxprojectionsvolcaniquesgrossiresrecimentes(brches
pyroclastiques).
Lesconglomratsetbrchesnereprsententqu'undeux%desrochesdtritiquesetsontgnralementd'extensionlimite(dansletempsetl'espace).La
corrlationstratigraphiquedecesunitsestdoncdifficile,carellessontdiscontinuesetmanquentengnrallafoisdemacroetdemicrofossiles.
3.1.1.Composition
Suitelagrandetailledesconstituants(plusgrandequelataillemoyennedescristauxdelaplupartdesroches),cesontlesfragmentslithiquesqui
dominent.Onpeutclassercesfragmentsenfonctiondeleurrsistancedcroissantel'altration:quartzite,quartzfilonien,rhyolite,rochesplutoniqueset
mtamorphiques,calcaire,schiste.Laprsencedeconstituantsinstablesindiquebiensrunfaibletransport/altration.Avecleclassement,l'arrondietla
diversitdesconstituants,onobtientainsilanotiondematuritd'unconglomrat:unconglomratimmaturecontientdesconstituantsfragiles,peu
arrondisetmalclasss,alorsqu'unconglomratmatureestformdegaletsrsistants,arrondisetbienclasss.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 7/95
24/02/2017 sedimentologie
Maturitcroissantededptsdegaletsactuels:A:moraineB:cned'avalancheC:rivireD:plage.
3.1.2.Texture(latexturetraitedesrelationsdegraingraindansuneroche)
Lestudestexturalessonteffectuesdirectementsurleterrain.Pourlagranulomtrie,parexemple,onemploielamthodedelaficelle:
uneligneestmatrialiseparuneficellesurl'affleurementonmesureleslongueursinterceptespartouslesgrainsdontlalongueurapparenteLa
estgaleousuprieureunevaleurdonne
lasommedeslongueursinterceptes,pourunemmegammedelongueursapparentes(parexemple:de23cmde34cm,etc.)reprsentela
frquencedecettecatgorie.
Leclassementestgnralementmoinsbonquedanslecasdesgrs.Deplus,beaucoupdeconglomratsprsententunedistributiongranulomtriquebi
oupolymodale.C'estlecasparexempledesconglomratsd'originefluviatilequiontunmodepourlamatricesableuseetunmodepourlafraction
grossire.Cesdeuxmodescorrespondentdeuxtypesdetransportdiffrents:tractionpourlesgaletsetsuspensionpourlessables.Lesconglomratstrs
richesenmatricesontencoreplusmalclasss:cecireflteleurmiseenplacepardesagentsdetransportfaiblepouvoirdeclassementtelsqueglace,
courantsdeturbidit,coulementsenmasse.
Laforme:d'unemaniregnrale,laformedesdbrisrefltepluslanaturedesrochesqueletyped'agentdetransport(granites,grs,...donnentdesgalets
grossirementquidimensionnelsschiste,gneiss,desgaletsallongs).Deuxexceptions:lesgaletsstristransportsparlesglaciersetlesfameux
"dreikanter"faonnsparleventdudsert.
L'arrondi:ledegrd'arrondidpendvidemmentdelanaturedumatriaudedpart,dutyped'agentdetransportetdeladuredutransport.Onamontr
quedesfragmentsdecalcairesontbienarrondisaprsquelquesdizainesdekmdetransportfluviatile.Mmedesrochesaussirsistantesquedes
quartzitessontbienarrondiesaprsuntransportd'unecentainedekm.
Lamorphologiedesurface:contrairementauxsdimentsplusfins,ol'tudedelasurfacedesgrainsexigeleMEB,lemicroreliefdesgaletsestaisment
observable.Ilinclutlesstriations(glaciers),lesmarquesd'impact(croissants),lesimpressions(aucoursdelacompaction,diagense),lepoli(olien).
Lafabriqueouorganisationtridimensionnelledeslments:leslmentsdecertainsconglomratspossdentuneorientationd'ensemblespcifique:on
l'appelleimbrication.Lesconglomratsd'originefluviatile,glaciaire,marine,montrentgnralementcetyped'imbrication(souventparallle,rarement
perpendiculaireladirectiondetransport),contrairementauxconglomratsetbrchesissusd'coulementsgravitaires.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 8/95
24/02/2017 sedimentologie
Imbricationdesgaletssurlaplaged'OlympicPeninsula,EtatdeWashington,USA.
3.1.3.Classification
Lesconglomrats(etbrches)peuventtrequalifisd'aprsladimensiondeleursconstituants(pisaire,ovaire,cphalaire,etc.),d'aprsladiversit
lithologiqueplusoumoinsgrandedesgalets(conglomratspolymictiquesoupolygnesd'unepartconglomratsoligomictiquesoumonognesd'autre
part),selonlaprovenancelocaleoulointainedescailloux(conglomratsintraformationnelsouextraformationnels)ouencoresuivantlanatureduliantou
saproportion(orthoconglomrats:moinsde15%dematrice,structurejointiveparaconglomrats,plusde15%,structureemptedisperse).
Prothero&Schwab(1996)proposentuneclassificationdichotomiqued'applicationaisesurleterrain(Fig.III.2).Ceschmadistingued'abord(1)les
conglomratsetbrchesintraetextraformationnels,surbasedelaprovenancedesconstituants.Ilfautnoterquedanslecasd'unconglomrat
intraformationnel,cd.formpratiquementsurplace,lamatriceetlescaillouxontsouventlammelithologie.Exemplesdebrchesouconglomrats
intraformationnels:conglomratslittorauxlmentscalcairesissusduremaniementdecopeauxdedessiccationconglomratslmentsargileux
formspardesaugmentationsbrutalesdelavitessedecourantsdansdesriviresoudescanyonssousmarins.
Exempledegaletsintraformationnels:fragmentsdebouelgrementindure,rodsparlescourants.PlageprsdelaChapelleSainteAnne,Baiedu
MontSaintMichel,France.
Ondistingueensuite(2),surbasedelateneurenmatrice(valeurpivot:15%),lesorthodesparaconglomrats.Lespremierssontmisenplacepardes
coulementsd'eauquioprentunclassementdesdbris.Lesgaletssontdpossenprioded'coulementrapide,tandisquelamatricefineestdpose
lorsdephasesderalentissementdel'agentdetransportetelles'infiltreentrelescailloux(exemples:rivires,plages).Lesparaconglomratsparcontre,
sontgnralementdpossparlaglaceoulesglissementsenmasse.
L'tapesuivante(3)consistedistinguerauseindesorthoconglomrats,lesconglomratspolymictiquesdesconglomratsoligomictiques.Cesderniers
sontformspresqu'exclusivementdequelquesvaritsderochestrsrsistantes:quartzfilonien,quartzite,chert.Danslesconglomratspolymictiques,
onobservedeslmentsderochesmoinsstablesl'altrationcommedesbasaltes,desschistesetdescalcaires:ceciimpliqueunreliefvigoureuxet/ou
unealtrationchimiquefaible.
Lesparaconglomratssontsubdiviss(4)surlabasedelanatureetdelafabriquedeleurmatrice.Ainsi,onobservedesparaconglomratsmatrice
argileuseouargilosilteuselaminairedanslesquelslesgalets,blocs,dformentleslaminationsproches.Cesblocssontdes"dropstones",cd.soitdes
lmentsamenspardesicebergsoudesdbrisflottantsquitombentensuite(fonte,pourrissementdusupport)surlessdimentsfinsdufondmarinou
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 9/95
24/02/2017 sedimentologie
lacustre,soitencoredesbombesvolcaniques.Lesparaconglomratsmatricenonlaminairesontsoitdestillites(d'origineglaciairedoncassocisdes
galetsstris,dptsvarvaires,etc.),soitdestillodites(formespardesglissementsenmasse).
FigureIII.2:classificationdesconglomratsetbrchesd'aprsProthero&Schwab(1996).
A:orthoconglomratoligomictiqueB:paraconglomratmatricenonlaminaire:tillite.
3.2.Lesgrs
3.2.1.Gnralits
Lesgrssontl'quivalentconsoliddessables,cd.desrochesdontlesconstituantsdtritiquesontunegranulomtriecompriseentre2mmet62m.
L'examenmontred'unepartunephasegranulomtriqueprincipale,laplusgrossire,quicomportelesgrainsdugrsetd'autrepart,soitunematire
interstitiellequirunitlesgrainsetqu'onappelleleliant,soitdesfluidescommedel'eau,deshydrocarbures,del'air.
Celiantpeuttredenaturechimiqueetreprsenteruneprcipitationinsitudematireminrale(silicesousformed'opale,decalcdoineoudequartz,
carbonatedecalciumouplusrarementhmatite,goethite,gypse,anhydrite,etc.):onparleradanscecasducimentdelaroche.Sil'onobserveaucontraire
qu'unephasedtritiqueplusfineoccupelesintersticesentrelesgrainsdelaphasegrossire,onparlerad'unematriceintergranulaire,reprsentantune
infiltrationmcaniquedeparticulesfinesentredesgrainsjointifs(entroisdimensions!).
Silesgrainslesplusgrosnesontpasjointifs,ondoitconsidrerquel'onaaffaireunsdimentmalclassolesparticulesgrossiresetfinesontt
dposesenmmetemps:ondistingueraalorsentreunsimpleemptementdesgrosgrainsdanslamatricesilteuseouargileuse(structureempte,
caractristiquedes"wackes",voircidessous)ouunefranchedispersiondesgrosgrainsauseindelamatrice(structuredisperse).
Danslesstructuresjointives,onpeutavoirunsimplecimentdecontact,conservantlarocheuneporositimportante,maisleplussouvent,leciment
comblelatotalitdesintersticesentrelesgrains.Danslesquartzites,lesgrainsdequartzs'entourentd'uneauroled'accroissementformedequartz,de
mmeorientationoptiquequelegraindtritique.Lephnomnedecroissancesyntaxiquepeuttremisenvidencelorsquelesgrainsdusableprimitif
possdaientunmincerevtement("coating")d'oxydesdefer.
3.2.2.Compositionminralogique
Onpeutenvisagerlacompositionminralogiquedesgrssousdesaspectstrsdiffrents:
selonlanatureminralogiqueduliant:grscimentsiliceux,calcaire,ferrugineux,etc.
d'aprslaprsencedeconstituantsminrauxexceptionnels(grsglauconifres,micacs,...)
onpeutaussiopposerlesconstituantsstables(quartz,dbrisdechertetdequartzite)auxconstituantsinstable,cd.aismentaltrablescommeles
feldspaths,lesmicas,lesdbrisderochesengnral.Cettedistinctionconduitcommepourlesconglomratslanotiondematuritquisetraduit
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 10/95
24/02/2017 sedimentologie
nonseulementparladisparitionprogressivedesconstituantsinstablesmaisgalementparl'liminationdelamatriceargileuse,parl'amlioration
duclassementgranulomtriqueetparl'augmentationdudegrd'arrondidesgrains.
Passonsenrevuelesconstituantsmajeursdesgrs:
lequartz:c'est,enraisondesarsistancel'altration,deloinleconstituantleplusfrquentdesgrs.Diversestentativesonttralisesquantla
dterminationdelaprovenancedesquartz,maisengnral,lesrsultatsonttdcevants.Onpeutdirenanmoinsquelesquartzmonocristallins
extinctionondulanteproviendraientdeprcurseursplutoniquesoumtamorphiques,alorsquelesquartzextinctionuniformeproviendraientde
rochesvolcaniquesoudegrsrecycls.Lesquartzprovenantdegrsrecyclspossdentsouventunereliqued'uncimentsyntaxiqueprcipit
durantunancienpisodedelithification.Lacathodoluminescencepeutgalementaiderdistinguerentrequartzdeprovenancesdiffrentes(Gtte
&Richter,2006,p.ex.)
lesfeldspaths:suiteleurfragilit(clivage)etleurgrandealtrabilit,lesfeldspathsformentrarementplusde1015%desgrs.Uneproportion
importantedefeldspathsdansungrsdoitdonctreconsidrecomme"anormale".Ellepeutindiquersoitunclimatol'altrationchimiqueest
faible(aridit,gelpermanent),soitlaprsencedereliefs,responsablesd'untransitrapidedessdimentsverslebassin
lesfragmentslithiques:commelesrochesplutoniquesonttendancesedsagrgeravantleurincorporationdanslesdiment,lesfragments
lithiqueslesplusfrquentssontdesmorceauxderochesvolcaniques,deschistes,decherts
lesmicasetlesminrauxdesargiles:lesmicassontfrquentsdanslesgrs.Leurgranulomtrielesrangedanslesfractionssilteuseetsableuse.Les
argilesformentlamatrice.Ilestgnralementdifficilededterminersileurminralogieestoriginelle(matrieldtritique)ouestlersultatdela
diagense.
3.2.3.Granulomtrie
Plusieursmthodesexistentsuivantlesclassesgranulomtriquesetlefaitquel'ontudieungrspeuoubienconsolid.Danscederniercas,endehorsde
situationsexceptionnellesoilestpossiblededsagrgerlesdimentsansl'altrer(grscimentcalcairesolubledansl'HCL),ilfautrenoncerfairedes
analysesgranulomtriquespartamisage.Onnepeutqueprocderdescomptageslinairessouslemicroscope(cfmthodedelaficelledes
conglomrats).Lesrsultatsobtenusparcettemthodesontcependantentachsd'erreursduesaucaractrealatoiredessectionsdegrainset
l'accroissementdesgrainsparprcipitationsyntaxique.Autermed'unetudecomparativedesgranulomtriesapparentesetrellesdediffrents
sdiments,Friedman(1962)atabliungraphiquepermettantdecomparerladistributionapparented'ungrssouslemicroscopecellequiserait
dterminepartamisagedusablecorrespondant.
Actuellement,l'utilisationdemthodesautomatiquesbasessurl'analysed'imagepermetdesdveloppementsintressantsdanscedomaine(augmentation
delaprcision,dunombred'analyses,...).
3.2.4.Classification
Laplupartdesclassificationsmodernesfontintervenirlacompositionminralogiquedugrsetsateneurenmatricefine.Laclassificationlaplusutilise
estcelleproposeparDotten1964(Fig.III.3).Pourcombinerlacompositionminralogiquedesgrs(valuesurundiagrammetriangulairequartz
feldspathfragmentslithiques)aveclateneurenmatricefine(<30m),Dottachoisidediviserlesgrsendeuxgrandsgroupes:lesarnitesetleswackes.
FigureIII.3:classificationdesgrssuivantDott(1964).Lepetittriangledroitesuggreuneclassificationdesgreywackeslithiquessurbasedela
naturedesfragmentsrocheux.
Sansdiminuerl'intrtdecetteclassification,ilfautnanmoinssoulignerlespointssuivants:
ils'agitd'uneclassificationptrographiqueellenetientpascomptedetouteslesdonnesdeterrain,souventtrsimportantesdansl'interprtation
d'ungrs:structuressdimentaires,gomtrieducorpssdimentaire,autresfacisassocislatralementetverticalement
ellerequiertnormalementuncomptagedepointssouslemicroscope(500pointsengnral)
lesgrainsautresquelequartz,lesfeldspathetlesfragmentslithiquesnesontpasprisencompte
lamatriceestdfiniecommelafractioninfrieure30m.Avraidire,unematricereprsentelafractiongranulomtriqueplusfinecomblantles
intersticesentrelesplusgrosgrainsd'unsdiment.Letermeimpliquedoncunetaillerelativeetunedispositionparticulireetnonpasune
granulomtrieparticulire
lesteneurslimitesenmatricequidlimitentlesdomainesdesarnites,deswackesetdesmudrocksonttchoisiesarbitrairementetvarienten
consquenced'unauteurl'autre.Ilestclairquecesvaleursarbitrairesdeviendraientinutilessil'onprenaitenconsidrationlastructured'agrgat:
structurejointivepourlesarnitesetstructureemptepourleswackes.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 11/95
24/02/2017 sedimentologie
Nonobstantcesremarques,cetteclassificational'avantaged'tretrsutiliseetellepermetdedistinguerquatregrandesfamillesderoches,correspondant
desoriginesdistinctes,lesarnitesquartziques,lesarkoses,lesarniteslithiquesetleswackes.
Lesarnitesquartziquessontconstituesessentiellementdegrainsdequartz,chert,quartziteassocisquelquesminrauxlourdsrsistants.Leurcouleur
estclaire.Cesontdessdimentsmatures,cd.dbarrasssdesconstituantsinstables,gnralementbientrisetdontlesgrainspossdentunbonarrondi.
Cetypedesdiments'observedepuislabasedelazoned'actiondesvaguesdetemptejusqu'aumilieucontinental:plages,dunes,barrires,rides,etc...
Lematriauprovienttypiquementdel'rosiondezonescontinentalesstablesrelieffaible.
Lesarkosesouarnitesfeldspathiquessontcomposesprincipalementdequartzetdefeldspath.Cesontdesrochesclaires,souventrosesourougetres.
L'orthoseetlemicroclinesontplusabondantsquelesplagioclasesquandlacrotecontinentalereprsentelasourceprincipaledusdimentdanslecas
contraire,unesourcevolcaniquedoittresuspecte.Onyobserveaussidesmicasetdesfragmentsderoches.Lesarkosesnesontpasdessdimentsaussi
maturesquelesarnitesquartziques:ellessontgnralementplusgrossiresetmoinsbientriesquecesdernires(saufcertainesarkosesoliennesde
milieudsertique).Beaucoupd'arkosessontdessdimentscontinentaux,detypecnealluvial,"pointbar"derivire,voireplage.Laprsencedu
feldspathimplique,commeditplushaut,unclimataride(dsertiqueouarctique)et/ouunreliefaccus(soulvementsrcents,faillesactives).Certaines
arkosessontdesreliques,accumulesentoutdbutdetransgressionmarineetsurmontespardesarnitesquartziques.
Lesarniteslithiquessontconstituesdefragmentsdequartzetderochesdiverses.Lemlangedequartzetdedbrisdiversleurdonneunaspectpoivre
etsel.Lesfeldspathsontgnralementpeuabondants,lesmicassontcommuns.Cessdimentss'observentaussibiendansdescnesalluviauxquedes
turbidites.Ils'agitdedptsimmatures,proximitdereliefsvigoureux.
Leswackes(graywackes):cesontdesrochesgnralementsombres,constituesd'unematriceetdegrainsdequartz,dechert,decalcaire,deroches
volcaniques,deschiste,defeldspath(souventanguleux).Ils'agitdesdimentsimmatures,misenplacepardescourantsdeturbidit.Onyretrouveen
effetlesgranoclassementsetlesautresstructuressdimentairesproduitesparcetyped'agentdetransportetdedpt.Ilfautfaireattentionaucaractre
primairedelamatriceetveiller,pourl'interprtation,cequ'ilnes'agissepaspluttd'unearkosedontlesgrainsdefeldspathonttcompltement
altrs.
Pourlessdimentsmixtes,comprenantlafoisdesgrainsdequartzetdecarbonateoudelabouecalcaireetsiliciclastique,laclassificationdeMount
(1985)estrecommande.
Exemplesderochesdtrtiquesenlamemince.A:quartzophylladenoterlarfractiondelaschistosit(S1)etlastratification(S0),souligneparunlit
plusgrossierB:schistechlorite(flche)C:arnitequartziquestructurequartzitiqueD:quartzwacke.
3.3.Lesplites(siltsetargiles)
Cessdimentsreprsentententre50%et80%delacolonnestratigraphique.Leurtudeptrographiqueetleurclassificationestmoinslaborequecelle
desgrsetdescalcaires,enraisondeleurgranulomtrietrsfine,enpartiesouslepouvoirdersolutiondumicroscope.Leurimportanceconomiqueest
cependantgrande,avecdesapplicationsindustriellesmultiplescommelafabricationdesciments,desbriques,descramiques,etc.
3.3.1.Composition
Lacompositiondesrochessiltoargileusesestrelativementconstante:leshale(voircidessous)moyencomprendrait30%dequartz,10%defeldspathet
50%deminrauxargileux(oudemicas),avecles10%restantsconstitusdecarbonatesoud'oxydesdefer.
Lesminrauxargileuxsontleproduitdel'altrationderochessdimentaires,mtamorphiquesetignes.Cesderniresnecontiennentpasdeminraux
argileuxprexistants,maisundeleursconstituants,lesfeldspaths,sontaismentdgradablesenargiles.
Lanaturedesminrauxargileux(diffractionX)desrochesdtritiquesasouventtutilisecommeindicateurdepaloenvironnementoudediagense
(voircidessous).
3.3.2.Classification
Cesrochesappartiennentaugrandgroupedesplites("mudrocks"desgologuesanglais).Cegroupecomprendtouslessdimentssiliciclastiques
constitusmajoritairementd'lmentsdelatailledessilts(1/161/256mmou0,0620,004mm)etdesargiles(<1/256mmou0,004mm).
Letableausuivantestunepropositiondeclassification,basesurlestravauxdeLundegard&Samuels(1980):
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 12/95
24/02/2017 sedimentologie
NONLAMINAIRE:mudstone,siltiteargileuse
argillite(pasdeclivage)
CLIVAGE:slate,
mud schistesilto CLIVAGE:schist,
LAMINAIREetFISSILE(//S0):mudshale, ardoise,phyllade
argileux
siltiteargileuselaminaire
1/3silt
NONLAMINAIRE:claystone,argilite argillite(pasdeclivage)
CLIVAGE:slate,
clay(argile) LAMINAIREetFISSILE(//S0):clayshale, schisteargileux CLIVAGE:schist,
argilitelaminaire ardoise,phyllade
TableauIII.2:classificationdesplites(lestermesfranaissontenitalique)
Cetableaumontrequelevocabulairefranaisestmoinsprcisquelevocabulaireanglosaxon:nousmanquonsdemotspourdsignerlesshalesetles
mudstones(notonsquecetermeanglaispeutamenerlaconfusionaveclesmudstonescalcaires,voirplusloin).
Lesshalessontdoncdesargilescompactes,plusoumoinsrichesensilts,prsentantunefissilitparalllementlastratification.EnBelgique,onutilise
souventsurleterrain,leterme"schiste"(="slate")quidoits'appliquerunerocheindure,souventdegranulomtriefine,affected'uneschistosit(c
d.d'unclivagedunedissolutionet/ouunerorientationdesminrauxsousl'effetdespressionstectoniques).Ondevraitutiliserpourtrepluscorrect,
l'appellation"schisteargileux".Lestermesardoiseouphylladeimpliquentunmtamorphisme:laplusgrandepartiedesminrauxontrecristallis,des
espcesnouvellessontapparues.Lesminrauxainsidveloppssontallongsdansdesplansperpendiculaireslapressiontectoniqueoulithostatique.
Paralllementcesplans,larochesedbiteenfinesplaquettesluisantes,d'aspectfinementcristallin.
L'analysegranulomtriqueproprementditenepeuttrepratiquequesurdessdimentsmeubles.Ladterminationdesdiffrentesclassesestbasesur
destechniquesappliquantlaloideStokes.
Alaclassificationgranulomtriquedessdimentss'ajoutentd'autrescaractristiques,cellescirsultantsoitd'analysesmicroscopiques,soitd'observations
macroscopiques:
lacoloration,encassurefrachepourlesrochesindures(utiliserventuellementunechelledeteintes).Ils'agitd'unecaractristiqueimportantequi
renseignesurl'tatd'oxydationdufer(Fe3+ rougeFe2+vert)etsurlaprsencedematireorganique(schistesnoirs)
laprsencedebioturbations,delaminations
laminralogiedelafractionsilteuse(quartzitique,feldspathique,micace,chloritique).
4.LESENVIRONNEMENTSDEDEPOTDESROCHESDETRITIQUES
Ilnes'agiticiqued'uneintroduction.Desouvragesentierssontconsacrsl'identificationdesmilieuxdedptdessdimentsdtritiques.
Cettedmarcheinterprtativeestd'unecertainemanireplusdlicateencorequedanslecasdesenvironnementscarbonats(voircidessous)car
manquentsouventicilesinformationsimportanteslivresparl'cologiedescommunautsorganiques.Dansdenombreuxcas,seulesdesinformations
issuesdel'interprtationdesfiguressdimentaires,delagranulomtrie,delagomtriedescorpssdimentairessontdisponibles.Unegrandeprudence
s'imposedonc:dessdimentspresqueanalogues,issusd'environnementsdiffrentsnesontpasrares.Toutestdansle"presque"...
Parcommodit,nousenvisageronsd'abordlessablesetgraviers,ensuitelessdimentsfins.Ilestcependantvidentquecesdptsseretrouventmls
dansplusieurstypesdemilieux,fleuves,littoraux,etc.
4.1.Sablesetgraviers
Lessdimentsdtritiquesgrossierssedposentdansunegrandevaritd'environnements,depuislesdunesoliennesjusqu'auxfondsocaniques(dpts
gravitaires).Ilssontcependantparticulirementcaractristiquesdesenvironnementsctiers,oul'hydrodynamismepermetleurtransportetleurdpt.
Passonscesdiversmilieuxenrevue.
4.1.1.Dptsdecnesd'boulis
Avantleurmobilisationparlevent,leruissellementoulestorrents,lesfragmentsderochedtachsdeleursubstratparl'rosionsubissentuntransport
souslaformed'avalanchededbris.Cescnesd'boulissemettentenplaceaupieddereliefsjeunesetsontcaractrissparunclassementetunematurit
trsfaibles.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 13/95
24/02/2017 sedimentologie
A:avalanchededbrisaupiedd'unreliefPiauEngaly,France.B:dtailmontrantlafaiblematuritdesdpts:grandevaritlithologique,mauvais
classement,faiblemouss.
4.1.2.Dptsoliens
Lesdunessableusessontvidemmentdebonsindicateursdeclimataride:laplupartdesdsertssontconfinsentre20et30delatitude(ceinturedes
hautespressions)ouderriredeschanesmontagneusesquijouentunrled'cranpourlesperturbations(Andes,parexemple).
Commel'airaunedensitunmillierdefoisinfrieurel'eau,sacapacitdetransportestbeaucoupplusfaibleetlesmatriauxgrossierssontlaissssur
place,formantunpavementoureg.Leventpossdeparcontreunbonpouvoirdeclassementetletransports'effectueessentiellementparsaltationet
collisionsintergranulairesdesgrainssableux,aveclematriaufinexportplusloin.Ceciexpliquel'homognitgranulomtriquedesdptsoliens.
Contrairementleursquivalentsmarins,lescourantsariensn'ontpaslalimitationimposeparlasurfacedelameretlesdunesoliennesnesont
limitesenhauteurqueparlaforcedesventsetl'apportensable.Onpeutconsidrerlescritressuivantscommediagnostiquesdedunesoliennes:
Elementsdiagnostiquesdesdptsoliens
gomtrie:leschampsdunairespeuventcouvrirdescentainesdekm2etformerd'paissesunitssableuses
degrandecontinuitlatrale.Lapentedesstratificationsentrecroisesoliennespeutatteindre35(en
moyenne2530)etlesunitsindividuelles("crossbedsets")peuventavoirunepaisseurdel'ordrede
30m
iln'yapasdesquencetypecommec'estlecasenmilieumarin(progradation,parexemple)
facisassocis:graviersdedflation,fentesdedessiccation(lactemporaire,oued)
ptrographie:ils'agitdesablesquartzeuxtrsbienclasss,avecunbonarrondi.AuMEB,encrotements
d'oxydedefer,aspect"grl"
fossiles:rares,hormisquelquesterriers,destracesderacinesetdesempreintesdepattes.
Ilfautremarquerquecommepourtouslesdptscontinentaux,lesdptsoliensontpeudechanced'treprservsdansl'histoiregologique(saufdans
desbassinssubsidencerapide).
Dunesoliennesfossiles,Plistocnesuprieur,Hergla(Tunisie)leschmadroite,soulignelependagelevdesstratifications.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 14/95
24/02/2017 sedimentologie
StratificationsobliquesmtriquesdanslesgrsoliensdelaFormationdeNavajo,Jurassique,Page,Arizona,USA.
4.1.3.Dptsfluviatiles
Encontextefluviatile,lespremierscorpssdimentairesseformersontlescnesalluviaux("alluvialfans").Cescnessedveloppent(principalementen
milieudsertiqueoumontagnard)audbouchd'uncanyondansunevalleouuneplaine,quandlecourantfluviatileralentitbrutalement.Aufuret
mesuredesadclration,lecourantperdsacapacitdetransportetdposesachargesdimentaire.
CnealluvialdbouchantdanslaDeathValley,Californie,USA.Laflchedsigneunchenalrcent.
Cetypedesystmefluviatile,avecunechargeabondanteformeunrseauentresse("braidedstream")(Fig.III.5).Outreletransportparleseaux
fluviales,lessdimentsdescnesalluviauxsontgalementmobilisspardescoulementsenmasse(debrisflows).Danslesrgionsdsertiques,ces
coulementsenmasseontsouventuncaractrecatastrophique("flashflood")etpeuventtransporterdesblocsdeplusieurstonnes:lessdimentsquien
rsultentsontextrmementmalclasssetnonstratifis.
Unecoupedansuncnealluvialdonneengnralunealternancesd'coulementsenmassemalclasssetdeconglomrats(="fanglomrats")etsables
fluviatiles.Suivantlaprpondrancedesfacisfluviatilesoudescoulementsenmasse,onpeutdistinguerdeuxtypesextrmesdecnesalluviauxainsi
quedestypesmixtes.Ceuxquisontdominsparlescoulementsenmasse(Fig.III.4A)montrentdesfacisdeparaconglomratsetsables,avecdansla
zoneproximale(prsdudbouchducanyon),descoulesdedbrisamalgames(parfoisenunitsplurimtriques)etdanslazonedistale,descoules
sableusesinterdigitesavecdessdimentsfins.Lescnesalluviauxdominsparlescoulementsfluviatiles(Fig.III.4B)montrentdesconglomrats
chenalissetdeschenauxsableuxstratificationoblique,avecuneforteamalgamationdanslazoneproximale.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 15/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.4:deuxtypesdecnesalluviaux,avecl'organisationdescorpssdimentaires.A:dominparlescoulesdedbris.B:dominparles
coulementsfluviatiles.
Onobservesouventunegranocroissancegnraleducnealluvialduelaprogradation,aveclesfacisdistauxrelativementfinssurmontspardesfacis
proximauxplusgrossiers.Lesdeuxtypesextrmesvoquscidessuspeuventaussipasserdel'unl'autreenfonctiond'volutionsclimatiques(les
climatsaridesprcipitationsfortesetirrgulirescorrespondentautypedebrisflow,lesclimatsprcipitationsplusrguliresautypechenaux).
Silecnealluvialdbouchedirectementenmilieumarin,onacequel'onappelleun"fandelta"olesmatriauxgrossiersd'originealluvialepeuventtre
mlsdessdimentsmarinsplusfins.Ilfautnoterquecnesalluviauxetfandeltassontcaractristiquesdezonestectoniquementactives,avecun
rajeunissementpermanentdurelief.Quelqueslmentssontdiagnostiques:
Elmentsdiagnostiquesdescnesalluviaux
contextetectoniqueactif,proximitdereliefsjeunes
gomtrie:enformedecnelapuissancepeuttrenormesilasubsidenceestcontinue(plusieurskm)
facis:conglomratsfluviatiles,grsstratificationentrecroise,debrisflowsnonclasss.Matriaux
anguleux,immatures.Lignesdecourantdivergentespartirdusommetducne
pasdefossiles.
Envisageonsmaintenantlesrseauxfluviatiles.Ondistinguedeuxsystmesmajeurs:lesrseauxentresseetlesrseauxmandres.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 16/95
24/02/2017 sedimentologie
Exemplesdesystmesfluviatiles:A:rseauchenauxentresse,Inde.B:rseaumandres,Brsilma=mandreabandonn.PhotosGoogleEarth.
Danslapartiesuprieuredeleurcours,beaucoupdesystmesfluviatilespossdentunrseauentresse(Fig.III.5).Surunlitlarge,denombreuxchenaux
enserrentdesbancscaillouteux.Leurchargesdimentaireestimportanteetgrossireetleurdbitestextrmementfluctuant.Toutescescaractristiques
sontl'origineducolmatageetdelarapidemigrationdeschenaux.Onobservedescorpssdimentaireshtrognes,degranulomtrievariableoles
sdimentsdposssontencoreimmatures.Danslecasparticulierdechenauxplusstables,sparantdeslesstabilisesparunecertainecouverture
vgtale,onparleraderseauchenauxanastomoss.
Exempleactueld'unrseaufluviatileentresse,l'ArcenSavoie.A:vuegnraledeschenauxetdesbancssablocaillouteux.B:dtaild'unbancmontrant
lesgaletstransportslorsdescruesreposantsurdessdimentsplusfins.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 17/95
24/02/2017 sedimentologie
Grsetconglomratdansunchenalfluviatileentresse.Frankenbourg,Permien.
FigureIII.5:schmad'unsystmefluviatilechenauxentresseetexempled'unesquencedecomblement.
Elmentsdiagnostiquesdessystmesfluviatileschenauxentresse
commepourlescnesalluviaux,reliefjeune.Lesrseauxentressesontlocalissdanslapartieamontdu
systmefluviatile
facis:corpssablograveleuxallongs,relativementrectilignes,passantlatralementauxdptsplusfins
delaplainealluviale.Auseindececorps,lesfacissableuxetsablograveleuxsontdominants.
Contrairementauxsystmesfluviatilesmandres(cf.cidessous),siltsetbouessontrares.Les
stratificationsentrecroisesenfestonsetenauges("troughcrossstratification")etlesstratificationsplanes
(vitessedecourantmaximale)sontcommunes
squencesrelativementcourtesetamalgames:c'estuneconsquenceducaractrephmredeschenaux.
Lasquencecomplteestlasuivante(Fig.III.5):gravier(="lagdeposit"),chenal(stratificationenauges),
ventuellementbancssableux(stratificationincline),sablesboueuxavectracesderacines(squencede
type"finingupward")
peuoupasdefossiles,hormisdestracesdeplantes.
Dansleurpartieinfrieure,lessystmesfluviatilespossdentunprofilgradientfaibleetlaplupartdesmatriauxgrossiersonttdjdposs.Leur
tracdevientplussinueuxetl'onyobservedesmandres.L'rosionnesemanifesteplusparlaformationdenouveauxchenaux(commedanslecasdes
rseauxentresse),maispluttparlamodificationdeschenauxexistants.Maisrevenonsunpeuplusendtailsurleschenaux.
Leschenauxsontdesstructuresrosives,concavesverslehaut,pouvantatteindredesdimensionslatralesimportantes(del'ordredelacentainedem).
Leurremplissagesdimentaire,d'paisseurmtriquedcamtrique,estsouventplusgrossierquelessdimentsqu'ilsentaillent.L'rosionseproduitle
longdelariveconcave.Lecomblementsefaitparaccrtionlatralesurlariveconvexe(Fig.III.6)avecproductiondestratificationsobliquesgrande
chelle("pointbars"oulobesdemandre),ouencoreparcoucheshorizontalesouconcavesverslehaut(festons,auges).Danslesdimentremplissantle
chenal,diffrentstypesdestructuressdimentairespeuventexister:ridesdecourant,laminationhorizontale,groovemarks,slumps,figuresdecharge.La
baserosivedeschenauxestlocalementsurmonted'undptgrossierdegaletsmousoudecoquilles("chanellag").
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 18/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.6:squenceclassiquederemplissaged'unchenalparprogradationlatraled'unlobedemandre(tempst1,t2,t3ett4).Onobserveune
dflexionducourant(flchesbleues)verslariveconcave,l'originedel'rosion.Lacomposantelatraleducourant,responsabledudpt,estgnre
parunelvationdelasurfacedel'eaulelongdelariveconcave.
"Pointbar"ou"lobedemandre"dansuncoudedelaChavratte(Lorrainebelge).
Desleveslatralesbordentleschenaux(Fig.III.7)ellessontduesauralentissementdescourantsauniveaudelaborduredulitmineur.L'existencede
cesleves,formantrelief,estl'originedudveloppementdezonesmarcageusesendpression,lorsquel'ons'carteducoursdelarivire.Ceszones
sontbasses,maldranesetserventdebassindedcantationpourlesparticuleslesplusfineslorsdesinondationsdelaplainealluviale.Enparticulier,
lorsdesgrandescrues,deseauxpeuventemprunterdesouverturesauseindesleves,largissantprogressivementleurpassageetcreusantunrseaude
chenauxsecondairessurlespentessuprieuresdesleves.Dessdimentsrelativementgrossierssontamensainsidanslesdpressionslatralesoils
constituentdesdptsenformedelanguessurbaissesappels"crevassesplay".Parsuitedel'ouvertureprogressivedesbrches,les"crevassessplays"
sontdesniveauxgranocroissants!
Aprsunrecoupementdemandre,lebrasabandonnsecaractriseparunesdimentationlacustre,plusfine,parfoisinterrompuepardesdptsplus
grossiersdecrue.Lecomblementdulacseterminepardessdimentsdemaraisoudetourbire.
Leschenauxsontprsentsdansdenombreuxtypesd'environnements:alluvial,maisaussilittoral(voirplusloin).
Voiciquelqueslmentscaractristiquesdessystmesfluviatilesmandres:
FigureIII.7:schmad'unsystmefluviatilemandresetexempled'unesquencedecomblement.Lesleveslatralesbordantlechenalsedveloppent
suiteladiminutiondelavitesseducourantprsdelaberge.Ellespeuventseromprelorsdescrues.Sableenbeige,argileetsiltenvert,tourbeengris
etpalosolsenrouge.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 19/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.8:photoetschmainterprtatifd'unecoupedansunsystmefluviatiletriassique(L'Escalette,Larzac,France).(1)ridesetmgarides
sableusesenmilieudeltaque(2)remplissageargileuxd'unchenalaprsrecoupementetabandondumandrealternancedechenauxremplissage
sableux(3)etd'argilesbordeauxdeplained'inondation(4).
Elmentsdiagnostiquesdessystmesfluviatilesmandres
lesriviresmandressontlocalisesdanslapartiebassedescratons.Ellessontentouresdevastes
plainesd'inondationsdimentslaminairesfinslocalement,larupturedeslevesnaturellesbordantles
chenauxdonnenaissancedeslentillesdesdimentsplusgrossiersgranoclassementinverse:les
"crevassesplays".
facis:prochesdessystmesentresseaveccependantuneproportionbeaucoupplusimportantede
sdimentsfin,dessquencesmieuxdveloppesetsurtoutdeslobesdemandre(Figs.III.6,7).Deslacs
(mandresabandonnes)sontfrquentdemmequetoutlecortgedesphnomnesdepdogensedans
laplainealluviale.
4.1.4.Dptsctiers
Gnralement,latransitionentreenvironnementfluviatileetenvironnementctierestassezgraduelle.Uncertainnombredemilieuxpeuventtre
considrscommemixtes,refltantdesinfluenceslafoismarinesetcontinentales:c'estlecasnotammentdesdeltas,deslagunes,desestuaires,des
"tidalflats"...
Enparticulier,auniveaudesembouchuresdefleuves,enfonctiondurapportapportfuviatilerosionmarine,onpeutdistinguerplusieursmorphologies:
deltas,etdiverstypesd'estuaires(cf.Strahler&Strahler,1983parexemple)(Fig.III.9).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 20/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.9:diffrentstypesd'embouchures.A:deltadigitavecdveloppementdechenauxenventailbordsdelevessableuses(ls)lorsdelarupture
deceslevesseformentdesdptsde"crevassesplay"(cs)auxextrmitsdeschenauxsedposentdesbarresd'embouchure(be),suiteladclration
descourantsfluviatilescetypededeltaseformelorsquelesapportsfluviatilessontdominants.B:estuaireavecbarressableuseslinaires(bs),formes
parlescourantstidauxcetyped'embouchuresedveloppelorsquelescourantsdemaresontdominants.C:estuaireavecflchesableuse(f,cf.ci
dessous)etcordonssableuxenborduredeplagecetyped'embouchureseformelorsqueleseffetsdelahoule(h)sontdominantsetgnrentunedrive
littorale.
Lesdeltassedveloppentlorsquelesriviresamnentaumilieumarinplusdesdimentquecequel'rosionmarinepeutmobiliser(Fig.III.9A).
Dansunepremireapproche,onpeutsubdiviserundeltaenplusieurssousenvironnements:laplainedeltaqueavecsonsystmefluviatileetson
complexelittorallefrontdeltaquefortementinclinetleprodeltaquifaitlatransitionaveclaplateformemarine.Demmequeleslobesdemandre,
lesdeltasprogradentlatralementetleslignestempssontparallleslasurfacedufrontdeltaque(Fig.III.10).
Commel'eaudoucepossdeunedensitmoindrequel'eausale,lecourantfluviatilesepropageaudessusdel'eaudemer,parfoisgrandedistancedu
delta(plusieurscentainesdekmdanslecasdel'Amazone...).Cecourantralentitprogressivementetdposesachargesdimentairesouslaformede
leveslatralesoudebarresd'embouchureperpendiculairesaucourant("mouthbars").Enconsquence,beaucoupdedeltasapparaissentcommeune
formationsiltoargileuse(dcantationdebouesdansleslagunes,laplainedeltaque,leprodelta)danslequelsontdisperssdescorpssableuxdiscontinus:
chenaux,barresd'embouchure,dunes,etc.
FigureIII.10:A:coupesimplifiedansundelta.B:squencesdimentaireproduiteparlaprogradationd'undeltal'paisseurd'unetellesquence
dpenddel'apportsdimentaire,delasubsidence,desvariationseustatiques.Lapartiesuprieuredelasquence(finingupward)peuttretrsvariable
enfonctiondelalocalisationdeschenaux.
Elmentsdiagnostiquesdesdeltas
lesdeltassontsitusencontextedemargepassiveilssontassocisdesdptsfluviatilesetdes
sdimentslittoraux.Grossirementtriangulairesenplanetenformedecoinencoupe,leursuperficiepeut
atteindredesmilliersdekm2pourunepuissanceparfoisplurikilomtrique
facis:contrairementauxsquencesdecomblementfluviatilequisontdutypefiningupward,les
squencesdeltaquessontdetypecoarseningupward,aveclepassagedebouesprodeltaquesdes
sablesdebarresoudechenauxetensuiteventuellementdetypefiningupwardenpassantdesbouesou
dessdimentsrichesenmatireorganique(charbon)delaplainedeltaque(Fig.III.10).Lessables
montrentdesstratificationsentrecroises.Leslevesetlaplainedeltaquesontconstituesdeboues
laminairesbioturbes.Lesbouesprodeltaquescontiennentdesniveauxsableuxoccasionnels
correspondantdescruesfluviales.Slumpsetdformationssynsdimentairessontfrquentssuite
l'inclinaisondufrontdeltaque
lamatireorganiquevgtaleesttrsabondantedanslaplainedeltaque(marais,mangrove).Des
organismesdemilieuxpalustrepeuventypulluler.Lafaunedesbouesprodeltaquesmontreuncaractre
marinplusaffirm.
NombreuxslumpsdansdesschistesdelaFormationdeLeCosquer,Ordovicien.Ils'agitd'unfrontdedeltaetlesslumpssontdusdesglissementssurla
pente.CoupeduVerya'ch,Crozon,Bretagne.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 21/95
24/02/2017 sedimentologie
Lelongdesctesol'apportsdimentairedesriviresestfaibleneseformentpasdedeltas.Lasdimentationestdomineparl'influencedesmares
et/oudescourantsctiersgnrsparlesvagues(Fig.III.9B,C).Lesdiffrentsenvironnementssonttagsenfonctiondutauxd'expositiondusdiment
daubalancementdesmaresetselonl'nergiedumilieu(Fig.III.11).
FigureIII.11:zonationbathymtriquedelaplateformecontinentale.
Enclimathumide(temprouchaud),lesctesodominentl'influencedesmaresvoientlapartiesuprieuredulittoral(zonesupratidale)colonisepar
desmaraismaritimes:c'estle"schorre"ou"herbus",inondseulementlorsdesgrandesmares.Ceszoneslgrementsurleves,couvertesd'une
vgtationherbace,sontdesenvironnementsexigeantsonesurviventquedesorganismestolrantsdegrandesvariationsdesalinit(exemples:
VerdronkenLandvanSaeftinge,BaiedeSomme,BaieduMontSaintMichel,...).Lesdimentestricheenmatireorganique(bouesrductrices)et
souventintensmentbioturb.
Schorre.A:vuegnraledumarais,recoupparunchenalmarebasse(IleGrande,Bretagne)B:dtaild'unchenalmarehaute(Paimpol,
Bretagne).
Alternancededptsargilosableux(gris)etdetourbe(noir)dansunsondagerecoupantl'Holocnedelaplainemaritimebelge.Ils'agitdedptsde
schorre.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 22/95
24/02/2017 sedimentologie
Colonisationprogressivedel'estran(zonedebalancementdesmares)parunevgtationhalophileils'agiticidesalicornes.Laprsencedecette
vgtationvafavoriserl'ensablementenfixantlessdimentsetlazonesupratidalevas'tendre.BaiedeSomme,France.
L'estran(ouzonedebalancementdesmaresouzoneintertidale)peutvoirledveloppementde"tidalflats"ou"slikke",zonestrsfaiblerelief.La
partiesuprieuredecettezonevoitledptdebouesenenvironnementrelativementcalme("mudflat")lapartieinfrieure,soumisel'actionde
courantsplusforts,estcaractrisepardesdptssableux("sandflat").Leschenauxtidauxquisedveloppentdanslapartieinfrieuredulittoralet
tendentleursramificationsjusquedanslazoneintertidaleincisentlestidalflats.Leurmigrationlatrale(parrosionetprogradationdelobesde
mandre,commeenenvironnementfluviatile)estresponsabled'importantsremaniementsettransfertsdesdiments.Dansleschenauxlespluslarges,les
courantsdemaresontrapidesetleremplissagesdimentaireestsableux,surmontantun"lagdeposit"constitudedbriscoquilliersetd'agrgats
boueux.Lavitessedesdimentationestleveetlabioturbationpeuabondante.Dansleschenauxlespluspetits,leremplissageestboueux.
Lesmaresimprimentuncachetuniqueauxtidalflats:uncyclecourantdefluxcourantdejusantexhondaisonrpttouslesjoursoudeuxfoispar
jour.Cecycleproduitcequel'onappellele"tidalbedding",savoirlasuccessiond'unelaminesableusepourleflot,unelaminedebouepourl'talde
marehaute,unelaminesableusepourlejusantetnouveauunelaminedebouepourlamarebasse.Souvant,leslaminessableusesmontrentdes
stratificationsinclinesensensoppos,matrialisantlesdeuxdirectionsdecourant("herringbone").Uneautrecaractristiquedestidalflatsestle"flaser
bedding"etle"lenticularbedding":cesstructuresseformentpardptdebouedanslesespacesentrelesridesdecourant.Silescourantsdefluxetde
refluxnesontpasparallles,desridesd'interfrencepeuventseformersilesvitessesdesdeuxcourantssontdiffrentes,deuxsystmesderidesde
longueurd'ondediffrentessemarquent.
Tidalbedding,Holocne,planectirebelge.
Wavybedding.Cesdptsenregistrentdescyclessemidiurnes(alternancessables/silts)etdescyclessemimensuelsdeviveseaux(ve)etdemorteseaux.
Actuel,Pontaubault,BaieduMontSaintMichel,France.
Elmentsdiagnostiquesdesschorresetslikkes
ctesmaresdeforteamplitude
facis:sdimentsfinsdanslapartiesuprieure("mudflat")destidalflatsetmaraismaritimes,
relativementgrossiersdanslapartieinfrieure("sandflat")etdansleschenauxlazonedetransition
correspondau"mixedflat".Nombreusesstructuressdimentairestypiques:flaserbedding(sandflat),
lenticularbedding(mudflat),herringbone,ridesd'interfrence.Bioturbationimportante,nombreuses
tracesettmoinsdel'activitd'animauxterrestresdurantlamarebasse.Matireorganique(tourbe,
charbon)abondantedanslesmaraismaritimes
squences:lasquencedeprogradationestdetype"finingupward":sablesstratificationsentrecroises,
flaseroulenticularbedding(bouesetsables),bouesnoiresbioturbes
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 23/95
24/02/2017 sedimentologie
fossiles:fauneetfloretolrantsauxchangementsdesalinitetl'exposition:certainscrustacs,hutres,...
Desbarrires,complexessableuxallongsparalllementaurivage,seformentlelongdectesol'apportsdimentaireestimportantetolemarnageest
suffisammentfaible(<3mengnral)pourquel'influencedescourantsdedrivelittoralesoitprpondrantesurcelledescourantsdemare(Fig.9C).
Cesbarrirespeuventisolerdeslagunesodominelasdimentationboueuse.Lephnomnededrivelittoraleapparatlorsquelahoulen'estpas
perpendiculairelaplageetentrneundplacementlatraldumatrielsdimentaire(Fig.III.12).
FigureIII.12:A:lahoulen'estpasperpendiculaireaurivageetletrajetd'ungrainsdimentairelorsdel'avanced'unevagueestdiffrentdesontrajet
lorsdureculdelavaguesuivantlalignedeplusgrandepente.Ceciinduituntransportnetparallleaulittoral.B:dveloppementd'uneflchepardrive
littorale.
FlchesableuseauxSablesd'Or,Bretagne.
Successionlagune,barrire,plage.Dragey,BaieduMontSaintMichel,France.
Lelongd'untransectperpendiculairelacte,enprogressantverslelarge,onconstateunediminutionprogressivedelagranulomtriedessdimentset
unegrandevaritdestructuressdimentaires.Laplageenellemmeestcaractrisepardeslaminationsplanesparallles,tmoinsdelarapiditdes
courants.Ensuite,entrelabasseplageetlabasedelazoned'actiondesvaguesdebeautemps,onobservedesridesd'oscillationdevaguessymtriqueset
bifurques,desstratificationsenauges,desstratificationsplanes.
Surlesctesexposesauxforteshoules(etoexisteunstocksdimentairesuffisant)peuventsemettreenplacedescordonsdegalets,localissenhaut
deplage.Letransportalieulorsdestemptes.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 24/95
24/02/2017 sedimentologie
A:cordondegaletsenhautdeplagelamerestgauchedel'imageB:dtailducordonreposantsurlesabledelaplageremarquerlesmarquesde
ruissellement("rillmarks")surlesable.Erquy,Bretagne.
A:stratificationplanedeplage.B:passagelatralentredesridesdecourantetunestratificationplane,Zuydcoote.
Elmentsdiagnostiquesdesplagesetbarrires
associationavecd'autresfacisctiers,ainsiqu'avecdesfacisdemerouverte
facis:sdimentssableuxmatures(quartz),occasionnellementminrauxlourds.Stratificationplane,
herringbone,entrecroiseenauges,ridesd'oscillation.Lesfossilessontgnralementbrisslumachelles
lasquencedeprogradationestdetypecoarseningupwardetcomprendlestermessuivants:sablesfins
bioturbs,stratificationsHCS(ZAVTZAVBT),sablesbienclasssavecstratificationsplaneset
entrecroises(auges,oscillation,courant).
4.1.5.Dptsdeplateforme
Laprofondeurdelaplateformepeutvarierentre10et200m(unbonexempleactueldeplateformesiliciclastiqueestlaMerduNord,maislamajeure
partiedesmatriauxsontdesreliquesd'environnementsglaciaires,fluviatilesouctiers,formsavantlatransgressionpostglaciaire).
Lessdimentsdeplateformesubissentl'actiondescourantstidauxetdescourantsetdesvaguesdetemptes.Ondistingueengnraldeuxgrandstypes
deplatesformes(Fig.III.13):lesplatesformesolesprocessussdimentairessontdominsparl'actiondesvagues("weatherdominated"=WD)etles
platesformesocesprocessussontdominsparl'actiondesmares("tidedominated"=TD).
Lescourantsmodrsinduisentlaformationderidessurlesfondssableuxetlescourantsforts(>60cm/s),demgaridesoudunessousmarines
("megaripples").Cesdunespeuventatteindreunequinzainedemtresdehauteurpourunelongueurd'ondede500m.Lastratificationestincline(avec
"foresets")ouentrecroiseenauges.Danslecasdesrides,l'paisseurdesunits("sets")estinfrieure4cm,danslecasdesmgarides,ellepeut
atteindre1m(trsbeauxexemplesdansleSinmuriendelaLorrainebelge).Lesdimentsableuxestbienclass.
Lesdimentpeuttregalementtransportpardescourantsgnrspardestemptes(courantsdedensit).Lesplusgrandesdesstructuresainsi
produitespeuventressemblerauxridesdecourantstidaux,avecstratificationsentrecroises.Uncertainnombredediffrencespermetcependant
d'effectuerladistinction:
onn'observepasdechangementspriodiquesdansladirectiondescourants(herringbone)
desstratificationsenaugeetmamelons(hummockycrossstratification)sontprsentes.
Elmentsdiagnostiquesdesdptssableuxdeplateforme
associationavecdesdptsctiers,voiredesdptsdebassin
facis:corpssableuxlenticulaires(parfoisdegrandedimension)auseindesdimentsplusfins(argiles,
shales).Sdimentsmatures,souventbienclasss:quartz,fragmentsdecoquilles,glauconite.Nombreuses
figuressdimentairesdont:HCS,stratificationinclinegrandeetpetitechelle,litsgranoclasss
(tempestites),etc.
lasquenceprogradantetypeestlasuivante:bouesbioturbes,bouesniveauxsableuxdetemptes,
sablesHCS,mgaridesstratificationsenaugesouincline
fossiles:caractremarinouvert,nonrestreint.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 25/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.13:quatresquencestypiquesdeplateformesiliciclastique.A:plateformeprogradantedetype"stormdominated"B:plateforme
rtrogradantedetype"stormdominated"C:plateformertrogradantedetype"tidedominated"D:plateformeaggradantedetypeintermdiaire.
4.2.6.Tempestites
Surlaplateforme,entrelabasedelazoned'actiondesvaguesdebeautemps(ZAVBTouenanglais"Fairweatherwavebase")etlazoned'actiondes
vaguesdetempte(ZAVTou"Stormwavebase"),onobservedansdessdimentsgnralementfins,desniveauxsableuxavecdesstratificationsenauges
etmamelons(HCS,"hummockycrossstratification"):lestempestites.
Cescorpssdimentairesdveloppssurdesplatesformesouvertes,soumisesdestemptespriodiques,montrentlafoisunevolutionverticale,sur
quelquescmquelquesdm(squenceditedetempestite,Fig.III.14)etunevolutionlatrale,depuisdesdptsproximauxjusqu'desdptsdistaux.
Lasquenceidaledetempestitesecaractriseparleslmentssuivants(debasenhaut):
dessillons("furrows")plusoumoinsrosifslabase,tmoinsdel'augmentationbrutaledelavitessedesvaguesetdesgouttiresd'rosion("gutter
casts").Lessillonssontdesfiguresdebasedebanc,concaves,delargeursuprieure50cmlesgouttirespeuventtredroitesousinueuses,ontde2
25cmdelargeurpouruneprofondeurpouvantatteindre15cm.Leursurfacepeutcomporterdenombreux"toolmarks"etleursparoislatralespeuvent
treabruptes
unpremierdptgrossiertrssouventconstitudecoquillesetdbris
unsableavecdeslaminationsplanesparallles,passantverslehautdesstratificationsenmamelons("hummockycrossstratification"),puis
ventuellementdesstratificationsderidesdevagues
dessdimentsplusfins,souventbioturbs:cesderniersdptscorrespondantlasdimentationde"beautemps",avecunediminutiondelavitessede
sdimentationetdelagranulomtrie.
Cettesquenceestlapluscomplte.Enzoneplusdistale,lessillonssontdemoinsenmoinsmarqusetfinissentpardisparatreverslelarge.Encequi
concernelasquencesdimentaire,elleserduitlatralementd'abordauxsablesstratificationenmamelons,ensuitedes"stratesgranoclasses"
laminairesd'paisseurcentimtrique,enfindessphrodes.Lessphrodessontdesobjetsovodescmdm,dpossenlits,legrandaxedansla
stratification.Ilssontsouventlaminairesouprsententdesstratificationsentrecroises.
Ilfautnoteraussiqu'unecaractristiqueimportantedestempestitesestleurcaractreamalgam.Cecisignifiequ'unetempestitepeutremanierunebonne
partdelatempestiteprcdente,dtruisantainsilapartiesuprieuredelasquence(sablesridesdevague,dptdebeautemps).
Danslessquencessableusescycliques,ondoittoujoursresterattentiffaireladistinctionentretempestiteetturbidite
Elmentsdiagnostiquesdestempestites
contextegnraldeplateforme
absencedefiguresdebasedebancdetypeflutecastsetaucontraireprsencedesillons
absencedegranoclassementvertical
prsencedestratificationsenmamelonsetsouventabsencederidesdecourant.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 26/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.14A:positionrelativedestroisprincipauxfacisdestempestitesauseind'unpandagesableux(lasourced'alimentationn'estpas
ncessairementlelittoral:ilpeuts'agirdebarressousaquatiquesoummededptsdetemptesantrieurs.L'volutiondistalproximalnes'effectue
doncpasncessairementparrapportlacte).B:squenceslmentairesl'chelledelastratepourplusieurstypesdetempestites.Lestempestites
amalgamesrsultentdelasuperpositiondeplusieurstempestitesavecrosionbasaledesdptsantrieurs.
Tempestitegrsocarbonate.Durnal,Famennien.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 27/95
24/02/2017 sedimentologie
Exemplesdetempestites.A:tempestitesgrseusesproximales(niveauxgrseuxlargementdominants),Formationdel'Armorique(Dvonieninfrieur),
coupedelaFraternit,Crozon,Bretagne.B:tempestitesmdianes(lesniveauxgrseuxsontsparspardesniveauxschisteuxpais),Formationde
Postolonnec(Ordovicien),coupedeCamaret,Crozon,Bretagne.C:tempestitescarbonatesdistales(accumulationsdebioclastes),FormationdeReun
arChrank(Emsien),LeFaou,Crozon,Bretagne.D:mamelonsensurfaced'unbancdegrs,FormationdeLuxembourg,Fontenoille,Belgique.
4.1.7.Dptsdebassin
Lessdimentsdebassinsontsurtoutdessdimentsboueux.Lesprincipauxsdimentsgrossiersqu'ilscontiennentsontlesturbidites(Fig.III.15).Ilfaut
noter(Shanmugam,1997)quel'appellation"turbidite"devraittrerestreintedesdptsdontlemodedetransportestuncourantdeturbidit,cd.un
fluideolesparticulessontmaintenuesensuspensionparlaturbulenceseule.Onavuqu'cecis'opposentnotammentlesdebrisflows,quisontdes
coulementsgravitairesolesparticulessontsupportesparunematrice.Lesturbiditesvraiessontgranoclassesetconstituesdesdimentsfins,la
diffrencedesdebrisflowsquipeuventincluredesdbrisdetoutetaille.
FigureIII.15:squenceidaledeturbiditedemoyennedensit("squencedeBouma").
Aproximitdeszonessourcesd'oproviennentlescoulementsgravitaires(piedsdetaluscontinentaux),lesdptss'organisentsouslaformedelobes
ouventailssousmarins.Dansledtailetpartirducanyonsousmarindontproviennentlessdiments,onpeutdistinguer(FigIII.16):
desdptsdetypedebrisflow(1)auniveauduchenalprincipal
lesborduresdeschenaux(leves)sontcaractrisespardesfacisdedbordement,souslaformedemincesniveauxdeturbidites(2)
plusenaval,leschenauxmontrentdesunitsgranoclassesdesableetgravier(3)oumassivesdesable(4)
entreleslobesproximauxetdistaux,horschenaux,s'observentdesturbiditesdemoyennedensit(5)oudefaibledensit(6)selonladistancelasource
etlanaturedumatriel.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 28/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.16:organisationenplandesdptsgravitairesaupiedd'untaluscontinental.Explicationdeschiffresdansletexte.Latailledusystmeest
variableetpeutatteindreplusieursdizainesdekilomtres.
4.&.8.Tsunamites
Lesvnementsdramatiquesdesderniresannesontrappell'importancedestsunamis.Avecunefrquencemoyennedanslanatureactuelled'un
tsunamimajeurtousles20ans,onpeutconsidrerqu'ils'agitdephnomnessusceptiblesd'apparatrecommunmentdansl'enregistrementsdimentaire.
Or,lesmentionsdetsunamitessontrares.Ils'agitvraisemblablementd'unproblmed'identificationdecesdpts,encoremalconnus.Unepossible
sourcedeconfusionvientdufaitquelesnergieslibresparlestsunamissontcolossalesetqueleurinfluencepeutsemarquerdanstousles
environnementsmarins,depuislazonelittoralejusqu'plusieurskilomtresdeprofondeurdanslesbassinsocaniques.L'enregistrementsdimentaire
d'untsunamipeutdonccorrespondreunniveaugrossierenzonesupratidale,uncorpsressemblantunetempestitesurlaplateformeetuneturbidite
danslebassin(Fig.III.17).
Lesphnomnessusceptiblesdedclencheruntsunamisontdequatretypes:
tremblementdeterresousl'ocan:unmouvementverticallelongd'unefailledplacetoutelacolonned'eaudelavaleurdurejetc'estcequis'estproduit
endcembre2004dansl'OcanIndien.Lestsunamisgnrparlestremblementsdeterresepropagenttrsloin
(http://www.noaanews.noaa.gov/video/tsunamiindonesia2004.mov)maisl'amplitudedesvaguesresterelativementfaible,peuprsgaleaurejetdela
faille(jusqu'13mpourletsunamide2004:http://www.asiantsunamivideos.com)
unglissementdeterrainouuneavalanche:danscecas,unemasseimportantederocheoudesdimentdplaceunmmevolumed'eau.L'amplitudedu
tsunamiestgrossirementproportionnellelahauteurdelamassedplace.Cesphnomnesgnrentdesvaguestrshautes,maisdontlapropagation
estfaible(en1958,uneavalanchederochersdanslaBaiedeLituyaenAlaskaagnrunevaguede500mdehaut)
uneexplosionvolcanique:undesexempleslesplusclbresestl'explosionduSantorinenCrte(vers1500av.JC).Letsunamignrparl'explosiona
ravagtouslesrivagesdeMediterranneetprovoqulaformationd'unemgaturbidite
unimpactdemtoreoudecomtedansl'ocan:danslecasdemtoresdediamtrekilomtrique,lahauteurdutsunamiestgalelaprofondeurde
l'ocanetsapropagationestmondiale.Outrelavaguegnreparledplacementdelamassed'eaulorsdel'impact,d'autrestsunamissecondairesse
formentpardesprocessusderebondlorsduremplissagedelacavittransitoire,pardesglissementsdeterrainsetdestremblementsdeterre.
Unefoisgnr,letsunamisedplacedansl'ocan,parfoissurdesmilliersdekilomtres,desvitessesdel'ordrede600800km/h.Sonamplitudeest
faible,del'ordredequelquesdmquelquesm,maissalongueurd'ondepeutatteindredescentainesdekilomtres.Commel'ensembledelacolonned'eau
estaffecte,ilsemblequedessdimentsdebassindelagammedessiltspuissenttredplacs.Lorsqueletsunamipntresurlaplateforme,savitesse
diminueparfrottementjusqu'desvaleursde3060km/hetsahauteuraugmente.Enfin,lorsqu'ilarrivesurlaplage,ilralentitjusqau'unevingtainede
km/hetsahauteuratteintunmaximum.C'estcemomentquesaforcerosiveestmaximale.Dessillonsprofondspeuventtrecreussetdumatriel
venantdel'ensembledelaplateformepeuttrerodettransport.Uneunitbasaleestforme,trsgrossire,comprenantlocalementdesblocsdetaille
plurimtrique,desorganismesdemilieumarinouvertetquelquesstratificationsindiquantuncourantorientdulargeverslecontinent.Cetteunitpeutse
mettreenplacejusqu'plusieurskml'intrieurdesterres.
Aprslepassagedelavague,l'eauquiaenvahilecontinentcommenceseretirerunepartiedessdimentsdposspeuttreremiseensuspensionet
redpose,mledesdbrisvenantducontinent(plantes,artefacts,...)etavecdesstratificationsindiquantuncourantderetour.Lesvitessesdecourant
atteintespeuventtretrsgrandes,d'autantquecetcoulementderetourestgnralementchenalis.Lorsducalmerelatifquisuit,dessdimentsplus
finspeuventcommencers'accumuler,avantlepassageventueld'unesecondevague,puisquelafrquencedestsunamisestdel'ordredeplusieurs
dizainesdeminutes,voired'uneheure.Commedanslecasdestempestites,lamiseenplacedetsunamitesamalgamesestdoncpossible.
Enborduredeplateformeetdanslesbassins,lepassaged'ungrandtsunamipeuts'accompagnerdudclenchementd'coulementsgravitaires(debris
flowsetturbidites).Desdptsdetypedebrisflowspeuvents'observergalementsurlaplateformeetmmeenzonelittoralesilamiseensuspensionde
sdimentsconduitlaformationd'uncoulementvisqueux.
Elmentsdiagnostiquesdestsunamites
granulomtrieplusgrossirequelessdimentsencaissants
associationavecdessdimentsdforms(seismite)
rosionbasaleprofonde
sdimentsmalclasssprsencedeblocsdegrandetaille,d'lmentsremanisdelaplateforme
changementdesensdesstratificationsentrecroises(fluxetreflux)
stratificationsentrecroisesdegrandelongueurd'onde(del'ordredeladizainedem)
prsencededbris(vgtaux,artefacts)venantducontinent
avanceimportanteduniveausdimentairesurlecontinent.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 29/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIII.17:modlesdetsunamites.
Blocdecalcairercifaltransportparuntsunami.Lifou(Drehu),archipeldesLoyaut.
4.2.Lesplites
4.2.1.Dptsrsiduels/altrites
Cesdptscontinentauxsontraresdansl'histoiregologique,carilssontengnralremanisaucoursdespisodestransgressifs.Onappellegalement
cessdimentsdesaltritescarilssontissusdel'altrationsurplacederochesprexistantes(granites,schistes,etc.)enclimathumideetchaud(altration
chimiqueprdominante).
Onenconnatcependantuncertainnombred'exemples,dontl'identificationestimportante,carcesontdesmarqueursd'mersionrelativementprolonge
etparfoisdesressourcesenargilesvocationindustrielle(kaolin).Onpeutciteraussilabauxite,accumulationdematriauxinsolublessuiteaux
processusde"ferrallitisation"oude"latrisation".
Lanatureminralogiquedesargilesdessolsestfrquemmentutilisecommeindicateurpaloclimatique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 30/95
24/02/2017 sedimentologie
Legraniteoriginelatcompltementtransformenargile,sousleclimatchaudethumidedesSeychelles(Praslin).Seulundykedebasalte(flche)a
rsistl'altration.
4.2.2.Dptsdtritiques
Lagrandemajoritdessiltsetargilesprovientdel'rosioncontinentale.Cesmatriauxfinssontgnralementtransportsensuspensionparlesrivireset
dpossdansdesenvironnementscalmes(plainesd'inondation,lacs,deltas,ocan).
Leventestaussiunagentdetransportimportant,remaniantdesmatriauxissusd'environnementsdsertiques(dsertschaudsoufroids)etlesdposant
enmilieucontinentalsouslaformedeloessoudanslesocans.Letransportparlaglaceestlabasedelaformationdesmoraines.Envisageonsplusen
dtailletransportparl'eau.
(1)Enmilieucontinental,ondistingueassezfacilementlesbouesdeplained'inondationfluvialedesboueslacustres:
lesbouesdesplainesalluvialessontassociesdescorpssableux(chenaux,voirplushaut)etmontrentsouventdesindicesdepdogense(nodules,
racines,etc.)
ilexisteungrandnombredetypesdeboueslacustres,enfonctiondelagochimiedeslacs,duclimat,delanaturedesapports,delaproductivit
organique.Unecaractristiquecommuneestnanmoinslaprsenced'unelaminationmillimtrique.Cessdimentslaminairessontappelsvarves.La
rythmicitpeuttreduedesprolifrationsplanctoniquesoudesapportssaisonniersdesdiments.Commedanslecasdesbassinsocaniques,desblack
shalespeuventseformerdansdeslacsdontleseauxprofondessontdficitairesenoxygne.
(2)Enenvironnementmarin,lessdimentsfinssedposentdansdeszonesdebathymtrietrsdiffrente:depuislacte,enmilieuprotgoulelongde
"muddycoastlines"jusqu'l'ocanprofond.
Les"muddycoastlines"sontadjacentesdesestuairesdegrandsfleuves,amenantd'importantesquantitsdematriauxfins.Ungrandnombrede
sousenvironnementssontpossibles,suivantlamorphologie,leclimat,etc:parexemple:"tidalflats",mangroves,...Desbouesintersupratidalessont
galementdposesdansdesfondsdebaies(exemple:baieduMontStMichel)oudansdeslagunes,protgesdesvaguesparunebarrire(exemples
anciens:MarnesdeStrassen,Formationd'Evieux).
Critresd'identificationdesbouesctires
prsencedechenauxdemareremaniantventuellementdessdimentsplusgrossiers
entillessableusesavecstratificationentrecroisebidirectionnelle("herringbone"),formesparles
courantsdemare
sdimentsmixtessabloargileuxavecstructuresen"flaserbedding"
structuresliesl'mersion:polygonesdedessiccation,galetsmous,etc
floreetfaunecaractristiques(voireadaptesdesmilieuxsaumtresouhypersalins)
horizonspdogntiques,tracesderacines.
Audeldessablesctiers,endirectiondelapleinemeretpartird'unecertaineprofondeur(souslazoned'actiondesvaguesdebeautemps),ontrouve
unevasteaireoccupepardesbouesdtritiques("nearshoremudbelt").Lapositiondecetteceinturedpendbiensrducaractreplusoumoins
nergiquedelahoule.Pourdesctesnettementexposes,laceintureboueusepeuttrefortementdplaceverslelarge.Onpeututiliserlescritres
d'identificationsuivants:
Critresd'identificationdesbouesdeplateforme(nearshoremudbelt)
bouesgnralementbioturbes,richesenpifauneetendofaune(avecuncaractrenormal,cd.non
restreint)
organismesplagiquesfrquents
despassesplusgrossirestraduisentdesaugmentationstemporairesdel'agitation:cesontlestempestites
(cf.Fig.14).Selonleurloignementrelatifdurivage,leurfrquenceetleurpaisseurdiminue.Untrsbel
exempledebouestempestitesestlaFormationdelaFamenneetlaFormationd'Esneux.Delabasevers
lesommetdecettegrandesquence,l'volutiondestempestitessouligneuneprogradationctire
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 31/95
24/02/2017 sedimentologie
cesbouespassentsouventverticalement,parprogradation,descorpssableux(barrire,plage).
Lessdimentsdposseneauxplusprofondes,enmilieuocanique,sontappelesboueshmiplagiques.Cetypededptcouvreunepartimportante
delaplateformeexterne,destalusetdesbassinsocaniques.Dansl'ocanactuel,deseauxfroides,densesetbienoxygnesplongentauniveaudes
rgionspolairesetdiffusentversleslatitudesmoinsleves(circulationthermohaline):cescourantssontresponsablesd'unebonneoxygnationdesfonds
marins.Lesboueshmiplagiquespossdentgnralementlescaractressuivants:
Critresd'identificationdesboueshmiplagiques
lesseulsorganismesprsentssontplagiques:diatomes,foraminifresplanctoniques,coccolithes
(MsozoqueActuel),radiolaires(PalozoqueActuel),cphalopodes(Palozoquesuprieur
Msozoque),graptolites(Palozoqueinfrieur)
onyobservedesturbiditesetdescoulementsdedbris("dbrisflows").LeCambroOrdovicienbelge
estricheenformationsturbiditiques:citonsenexemplelesFormationsdeTubize(MassifdeBrabant)et
deJalhay(MassifdeStavelot)
desencrotementsdeferetdemangansessontparfoisprsents
onpeutobserverdesremaniements,desrosions,desgraviers("lagdeposits")dsdescourantsdefond.
Lesargilessontunconstituantimportantdesboueshmiplagiques(voirFig.V.1).Lesespcesminraleslesplusabondantessontl'illite,lasmectiteetla
kaolinitelachloriteetcertainsinterstratifissontgalementassezrpandus.D'unemaniregnrale,cesminrauxsontissusdesterresmergeset
refltentdemanireassezprciselanaturedesargilescomprisdanslesformationscontinentalessuperficielles.Defait,sil'onexaminelaFigureIII.18,on
constate:
uneaugmentationdelakaolinitedanslessdimentsprochesdeszonesquatoriales,audbouchdesgrandsfleuveseneffet,lakaoliniteestriche
enAletnecontientpasdecationssolublescommeK,Ca,Na.Ceciindiquequeceminralseformedansdesconditionsd'altration
particulirementintenses,ol'Alseconcentreaprsexportationdesautreslments.Cesconditionscorrespondentdessolsacidesetbiendrans
enmilieutropical
uneprpondrancedelachloritedansleszonesfroidesol'altrationphysiqueestprdominante(etoaffleurentdesrochesFeMg,videmment)
beaucoupd'illitelol'apportterrigneestimportant:latitudesleves,embouchuresdegrandsfleuves,zonesfortapportoliencommele
PacifiqueN(ventsd'ouest)l'illiteestleprincipalproduitd'altrationdesfeldspathsetdesmicasenclimattemprelleestabondantedanslessols
neutresoulgrementalcalins
unedominancedelasmectite(contenantduFeetduMg)proximitdezonesrelativementaridesounfaibledrainageautoriselartentionde
Mg,Ca,Naonl'observecommunmentdanslesproduitsd'altrationdesrochesferromagnsiennesonlatrouveaussilelongdesridesmdio
ocaniques(altrationdesbasaltes)
laprsencedepalygorskitedansdessdimentsissusduremaniementdecalichesoud'vaporites.
Cesobservationssontvalablespourl'ocanactuel:partird'uncertaindegrd'enfouissement,lecortgeargileuxvoluepardiagenseversun
assemblageillitechlorite.L'utilisationdesargilescommeindicateurclimatiqueestdoncmanieravecprcaution.
Danscertainsbassinsisols,olacirculationdeseauxesttropfaiblepourrenouvelerl'oxygnedufond,lamatireorganiques'accumuledansle
sdimentetdonnenaissancedes"blackshales".Certainsdecesdptspeuventtrerichesenhydrocarbures.Cesblackshalessontdpourvus
d'endofauneetonn'yobservequedesfossilesd'organismesplagiques.IlssontsouventrichesenCu,Pb,Zn,Mo,V,UetAs.Ceslmentssontadsorbs
surlesargilesetlamatireorganique.Unetendanceanoxiquepeutrsulterd'unediminutiondelacirculationdeseauxmaisaussid'uneaugmentationde
l'apportenmatireorganique(accroissementdeproductivitdeseauxdesurface).Desexemplesactuelssontlesfjords,laMerNoire,certainesfosses
ocaniques.Dansl'Ancienetprochedenous,onpeutciterlesschistesnoirsdelaFormationdeLaGleize(CambrienduMassifdeStavelot).
FigureIII.18:rpartitiondesargilesdansl'ocanactuel.
4.2.3.Dptsd'originevolcanique
Lessdimentsfinsgnrsparl'altrationdesrochesvolcaniquessontappelsbentonitessilamontmorilloniteestleconstituantprincipalettonsteinsila
kaoliniteestdominante.Deszolitespeuventaussiseformer.Lareconnaissancedecessdimentsestbasesurlaprsencedepseudomorphesdeverre
volcanique(aiguilles,bulles,...),decristauxeuhdraux(zircon,parexemple)etsurlacompositiongochimique.
Pourensavoirplus
Surlaclassificationdesrochesdtritiques:
P.Lundegard&N.Samuels,1980.Fieldclassificationoffinegrainedsedimentaryrocks.J.ofSedimentaryPetrology,50,781786.
J.Mount,1985.Mixedsiliciclasticandcarbonatesediments:aproposedfirstordertexturalandcompositionalclassification.Sedimentology,32,435442.
E.J.Pettijohn,1975.Sedimentaryrocks.Harperinternationaledition,628pp.
Surlesstructuressdimentaires:
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 32/95
24/02/2017 sedimentologie
H.E.Reineck&I.B.Singh,1980.Depositionalsedimentaryenvironments.SpringerVerlag,549pp.
Surlesturbidites,lestsunamitesetles"debrisflows":
D.A.V.Stow(edt.),1992.Deepwaterturbiditesystems.Reprintseriesvol.3oftheInt.Assoc.ofSedim.Blackwell,473pp.
G.Shanmugam,1997.TheBoumasequenceandtheturbiditemindset.EarthScienceReviews,42,201229.
T.Shiki,M.Cita&D.Gorsline(eds.),2000.Sedimentaryfeaturesofseismites,seismoturbiditesandtsunamites.Sp.Issue,SedimentaryGeology,135,320pp.
Unexempleactueldesystmectiersiliciclastique:
C.BonnotCourtois,B.Caline,A.L'Homer&M.LeVot,2002.LaBaieduMontSaintMicheletl'estuairedelaRance.Environnementssdimentaires,amnagementset
volutionrcente.Bull.CentreRech.ElfExplor.Prod.Mm.26,256pp.
Desexemples"belges"anciensdesystmesctierssiliciclastiques:
E.Goemare,E.Catot,L.Dejonghe,L.Hance&P.Steemans,1997.SdimentologiedesFormationsdeMarteau,duBoisd'AusseetdelapartieinfrieuredelaFormationd'Acoz
(Dvonieninfrieur)dansl'estdelaBelgique,aubordnordduMassifdeStavelot.Mem.GeologicalSurveyofBelgium,42,168pp.
J.Thorez,E.Goemare&R.Dreesen,1986.TideandwaveinfluenceddepositionalenvironmentsinthePsammitesduCondroz(UpperFamennian)inBelgium.IndeBoeretal.,
ds.:Tideinfluencedsedimentaryenvironmentsandfacies.ReidelPubl.Co,389415.
J.Thorez,M.Streel,J.Bouckaert&M.J.M.Bless,1977.StratigraphieetpalogographiedelapartieorientaleduSynclinoriumdeDinant(Belgique)auFamenniensuprieur:
unmodledebassinsdimentairereconstituparanalysepluridisciplinairesdimentologiqueetmicropalontologique.Meded.RijksGeol.Dienst,N.S.28(2),1732.
Surl'utilisationdescortgesargileuxdanslareconstitutiondespaloenvironnements:
H.Chamley,JN.Proust,JL.Mansy&F.Boulvain,1997.DiageneticandpaleogeographicsignificanceofclayandothersedimentarycomponentsinthemiddleDevonian
limestonesofWesternArdennes,France.Palaeogeography,Palaeoclimatology,Palaeoecology,129,369385.
Surl'origineduquartz:
T.Gtte&D.K.Richter,2007.Cathodoluminescencecharacterizationofquartzparticlesinmaturearenites.Sedimentology,53,13471359.
IV.Lesvaporites
1.INTRODUCTION
Lesvaporitessontdessdimentsrsultantdel'vaporationdel'eauetdelaprcipitationdesselsquiysontdissous.Lesminrauxprincipauxensontle
gypse,l'anhydriteetlahalite.D'autresminraux,quoiquemoinsfrquents,peuventtredesconstituantsimportantsdecertainsdptssalins.LeTableau
IV.1endonneuneliste.
minrauxdesvaporites minrauxdesvaporites
marines nonmarines
halite NaCl halite,gypse,anhydrite
sylvite KCl epsomite MgSO4.7H2O
carnallite KMgCl3.6H2O trona Na2CO3.NaHCO3.2H2O
kainite KMgClSO4.3H2O mirabilite Na2SO4.10H2O
anhydrite CaSO4 thenardite NaSO4
gypse CaSO4.2H2O bloedite Na2SO4.MgSO4.4H2O
polyhalite K2MgCa2(SO4)4.2H2O gaylussite Na2CO3.CaCO3.5H2O
kieserite MgSO4.H2O glauberite CaSO4.Na2SO4
TableauIV.1:principauxconstituantsdesvaporites.
Lesvaporitesontunegrandeimportanceconomique.Enparticulier,ellesformentletoitimpermabledecertainsdesplusgrandsgisementsptroliers
dumonde.Aupointdevuesdimentologique,leurreconnaissanceestessentiellepuisqu'ellessontdebonsmarqueursclimatiques(climataride,o
l'vaporationexcdedeloinlesprcipitations,cd.danslaceinturetropicaledeshautespressions,entre10et30delatitude).
Pourcomprendrelagenseetlaconstitutiondesdptsvaporitiques,ilestncessairederevenirlacompositionchimiquedeseauxdemeretderivire,
exprimeauTableauIV.2.OnvoitrapidementquesilesrivirescontiennentprincipalementHCO3etCO3= ,avecuneproportionmoindredeCa++ ,
H4SiO4,SO4= ,Cl,Na+ ,Mg++ etK+ ,lesocanscontiennentengrandequantitdeSO4= ,Cl,Na+ etK+ .Cesdiffrencesrefltentenfaitlamaniredont
lesselsdissoussontextraitsdel'eaudemeretincorporsdanslessdiments.LeTableauIV.3donnelestempsdersidencedesprincipauxionsdel'eau
demer(tempsdersidenceenannes=massetotaled'uniondanslesocans/apportannueldesrivires).
eauderiviremoyenne eaudemermoyenne
(%dursidusolide) (%dursidusolide)
HCO3etCO3= 48,6 0,4
Ca++ 12,4 1,2
H4SiO4 10,8 <0,01
SO4= 9,3 7,7
Cl 6,5 55
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 33/95
24/02/2017 sedimentologie
TableauIV.2:abondancerelativedesionsdissousdansl'eaudemeretl'eauderivire(d'aprsMason,1966etLivingston,1963,respectivement).
tempsdersidence(annes) principauxtypesdesdiments
Cl vaporites
Na+ 260.000.000 vaporites
Mg++ 12.000.000 vaporites,dolomite
K+ 11.000.000 argiles,vaporites
SO4= 11.000.000 vaporites
Ca++ 1.000.000 carbonates
HCO3etCO3= 110.000 carbonates
H4SiO4 8000 cherts,dptssiliceux
Mn++ 7000 nodules
Fe++etFe+++ 140 sdimentsrichesenFe
Al(OH)4 100 argiles
TableauIV.3:tempsdersidenceetdevenirdesprincipauxionsdissousdansl'eaudemer.D'aprsProthero&Schwab.
Lesodiumetlechloresonttrsabondantsdansl'eaudemercard'unepart,ilsnesontpasutilissparlesorganismesetincorporsausdimentsousla
formedetestscommelecalcium,lasilice,lescarbonatesetd'autrepart,ilsn'entrentpasdanslerseaudesargilesaucoursdeladiagensecomme
l'aluminiumetlefer.Seulel'vaporationdel'eaudemer,dansdescirconstancesforcmentexceptionnelles,permetleurextractiondesocans.Notons
aussiquelacirculationdel'eaudemerdanslacroteocanique,auniveaudesdorsales,modifiesensiblementlacompositiondel'eaudemer.
Sil'onobservel'apparitionprogressivedesprcipitslorsquel'onfaitvaporerdel'eaudemer(salinit3,5%),onalasquencesuivante:
danscertainescirconstances,delacalciteoudel'aragoniteprcipitentlorsquelevolumedel'eauestrduitde50%
legypseetl'anhydritecommencentprcipiterlorsquelevolumedel'eaudemern'estplusque35%duvolumeinitial
lorsquelevolumedel'eaun'atteintplusque10%duvolumededpart,desminrauxplussolublescommelahaliteetlasylvitecristallisent
enfin,lorsquel'vaporationestpresquetotale,desboratesetnitratesprcipitent.
Sil'onexaminelesdptsvaporitiquesnaturels,onconstatequecettesquenceidaleestrarementralise.Desrptitions,descyclestronqussont
frquents:c'estlesigned'unevolutionplusmouvementedubassinvaporitique,alternantremplissage,priodesd'vaporation,nouveauremplissage
avecdissolutiond'unepartiedesespcesprcdemmentprcipites,etc.
Lesvaporitess'observentdepuislePrcambrienjusqu'l'poqueactuelle,maisleurrpartitionspatialeettemporelleestingale:ellessont
particulirementreprsentesauCambrien,auPermienetauTrias.Onclassegnralementlesvaporitesentroisgrandstypes:lesvaporites
continentales,lesvaporitesmarinesdemilieupeuprofondetlesvaporitesmarinesprofondes.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 34/95
24/02/2017 sedimentologie
MinedeseldeRealMonte(Sicile),montrantlescyclesdeprcipitationetleurvariabilit.PhotoAC.DaSilva.
2.EVAPORITESCONTINENTALES
Cesdptss'accumulentdansdeslacsendoriquesenrgionarideousemiaride.Laminralogiedecesvaporitesestrelativementvariablepuisqu'elle
dpenddelacompositiondeseauxfluviales,ellemmedpendantedelagologiergionale.
Onobserveengnralunerpartitionhorizontaleconcentriquedesdiffrentsdpts(gypsehalitenitrates)enfonctiondeleurdegrdesolubilit,lesplus
solublestantlocalissaucentre,lorsquel'extensiondulacencoursd'asschementtaitlaplusrestreinte.Cettestructureparticulire,laprsenced'autres
typesdesdimentscontinentaux,certainesespcesminralesraresenenvironnementmarincommeleborax,l'epsomite,letrona,lagaylussiteetla
glauberitepermettentdereconnatredesvaporitescontinentalesdansl'Ancien.
Dptsd'vaporitescontinentalesBadWater,DeathValley,Californie,USA.
3.EVAPORITESMARINESPEUPROFONDES
CesvaporitescomprennentlesdptsinteretsupratidauxcomparablesceuxquiseformentactuellementlelongduGolfePersique,decertaineszones
delacted'AfriqueduNord,etc.etlesdptssubtidauxdeplateforme.
Lespremierssontaussiappelsvaporitesdesabkhas(Fig.IV.1).Cessabkhassontdesplainesctiresdveloppeslelongdezonescontinentales
arides.Outrelesvaporites,lessdimentsdesabkhacomportentdeslmentsdtritiquesprovenantducontinent(amensparlesvents,lescoursd'eau)et
dessablesetbouesprovenantdelaplateforme,transportslorsdetemptes.Aupointdevuehydrologique,lessabkhassontdessystmesassez
complexesavecunerechargedueauxinondationsmarinespriodiques,maisaussiauxapportssouterrainspartirdelanappephratiquemarine.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 35/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIV.1:localisationetcoupedanslasabkhaElMelah.
Lesminrauxtypiquesdesvaporitesdesabkhasontl'anhydrite,legypseetladolomite.Ladolomitisationdeparticulescalcairesestcouranteetestune
consquenceduhautrapportMg/Ca(suitelaprcipitationdessulfatesdecalcium)dessolutionsinterstitielles.Ladolomitisationellemmelibredes
ionsCa++quifavorisentunepoursuitedelaformationdegypseetd'anhydrite.Legypseestlepluscommundesprcipits(cf.lesrosesdessablespar
exemple),surtoutenclimatsemiaride.Sil'vaporationesttrsintense,legypseestprogressivementremplacpardel'anhydrite.Lamorphologie
originaledescristauxdegypse(lentilles,chevrons)estconservesilesdimentestsuffisammentcohrent.Souvent,uneprcipitationcontinue
d'anhydriterefouleprogressivementlessdimentscarbonatsoudtritiquesinterstratifis,aveccommeconsquenceultimelaformationdelastructure
bienconnueappele"chickenwire"(nodulesd'anhydritessparspardeminceslaminesdesdiment).Uneautrestructurecouranteestappele
"entrolithes":ils'agitdelitsd'anhydriteaspectirrgulirementcontourn(Fig.IV.2).
Structureen"chickenwire"danslaFormationdeMartinriveChanxhe.
DptdehalitedanslaSabkhaElMelah,Tunisieonobserveunsystmedeconduitsocirculentdeseauxcaractrerducteur.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 36/95
24/02/2017 sedimentologie
Lessdimentsdesabkhapossdentfrquemmentunenaturecyclique:aucoursdelaprogradation(comblementprogressif)delaplainelittorale,lasabkha
s'avanceendirectiondelamer,surmontantdessdimentsdetypestromatolithique,desboueslagonairesbioturbes,descorpsoolithiques.
FigureIV.2A:Photoariennedelaplained'accrtionAbuDhabi.(a):chenaldemaresousaquatique(b):laguneinfratidale(c):zoneintertidale
pelodes(d):tapisalgaire(e):zonesupratidale(sabkha)vaporitiqueavecnombreusestracesd'accroissement.B:squencetypedesabkha,montrantla
progradationdelaplainelittoraledepuisunmilieusubtidaljusqu'l'mersion.
Certainesformationsvaporitiquesdegrandeextensionnepeuventtreexpliquespardesdptsdesabkha.Ils'agitvraisemblablementdeplates
formesisolesparunseuilpermettantunerechargecontinuelleparleseauxocaniques.Danscecas,dugypseprcipitesurlefondmarin,encristaux
gnralementdeformeprismatique,dressscommelesontlesbrinsd'herbed'uneprairie("gazon"slnitique).Acesniveauxs'associentdiverses
structuressdimentairescommedescristauxcasssetredposs,desplodes,desniveauxstromatolithes,etc.
A:couchesplisses(slump)formesdecrotesdegypse("gazonslnitique")B:dtailmontrantlescristauxprismatiques.Messinien,HerakleaMinoea,
Sicile.
4.EVAPORITESPROFONDES
Certainstypesd'vaporites,souventlaminaires,sontassociesdescritresindiscutablesd'environnementprofond:grandecontinuitlatraledeslamines
individuelles,turbidites,slumps,absenced'algues,...Danscesvaporites,leslaminesdegypse,d'anhydrite,dehalite,alternentavecdeslaminesde
micriteoudematireorganique.Cecaractrepratiquementvarvodeestattribudesvariationssaisonnires(temprature,humidit,"bloom"de
certainesespces).
5.DIAGENESE
Siladiagenseestsouventresponsabledeladshydratationdugypseetdesatransformationenanhydrite(partird'uneprofondeurde700msuivant
certainsauteurs),leprocessusinversepeutseproduirelorsdupassagedecouchesd'anhydritedanslazonephratiquemtorique,aucoursparexemple
d'unsoulvementrgional.Legypsesecondaireseprsentealorssouslaformedeporphyrotopesetd'albtre.Lesporphyrotopessontdegrandscristaux
degypse,disperssauseindel'anhydrite.L'albtreconsisteenmassesdegypsebordurecristallineirrgulire,extinctionondulante.Onpeutobserver
aussi(KeuperdusondagedeLatour,parexemple),desveinesdegypsefibreuxdontlesfibressontperpendiculairesauxpontes.Cesveinessont
probablementcresparfracturationhydraulique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 37/95
24/02/2017 sedimentologie
A:dolomieetgypseenrosettes.B:clestite.C:baryte.D:degauchedroite,successivement:dolomite(d)gypse(g)anhydrite(a).Nicolscroiss.
PseudomorphessilicifisdehalitedansunedolomieduMuschelkalk,Luxembourg.Nicolscroiss.
6.LATECTONIQUEEVAPORITIQUE
Lecaractreexceptionneldelatectoniquevaporitique(quijustifieunparagraphedansuncoursdesdimentologie)tientaufaitquelesvaporitessont
constituesdeminrauxtrsductilesetpeudenses.Leurdensitnesemodifiepasaucoursdutemps(anhydrite:2,96gypse:2,32halite,2,17),
contrairementcelledessdimentsencaissants(calcaire,argile,sable)quiaugmenteaucoursdel'enfouissement,suitelacompaction(Fig.IV.3).Ainsi,
aucoursdesonremplissage,unbassinsalifrevavoirlacouverturesdimentairedelacouched'vaporitess'paissiretsecompacterjusqu'arriverun
pointoladensitdelacouchedeseldevientinfrieurecelledelacouverturesdimentaire.Apartirdecemoment,descontraintestectoniquesoudes
instabilitsgravitairespeuventprovoquerlamiseenmouvementdesvaporites.Unefoislemouvementiniti,l'inversiondedensitentretientla
remontedesvaporitessouslaformedediapirs,mursdesel,etc.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 38/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIV.3:volutiondeladensitduseletd'autresrochessdimentaireenfonctiondelaprofondeur.
Uneinstabilitgravitairepeuttreinitieparunamincissementlocaldelacouchesdimentaireparrosiondiffrentielle(creusementd'uncanyonen
surfaceparexemple)oupardeshtrognitdedpt(couchedecouvertured'paisseuringaleoudedensitvariablelatralement).Lasurchargesurla
couched'vaporitesvainduireunfluagelatraletlepercementdelacouchedecouvertureloellepselemoinssurlesvaporites(Fig.IV.4A).
Danslecasdestructuresdedformationextensives(parexemplesuitedesprocessusdeglissementgravitairesurunepenteousuiteunphnomnede
rifting,Fig.IV.4B),lediapirismeintervientlolacouchedecouvertureestamincie.
Encontextecompressif(domainesorogniques,partiesdistalesencompressiondemargespassivessoumisesdesprocessusgravitaires),latectonique
vaporitiqueestinitieparlaformationdeplis.Lesanticlinauxreprsententainsiledpartdestructuresenmursdesel(Fig.IV.4C).
FigureIV.4:tectoniquevaporitique.A:fluagedelacouchedeselsuiteunesurchargediffrentielle.B:initiationdudiapirismeparamincissementdela
couchesdimentairedecouvertureencontexteextensif.C:idemencontextecompressif.
Enfin,ilfautnoterquelatectoniquevaporitiquepeutsemanifesterdurantlasdimentation,initiantdeshautsfonds,dmes,localementresponsablesde
laformationdecnesalluviauxsubariens,coulementsgravitairessousmarins,etc.
Pourensavoirplus
M.E.Tucker,1991.Sedimentarypetrology.Anintroductiontotheoriginofsedimentaryrocks.BlackwellSc.Publ.,260pp.
SurlesvaporitesduVisendelaBelgique:
T.DePutter,JM.Rouchy,A.Herbosch,E.Keppens,C.Pierre,E.Groessens,1994.SedimentologyandpalaeoenvironmentoftheUpperViseananhydriteoftheFrancoBelgian
Carboniferousbasin(SaintGhislainborehole,southernBelgium).SedimentaryGeology,90,7793.
JM.Rouchy,E.Groessens&A.Laumondais,1984.SdimentologiedelaformationanhydritiquevisennedusondagedeSaintGhislain(Hainaut,Belgique).Implications
palogographiquesetstructurales.Bull.Soc.belgeGologie,93,105145.
V.Lessdimentssiliceux
1.INTRODUCTION
Lesamricainsutilisentlemotchertcommetermegnriquepourqualifierl'ensembledesrochessiliceusesmassivescassureconchodale,constitues
decalcdoinefibreuse,d'opaleamorpheoudequartzmicrocristallin.EnEurope,cetermes'appliqueauxconcrtions,nodulesetlitssiliceuxintercals
danslescalcairesanteCrtac.EnBelgique,onl'utiliseuniquementpourlesaccidentssiliceuxdesrochespalozoques.Lemotsilexestrservaux
accidentssiliceuxdelacraiemsozoque.Porcelaniteserapportedesrochessiliceusesgrainfin,detexturecomparablecelledelaporcelainenon
vernie.Onpourraitutilisercommetermegnralenglobanttouteslesrochessiliceuseslemot"silicite"
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 39/95
24/02/2017 sedimentologie
Lessilicites(ouchertsausenslarge)sontgnralementsubdivisesendeuxgrandescatgories:lessilicitesnodulairesetlessiliciteslites.Cesdernires
sontconsidrescommeprimairesetseraientlesquivalentsdesbouesocaniquesactuellesdiatomesetradiolaires.Lessilicitesnodulaires,frquentes
danslescalcaireset,dansunemoindremesure,lesshalesetlesvaporites,seraientquantellesd'originediagntique.Lessdimentssiliceux
s'observentenmilieumarinaussibienquelacustre.
2.PETROGRAPHIE
Lescherts(s.l.)comprennentquatresortesdesilice:lemicroquartz,lemgaquartz,lesformesfibreusesetl'opale:
lemicroquartzconsisteencristauxquigranulairesdequartz,dequelquesmicronsdediamtre.Ilsseformentpartirdesolutionsimpures,sursatures
ensilicedissoute
lemgaquartz,commesonnoml'indique,estconstitudecristauxbeaucoupplusgrands,dpassant20metmontrantdesformescristallinesbien
dveloppes.Cescristauxrguliersapparaissentlorsquelessolutionssiliceusessontdiluesetpauvresencations
lesformesfibreuses(termegnral:calcdoine)olescristauxnesontplusindividualisablesaumicroscopeoptiqueets'empilentpourformerdes
fibres.Ellescomprennentplusieursespcessuivantlescaractresoptiques:
laquartzine,allongementpositif,dontlesfibresformentdessphrolitesoudesventails(divergencedesfibrespartird'unpoint)onobservela
quartzineenremplacementdesvaporites,maisaussidanslescavitsetdansdenombreuxautrestypesdesilicification
lalutcite,dontlesfibres,groupesenfaisceaux,ontunallongementpositifetserejoignent,nonpasenunpointcentralmaissuivantdesdroites,en
dessinantdeschevronsl'extinctionestobliqueonlarencontreessentiellementenproduitderemplacementdessulfates
lacalcdoniteestfibreusecommelesprcdentes,maispossdeunallongementngatif.Ellesembleseformerenl'absenced'ionsSO42
lalussatite:ilnes'agitplusiciexactementd'uneformefibreuseduquartz,maispluttd'uneopaledoted'unecertainecristallinit(opaleCT,voir
cidessous).Aumicroscope,ellemontreunindicefaible,voisinde1,45,unaspectfibreux,unebirfringencetrsfaible,uneextinctiondroiteetun
allongementpositif.
l'opaleestuneformeamorpheethydratedelasilice(contenantjusqu'10%d'eau),constituant(entreautre)lesquelettedesdiatomes,desradiolaires
etlesspiculesd'hyalosponges.L'opaleestmtastable,desortequesonabondancedcrotaucoursdutemps:elleestabsentedesrochespalozoques.
L'opalebiogniqueamorphe(appeleopaleA)setransformeaucoursdutempsenopaleCT,djcristalline(ils'agitd'uninterstratifi
cristobalite/tridymite),puisenquartzetcalcdoine.L'opaleprcieuseestconstitued'unempilementrgulierdesphresdontlediamtrevarieentre150
et350nm,constituantainsiunesortederseaucristallingrandechelledontl'ordredegrandeurestprochedeceluidelalumirevisibleladiffraction
delalumireblancheproduitdesirisationsquivarientenfonctiondel'angled'incidence.
lalechatellirite,formeamorpheassezrare,serencontredanslesrochesquartzeusesvitrifiesparl'impactdelafoudre(fulgurites)ouparlesimpactsde
mtorites.Onenobserveaussidanslesgeyserites.
Insistonssurlefaitqued'unemaniregnrale,lesformesfibreusesdelasiliceallongementpositif,remplacentdessulfates.Lesformesallongement
ngatifparcontre,apparaissentdanslesrochesol'ionS042estabsentaumomentdelasilicification.Ellesremplissentdescavitsetsontlesplus
courantesdanslanature.
A:radiolaritelesradiolairessontcimentspardelacalcdoniteetdumgaquartz,lamatricepardumicroquartznoterlaprsenced'pinesde
radiolairesdanslamatrice.B:spiculitetotalementsilicifieC:lutcitedansuncalcairepartiellementsilicifi.D:fracturerempliesparduquartzetde
lacalcdonitelamatriceestremplacepardumicroquartz..Nicolscroiss.
3.GEOCHIMIE
Lasolubilitdesdiffrentesformesdesiliceestvariable.Lasilicebiogniqueesttrspeustableetpossdeunesolubilitde5080ppm0C,
atteignant100140ppm25C.Laformelaplusstable,lequartz,estaussilamoinssolubledesformesdesilice:614ppm.Lescalcdoinessont
intermdiairesentrelasilicebiogniqueetlequartz,maisplusprochesduquartz.L'opaleaunesolubilitvariable,suprieureauxcalcdoineset
infrieurelasilicebiogniquedsqu'uneorganisationcristallineapparat.
L'eaudemeresttrsnettementsoussatureparrapportlasilice(environ1ppm).Lasiliceameneparleseauxfluviales(altrationcontinentaledes
feldspaths),fournieparl'altrationsousmarinedesbasaltesetinjectedirectementparl'hydrothermalismeestimmdiatementutiliseparlesorganismes.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 40/95
24/02/2017 sedimentologie
Cecisemarquenotammentdanslavariationdelaconcentrationdelasilicedansl'ocanenfonctiondelaprofondeur:moinsde1ppmdanslazone
photique,jusqu'11ppmaudelde2kmdeprofondeur.
Lasolubilitdelasilicedansl'eaun'estquetrspeuinfluenceparlepHentre2et9,bienqu'ellesoitunpeuplussolubleenmilieuacidequ'enmilieu
faiblementalcalin.Ensolutionfortementbasiqueparcontre,sasolubilitcrotconsidrablement:elleatteint4000ppmpH11,parexemple(casde
certainslacsvaporitiques).Maistoutcecin'estvraiqu'natured'ionconstante.Eneffet,lasolubilitdelasilicen'estpasfonctionduseulpH,maisaussi
desionsenprsence.C'estainsiqueFe3+ensolutionsacides(pH1,53)produitunedissociationdelasilicebienplusimportantequeCa++ouNH4+
dontlessolutionsontdespHfaiblementacides,neutres,voirealcalins.Parmilesautresions,seulsAl+++ etMg++ affectentlasolubilitenl'abaissant.Il
seformeraitunemincecoucheprotectricedesilicated'aluminiumoudemagnsium.Lesorganismessiliceuxmarinsnesemblentchapperla
dissolutiondurantleurviequ'enadsorbantdesionsAlouMgouenformantdescomplexesorganosiliciques.
L'influencedugelsembleaussiimportante,avecuneprcipitationdelasilicepourdestempraturefroides.
Enfin,ilfautbiennoterqu'entermedestabilit,lasilicesedissoutsilecarbonateprcipiteetviceversa:ceciexpliqueladisparitiontrsrapidedes
spiculesd'pongesdanslesrcifscarbonats.Hartman(1977)citemmedesexemplesactuelsolesspiculessiliceuxdesclrospongessontdjenvoie
dedissolutionalorsmmequ'ilssontincorporsdanslesquelettearagonitiquebasaldel'ponge.
4.CHERTSETSILEXLITES
Lesbouesradiolairesetdiatomess'accumulentactuellementsurlesfondsocaniques,sousleszonesdehauteproductivitdeseauxdesurface(grce
auxupwellings).Lesbouesdiatomessonttypiquesdeshauteslatitudes,tandisquelesbouesradiolairess'observentenzonequatoriale.
L'accumulationdestestssiliceuxestlaplusmanifestedansleszonesolessdimentssiliceuxnesontpasdilusparunapportencarbonateset/ouen
terrignes,c'estdireloindesembouchuresfluvialesetsouslazonedecompensationdescarbonates(CCD)(Fig.V.1).Desquivalentsanciensdeces
bouessiliceuses,souslaformedechertslits,sontfrquemmentobservs.Danscescherts,lesradiolairessontmalconservsetonneremarque
gnralementplusquequelquesmoulesdetests,emplisdemgaquartz,isolsdansunematricedemicroquartz.Certainsdeceschertslitsmontrentun
granoclassementetdeslaminationsentrecroisesouplanesparallles.Ils'agitdanscecasdeturbiditesremaniantdesbouessiliceusesprovenantdezones
ensurlvation.
Leschertslitssontsouventassocisavecdespillowlavas,desblackshales,desophiolites,ouencoredesturbiditessiliciclastiquesoucarbonates,
suivantlecontextepalogographiquegnral.
FigureV.1:cartederpartitiondesdiffrentstypesdesdimentsocaniques.Lesbouessiliceusess'observentauniveaudeszonesdehauteproductivit
planctonique(quateurethauteslatitudes),lesbouescarbonatesaudessusdelaCCD(voircidessous,ch.VIII),lessdimentsterrignesaudbouch
desgrandsfleuvesetlessdimentsglaciomarinsaulargedel'AntarctiqueetduGroenland.Destudesrcentes(Dutkiewiczetal.,2015)montrentquela
rpartitiondesbouessiliceusesenceinturesrguliresestloind'trerelle:onapluttunecartefaitedetachesjuxtaposes,faisantalternerboues
siliceuses,terrignesetcarbonates.
A:radiolarites,SumeiniGroup(Ladinien,Trias),WadiShu'yab,UAEOman.B:radiolarites,AlJilFormation(Capitanien,Permien),WadiHawasina,
UAE.PhotosAC.daSilva.
5.CHERTSETSILEXNODULAIRES
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 41/95
24/02/2017 sedimentologie
Cesaccidentssiliceuxsontfrquentsdanslescarbonates.Ils'agitdenodules,derognonssiliceux,gnralementconcentrslelongdecertainsplansde
stratification.Cesnodulespeuventtrecoalescentsetformerdesbancs,ressemblantdslorsauxchertslits.Onobservecesnodulesaussibiendansdes
calcairesdeplateformequedansdescalcairesplagiques.
A:niveauxdecherts,parallleslastratification,danslescalcairesdelaFormationdeLeffe,RocherBayardB:silexmoulantdesterriers(flche)dans
lacraie,surunesurfacedestratification,Etretat.
Diverseshypothsesonttmisesquantleurorigine.Onconsidregnralementquelasilicedissminedanslesdiment(spiculesenenvironnement
peuprofond,radiolairesenenvironnementplagique,...)sedissoutetprcipitesouslaformed'opaleCTproximitdegermesdecroissance(fossiles,
grainsdtritiques)dansdeszonesfavorables(terriers,souvent).Latransformationdiagntiquedel'opaleenmicroquartzetcalcdoinesefaitensuite
progressivementdemanirecentripte.Onaremarquaussiquelemicroquartzremplacelescarbonates,tandisquelacalcdoineetlemgaquartzsont
pluttdesremplissagesdecavits.
6.SILICITESNONMARINES
Dessdimentssiliceuxpeuventseformerenmilieulacustre,parexempleparaccumulationdediatomes(diatomites),ouencoreparvaporationd'eaux
richesensilicedissoute(eauxpH>9).Danscederniercas,celuidecertainslacstemporairestrsrichesenphytoplancton,quartzetminrauxdesargiles
sontdissouslorsdesprolifrationsplanctoniques("blooms")etlasiliceprcipiteensuitesouslaformed'ungellorsdel'vaporation.
Ontrouveaussidesenrichissementsensilicedanslessilcretes,quirsultentd'unepdogenseenmilieutrsricheensiliceinstable(solssurrhyolithes,
volcaniclastites).
Enfin,desdptsdesilices'observentsouventenrelationavecdessourceshydrothermales,desgeysers,etc.Cetteformedesiliceblancheettrsfineest
appelegeyseriteetestconstitued'opale.Desmicrobes(bactries,arches)pourraientintervenirdanslaprcipitation.
DptsdesilicehydrothermaledansleparcnationalduYellowstone(Wyoming,USA).A:lelongd'uncoulementlacolorationorangeestd'origine
microbienne.B:autourd'unemaredontlacouleurbleuetraduitlaprsencedesiliceensuspension.
Pourensavoirplus
F.Arbey,1980.Lesformesdelasiliceetl'identificationdesvaporitesdanslesformationssilicifies.Bull.CentresRech.Explor.Prod.ElfAquitaine,4,1,309365.
A.Dutkiewicz,R.D.Mller,S.OCallaghan,andH.Jnasson,2015.Censusofseafloorsedimentsintheworldsocean.Geology,doi:10.1130/G36883.1
VI.Lesphosphorites
1.INTRODUCTION
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 42/95
24/02/2017 sedimentologie
Beaucoupderochessdimentairescontiennentdesquantitsmineuresdephosphates.Lesphosphorites(dptssdimentairesdephosphates,caractriss
paruneteneurenP2O5del'ordrede20%ouplus)sontparcontrerelativementrares.Lephosphatedesrochessdimentairesseprsenteessentiellement
souslaformedefluorapatite(Ca5(PO4)3F),dontunepartduphosphatepeuttreremplaceparducarbonateoudusulfate,dontlefluorpeuttre
remplacpartiellementparOHouCletdontlecalciumpeuttresubstituparNa,Mg,Sr,Uetdesterresrares.Lesvaritscryptocristallineset
isotropesd'apatitesontappelescolophane.
Danslaplupartdessdiments,lephosphateestdissminsouslaformedequelquesfragmentsd'apatite(minraldense),decoprolithesoud'ossements.
Parquelmcanismedeconcentrationenarrivetonauxnormesgisementsdephosphoritesquel'onconnatactuellement?
LitcentimtriquegaletsphosphatsdanslesommetdelaFormationdePalliser(DvonienSuprieur,JuraCreek,Alberta,Canada).Lapositiondece
niveauphosphatestparticulirepuisqu'ilsesitue(flche)entredescalcairesetdesschistesrichesenmatireorganique.Iltmoigneprobablementd'un
arrtdesdimentationimportant.
Dbrisphosphats(orangs)dansunpackstonebioclastique(Jurassique,Lorrainebelge)gauche,lumirenaturelle,droite,nicolscroiss.
AutreexempledansungrainstoneduPalocnedeTunisiegauche,lumirenaturelle,droite,nicolscroiss.LameJY.Storme.
2.CLASSIFICATION
Onclasseengnrallesphosphoritesentroisgrandescatgories:
lesphosphoritesnodulairesoulitesformentgnralementdesdptsdegrandesdimensions.Cesphosphoritessemblenttrelesquivalentsactuelsdes
accumulationsdephosphatequiseformentlelongdelabordureocaniquedecertainesplatesformes.Lemcanismeresponsabledetellesaccumulations
estlaprsencedecourantsd'upwelling,richesennutriments,favorisantdesprolifrationsdephytoplancton.Onpeutsupposerquepriodiquement,ces
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 43/95
24/02/2017 sedimentologie
prolifrationsprovoquentunemortalitmassivedespoissons,avecapportd'osetdematireorganiquericheenphosphoredanslesdiment.D'unpointde
vueplusgnral,ilsemblequecetypededptphosphatsoitlidespriodesdehautniveaumarin,voiredetransgressions.Durantlespriodes
transgressives,uncertaindsquilibredelasdimentationpeutseproduire,dsquilibrequisemanifestepardesbaissesdel'apportenterrignesetla
formationdefondsdurcis.Danscecas,ilestfaciled'expliquerlaconcentrationdesdbrisphosphatsparunarrtdeladilutionparlasdimentation
dtritique.
lesbonebeds:cesontdesniveauxplusoumoinsenrichisenosetcaillesdepoissons.Cesgraviersseformentlorsquelescourantsdevagueoude
mareconcentrentleslmentslespluslourdssouslaformede"lagdeposits".Enlamemince,lephosphatedeslmentssquelettiquessedistingueparsa
colorationjaunebruntre,laprsencedestructuresd'originebiologique(lignesdecroissance,canaux)etsoncaractreisotropeoufaiblement
anisotrope.Associscesbonebeds,onobservesouventdescoprolithesrichesencolophane.Aucoursdeladiagense,unephosphatisationpluspousse
dessdiments(croissancedenodulesautourdesfragmentsosseux,cimentationpardelacollophane,...)peutavoirlieu.Unbonexempled'undecesbone
bedsestleniveaugraveleuxdelaFormationdeMortinsart(Rhtien),visibleenGaume,danslacoupedeGrendel.Lelecteurintresspeutconsulterles
rfrencescidessous.
leguano:lesdjectionsd'oiseauxet,dansunemesuremoindre,dechauvessouris,peuventdanscertainescirconstances,formerdesgisementsde
phosphated'intrtconomique.Lapercolationdanslesoubassementcarbonatdessolutionsdrivesduguanopeuttreresponsabled'une
phosphatisationsecondaire.
Pourensavoirplus
SurunbonebedrhtienenGaume:
C.J.Duffin,P.Coupatez,J.C.Lepage&G.Wouters,1983.Rhaetian(UpperTriassic)marinefaunasfrom"LeGolfeduLuxembourg"inBelgium(preliminarynote).Bull.Soc.
belgeGol.,92(4),311315.
C.J.Duffin&D.Delsate,1993.TheageoftheUpperTriassicvertebratefaunafromAttert(provinceofLuxembourg,Belgium).Serv.Gol.BelgiqueProf.Papers,264,3344.
VII.Lessdimentsferrifres
1.INTRODUCTION
Commedanslecasdesphosphates,laplupartdesrochessdimentairescontiennentuneproportionmineuredefer.Nesontactuellementconsidrs
commemineraisquelesrochesolateneurenferdpasse15%.Commeleferexistesousdeuxdegrsd'oxydation,Fe++ (l'ionferreux)etFe+++ (l'ion
ferrique),soncomportementestcontrlparlagochimiedesenvironnementssdimentaireetdiagntique.
Lamajoritdesgisementsferrifressemblents'treformeenmilieumarinetbeaucoupsontfossilifres.Ungrandproblmeestcependantlemanque
d'quivalentsactuels:lesseulsgrandsdptsferrifresactuelssontlesnodulesmtallifresdesgrandsfondsocaniquesetleferdesmarais("bogiron")
quisemblenttredepeud'importancegologique.
Ondistinguegnralementdeuxgrandstypesdedptsferrifres:les"bandedironformations"duPrcambrien(BIF's)etlessdimentsferrifres
phanrozoques.Lespremierssonttypiquementd'paissessquencesconstituesdesdimentsferrifresalternantavecdeschertsnoirs,dpossdansde
grandsbassinsintracratoniqueslessecondssontd'extensionpluttrduiteetformentdesunitsplusminces,gnralementdenatureoolithique.
D'unemaniretrsgnrale,onobservequelaformationdesdimentsferrifresestfavorisepardefaiblestauxdesdimentation,souventlisdes
pisodestransgressifs,etparunefortealtrationchimiquecontinentale(climattropical).Ilsemblegalementqu'unecorrlationexisteentreunefaible
concentrationd'oxygnedansl'atmosphreetlespoquesdeformationdesgisementsferrifres:cetterelationestvrifiepourlePrcambrien,
l'Ordovicien,leDvonien,leJurassique.Cephnomneestlaconsquenced'unapportaccrudeFe++ l'ocanpardeseauxmoinsoxygnes.
2.GEOCHIMIEETPETROGRAPHIE
Onconsidreactuellementquelaprincipalesourcedeferpourlebassinocaniqueestl'altrationcontinentaledesrochesbasiquesetdessolslatritiques.
DanslesconditionsEhetpHdelamajoritdeseauxdesurface,leferestl'tatFe+++ ,largementinsoluble.Saconcentrationensolutionestdslorstrs
faible,del'ordrede1ppmpourl'eauderivireetdel'ordrede0,003ppmpourl'eaudemer.Troismcanismesdetransportdufersontenvisageables:
souslaformedefilmsd'oxydesurdesparticulesdtritiques
enliaisonaveclamatireorganique
souslaformedesuspensionscollodalesd'hydroxydesquiprcipitentparfloculationlorsdumlangedeseauxfluvialesetmarines.
Unefoisdpos,leferpeuttreremisensolutiondanslesdimentsilesconditionsEhpHsontappropriesettreensuitereprcipitsouslaformede
minrauxferrifres.LaFigureVII.1donnelesconditionsdestabilitdecesminrauxenfonctiondel'Eh,dupH,del'activitdeS= (pS2=log[S2])et
delapressionpartielledeCO2.(Rappelonsqu'undesprincipauxfacteursaffectantl'Ehdeseauxestlateneurenmatireorganique:sadcomposition
bactrienneconsommedel'oxygneetgnredesconditionsrductrices).D'aprscesdiagrammes,onpeutvoirquel'hmatiteestlaformestabledans
desconditionsmodrmentfortementoxydantes,cddansunsdimentpauvreenmatireorganique.Pourlesminrauxcomprenantduferferreux,les
champsdestabilitsontfortementdpendantsdelaPCO2etdelapS2delasolution.Danslessdimentsmarins,lesoufreestgnralementdisponible
parlarductionbactriennedessulfatesetc'estlapyriteoulamarcassitequiseformentlescarbonatesdefersontrares.
4FeOOH+4SO4=+9CH2O9HCO3+H++6H2O+4FeS
FeS+H2SH2+FeS2
Enenvironnementmtorique(eauxdouces),cen'estpaslecasetlescarbonatesdefersontplusfrquents.Cependant,mmeenmilieumarin,sitoutle
soufreestconsomm,delasidritepeutaussiseformer.Unbonexempleestlacristallisationdesidritedanscertainsmaraisintertidauxactuels.Le
dveloppementdessilicatesdefer(glauconite,...)estencoresujethypothses.Ajoutonsenfinquebeaucoupdecesractionsd'oxydationetderduction
sontcatalysesparlaprsencedepopulationsmicrobiennes.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 44/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureVII.1A:diagrammeEhpHdestabilitduferferrique,duferferreux,del'hmatite,delasidrite,delapyriteetdelamagntite.Cediagramme
montrequel'hmatiteestleminralstabledanslesenvironnementsmodrmentfortementoxydants.Pourdesminrauxcommelapyrite,lasidriteet
lamagntite,stablesenenvironnementrducteur,leschampsdestabilitsontfortementdpendantsdupH,maisaussidesconcentrationsenCO32etS2.
Lecasillustrparlediagrammeestceluid'unesolutionricheenCO32etpauvreenS2.Danslecasinverse,lechampdestabilitdelapyrites'tend
pouroccuperlapresquetotalitdelapartieinfrieuredudiagramme.LorsquelafoisCO32etS2sontenfaibleconcentration,c'estlechampdela
magntitequis'accrot.BetC:champsdestabilitdesminrauxferrifresenfonction(B)del'EhetdepS2(logdel'activitdeS2)etenfonction(C)
del'EhetdePCO2.D'aprsGarrels&Christ(1967),Krauskopf(1979)etBerner(1971),citsparTucker(1991).
D'unpointdevueptrographique,l'hmatite(rougevifenrflexion)seprsentesurtoutenoodesetimprgnationssecondairesdefossiles,saufdansles
BIF'soellepeutformerdeslaminesoudesniveauxmassifs.Lagoethite(couleurjaunebruntre)formeengnraldesoodes.Lalimonite,unmlange
degoethite,d'argilesetd'eau,estunproduitdel'altrationsubariennedesoxydesdefer.
Lasidriteremplacegnralementdesoodesetdesbioclastesetpeutformerdesciments.Onobservesoitdescristauxdegrandetailleclivage
rhombodrique(commelacalcite),soitdesmicrorhombodresdetaillemicronique,soitencoredesfibresregroupesensphrulites.
Lapyriteestfacilementreconnaissableparsescristauxcubiquesetsacouleurjaunevifenrflexionellepeutformerdesagrgatsdemicrocristaux
appels"frambodes".Lamarcassiten'estfrquentequ'ennodulesdanslescraiesetlescharbons.
Lessilicatesdefer:lesplusimportantssontlaberthierinechamosite,lagreenaliteetlaglauconite.Laberthierineestunphyllosilicatedugroupedes
serpentines(espacementrticulairede7),richeenfer,tandisquelachamositeestunechlorite(espacementrticulairede14),avecFe++ comme
cationprincipaldanslessitesoctahdriques.Laberthierineestunminralprimairequisetransformeenchamositepartirde120160C.Donc,siles
sdimentsferrifreslesmoinsancienscontiennentsouventdelaberthierine,partirduPalozoque,onnetrouveplusquelachamosite.Berthierineet
chamosite(toutesdeuxvertesetfaiblebirfringence)formentsouventdesoodesdanslessdimentsferrifresphanrozoques.Contrairementaux
oodesaragonitiques,cescorpusculesparaissenttredemeursmousaucoursdeladiagenseprcoce.Onobserveenfaitfrquemmentdesoodes
fortementdforms,voiremmedesfragmentsd'oodesdformsformantlenucleusd'autresoodes.Lesconditionsdeformationdecesoodessontmal
connues,maisonpensequelaberthierineprcipitedirectementdanslesdimentenmilieuanoxiquepauvreensoufre.
Lagreenaliteestunminralprobablementtrsprochedelaberthierinechamosite,verteetisotrope.Onlatrouvegnralementenplodes,maisonne
saitpass'ils'agitd'unminralprimaire.
LaglauconiteestunaluminosilicatedeferetpotassiumavecunrapportFe+++ /Fe++lev.Certainesglauconites(ditesordonnes)sontdes
phyllosilicatesdetypeillites,maislaplupartformentdesinterstratifisaveclasmectite.Laglauconiteestgnralementobservesouslaformede
plodes,decouleurverte,souventplochroqueetd'aspectmicrocristallin.Laglauconiteestfrquentedanslessablesetgrsetelleseforme
actuellementsurbeaucoupdeplatesformescontinentales,desprofondeursdequelquesdizainesquelquescentainesdemtres,dansdeszones
sdimentationralentie(aupointdevuesquentiel,ellesoulignesouventles"surfacesd'inondationmaximales").Commepourlesautressilicatesdefer,il
s'agiraitd'unmilieuanoxiquepauvreensoufre.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 45/95
24/02/2017 sedimentologie
"Calcarnite"grainsdeglauconie(Cnomanien,Bettrechies).A:lumirenaturelleB:nicolscroiss:remarquerl'aspectpolycristallindesgrains.
3.FORMATIONSFERRIFERESPRECAMBRIENNES
Cesformations,degrandeimportanceconomique,seretrouventsurlesboucliersanciensdelaplupartdescontinents.D'aprsdestudeseffectuesau
Canada,deuxtypesdegisementspeuventtredistingus:
untypelenticulaire,d'extensiongographiquerelativementfaibleetassocidesrochesvolcaniquesetdesgraywackes,d'ge25003000Ma
untypedegrandeextensionrgionale,dposencontextedeplateformestable,d'ge19002500Ma.
Surlabasedesminrauxferrifresprsents,ilestpossiblededistinguerquatrefacis:(1)oxyd(hmatitemagntite),(2)silicat(greenalite),(3)
carbonat(sidrite)et(4)sulfur(pyrite).LesminrauxprimairesseraientrespectivementuncomposamorphedetypeFe(OH)3,laberthierine,la
sidriteetlapyriteenfonctiondesconditionsgochimiques.Onpeutd'ailleursobserver,suivantl'augmentationdelapalobathymtrie,unezonation
oxydeetsilicatecarbonatesulfure.Undesfacislesplusspectaculairesconsisteenlaminationsmillimtriquescentimtriquesd'hmatitealternantavec
duchert.Certainesdeceslaminationsontuneextensionde30.000km2.
LegrosproblmedecesBIF'sconcerneletransportetl'originedufer.Onsupposequel'atmosphreprcambriennetaitpauvreenoxygneetplusriche
endioxydedecarbone.LaplusgranderichesseenCO2auraitdiminulepHdeseauxdesurface,aveccommeconsquenceunealtrationcontinentale
plusefficace.Ledptdeslaminesferrifrespourraittrelaconsquenced'upwellings,amenantdeseauxanoxiquesrichesenfersurlaplateformeplus
oxygne,deprcipitationmicrobienneouencore,dephnomnessaisonniersdemlanged'eaux(turnover)dansunocanordinairementstratifi.Les
laminesdechertpourraientquantellesrsulterdeprolifrationspriodiquesd'organismessiliceux(blooms).
HmatiteetchertdansunBIF.BeloHorizonte,Brsil.
4.FORMATIONSFERRIFERESPHANEROZOQUES
Lesplusimportantesdecesformationssontlesoolithesferrifres,constituesd'hmatitechamositedanslePalozoqueetdegoethiteberthierinedansle
Msozoque.Onenrecensedeuxpisodesmajeurs,durantl'OrdovicienetleJurassique.Ils'agitdepriodescaractrisestoutesdeuxparunhautniveau
marin,delargeszonespnplanesetunclimatchaudethumide,responsabled'uneimportantealtrationchimiquecontinentale.L'interprtationdeces
oolithesferrifresanciennesestdlicatecarlesquivalentsactuelssontrares:onenobserveaulacTchadetsurlledeMahengetangenIndonsie.
UnexemplefameuxetprochedenousdecesoolithesferrifresestlaMinettedeLorraineetduLuxembourg.D'geaalnien,sapuissancevariede15
65metonyobserveplusieurssquences.
EnBelgique,laminralisationestnettementmoinsdveloppe.AHalanzy,l'Aalniena4,8mdepuissanceet4,5mdanslargiondeMussonGrandBois.Onyconstatel'existencede
deuxcouchesdemineraisouslesquellesapparatunetroisimelentilleverslemilieudelaconcessiondeMusson.EnlimitedesconcessionsdeMussonetHalanzy,lacouche
suprieurea2,15mdepuissance,lamoyenne1,35m,sparepar0,4mdemarneferrugineuse.Lemineraiestconstitupardesoolithesferrugineusesrougetresbrunrouge,avec
grainsdequartzmousss.Letoutestdansuncimentargileuxoulimoniteux,voirecalcaire.Parfois,ontrouvedesdbriscoquilliersencalcite.Onauraitobservenoutrelaprsence
deglauconieautoitdelacouchesuprieuredanslecentredesoolithes.Lesstrilesdiffrentseulementparlararetoul'absenced'oolithesferrugineuses.
ModlegntiquedelaMinette:"LeterritoireosesituelegisementlorrainreprsentaitlafinduToarcienlabordurelittoraled'unemercouvrantle
bassindeParis.DuNE,parladpressioneifelienne,arrivaientunouplusieursfleuvesimportants.Lebassinferrifresesituaitl'emplacementdeleur
embouchure.Onpeutreprsenter(...)lepaysagecommeuneairetrsplatesoumisel'influencedesmares.Leseauxfluviatilessefrayentunchemin
verslamer(...)Dansceschenauxs'opre,aurythmedesmares,larencontredeseauxmarinesetfluviales.Lescourantsnesontintensesqu'encertains
endroitsentrelesquelsapparaissentdesbancsdesablestratificationoblique(...)Endehorsdeschenaux,surlesairesplates,lessdimentssontsoumis
unmouvementdevaetvient,avecexondationtemporaire:c'estlaslikkevaseuse.Lecourantmarinsurleflancdelalentille,osonactionestdominante,
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 46/95
24/02/2017 sedimentologie
apportedessdimentsmarinsetenparticulierdesdbrisdecoquilleetdesgrainsdequartz.Lescourantsfluviatilesapportentleferquiprcipitedans
cettezoneenoolithesferrugineuses.Laphasequiprcipiteadoncuneoriginecontinentale(hydroxydedefer).Lesprocessusdiagntiquestransforment
lalimoniteenhmatite,sidrosepuismagntite,lorsquelalimoniteestenexcsenchloriteetsidrosedansunsdimentfinetargileux(Waterlotetal.,
1973).Signalonsqued'aprsTeyssen(1984),laminettes'estformeenenvironnementsubtidal,souslaformederidessableusesmontrantunesquence
detypecoarseningupward(bouefacisdetransitionminettefaciscoquillier).Cessquencessontgalementcaractrisesparuneaugmentationdu
contenubioclastiqueetparunediminutiondelabioturbation.
Accessoirement,danslesformationsferrifresphanrozoques,ilfautencoreciterlesargilitesetshalesrichesensidrite,correspondant
vraisemblablementdesenvironnementslagunaires,estuariens,voiredeltaques.Lasidritepeuts'ymanifesterencristauxdisperss,ennodulesouen
bancsplusoumoinscontinus.
Ooidesgoethitiques,Aalnien,Luxembourg.
"Minetteaalnienne",Differdange,Luxembourg.A:vuegnraledescouchesdeminerais,Bdtaildesbancsaffectspardesfiguresdecharge.
5.FORMATIONSFERRIFERESACTUELLES
5.1.Ferdesmarais
Lesseulsdptsferrifresdequelqu'importance(aveclesnodulesocaniques)sedvelopperdenosjourssontdoncles"bogironores".Cessdiments
s'observentdansleslacsetmaraisdeslatitudesmoyennesleves,commel'AmriqueduNord,l'Europeetl'Asie.
Lanaturedumineraiestassezvariable,variantdepuisdesoodesetdespisodesjusqu'uneformeterreuse.Leminralprdominantsembletrela
goethite,suivieparlasidrite.Contrairementlaplupartdesautresformationsferrifres,lecontenuenmanganseestassezlev,atteignant
frquemment40%.Leferdesmaraisseformelorsquedesaquifresacidessedversentdansdeslacsetmaraisrelativementmieuxoxygns.
L'augmentationdeEhetpHquienrsulteestresponsabledelaprcipitationduferferreuxensolution,souslaformed'hydroxydesdefer.
A:prcipitationd'hydroxydesdeferl'interventiondebactries(filaments)dansunmarcage(Islande)B:nodulepolymtallique.
5.2.Nodulespolymtalliques
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 47/95
24/02/2017 sedimentologie
Lesnodulespolymtalliques,appelsaussinodulesdemanganses'observentdansdiffrentstypesd'environnementsocaniquesprofonds,situssouvent
quelquescentainesdemsouslaCCDetcaractrissparunevitessedesdimentationtrsfaible.Ils'agitdeconcrtionsde110cmdediamtre,
constituesd'oxydesdeFeetMn,accompagnsdeNi,CuetCo(cesnodulesconstituentd'ailleurshlasd'importantesrservesdecesmtaux).On
constateaussilaprsenced'argileetdetestsd'organismesplanctoniques.Lenucleusdesconcrtionsesthabituellementunfragmentd'origineorganique
(dentdepoisson,etc.)Beaucoupdenodulesontleurpartiesuprieure(aucontactdeseauxocaniques)enrichieenFeetCoetleurpartieinfrieure(au
contactdusdiment),richeenFeetMncequisuggredeschangeschimiquesentrelesnodulesetleurenvironnement.Deplus,lacompositiondes
nodulesestvariableselonleurlocalisation(lesnodulesPacifiquessontplusrichesenMn,CoetCu,aucontrairedesnodulesAtlantiquesquisontplus
richesenFe).
Lavitessedecroissancedesnodulespolymtalliquesestextraordinairementlente,del'ordredequelquesmmparmilliond'annes!C'estbeaucoupplus
lentquelavitessedesdimentationdessdimentsocaniquessurlesquelsonlesobserveetcelaposevidemmentleproblmedeleurprsenceen
surface.Plusieurshypothsesonttproposespourexpliquerceparadoxe:dissolutionreprcipitationl'interfaceeausdimentrosiondessdiments
pardescourantsdefondmigrationdesnodulesverslasurfaceparl'effetdelabioturbation.Lemcanismedeformationdesnodulesluimmeestencore
peuconnu:prcipitationsousl'effetdeconditionsoxydantes(arrived'eauxoxygnes)activitbactrienne(ceseraientdanscecasdes"oncodesFe
Mn")recyclageetremonteensurfacedesolutionsformesdansdeszonesplusrductricesdusdiment.Signalonsenfinquebeaucoupdenodules
montrentdessignesdedplacement(orientationprfrentielle,cassures,granoclassement,...)
densit environ2
porosit 3050%
concentration(zonesd'intrtconomique) 7kg/m2
Mn 29,5% Al 1,12%
Fe 6,34% K 0,8%
Si 4% Ti 0,3%
Na 2,92% Co 0,25%
Mg 2,88% S 0,23%
Ca 1,44% P 0,14%
Ni 1,40% Zn 0,14%
Cu 1,16% Mo 0,06%
TableauVII.1:donnesgnralesconcernantlesnodulespolymtalliques(d'aprsChamley,1990).
Pourensavoirplus
Surl'influencemicrobiennedanslaprcipitationdeminrauxferrifres:
D.Fortin&S.Langley,2005.Formationandoccurrenceofbiogenicironrichminerals.EarthScienceReviews,72,119.
F.Boulvain.,C.DeRidder.,B.Mamet,A.Prat,&D.Gillan,2001.IronmicrobialcommunitiesinBelgianFrasniancarbonatemounds.Facies,44,4760.
SurlaMinettedeLorraine:
T.Teyssen,1984.SedimentologyoftheMinetteooliticironstonesofLuxembourgandLorraine:aJurassicsubtidalsandwavecomplex.Sedimentology,31,195211.
G.Waterlot,A.BeugniesetJ.Bintz,1973.ArdenneLuxembourg.Guidesgologiquesrgionaux,Masson,206pp.
SurlesoolithesferrugineusesduFamennienduMassifdelaVesdre:
R.Dreesen,1987.EventstratigraphyoftheBelgianFamennian(UppermostDevonian,Ardennesshelf).In:A.Vogel,H.Miller,R.Greiling(eds.):TheRenishMassif,Vieweg,
2236.
VIII.Lesgrandsenvironnementsdedptdescarbonates
1.INTRODUCTION
Commedanslesautresdomainesdelasdimentologie,unfondementessentieldel'interprtationdespaloenvironnementscarbonatssetrouvedans
l'tudeapprofondiedesmodlesactuels.Lebutduprsentchapitreestd'introduirebrivementlesgrandsenvironnementsdedptdescarbonates.
Certainsdecesenvironnementsseronttraitsplusendtailauxchapitressuivants.
Dansunepremireapproched'ensemble,deuxgrandsdomainess'individualisentdepartetd'autredutraitmorphologiqueimportantqu'estlerivage:le
domainecontinentaletledomainemarin.
2.LEDOMAINECONTINENTAL
Ledomainecontinentalsecaractrisepardesdptssouventtrslocaliss.Bienquecedomaineneprsenteengnralquepeudesdimentscarbonats,
onciteralesdptslacustres,fluviatiles,glaciaires(moraines,...),dsertiques,karstiques,degrottes.Ilestenoutresoumisl'actiondesphnomnes
mtoriques,cequiestl'origined'importantestransformationsdiagntiques(voircoursde"Diagenseetdynamiquedesbassinssdimentaires").
2.1.Carbonateslacustres
Lescarbonateslacustres(eauxdoucesetsales)sontlersultatdeprcipitationsinorganiquesoud'accumulationsalgomicrobiennesoucoquillires.
LesprcipitationsinorganiquespeuventtreliesunesoustractiondeCO2(photosynthse,...),unmcanismed'vaporationouencoreaumlange
d'eauxpHdiffrents(lac/rivire,parexemple).L'quationsuivanteestunenotationsimplifiedel'quilibredescarbonates:
CaCO3+H2O+CO2DCa+++2HCO3
LerapportMg/Cadtermineleminralprcipit:Mg/Ca<2prcipitationdecalcite("LMC")(ex.LacdeConstance)Mg/Cade27calcitemagnsienne
("HMC")(LacBalaton)Mg/Cade712HMCetdolomitepartransformationdeHMCMg/Ca>12aragonite.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 48/95
24/02/2017 sedimentologie
Lescarbonatesalgomicrobienssontlersultatde:
labiocorrosiond'unsubstratcarbonatpardescyanophyces,deschlorophyces,desrhodophyces,voiredeschampignonsoudeslichens,donnant
naissancedessdimentscarbonatsdelatailledessilts
desphnomnesdepigeagedesdimentsetdeprcipitationpardesmoussesetdesstromatolitheslaformationd'oncodes(cyanophyceset
alguesvertesnonsquelettiques)avecincorporationdecoquillesetdbriscarbonats
desaccumulationsd'oogonesdecharophytes(gyrogonites).
Lesaccumulationsdecoquilles(gastropodes,lamellibranches)sontdummetypequ'enmilieumarin(maisavecdesgenresdiffrents!!).Ellesne
formentjamaisqu'unefaibleproportiondescarbonateslacustres.
Formationde"tours"parprcipitationdeCaCO3dansunsdimentboueux,autourdechemineshydrothermales.LacMono,LeeVining,Californie.
A:CalcairedeVentenac(Eocne,Minerve)unniveaudeligniteinterromptlasdimentationlacustre.B:oncolithefluviatile(Eocne,Coustouge).
Stromatolitheslacustres.A:vuegnraleB:dtail.LacThetis,Cervants,Australie.
2.2.Tufsettravertins
Audbouchdecertainessources,ouplusrarementenrivire,seformentdesprcipitationsdecalcite.Cesaccumulationspeuventtreconstituesde
laminesdensesetrgulires(travertin)oudematriautrsporeuxetirrgulier(tuf)UnbelexempledetufestvisibleenLorrainebelge:la"Cranire"de
Lahage.Ilsembleadmisquelesprocessusdeprcipitationinorganiquesdominentdanslecasdestravertins(pertedeCO2)tandisquelestufsseforment
parprcipitationdecalcitesurdesmoussesoudesalgues.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 49/95
24/02/2017 sedimentologie
CraniredeLahageA:vuegnraledudptB:productionactuelledetravertin.
2.3.Grottes
Lesconcrtionsaragonitiquesdegrottes(speleothems)peuventtreidentifies,mmeaprsleurtransformationencalcite,parleurmorphologie
(planchers,stalactites,stalagmites,pisodes)etparl'alternancedelaminesdefibrespeuallongesetdefibrestrsallonges,atteignantplusieurs
centimtres.
2.4.Caliches,calcretesvoirgalementlecoursde"processussdimentaires".
Onappellecalicheoucalcreteunpalosolenenvironnementcarbonat.L'identificationdespalosolsestimportantedansl'analysedesbassins
sdimentaires:leurprsencetmoigneeneffetd'unemersiondelonguedure.Unesriedecritrespermetleurmiseenvidence.Ilfautgarder
cependantl'espritqu'engnral,laprsenced'unseuldecescritresn'estpasunepreuvedfinitived'mersionoudepdogense.N'oublionspasaussi
quelestmoinsd'mersionsontrarementconservsdansl'enregistrementsdimentaire:ilssontsouventremanisparlatransgressionmarinequisuit
l'pisodecontinental.
Lescritresdmersiontirsdelalittratureonttclasssencinqcatgories:lescritressdimentologiques,pdogntiques,palontologiques,
diagntiquesetgochimiques.Certainscritressontobservablesmacroscopiquement(M)etdautresmicroscopiquement(m).
2.4.1.Critressdimentologiquesd'mersion
Discontinuitangulaireet/ourosion
changementsbrutauxdefacis(Metm)
prsencedechenauxet/ouderemaniements(M)
faciscontinentaux(palustres,lacustres,fluviatiles,)(Metm)
prsencedvaporitesoudepseudomorphosesd'vaporites(Metm)
prsencedanslarochesusjacentedintraclastesperforset/ouminraliss,ainsiquedebioclastesremanis
horizonsbauxitiques
surfacekarstique.
2.4.2.Critrespdogntiques
Brchification(M)lesniveauxbrchiquessontunecaractristiqueimportantedespalosolsetsontlisdesalternancesdepriodesscheset
humides
horizonscarbonatsmassifsouhorizonscarbonatslaminaires(M)
marbruresetnodules(M)
enduitsminralissetcaillouxnoirs(M)
fissuresdedessiccation(M)
tracesderacines(Metm)
prsencedeMicrocodium(m)
"circumgranularcracks"et"syneresiscracks"(m)lesfracturescourbesautourdecertainsclastestmoignentduneprcipitationcarbonateen
milieuaquatique,suivied'unephasededessiccationquiengendrelesstructurescourbesautourdesclastes,suivienouveaud'uneimmersionavec
prcipitationdeciment
microsparitisation(m)
calciteenmicrofibres(m)
structuresalvolaires(m)
tracesd'illuviation(migrationetconcentrationdesargilesversleshorizonsinfrieurs)laprsencede"coules"argileuses,caractristiquesdu
phnomned'illuviation,estpropreauxpalosols(Metm)
concentrationslocalesdepellodes(glaebules)(m)leurprsencersulteraitdelafragmentationdelamicritepardessiccation
minralisationsdiverses:principalementpyriteethmatite(Metm)
pisolites(m)
cimentationvadose(m).
2.4.3.Critrespalontologiques
Prsencedecharophytesetdostracodesdeaudouce(m)indiquantledveloppementdelacssurlaplateformedefaibleprofondeurdeau,
partiellementmerge
analysemicropalontologiquefinequiindiqueraitunelacunesdimentaire(m).
2.4.4.Critresdiagntiques
Diffrencedecompactiondesrochessousetsusjacentes
cimentationvadose(m)
prsencedargilevertedanslarochesousjacente,essentiellementdelillite,quiseraitlielatransformationdunmatrielpdognique.
2.4.5.Critresgochimiques
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 50/95
24/02/2017 sedimentologie
18O:lesrapportsisotopiquesdeloxygnedeleauvarientselonleclimatetletauxdvaporation.Unevaporationimportanteconduitdes
rapportsisotopiquespluslevsauseindeszonesocettevaporationestactive(sebkhas,maraissalants,.).Parcontre,leseauxmtoriques
rsultantdecettevaporationmontrerontdesvaleursplusfaibles
13C:lesrapportsisotopiquesducarbonesontessentiellementenrelationaveclesprocessusorganiques,dontlaphotosynthse.Ainsi,lecarbone
organiquemontredesrapportsisotopiquesfaiblesetlescarbonatesmarinsdesvaleursplusleves.Desrapportsisotopiquestrsbaspeuventtre
produitsparunprocessusdefermentationconduisantlaformationdemthane.Lelessivagedesolsconduitgalementdesrapportsisotopiques
faibles
variationsdesusceptibilitmagntiqueunemersionpeuconduireunremaniementdessdimentsetlaremobilisationdetouteunesriede
minrauxmagntiques,quiproduirontunsignaldesusceptibilitpluslev.Deplus,lestransformationspdogntiquespeuventconduirela
formationdeminrauxtelsquelamagntite,lhmatiteetlapyritequiaugmenterontgalementlesignalmagntique.
3.LEDOMAINEMARIN
Onydistingueessentiellementunmilieudeplateformeetunmilieudebassinsparsparuntalusinclin.Ladiffrenciationdecesenvironnementsest
morphologique,maisengros,d'unpointdevuebathymtrique,onpeutdirequelaprofondeurvariede0environ200msurlaplateformelebassin
tantcaractrispardesprofondeursbeaucoupplusimportantes.
Lamorphologiedesplatesformesestsujettevariation,demmequelanatureetlagomtriedescorpssdimentairesquis'ydposent.Unenette
distinctionsdimentologiquepeuttreeffectueentreplatesformescarbonatestropicalesetplatesformescarbonatestempres.Lees&Buller(1972)
opposentunmodleCHLOROZOANunmodleFORAMOL(Fig.VIII.1).
3.1.Platesformescarbonatestempres
Cesderniressontmoinsconnuesqueleurshomologuestropicales.Certainesdecesplatesformes(suddel'Australie,ouestdel'Irlande)couvrent
pourtantdesmilliersdekm2defondsmarins.Mmesicertainsorganismesconstructeurssontprsents(vers,alguesrouges,bryozoaires),ilsneforment
pasdercifsaussispectaculairesquelesrcifstropicaux.Lasdimentologiedecesplatesformestempres,enl'absencedevastesstructuresrcifales,
s'apparenteaufonctionnementdessystmesdtritiquesavecunerpartitionsimpledessdimentsenfonctiondel'nergiedumilieu.Cessdiments
carbonatstemprspassentd'ailleurssouvententransitiongraduelleauxsdimentsmixtesetauxsdimentsdtritiques.
D'aprsLees&Buller(1972),lesprincipauxgroupesd'organismesreprsentsdanslessdimentscarbonatstemprssont:lesmollusques,les
foraminifresbenthiques,leschinodermes,lesbryozoaires,lesbarnacles,lesostracodes,lesspicules(calcaires)d'ponges,lestubesdeversetlescoraux
ahermatypiquespourlesanimaux,lesalguesrouges(Lithothamnium)pourlesplantes.Lesforaminifresetlesmollusquestantgnralementdominants,
cetteassociationestappele"foramol".Eneautropicale,cetteassociations'enrichitnotablementencorauxet/oualguesvertescalcaires(ex:Halimeda),
tandisquelacontributiondesbryozoairesetbarnaclesdiminueconsidrablement:onaainsil'association"chlorozoan"(chlorophytes+zoanthaires).
A:concrtionscalcairesduesdesLithothamniumdansunemarectire(IleGrande,Bretagne).B:Halimeda(Po,LagondeBourail,Nouvelle
Caldonie).
Encequiconcernelesgrainsnonsquelettiques(pelodes,oodes,agrgats,...),ilssemblenttrelargementlisl'associationchlorozoan,saufpeuttre
pourlesplodesquipeuventdbordersurl'associationforamol.Labouecalcaireoumicriteestconstitued'aragoniteetdecalcitemagnsiennedansle
domainetropical,tandisqu'endomainetempr,l'aragonitedevientbeaucoupplusrare.Lacimentationestfaibleenmilieutempr.
Signalonsquedansl'ocanactuel,lecarbonatedeprcipitationchimiqueestl'aragonite(Fig.VIII.1)(suiteunrapportMg/Calv,cf."Diagense&
dynamiquedesbassins").Cecineveutvidemmentpasdirequetoutebouecalcaired'originemarineestaragonitiquepuisqueladgradationdestestsdes
organismesfournitunepartimportantedessdimentsfinsetquecestestspeuventtrecalcitiques.LeTableauVIII.1donnelacompositiondestestdes
principauxorganismescalcaires.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 51/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureVIII.1:variationdutypedecarbonate"chimique"prcipitdansl'ocanaucoursdutemps.
Aragoniteet
TAXON Aragonite Calcite(mol%MgCO3) calcite
ALGUESCALCAIRES
rouges
1020
vertes
oui
coccolithes
5
FORAMINIFERES
benthiques
rare 515
planctoniques 517
EPONGES rare 1020
STROMATOPORES oui 5?
COELENTERES
rugueux 5
tabuls 5
sclractiniaires oui
alcyonaires
rare 1020
BRYOZOAIRES rare 517 rare
BRACHIOPODES 510
MOLLUSQUES
chitons
oui
lamellibranches
oui 510 oui
gastropodes
oui 510 oui
ptropodes
oui
cphalopodes oui
blemnites 5
ANNELIDES oui 517 oui
ARTHROPODES
dcapodes
712
ostracodes
510
barnacles 510
trilobites 5
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 52/95
24/02/2017 sedimentologie
ECHINODERMES 717
TableauVIII.1:typesdecarbonatesprcipitsparlesprincipauxgroupesd'organismes.D'aprsScholle(1978),modifi.
Concernantlarpartitiondesdeuxassociations,ilsemblequechlorozoansoitlimiteauxlatitudesinfrieures30(Fig.VIII.2),tandisqueforamol
puisses'tendreentre60etl'quateur.Unetudeplusfinedesfacteurslimitantchlorozoanmontrequec'estenconjuguantunetempratureocanique
minimalesuprieure1415Cetunetempraturemoyenneannuellesuprieure23Cquel'oncernelemieuxl'airederpartition.Ilnefautpasoublier
videmmentquesouslazonephotique,l'associationchlorozoandisparat.
FigureVIII.2:rpartitiondesassemblages"foramol"et"chlorozoan"dansl'ocanmondialetcomparaisonaveclarpartitiondegrainscaractristiques.
3.2.Platesformescarbonatestropicales
3.2.1.Lesfacteursdumilieu
L'actiondiffrentielledecertainsfacteursdel'environnementsurlesplatesformescarbonatespermetdedfiniruncertainnombredesous
environnements(Fig.VIII.5).Cesfacteursparticulierssontlamorphologie,l'hydrodynamisme,lechimisme(salinit,oxygnation)etlapntrationdela
lumire.Lesmultiplespossibilitsdevariationdecesfacteursexpliquentladiversitdesplatesformescarbonates.Ilnefautdoncpasraisonnerpartir
d'unmodlefig.
Lamorphologiedelaplateforme:elleestcontrleessentiellementparl'existence,l'absenceoulalocalisationvariabled'unebarrireoud'unhautfond
plusoumoinscontinu(Fig.VIII.3).Cettebarrirerevtunegomtrieetunenaturevariableetcomplexe.L'existenced'unreliefauneinfluencedirecte
surleniveaud'nergie,lechimismedeseaux(salinit,oxygnation)etl'activitbiologique:ilentraneladistinctionentreunmilieudeplateforme
interneetunmilieudeplateformeexterneoudebassin.Enl'absencederupturedepentenette,laprofondeuraugmentedefaonprogressivedepuisle
littoraljusqu'aubassin:onparlealorsderampe.
FigureVIII.3:morphologiedesrampesetplatesformescarbonates.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 53/95
24/02/2017 sedimentologie
Vued'aviond'unebarrirercifale,Tontouta,NouvelleCaldonie.
Ilestnoterquelevocabulaireanglaisestplusprcis:les"carbonateplatforms"regroupentlafoisles"ramps"(sansrupturedepente)etles"shelves"
(avecrupturedepente).Enfranais,nousnedisposonsquedutermeplateformequel'ondoitdoncopposerrampe.Onpeutventuellementregrouper
rampeetplateformes.s.auseindes"platesformess.l."...
PLATEFORMEAVECBARRIERE RAMPE
rupturedepente pasderupturedepente
prsenced'unebarrirecontinue pasdebarrirecontinue
nergieforteprsdurivage,formationdebancs
nergieforteprsdelabarrire,diminueverslerivage
("shoals")
barrire=surtoutframestones bioconstructions=surtoutbafflestones,bindstones
turbidites,blocsexotiquesprovenantdelabarrire peudeturbidites,pasd'olistolithes,tempestites
sdimentslagunairescycliquesdegrandeextension
sdimentsrestreintspeutendus,noncycliques.
gographique
TableauVIII.2:lmentsdiagnostiquespermettantdedistinguerentrerampeetplateformes.s.
Lesfacteursdynamiques:ilscomprennentvents,courantsdevaguesetdemares.Leurrsultatestsurtoutuntrigranulomtriquecommedansles
systmesdtritiques.Lagranulomtriedessdimentsetcertainstypesdefiguressdimentairesdonnentdoncdesinformationsimportantesquantau
niveaud'nergiedumilieu,souventenrelationaveclaprofondeuretledegrdeprotection.
Lechimismedeseaux:lasursalure,lemanqued'oxygnationdeseauxentranentdeprofondesmodificationsdanslecontenufaunistique,cequipeut
conduiredistinguer:
unmilieuouvert:lacirculationdeseauxmarinesn'estpasentrave
unmilieurestreint:lacirculationdeseauxmarinesestentrave(parexempleparunebarrirercifale)etenconsquenceleurqualitsubitdes
modificationsplusoumoinsimportantes.
Cesdistinctionspeuventmmeexisterenl'absenced'unebarrire,parexempledanslecasd'uneplateformetrstendueetpeuprofonde!
Lecontenuennutrimentsdeseauxestaussiunparamtretrsimportant.Ceparamtrepermetdedistinguerdesenvironnementsoligotrophique,
msotrophique,eutrophiqueethypertrophique(Fig.VIII.4).Enmilieuoligotrophique,relativementpauvreennutriments,lesprocessusderecyclagedela
nourrituresontessentielsetlesorganismescapablesd'utiliserplusieurssourcesd'nergiesontfavoris(exemple:lescorauxhermatypiquesquioutreleur
caractrehtrotrophe,profitentdelaphotosynthsedeleursalguessymbiotiques)lefacteurlimitantdanscetyped'environnementestl'apportde
nutriments.Enmilieumsotrophique,l'apportdenutrimentsestplusimportantetd'autresorganismesinterviennent:algues,faunebenthiqueplusrichele
facteurlimitantestlacomptitionpourl'espacedisponible.Enmilieueutrophique,l'apportennutrimentestsuffisantpourquesedveloppelargementle
phytoplanctonlefacteurlimitantestlalumireetlaprofondeurdelazonephotiqueetenfin,enmilieuhypertrophique,ledveloppementde
phytoplanctonetl'accumulationdelamatireorganiquesonttelsqueladgradationdecettematireconsommeunebonnepartdel'oxygnedusdiment,
limitantlaviebenthiquedanscederniercas,lefacteurimportantestlateneurrsiduelleenoxygne.
FigureVIII.4:communautsorganiquesetnutrimentsdansleseauxtropicales.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 54/95
24/02/2017 sedimentologie
L'influencedelalumire:lapntrationdelalumirepermetgalementdedistinguerdeuxdomainesentrelesquelslesconditionsbiologiquesvarieront
considrablement:undomainephotiqueetundomaineaphotique.L'absorptiondelalumireparl'eauestslective:lesinfrarougessontabsorbsdansle
premiermtre,tandisqueleslongueursd'ondespluscourtes(bleu)pntrentrelativementprofondmentdansl'ocan(plusde100m).Lesdiffrents
organismesn'utilisantpaslesmmeslongueursd'ondeenfonctiondeleurpigment(alguesrougesetalguesvertes,parexemple),l'tenduedelazone
photiqueestvariablesuivantlescommunautsconsidres.
Ilestvidentquecertainsfacteursnesontpasindpendantslesunsdesautresetquel'dificationd'unaccidenttopographiquecontinu(barrire,banc,
rcif,seuil)aurauneincidencesurlechimismedeseauxetsurleurdynamique.Dscemoment,laplateformeinterneseracirculationrestreinte.Sila
barrireestdenaturealgaire(alguesvertes,cyanobactries)ourcifale(coraux,alguesrouges),ellenepourras'tablirquedansledomainephotique.
Mmesileseauxsontpeuturbidesetclaires,lesprofondeursd'implantationn'excderontpasquelquesdizainesdemtres.
3.2.2.Lesgrandsenvironnementsdedpt
L'actiondesfacteursdumilieuestl'originedeladiffrentiationdesenvironnementsauseindesplatesformes.Pourlesmersolamareestsensible,on
distinguesurlaplateformeinterne(Fig.VIII.5):
unmilieusupratidal:ilesttrspisodiquementenvahiparleshautesmaresdeviveseauxoulesouragans.Lesdptsquel'onytrouvesontplus
oumoinsdveloppsenfonctionduprofildelacte.Diffrentstypesdemilieuxparticulierss'inscriventdanscedomaine,telsque:sebkha,marais
ctiers,....Leurnatureestfortementinfluenceparleclimat(parexemple:climataride=possibilitdesabkha,climathumide=marais).Enzone
tropicale,ledveloppementimportantdelavgtationgnredegrandesquantitsdematireorganiqueincorporeausdiment.Laprsencela
foisd'eauxdoucesetsalesenfontunmilieuparticulirementfavorableladiagenseprcoce
A:sebkhaenmilieusupratidalsousclimataride(ElMelah,Tunisie)lesbordsrebrousssdespolygonesmtriquessontduslacroissanced'vaporites
danslesdimentB:mangrovepaltuviersenmilieuintertidalsousclimattropicalobserverlespneumatophores(flche),permettantauxracinesde
respirer(Carnarvon,Australie).
unmilieuintertidal:correspondantlazonedebalancementdesmares.Lespriodesd'exondationetd'ennoyagesemarquentpardesdptsetdes
facistypiques(birdseyes,etc.),parfoisrythmiques.L'nergiedesdptsyestsouventlevetoutefois,suivantl'ampleurdesmares,ladirection
desventsetdescourants,laprsenceounond'unebarrire,lessdimentsserontgrossiersoufins.C'estunmilieuolavieestgnralement
abondante,maisolesconditionscologiquessontextrmementdifficilesdufaitdesalternancesentremersionetimmersion,desvariationsde
temprature,d'insolation,desalinit,depH,dechimismedeseaux.Seulsdesorganismesspcialementadaptspeuventysurvivre.L'influencedu
climatesttoujoursimportante,parexempleencequiconcerneledveloppementdestapisalgomicrobiens,localissdansl'intertidalenclimat
aride,danslesupratidalenclimatplushumide(voirchapitreXII).C'estdanscemilieuintertidalquel'onrencontrelesplages,chenauxdemare,
leves,mangroves,etc.C'estaussiaveclemilieusupratidalunenvironnementprivilgideladiagenseprcoce.Unedesformationslesplus
remarquablesdelazoneintertidaleestle"beachrock"ou"grsdeplage"quirsultedel'indurationrapidedessdimentsparprcipitationde
cimentcarbonatentrelesgrains
A:BeachrocklelongdelaplagedeCoralBay.B:dtaild'unbeachrockmontrantl'incorporationdecoquillesetdefragmentsdegrs(flche),
Australie.
unmilieusubtidal:danscemilieu,l'nergieestvariableenfonctiondelaprofondeur.Ladiversitdesfacis,lieaugradienthydrodynamique,reste
importante.Lafauneetlafloreysontplusoumoinsvariesenfonctiondudegrderestriction.Desorganismescommelespongesetles
chinodermesdeviennentplusabondants.Onobservegalementl'apparitiondequelquesformesplagiques.Aupointdevuechimique,auxfacis
carbonatsetvaporitiquespeuvents'ajouterdesfacisenrichisensilice,phosphates,oxydesdefer,...
Labarrireisoleensuitelaplateformeinternedelaplateformeexterneol'environnementestbeaucoupplusstableethomogne,enliaisonavecle
milieuocanique.Lesorganismesplagiquesdeviennentprpondrantsetlessdimentssontgnralementfins,situssouslazoned'actiondesvagues.
Lateneurdeseauxennutrimentscontrlelaproductivitorganique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 55/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureVIII.5:rpartitiondesenvironnementssuruneplateformeavecbarrire.
3.2.3.Critresdecaractrisationdesmilieuxdedpt
Critreslisauxfacteursbiologiques:letypedecommunautorganiquerenseignesurlabathymtrieparlaprsenceoul'absenced'organismes
photosynthtiques,surl'agitationdumilieu(formesrobustesoudlicates),surlatemprature(foramolchlorozoan),surledegrderestriction(unefaune
abondanteetpeudiversifieindiqueengnraldeseauxsalinitanormale)etsurlateneurdeseauxennutriments(Fig.VIII.4).
Surcetteplage,leseulanimalprsentestlelamellibrancheFragumerugatum.Ils'agitdoncd'unefauneabondantemaisfaiblediversit,dueune
salinitleve.BaiedesRequins,Australie.
Danslecasd'unprofilcomplexe,barrire,lescritresbiologiquespeuventcontribuerdistinguerleszonesinternesparrapportauresteduprofil.Le
rled'cranjouparlabarrire(organismescoloniauxconstructeurs)permetgnralementdediffrencierlemilieusubtidalinterne(organismes
spcialiss)dumilieumarinouvertquiestledomainedeviedesorganismesplagiques.L'utilisation(rflchie)demodlesderpartitiondelafauneet
delafloretrouveicisapleinejustification(voirexemples).
Sileprofilestplussimple(sansbarrire),ladistinctionentreplateformeinterneetexterneestparfoisdifficile.Lepassagepeuttregraduelet
correspondreunelimited'nergieentreunmilieupeuprofondetunmilieuplusprofond.Ladistinctionentrecesmilieuxdiffrentsestalorsbasesurla
frquenceetl'oligospcificitd'organismesbenthiques,plusforteenplateformeinterneetsurlafrquencedesalgues,galementplusgrandeenplate
formeinterne.
Critreslisauxfacteursphysiques(dynamismedeseaux):leniveaud'nergieestestimengnralenfonctiondelataille,deladensitetde
l'angularitdesgrainsd'unepartetdelaprsenceounond'unmatriaufind'autrepart(absenceouprsencedeboueprimaire).Cependant,ladiffrence
dessriesdtritiques,l'origineinsitudescarbonatesjouevidemmentunrleimportantetnepermetpasd'tablirunrapportdirectentreleniveau
d'nergieetlefacis.Lesvariationsduniveaud'nergieserontdoncdfiniesparestimationdelaproportionrelativedumatriaufinetdesgrains,en
relationavecleurscaractristiquesmorphologiquesinitiales.Ilfauttoujoursserappelerqueleslmentsprisenconsidrationdoiventtrecritiqusen
fonctiond'autresfacteurspossibles:tailledesbioclastesetangularitfonctiondeleurorigine,micrited'originesecondaire,parmicrosparitisationd'un
grainstoneparexemple.Cecipermetengnraldedterminersilessdimentstudissesontdposseneaucalmeouagite,sansindication
d'environnementparticulier.Danslecasd'unprofildeplateformecomplexe,legradientdesniveauxd'nergieestdiscontinu:laplateformeexterneetla
barrireprsententdesniveauxd'nergieforts,comparablesceuxdel'intertidal,alorsqueceuxdelaplateformeinternesontfaibles.Unniveau
d'nergiefaiblepeuttresignificatifd'undpteneauprofonde,souslazoned'actiondesvaguesoubien,aucontraire,caractriserundpteneautrs
peuprofondedansundomaineprotgparlaprsenced'unebarrire.
3.3.Letalus
L'tudedtailledestalusestloind'treacheve.Outrelesplongesprofondes,cedomaineexigel'emploidemthodessismiqueslourdes.
Letaluspossdeunepentemoyennede0,71,3mparkmets'taged'environ130menviron2000m,c'estdiresouslazonephotiqueetsouslazone
d'actiondesvagues.Unesdimentationdclivecomplexecaractriselestalus:cascadedesdiments,miseenplacedeturbiditesparglissementslisla
gravit,descisaillementsmcaniquesoudescontraintestectoniques,sismes,chutedeblocs,olistholithes,...(Fig.VIII.6).Letalusestdecefait
essentiellementunezonedetransitdessdiments.Alabasedestalus,lesdptssonttalssouslaformedelobesprofonds,coincscontrelabasedu
talusets'pandantverslesfondsocaniques(cf.sdimentsdtritiques).Leursuperficieestparfoisconsidrable,avecchenauxd'pandages,interfluves,
ravinementsintraformationnelsetslumps.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 56/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureVIII.6:diffrentstypesdetransfertdesdimentsurletalusenfonctiond'unevitessecroissantedescourantsocaniques:droite,cascadede
sdimentsaucentre,formationdecanyonsetcoulementsgravitaireschenalissgauche:vannagedessdimentsetaccumulationdeblocs.D'aprs
T.MulderetlemembresdelamissionocanographiqueCARAMBAR(2010).
3.4.Lebassin
Latempraturedeseauxyestpratiquementconstanteetcompriseentre1et4C.Aupointdevuebiologique,onyobserveunedominancedes
organismesplagiques.Lebenthosestrduit,saufpourcertainescommunautsspcialises:certainstypesdecrinodes,rcifsprofondsLophelia(ch.
XI).Onnotel'absencetotaled'algues,naturellement.
Parrapportauxeauxbaignantlesplatesformes,engnralbienoxygnesparl'agitationdueauxvaguesetlaproductionphotosynthtiqued'oxygne,les
eauxplusprofondespeuventprsenterdesphnomnesdesousoxygnation.Unlmentimportantestlaprsencedelazoned'oxygneminimale
(ZOM),rsultantdelaconsommationd'oxygneparlarespirationdesorganismesetsurtoutparladcompositiondelamatireorganique.CetteZOMse
dveloppedansl'ocanactuelentre500et1200menviron.Lesfondsbaignspardeseauxsousoxygnessecaractrisentpardessdimentsanoxiques
(sombresetnonbioturbs).Rappelonsqu'aucontraire,laprsenced'eauxarctiquesouantarctiquesdefond,froides,densesetsales,contribue
l'oxygnationdesfondsocaniques.
Encequiconcernel'quilibredescarbonates,ledegrdesaturationdelacalciteestinversementproportionnellaprofondeur,quelquesoitletype
d'ocanconcern.L'augmentationdelapressionetl'abaissementdelatempratureaugmententletauxdesolubilitduCaCO3,d'ounetendancela
dcalcificationgnraledessdimentspartird'uneprofondeurcritiqueappelelysocline(onnoteunetrsbrusquediminutionduCaCO3vers4000
5000m).Danslessdiments,lalysoclinepeuttredfinieparlepassaged'unfacisorganismescarbonatsbienprservsunfacisorganismes
partiellementdissous(Fig.VIII.7).Inversement,lecontenuenSiO2etphosphatesaugmenteprogressivementaveclaprofondeur.Desconcentrationsen
FeetMn,sousl'influencedemcanismesbactriens,sontgalementpossibles.
Ilfautremarquerqueladissolutiondestestscarbonatsestslectiveetdpenddeparamtrescommelaminralogie(parrsistancecroissante:aragonite
calciteMgcalcite),lataille,laprsenceventuelled'enduitsorganiques,laprsencedecourantsdefondfroidsquifavorisentladissolution.Cette
particularitpermetdesubdiviserlalysoclineenplusieurszonescaractrisesparlanaturedestestsprservs(exemple:debasenhaut:lysoclinedes
coccolites,lysoclinedesforaminifres).
Enconsquence,lessdimentsocaniquesprofondsnepeuventtreconstitusdebouescarbonatesqu'audessusdelalysocline.Ils'agitalors
essentiellementdedbrisd'organismesplanctoniques:coccolithes,foraminifres(globigrines),ptropodes.Audessousoudeslatitudesnonfavorables,
s'observentdesbouesradiolairesetdiatomes(euplagique)etdesbouesterrignes(hmiplagique)auxquelless'ajoutentdesturbidites(Fig.V.1).Il
semblequ'unautrefacteurimportantdelaformationdecarbonatesprofondssoitlaprcipitationdeciments(calciteMgetsurtoutcalcite)dansdeszones
sdimentationtrsralentie.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 57/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureVIII.7:profondeurdelaCCDdansl'ocanmondialetrelationentrelysoclineetCCD.
Pourensavoirplus
J.J.Fornos&W.M.Ahr,1997.Temperatecarbonatesonamodern,lowenergy,isolatedramp:theBalearicplatform,Spain.J.ofSedimentaryResearch,67,364373.
A.Lees&A.T.Buller,1972.Moderntemperatewaterandwarmwatershelfcarbonatesedimentscontrasted.MarineGeology,13,M6773.
M.Mutti&P.Hallock,2003.Carbonatesystemsalongnutrientandtemperaturegradients:somesedimentologicalandgeochemicalconstraints.Int.J.EarthSci.,92,465475.
B.H.Purser,1980.Sdimentationetdiagensedescarbonatesnritiquesrcents.Tome1:leslmentsdelasdimentationetdeladiagense.Ed.Technip,367pp.
B.H.Purser,1983.Sdimentationetdiagensedescarbonatesnritiquesrcents.Tome2:Lesdomainesdesdimentationcarbonatenritiquercentsapplication
l'interprtationdescalcairesanciens.Ed.Technip,389pp.
A.N.Strahler&A.H.Strahler,1983.Modernphysicalgeography.JohnWiley&Sons,532pp.
J.L.Wray,1979.Paleoenvironmentalreconstructionsusingbenthiccalcareousalgae.Bull.Cent.Rech.Explor.Prod.ElfAquitaine,3(2),873879.
http://www.ig.uit.no/~bjarne/Rafaelsen&Nielsen_2005_ver_1_01.html
IX.Descriptionetinterprtationdesrochesetpaloenvironnements
carbonats
1.GENERALITES
Lesrochescarbonatesregroupentdescalcairesfrancs,descalcairesdolomitiquesetdesdolomies,voiredesrochesfranchementmagnsiennes.Lorsque
l'ondisposed'analyseschimiques,onpeutdistinguerplusieurstermesenfonctiondurapportCa/Mg(Fig.IX.1A).Surleterrain,onsecontenterade
distinguerladolomieducalcaireensebasantsurlaractionl'HCl10%:lecalcaireragitfranchement,alorsqueladolomieneragitqu'chaud
(mettreunpetitpeuderochedansunecuillreetchaufferaubriquet!).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 58/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIX.1:A:classificationdesrochescarbonatesenfonctiondurapportCa/Mg.B:classificationdesrochescarbonatesenfonctiondelateneur
enargile.
Lesrochescarbonatespeuventaussicontenirdel'argileetconstituerdescalcairesmarneux,marnescalcaires,marnes(Fig.IX.1B).Engnral,un
calcairepurestrelativementcassant,alorsqu'unemarneestplusfriable.L'introductiond'argiledanslecalcairefaciliteaussil'apparitiondelaschistosit
etlaformationdenodulesdiagntiques.
Certainscalcairespeuventtredurs,d'autresplustendres,commelescraies.Cesdiffrencessontduesaudegrdeconsolidationacquislorsdela
diagense.
Pourallerplusavantdansladescriptionetlaclassificationdescalcaires,uneanalyseptrographique(lamemince)estengnralncessaire(voirci
dessous).Onpourracependantdistinguerl'iloulaloupesurcassurefrachedescalcairesgrenusetdescalcairesfins.
2.CLASSIFICATIONDESROCHESCARBONATEES
Lesrochescarbonatespeuventtreclassesenfonctiondeleurcompositionchimiqueouminralogique,depropritsphysiquescommeleurporositou
encoreenfonctiondeleurtexture,matriceoucimentetgrains.Actuellement,lesclassificationslesplusutilisesfontappeldesparamtresaccessibles
surchantillonouenlamemincetelsqueproportionmatricecimentgrains.
Unconsensussembles'treprogressivementtabliauseindelacommunautdessdimentologuesquantlaclassificationlapluscommode:ils'agitdela
classificationproposeparDunham(1962)etcomplteparEmbry&Klovan(1972)etTsien(1981).LaclassificationdeFolk(1959)possdegalement
desadeptes.
2.1.ClassificationdeFolk(Fig.IX.2)
Onconsidrequelesconstituantsmajeursdescalcairessont:
les"allochems"(grains,corpuscules,lmentsfigurs):
lesintraclastes:sdimentsremanis
lespellets:grainsovodesdemicritedetailleinframillimtrique
lesoolithes
lesfossiles,bioclastesetgrainssquelettiques
lamatrice(micrite)
leciment(sparite).
Lesappelationsobtenuesparcombinaisond'unprfixe(intra,pel,oo,bio)etd'unsuffixe(micriteousparite)peuventtrecompltespar
l'adjonctionduterme"rudite"pourlesgrainsdontlatailleestsuprieure4mm(exemple:"biosparrudite"dcrituncalcairegrandsbioclastesou
fossilescimentspardelasparite).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 59/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIX.2:classificationdesrochescalcairesselonFolk(1959).
2.2.ClassificationdeDunhamcomplteparEmbry&KlovanetTsien(Fig.IX.3)
Cetteclassificationestbaseessentiellementsurlatexturedelarocheetsurletypedeliaisonentrelesgrains.Lesdiffrentstermesdelaclassification
sontensuitecombinsaveclesnomsdestypesdegrainslesplusabondants.Ona:
contenantmoinsde10%d'lments>2mm:
avecmatricemicritique:
mudstone:moinsde10%degrains
wackestone:plusde10%degrains,maistexturenonjointive("mudsupported")
packstone:texturejointive,c'estdireempilementdesgrainsenquilibremcanique("grainsupported")
aveccimentsparitique:
grainstone:texturejointive
contenantplusde10%d'lments>2mm:
boundstones,constructionsrcifales,c'estdirerochesdontleslmentstaientlisd'unemanireoud'uneautredsledpt:
bafflestone:organismesrigspigeantlesdimentensuspensionparralentissementdel'coulementdufluidetransporteur(exemple:
bryozoaires)
coverstone:organismeslamellairesoutabulairesstabilisantlesdimentparleursimpleprsence(exemple:tabulslamellairesdesmonticules
frasniens)
bindstone:organismesstabilisantlesubstratparencrotement(exemple:alguescorallines)
framestone:organismesdifiantunecharpenterigide(exemple:corauxconstructeursactuels)
nonconstruit:
floatstone:texturenonjointive
rudstone:texturejointive.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 60/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIX.3:classificationdesrochescalcairesselonDunham(1962)etEmbry&Klovan(1972).
3.DESCRIPTIONDESPALEOENVIRONNEMENTSCARBONATES:LANOTIONDEFACIES
Alabasedecettenotioncoexistentlafoisunsoucidesimplificationetdestandardisationdeladescriptionsdimentologiqueetunevolontdeclarifier
l'interprtation.Dtaillonscesdeuxaspects.
Ilestvidemmentpossible,pourdcrireunesuccessiondetypesdesdiment,dereprendrechaquebanc,niveau,etc.unecaractrisationdtailledece
quel'onobserve.Sicertainsdecestypesdesdimentsont"raisonnablement"identiques,ilestbeaucoupmoinsfastidieuxdedfinirunesriede
"sdimentstypes"(facis)etdereprsenterleursuccessionenregarddelacoupe.
Dansl'espritdelaplupartdessdimentologues,ontrouvel'espoirqu'untypedesdimentcorrespondeunenvironnementbienprcis.Desexceptions
cetterelations'observent,bienentendu,maissidestypesdesdimentanaloguesexistent,ceuxci,pardestudesplusapprofondies,devraientvoirleur
individualitpropresedessinerdeplusenplusnettement.
Ladescriptionsynthtiqueenvisageiciestaussiuneaidel'interprtationdespaloenvironnementsdanslamesureoellepermetdedtecterune
organisationgrandechelledestypesdesdimentdansuncorpssdimentaire.Cetteorganisationgrandechelleestsouventunedesclsde
l'interprtation.Prcisonsmaintenantcesfameux"typesdesdiment".
Lelithofacis:cetermeatdfinipourlapremirefoisparKrumbein(1948,p.1909)comme"thesumtotalofthelithologicalcharacteristicsofa
sedimentaryrock",incluantdoncoutrelalithologie,lanature,l'abondancedesorganismess'ilssontcaractristiquesdelarocheenquestion.Cetermeest
descriptifetnedoitconteniraucunlmentinterprtatif.Ilestdonc,pourprendreunexemple,injustifideparlerde"lithofacisdemerouverte"pource
quidevraittreappel"lithofacisdescalcairesargileuxgrisfoncbrachiopodes".
Lemicrofacis:c'estlacorrespondancemicroscopiquedulithofacis.Flgel(1982,p.1)enproposeladfinitionsuivante:"Microfaciesisthetotalofall
thepaleontologicalandsedimentologicalcriteriawhichcanbeclassifiedinthinsections,peels,andpolishedslabs".Ilvasansdirequecettenotionest
elleaussipurementdescriptive.
L'utilisationconjointedesnotionsdelithofacisetdemicrofacispermetderespecterleprincipedelagradationdeschellesd'observation(onnepasse
pasdirectementdelaphotosatelliteaumicroscopebalayage...).L'expriencemontrequ'engnral,chaquelithofaciscorrespondentunouplusieurs
microfacis.Achaquemicrofacisnecorrespondqu'unlithofacis.
L'assemblagefossile:c'estlasommedesconstituantsbiotiquesd'unsdiment.Cettenotioncolorationplusdirectementcologiqueestdoncinclusedans
lanotiondefacis.Unmicrooulithofacisestcaractrislafoisparlanature,latexture,...dusdimentetparunassemblagefossile.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 61/95
24/02/2017 sedimentologie
4.LESMICROFACIESSTANDARDSDEWILSONUNMODELEDEPLATEFORMECARBONATEE
Afind'unepartd'arriveruneplusgrandeobjectivitethomognitdansladescriptionsdimentologiqueetd'autrepartdefaciliterl'interprtationdes
paloenvironnements,uncertainnombred'auteursontproposunesriede"microfacisstandards",localissdansunmodlegnraldeplateforme
carbonate.
LeplusconnuetleplusutilisdecesmodlesestceluideWilson(1975),bassur24"standardmicrofaciestypes"("SMF"),intgrsdansunsystmede
neufceinturesdefacis("standardfaciesbelts","SFB")correspondantdesgrandsenvironnementsdedpt:"basin(SFB1)openseashelf(SFB2)deep
shelfmargin(SFB3)foreslope(SFB4)organicbuildup(SFB5)winnowededgeplatformsands(SFB6)shelflagoon,opencirculation(SFB7)shelfand
tidalflats,restrictedcirculation(SFB8)sabkhaswithevaporitessalinas(SFB9)".Voicicesmicrofacis,avecsuccessivementleurabrviation,leurnomet
ventuellementunebrvedescriptionetenfin,laceinturedefacisoilspeuventtreobservs(Fig.IX.4).
Fig.IX.4:microfacisstandards"SMF"etceinturesdefacis"SFB"deWilson(1975)(hauteursfortementexagres).
SMF1:spiculite:mudstonesouwackestonesargileuxsombres,richesenmatireorganiqueet/ouspiculesd'ponges.SFB1,bassin.
SMF2:packstonesmicrobioclastiques:grainstonesetpackstonestrspetitsbioclastesetplodes.SFB1,SFB2,SFB3.
SMF3:mudstonesetwackestonesorganismesplagiques(exemple:globigrines,certainslamellibranches,etc.).SFB1,SFB3.
SMF4:microbrcheoupackstoneslithoclastesetbioclastes:monooupolymictiquepeutincluregalementduquartzouchert.SFB3,SFB4,
avanttalus.
SMF5:grainstones/packstonesoufloatstoneslmentsrcifauxgoptesetstructuresd'ombrelledsl'infiltrationdesdimentsfins.SFB4,
flancrcifal.
SMF6:rudstoneslmentsrcifauxgrosfragmentsdeconstructeurs,peudematrice.SFB4,talusd'avantrcif.
SMF7:boundstone:organismesconstructeursenpositiondevie.SFB5,environnementdehautenergie,rcif.
SMF8:wackestonesetfloatstonesavecfossilesbienconservs,quelquesbioclastes.SFB2,SFB7,plateformeoulagonouvert,souslazone
d'actiondesvagues.
SMF9:wackestonesbioclastiquesbioturbslesbioclastespeuventtremicritiss.SFB2,SFB7,plateformeouvertepeuprofonde,prsdelazone
d'actiondesvagues.
SMF10:packstones/wackestonesavecbioclastesdgradsetencrots.SFB2,SFB7,grainsprovenantd'environnementsforteagitation,dposs
enmilieucalme.
SMF11:grainstonesbioclastesencrots.SFB5,SFB6,corpssableuxdanslazoned'actiondesvagues,ventuellementenborduredeplateforme.
SMF12:grainstones/packstones/rudstonesbioclastiques,avecprdominancedecertainstypesd'organismes(crinodes,bivalves,dasycladales,...).
SFB5,SFB6,borduredeplateforme.
SMF13:grainstonesoncodesetbioclastes.SFB6,agitationassezimportante,profondeurtrsfaible.
SMF14:"lags":grainsdgradsetencrots,localementmlangsdesoolithesetdesplodes,voiredeslithoclastesphosphates,oxydesdefer.
SFB6,accumulationlentedematriauxgrossiersdansdeszonesagites.
SMF15:grainstonesoolithes,stratificationentrecroise.SFB6,bancs,dunes,cordonsoolithiquesenmilieuagit.
SMF16:grainstonesplodes,souventmlangsquelquesbioclastes(ostracodes,foraminifres,...).SFB7,SFB8,environnementtrspeu
profondcirculationmodre.
SMF17:"grapestone":grainstonesgrainsagrgs(lumps,bahamite),quelquesplodes,etgrainsencrots.SFB7,SFB8,plateforme
circulationrestreinte,"tidalflats".
SMF18:grainstonesforaminifresoudasycladales.SFB7,SFB8,cordonslittoraux,chenauxlagunaires.
SMF19:lofrite:mudstones/wackestoneslaminairesplodesetfenestrae,passantdesgrainstonesplodesostracodes,quelques
foraminifres,gastropodesetalgues.SFB8,maresetlagonscirculationrestreinte.
SMF20&21:mudstonesstromatolithes.SFB8,SFB9,maresintertidales.
SMF22:wackestonesoncodes.SFB8,environnementcalme,souventenarrirercif.
SMF23:mudstoneshomognes,nonfossilifresvaporitespossibles.SFB8,SFB9,mareshypersalines.
SMF24:packstones/wackestoneslithoclastesdemicritenonfossilifre.SFB8,"lagdeposit"defonddechenauxtidaux.
L'utilisationdesmicrofacisstandardspeutaiderlorsd'unepremireapprocheetpossdelemritecertaindestructurerlesobservations.Dansun
deuximetemps,l'affinementdesobservationsdoitpermettredemieuxprciserlesenvironnementsdedptetdecomplterenconsquencelemodle
standard.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 62/95
24/02/2017 sedimentologie
Grandsenvironnementsdedpts(ceinturesdefacis)auseind'uneplateformecarbonateavecbarrire:DvoniensuprieurduCanningBasin,
Australie.
5.LEMODELEDERAMPE
Onavudanslechapitreprcdentquelesdiffrencessdimentologiquesentreplateformeetrampecarbonatessontimportantes,particulirementence
quiconcernelarpartitiondesniveauxd'nergie.Les"SMF"et"SFB"deWilsons'intgrentclairementdansunmodledeplateformeavecbarrire
rcifale.Ilestdoncncessairedeconsidrergalementlarpartitiondesmicrofacisaulongd'unmodlederampe.Cemodleatpropospar
Burchette&Wright(1992)(Fig.IX.5).
FigureIX.5:rpartitiondesfacis"RF"surunmodlederampecarbonate(hauteursfortementexagres).
Larampeexterneestlocalisesouslazoned'actiondesvaguesdetempte,uneprofondeurdeplusieursdizainesplusieurscentainesdemtres.Ony
observedessdimentscarbonatsfins,autochtonesouallochtones,associsdesdptshmiplagiques.Lesbioconstructionsysontdetype
"monticule".
RF1:monticulemicritique:bioconstructionisole,richeenmatricecalcaireetcomprenantdespongesetdesmicrobestouslesorganismessonten
positiondevie.
RF2:marnocalcaires:mudstonesetwackestonesargileuxmicrobioclastiquesalternantavecdesargileslafauneestbenthique,nectonique,
planctoniqueavecunnetcaractreouvert:bryozoaires,ponges,foraminifresplanctoniques,chinodermes,mollusques.Labioturbationest
prsente.
RF3:tempestitesdistales:mincesniveauxgranoclasssdansdessdimentsfins.Cesniveauxunpeuplusgrossierspeuventincluredessdiments
remanisissusdezonesmoinsprofondesdelarampe.
Larampemdianecorrespondlazonesitueentrelabasedelazoned'actiondesvaguesdebeautempsetlabasedelazoned'actiondesvaguesde
tempte.Laprofondeuryestdequelquesdizainesdemtres.Lestempestitessontlesdptsdominants,associssouventdesniveauxintraclastiques.
RF4:monticulessquelettiquesetrcifs:ils'agitdebioconstructionsfauneplusdiversifie,incluantdesniveauxorganismesenpositiondevieet
d'autresremanisparl'actiondesvagueslesconstructeurscomprennentdesbryozoaires,coraux,ponges,chinodermes,alguesrouges,...
RF5:"shoals":grainstonesetpackstonesbioclastesremanis(bryozoaires,crinodes,brachiopodes,...),stratificationsobliques.
RF6:tempestitesproximales,souventamalgames:sdimentsgranoclasss,transports,structuresHCS,grainstonesetpackstones.Lesventuelles
priodesdecalmesontreprsentespardessdimentsplusfins,detypewackestone,bioturbs.
Larampeinternecomprendlazonesitueentrelaplageetlabasedelazoned'actiondesvaguesdebeautemps.Cetteportionderampeestsituedansla
zonephotiqueetlefondmarinestremanipratiquementenpermanenceparlesvaguesetlescourants.Onobservelesfacissuivants:
RF7:rcifs:biostromesetpatchreefscoraux,lamellibranches,rudistes,stromatoporeslesconstructeurssontrarementenpositiondevie
nombreuxremaniements.
RF8:packstonesetgrainstonesbioclastesvaris.
RF9:shoalsoolithiquesetbioclastiquesgrainstonesetpackstonesstratificationentrecroiseoolithes,plodes,bioclastes(alguesvertes,
foraminifres,mollusques,chinodermes,...)
RF10:"plage"et"mares":grainstonesetpackstonesbienclasssstratificationplaneet/oumudstonesetwackestonesbioturbsfauneetflore
plusrduite.Lesbioclastesgardentuncaractrevarietpartiellement"ouvert".
6.INTERPRETATIONDESPALEOENVIRONNEMENTSCARBONATES:UNEBREVEANALYSEDESMETHODESUTILISEES
L'interprtationd'unfacisentermedepaloenvironnementestbasebienentendusurunecomparaisonaveclanatureactuelle.Silacontinuitdes
processussdimentairespeuttregarantieenpremireapproximationpourdeschellesdetempsrelativementgrandesencequiconcernelesprocessus
physiquesdelasdimentation(viscositettempraturedesfluides,pression,teneurenoxygne,...),cen'estvidemmentpaslecasdsqu'intervientla
vie,enconstantevolution.L'applicationdel'actualismedoitalorstretempresuivantl'anciennetdesenvironnementstudis.
L'actualismeappliquauxorganismes:cettemthoded'actualismestrictn'estapplicablequepourdesenvironnementstrsrcents,olesespcessont
identiques.AudelduMiocne,laproportiond'organismespossdantdesquivalentsactuelstendverszroauniveaudel'espce,puisdugenreetenfin
delafamille.L'tudedel'Actuelnousmontrequedesespcesdiffrentesd'unmmegenrepeuventoccuperdesnichescologiquestrsdiffrentes.
L'analysemorphofonctionnelle:ils'agitdedduiredesimplicationscologiquesdelamorphologieetdesdiversesadaptationsd'unorganisme.Cette
mthodeestappliqueravecprcaution.Exemple:lespines:ilpeuts'agird'unmoyendedfensecontredesagresseurs,maisaussid'uninstrumentde
fixationausubstratvoirgalementlesnombreuxessaisd'interprtationentermedebathymtriedelamorphologiedesorganismesconstructeurs
(lamellaires,branchus,etc.)
L'actualismeappliquauxprocessusphysicochimiques:revenonsypoursoulignerquepourdegrandeschellesdetemps,desmodificationsgnrales
decesparamtressontpossibles:exemples:lateneurplusleveenCO2del'airauCarbonifreestpeuttrel'originedelatailleplusimportantedes
libellules(densitdel'airplusleve)autreexemple:les"RedBandedIronstones"duPrcambrienimpliquentuneatmosphrediffrentedenotre
atmosphreactuelle.D'unemaniregnrale,cependant,cettedmarcheestextrmementfructueusepourl'interprtationdesinnombrablesstructures
sdimentairesd'originephysique(typesdestratification,granoclassements,...)
L'actualismeappliqulastructuredespopulations:cettemthodeestcentresurlefaitquedanstoutepopulation,mmesilesorganismesontvolu
aucoursdutemps,desanalogiesdefonctionnementdemeurent:ilfautalorsidentifierlafonction,la"nichecologique"(herbivore,suspensivore,
mucophages,dtritivores,etc.)dechaquemembredel'assemblagefossileetinterprterlepaloenvironnementencomparantavecdespeuplements
actuelsdemmetype(exemple:peuplementsaumtre,rcifal,etc.).Pourciterunexemple,unecommunautponges,bryozoairesetbrachiopodessera
systmatiquementlocaliseenmilieuplusprofondqu'unecommunautalguesetcoelentrsconstructeursetce,aussibienauSilurien(rcifsde
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 63/95
24/02/2017 sedimentologie
l'Arctiquecanadien,Narbonne&Dixon,1984p.47)qu'auFrasnien(CanningBasin,Australie,Playford,1981,p.13)ouqu'l'poqueactuelle(Golfe
d'Aqaba,Hottinger,1984).
Leprincipalcueildecettemthodersidedansladgradationaucoursdutempsdel'informationdisponible.Cettedgradationseproduitenplusieurs
tapesdtaillonsles:
entresamortetsonenfouissement,l'organismepeutsedcomposer(disparitiondesorganismes"corpsmou")exemple:Nereis:cespeuplements
peuventreprsenterjusqu'90%delabiomassed'unecommunaut.Cesorganismessanstestdisparaissentcependanttotalementlorsdela
fossilisation.Seuleladcouvertedeleursterrierspeuttmoignerdeleurprsence.Autreexemple:lespongesdontlaprsencepeutn'trervle
queparlesstromatactis(voirplusloin)
demme,lestestsrsistantspeuventsedsarticulerpardisparitiondestissusquimaintenaientleurcohsion(crinodes,...)outredsagrgspar
abrasionmcaniqueouchimique(usure,transport,ingestion,oxydation,dissolution,...)exemple:ilestsouventdifficiled'identifieraveccertitude
laprovenanced'unsablecorallien:madrporairesoumollusques?
aprsl'enfouissement,letestpeuttrefortementdgradparlacompactionetladiagense:remplacement(pyritisation,silification,dolomitisation,
inversiondescarbonates)oudissolution
lorsdel'inventairedesfossiles,plusieursbiaispeuventtreintroduits:onnercoltesouventqueles"beaux"specimensdanslessriesdures,les
fossilessontplusdifficilesrcolterquedanslesrochestendreslerecensementdesorganismesdpendaussidelaspcialisationdugologue,de
saminutieetdesonexprience...
Lersultatdetoutcequiprcdeconstitueunassemblagefossilequin'estenfait,saufcasexceptionnel,qu'unefractiondrisoiredelacommunaut
originale:maisc'estnotammentsurcetmoignagequeserontconstruitslesmodlesinterprtatifs.Detoutemanire,pourbienapprhenderun
peuplement,ilfautgarderl'espritquelaplupartsontorganissdelafaonsuivante:
FigureIX.6:pyramidecologique.
Avecunrapportde10entrechaqueniveaudelapyramidealimentaire.Lesfossilesappartiennentlaplupartdutempsaugroupedesconsommateurs
primaires(2)ousecondaires(3).Ladcouverted'unfossiledugroupe(3)impliquedoncquelepeuplementoriginalcomptaitunedizainede(2)etune
centainede(3)!
Autrespigesviterdansl'interprtationd'unassemblage:
lesmlangesdepopulations:exempleduZuiderzee:aprslaconstructiondubarrage,lafaunebenthiqueavolud'unpeuplementdemilieusal
unpeuplementd'eaudoucelesrcoltesactuellesdecoquillesfontcependantpenserunpeuplementmixte.Ceciesttoutsimplementla
consquenced'untauxdesdimentationplusfaiblequeletauxd'accumulationdescoquilles.Lemmersultatpeuttreprovoquparuneintense
bioturbationquimlangelesfossilesissusdedeuxcouchesdistinctesl'origine(Fig.IX.7)ouencoreparledptenunmmemilieud'organismes
provenantdecommunautsdiffrentes
leproblmeplusgnraldel'ingaleconnaissancedumilieuactuel:onconnatparticulirementbienleslittoraux...etlesgrandsfondsencequi
concernelesbioconstructions,cesontlesrcifsalgocorallienstropicauxquionttsurtouttudis...
leproblmeencoreplusgnraldelareprsentativitdumilieuactuel(ontouchelauxlimitesdel'actualisme):l'Holocneestunepriodede
crise,lielamonteeustatiquepostglaciaire.Beaucoupdespeuplementsquenousexaminonssontdespeuplementsjeunes,quin'ontpas
forcmentatteintleurmaturit,aucontraired'exemplesancienscorrespondantdespriodesdestabiliteustatiqueet/ouclimatique.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 64/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureIX.7:mlangesdepeuplementsetinterprtationdespaloenvironnements.Unefausseinterprtationdepeuplementmixtepeuttrelersultatde
lasuccessiondedeuxpopulationsdansunezonesdimentationralentie,delabioturbationouencored'untransport.
Enconclusion,ilfauttrepersuadquel'interprtationd'unfacisentermedepaloenvironnementnepeuttrebasequesurunfaisceaud'vidences,
issuesdel'analysemorphofonctionnelle,d'analogiesavecdespeuplementsactuels,del'interprtationdesstructuressdimentaires,etc.Toutesces
videncesdoiventfairel'objetd'unexamenapprofondi.Unargumentngatifnepeuttrecartqu'aprsdiscussion.L'utilisationdemodlesdoittoujours
trerflchie:quelssontdanslemodlechoisi,leslmentstransposablestelsquels,lesanalogiespossibles,lesdissemblancesetpourquoi...Enfin,toute
interprtationd'unfacisentermedepaloenvironnementdevrafinalementtenircomptedel'interprtationquel'onauradonneauxfacisquiluisont
gomtriquementlisauseindel'dificesdimentaireetstratigraphiquementcontemporainsauseindubassindesdimentation...
Danslasuiteducours,nousallonsexaminerdiffrentstypesdebioconstructions,chelonnesdulittoralauxbassinsocaniques.Nousverronsqueleur
localisation,leurcomposition,leurmorphologiedpendentd'unparamtrefondamental:leursourced'nergie.
Pourensavoirplus
T.P.Burchette&V.P.Wright,1992.Carbonaterampdepositionalsystems.InB.W.Sellwood(Ed.),RampsandReefs,Sediment.Geol.,79,357.
R.J.Dunham,1962.Classificationofcarbonaterocksaccordingtodepositionaltexture.InHam,W.E.(Ed.)Classificationofcarbonaterocks.AmericanAssociationof
PetroleumGeologistsMemoir,1,108121.
A.F.Embry,III&J.S.Klovan,1971.ALateDevonianreeftractonnortheasternBanksIsland,N.W.T.BulletinofCanadianPetroleumGeologyvol.4,730781.
E.Flgel,2004.Microfaciesofcarbonaterocks.Analysis,interpretationandapplication.SpringerVerlag,976pp.
J.L.Wilson,1975.Carbonatefaciesingeologichistory.SpringerVerlag,471pp.
X.Microbialithes,stromatolithes&Co
1.TAPISMICROBIENSETSTROMATOLITHES
1.1.Introduction
Lespremiresconstructionsorganiquesquel'onrencontrelelongd'uneplageenenvironnementdeplateformetropicalesontlesstromatolithes.Ces
bioconstructionsparticuliresonttbeaucouptudies.AveclestravauxdeLogan,Playford,Purseretautresamateursdestromatolithes,cesont
d'ailleursunpeulesbasesdelasdimentologiedescarbonatesactuelsquionttjetes.Unvifintrts'estfaitsentirpourcesformesquireprsentent
sansaucundouteunmarqueurbathymtrique(proximitdelalignederivage)etpeuttre,commeonleverraplusloin,climatique.L'applicationdecet
outildansl'Ancienn'enestplussesdbuts.
Lecaractrecommunetfondamentaldescommunautsmicrobiennesquiconstruisentlesstromatolithesestleurautotrophie:leursourced'nergie
primaireestlesoleil.D'unemaniregnrale,lestapismicrobienssontcaractrissparuneminralisationd'origineallochimiquedominanteoles
cyanobactriesjouentunrledepigeagedematriaucarbonatparledveloppementdetissusmucilagineux(EPS).
1.2.Descriptionetclassification
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 65/95
24/02/2017 sedimentologie
Auseindescarbonatesmicrobiensoumicrobialites,ondistingueaismentdessdimentslaminairesetdessdimentsnonlaminaires.
Onrangedanslessdimentsmicrobiensnonlaminairesessentiellementlesthrombolites,dfinisparAitken(1967,p1164)commedes"...cryptalgal
structureslackinglaminationandcharacterizedbyamacroscopicclottedfabric".Lesthrombolitessontsurtoutrestreintsauxmilieuxsubtidauxet
intertidauxinfrieursilssontcaractrissparunecroissancerapideparrapportlasdimentationbioclastique,etparl'absencedephnomnes
priodiquesdutypeexpositionimmersion(d'ol'absencedelamination).
A:Edificesthrombolitiquesbordantunchenal(FormationdeRomaine,Ordovicien,Mingan)B:dtail(coupe).
lessdimentsmicrobienslaminairescomprennentlesstromatolithesetlesoncolithes.
1.2.1.Lesstromatolithes
Onclassedanslesstromatolitheslesformespossdantunrelief(stromatolithesausensdeLoganetal,1964p69):"stromatolitesarelaminatedstructures
composedofparticulatesand,silt,andclaysizesediment,whichhavebeenformedbythetrappingandbindingofdetritalsedimentparticlesbyanalgal
film(...)stromatolitesmaybecolumnar,clubshaped,unduloseorspherodalinform")etlesformesplanesappelespardiversauteurs"laminites
microbiennes"ou"laminites".
Laclassificationetl'tudedesstromatolithesalongtempssouffertdudualismeexistantentrelatendancepalontologiquedel'colerusse,etlatendance
cologiquedel'coleanglosaxonne.Nousutilisonsici,bienvidemment,uneclassificationdetypemorphocologique,quiestparticulirementbien
adaptel'tudedespaloenvironnements.CetteclassificationestcelledeLoganetal.(1964),complteparAitken(1967)etKendall&Skipwith
(1968)defaonyintgrerleslaminitesetlestapispolygonesdedessiccation.CetteclassificationcomprendbrivementlestypesillustrslaFig.
X.1.
Toutescesformespeuventvoluerdel'unel'autre,sansdoutesuivantl'volutiondesconditionsdumilieu.Cesmorphologiesexistentdiffrentes
chelles(aspectfractal)ets'imbriquentpourdonnerdesstromatolithescomplexes.
1.2.2.Lesoncolithes
Lesoncolithessontdesformeslibres,dtachesdusubstrat,gnralementdeformesubsphrique,limiteslazonesubtidale.
OncolithesdanslaFormationdeLaVieille,Silurien,Qubec.
FigureX.1:typesdestromatolithes(d'aprsLoganetal.,1964,modifi).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 66/95
24/02/2017 sedimentologie
StromatolithesLLHS,Barrmien,Bale,Croatie.
1.3.Quelquescaractristiquesdesstromatolithes
1.3.1.Biologie
Lestapismicrobiensl'originedesstromatolithespeuventtreconsidrscommedescommunautscomplexescomposesdebactriesautotrophes,
d'algueseucaryotes,debactrieshtrotrophesetd'alguesbleuvertoucyanobactries,cesdernirestantlesorganismeslesplusabondants.
Lescyanobactriessontdesprocaryotessansentrerdanslesdtails,prcisonsqu'ellessontclassesendeuxgrandsgroupes:lesunicellulairesou
coccodes,quisereproduisentparspores,etlespluricellulairesoufilamenteuses,quisereproduisentparfragmentationdesfilamentsoutrichomes
(Fig.X.2).
Unedescaractristiquesimportantesdescyanobactriesestleurfacultdesecrterdumucilage(EPS),cequiaugmenteleurrsistanceladessiccation,
etleurmobilitencasd'ensablementparlesdiment.
Lacapacitdescyanobactriesrsistercertainescontraintesdumilieuleurapermisd'occuperdesnichescologiquesinaccessiblesd'autresformes
devie(TableauX.1).Lacomptitionaveclesmtaphytesetlesmtazoaireslesayantparailleursliminesd'environnementsplusfavorablesaucoursdu
Phanrozoique.
bactries
Facteurdumilieu cyanobactries algueseucaryotes
htrotrophes
tempraturemax. 7073C >99C 56C
tempraturemin gel gel gel
pHmaximum >10,5(?) >10,5(?) >10,5(?)
pHminimum 45 <1 <1
salinitmaximale >250%o >250%o >250%o
intensitlumineuseminimale 2000lux
croissanceanarobie oui oui non(?)
TableauX.1:tolrancedequelquestypesdemicroorganismesauxfacteursdel'environnement.D'aprsBrock,1976,modifi.
Lefortchauffementprovoquparl'ensoleillementparattreleprincipalfacteurresponsabledel'liminationdesalgueseucaryotesdesplainesmaritimes
tropicales,bienplusquelasalinit.Desdiffrencesdummeordredanslestolrancesauxfacteursdumilieu(ensoleillement,maisaussipH,Eh,teneur
enCO2,O2...)expliquentenpartielastratificationbiologiqueconstatedanslaplupartdestapismicrobiensactuels,lescyanobactriesoccupanten
gnrallazonelaplussuperficielleetlesbactrieshtrotrophes,lazonelaplusloignedelasurface,oellespeuvents'alimentersurbasedelamatire
organiqueenvoiededgradation.
Bienquelepigeagedegrainscarbonatsparlescyanobactrieslasurfacedestapissemblelephnomneleplusactifpourexpliquerlanaturecalcaire
desstromatolithes,ilexistegalementunprocessusdecimentationmicrobienne.Ceprocessusn'estpasdl'activitdescyanobactries,quiprcipitent
pourtantlecalcaireparlaractionsuivante,alimenteparlaphotosynthse:
2HCO3+Ca2+CH2O+CaCO3+O2
MaisladgradationarobiedeCH2OproduitH+ ,responsabled'unebaissedupHetd'unedissolutionducarbonateproduit:
CH2O+O2+CaCO32HCO3+Ca2+
Lacimentationmicrobiennesembledoncintervenirdansunezoneplusprofondedestapis,dominepardesbactrieshtrotrophesquiutilisentlesrestes
descyanobactriesetdesEPSpourleurfonctionnement.Danscettezone,l'absenced'oxygneestresponsabledel'utilisationdeprocessusoxydantsmoins
nergtiquescommeladnitrificationetlasulfatorduction:
2(CH2O)+NO3+Ca2+CaCO3+CO2+NH4+
2(CH2O)+SO42+Ca2++2OHCaCO3+HS+HCO3+2H2O
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 67/95
24/02/2017 sedimentologie
Alalimiteentrelazonesuperficielledestapis,oxique,domineparlescyanobactriesetlazoneinfrieure,anoxique,domineparleshtrotrophes,se
localiseunezonericheenbactriesphotosynthtiquesanarobiesquiutilisentleHSgnrdanslazoneinfrieure(Fig.X.3):
HS+2O2+CaCO3SO42+Ca2++HCO3
Cetteractionestprobablementresponsable(aveclarespirationarobie)deladissolutionducarbonatesuperficiel.Lacimentationdesgrainscarbonats
pigsdanslapartiesuperficielledutapispardescyanobactriessefaitdoncdansunezoneplusprofonde,domineparleshtrotrophes.Onparle
d'organominralisation.
FigureX.2:surfaced'untapiscyanobactrienlesfilamentspigentlesgrainsdtritiques.
A:tapismicrobienauxabordsdelasebkhaElMelah,Tunisie.Lalaminationestduel'alternancedetapisetdedptsdtritiques.Noterlecaractre
rducteurdusdiment,favorisantlaconservationdelamatireorganique.B:bullesd'oxygneproduitesparphotosynthselasurfaced'untapis
microbiencesbulles,unefoisrecouvertesdesdimentdonnentnaissanceaux"birdseyes"laflcheindiqueunecicatriced'rosiondansletapis.
1.3.2.Originedelalamination
Lalamination,quipeuttrerptitive,alternanteoucyclique,enregistreunphnomnepriodiquequiaffectelapopulationmicrobienneet/oulesfacteurs
del'environnement(Fig.X.3).
Parmilesdiversphnomnespouvanttrel'originedelalaminationlesprincipauxsont:
unediffrencedecroissancemicrobienneaucoursd'uncyclejournuit
unchangementpriodiquedel'espcedominantlapopulationliunevariationpriodiquedesfacteursdumilieu(humidit,salinit...)
unecalcificationpriodiquedutapis
unaffluxpriodiquedematrieldtritique
unediagensediffrentielle(dolomitisationdecertainsniveauxmicrobienslielaconcentrationduMgdanslemucilageparexemple)
unalignementdecorpuscules
unalignementde"birdseyes"
unestratificationbiologiqueauseindutapisliedestolrancesdiffrentesauxfacteursdumilieu(particulirementl'insolation).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 68/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureX.3:typesdelaminationsetexempledestratificationbiologiqueauseind'untapismicrobienactuel
1.3.3.Ecologie
Notreconnaissanceapprofondiedestapismicrobiensactuelss'appuiesurdestudesmenesdansuncertainnombredergionssdimentation
carbonatedominante.Parmicesrgions,citonsentreautre:
l'led'Andros(Fig.X.4)
laFloride
diversesrgionsduGolfePersique,(Fig.X.5)
legolfedeSpencer(suddel'Australie)
laBaiedesRequins(ouestdel'Australie)(Fig.X.6)
lalagunedeBocaJewfish,surl'ledeBonaire(Antillesnerlandaises)
lalaguneMormona,enpninsuledeCalifornie.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 69/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureX.4:A:l'led'AndrosetlebancdesBahamas,aveclalocalisationdelaFig.B.B:dtaildelazonede"ThreeCreeks"montrantlarpartitiondes
environnements.C:coupeschmatiqueEWdanslazonede"ThreeCreeks".
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 70/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureX.5A:carteschmatiquedelarpartitiondesprincipauxtypesdesdimentsdansleGolfePersique.D'aprsPurser(1983),modifi.B:dtail
montrantladistributiondessdimentssurlacted'AbuDhabi.D'aprsPurser(1984),modifi.
FigureX.6:localisationdeHamelinPool,laguneisoledelamerparunseuil.Cetisolementprovoqueuneaugmentationdelasalinit,ladisparitiondes
organismesbroteursetledveloppementdesstromatolithes.
Lestapismicrobiensactuelscolonisentlazoneintertidaledesplateformescarbonates,avecuneextensionpossibleversleszonessupratidaleetsubtidale
(Purser,1980).Leurrpartitionetleurtenduedpendentdefacteursclimatiques,biologiquesetmcaniques:
l'actiondesbroteursetdesfouisseursqui,prsentsenzoneintertidaleou/etsubtidale,ydtruisentlestapis
lapossibilitdecimentationprcocequi,enconsolidantlestromatolithe,limitel'actiondesorganismesfouisseursetbroteursetpermetdonc
l'extensionenzonesubtidale
l'hypersalinit,quilimineourestreintlafaunemarine,permettantainsiauxtapisdes'tendreverslazonesubtidale.L'hypersalinitpeut
galementavoirpoureffetd'liminerlestapismicrobiensdelazonesupratidale(cristallisationd'vaporitesauseindestapisavecdestructiondes
tissus)
l'actiondestructricedesvaguesetdescourantsquilimitel'extensiondestapisverslameretdemme,ladflationoliennes'exerantsurlestapis
schsetcraquelsquilimiteleurextensionverslecontinent
l'humiditduclimat(lesprcipitations)quifavorisel'extensiondestapisenzonesupratidale.
Cesfacteurs,saufl'actionrosivedesvagues,descourantsetduvent,sontinterlisetdpendentinfineduclimat,etparticulirementdesonaridit.
Onpeutdoncretenirtrsschmatiquementlespointsessentielssuivants:
l'ariditduclimatetleconfinement(isolementparrapportlamerouverte)provoquentuneaugmentationdelasalinitdumilieuqui,parle
contrlequ'elleexercesurlafaune,conditionnel'extensiondestapismicrobiens(notonsquemmesousunclimataride,unebonnecirculationde
l'eaumarinepeutavoircommeeffetlemaintiend'unesalinitnormale:35o/oo danslalagunedeBocaJewfish).Prenonsdeuxcasextrmes:
dansunenvironnementhypersalin,lestapispeuvents'tendredelapartieinfrieuredelazoneintertidalelazonesubtidale(casdelaBaie
desRequins)
dansunenvironnementsalinitpeuprsnormale,lestapiss'tendrontdelazonesupratidalelapartiesuprieuredelazoneintertidale
(casduNWdel'led'Andros,Fig.X.4)
l'actiondesvaguesetdescourantsconditionned'unepartl'extensiondestapisverslazonesubtidale(actionrosive)et,d'autrepart,lamorphologie
externedesstromatolithesonconstateeneffetque:
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 71/95
24/02/2017 sedimentologie
dansunenvironnementcalme,lestapisalgomicrobiensontunemorphologied'ensemblegnralementplane(type"P")c'estlecasde
certaineszonesprotgesdelaBaiedesRequins
dansunenvironnementagit,sedveloppentdesridesetdesdmesstromatolithiquesfortrelief(types"SH")c'estlecasdecertaineszones
exposesdeHamelinPool,BaiedesRequins.
StromatolithesrigsdeHamelinPool(SharkBay,Australie).A:dmesstromatolithiquesinactifsdanslazoneintertidaleB:stromatolithesvivantsen
zonesubtidale.
L'explicationlaplusplausibledecettediffrencemorphologiqueestquel'actiondesvaguesetdescourantsainsiquel'accumulationdesdimentsdtruit
localementletapis,limitantlacroissancemicrobiennedeszoneslgrementsurleves,l'abrirelatifdesapportssdimentaires.Aufildutemps,le
relieftends'exagrer,etaformerunerideouunecolonnestromatolithique.Ilestintressantderemarquerquelagensedestromatolithesreliefn'est
possiblequ'enenvironnementhypersalin:pourquelestapispuissentenregistrerparleurmorphologiel'actiondesvaguesetdescourants,quin'estsensible
quedansleszonesintertidaleetsubtidale,ilfautvidemmentqueceszonesleursoientaccessibles,etpourcela,quelasalinitleveinhibele
dveloppementd'unefaunedebroteurs.Ilfautgalementqu'unecimentationprcoceconsolidecesstructuresriges
lacompositiontaxonomiquedestapisauneinfluencesurleurmorphologieetleurdistributionsurlelittoralonconstate(heureusement!)quecette
compositionesttrsconstantedanslesexemplestudis(onrencontreessentiellementdestapisSchizothrix,Lyngbya,MicrocoleusetScytonema)
lalaminationrsulteleplussouventdel'alternancetissusmicrobien/sableousiltbioclastique
lematrielsableuxdpos,gnralementenlentilles,surlestapisprovientdelazonesubtidale:"...subtidalzoneisvitaltothetidalflatsystem,because
itisthesourceofsedimentneededforaccretionarygrowth..."(Shinn,1983p.190).Letransportdecematrielnes'effectueengnralqu'l'occasionde
temptesoudegrandesmares
lanatureetlacompositiondumatrielsilteuxdpendentdelafauneetdelafloreprsentesenzonesubtidale,quiapprovisionnentle"stock"de
bioclastes.Cettefauneetfloreestdirectementlielasalinitdeseaux,ellemmedpendanteduclimatetduconfinement.Onconstateeneffetque:
lematrielsilteuxcomposantleslamines"dtritiques"destapisd'Androscomprenddesdbrisd'alguesvertes(dasycladacessurtout),desdbrisde
mollusques,desforaminifres
lematrielsilteuxcomposantleslaminesdtritiquesdestapisduGolfePersiqueetdelaBaiedesRequinsnecomprendquedesforaminifres,des
pelletsetdesdbrisdecoquilles.
LeTableauX.2reprend,pourlescasparticuliersdelaBaiedesRequins,del'Iled'AndrosetduGolfePersiquecertainesdescaractristiquesnumres
cidessus.
TableauX.2:caractrisationsommairedesstromatolithesdel'led'Andros,delaBaiedesRequinsetduGolfePersique.
Resteunproblmeessentiel:desconclusionsetdesloisbasessurdesobservationsdel'Actuelsontellestransposablesaupass?Danslecasparticulier
desstromatolithes,lesmodlesactuelssontilstransposablesauPalozoque?
Enfait,onpeutdirequelesfacteursrestreignantl'extensiondestapismicrobiensaulittoraldesplatesformescarbonatesexistaientdsledbutdu
Palozoque(cesontessentiellementlesanimauxbroteursetfouisseurs:ilssontl'originede"l'exildesstromatolithes"prcambriens).Demme,le
degrdesaturationdesocansenCaCO3n'aplusvaridansdegrandesproportionsdepuislafinduProtrozoque,n'autorisantpluslaprcipitation
extracellulairequ'enenvironnementhypersalin.OnpeutdoncconsidrerquelesstromatolithesrigsdutypeSH,quincessitentpourleurdification
unelithificationprcoce,n'ontpuprosprerqu'enmilieuhypersalindepuisl'aubeduPhanrozoque(cequin'apastncessairementlecasdurantle
Prcambrien).Ilfautgalementsoulignerl'extrmelenteurvolutivedescyanobactriesaucoursduPhanrozoque.
Pourensavoirplus
J.D.Aitken,1967.Classificationandenvironmentalsignificanceofcryptalgallimestonesanddolomites,withillustrationsfromtheCambrianandOrdovicianofSWAlberta.J.
ofSedimentaryPetrology,37,4,11631178.
T.D.Brock,1976.Environmentalmicrobiologyoflivingstromatolites.InM.R.Walter,d.:Stromatolites.DevelopmentsinSedimentology,20,Elsevier,141148.
C.D.Gebelein,1976.Theeffectsofthephysical,chemicalandbiologicalevolutionoftheearth.InM.R.Walter,d.:Stromatolites.DevelopmentsinSedimentology,20,
Elsevier,499515
S.Golubic,1976.OrganismsthatbuildstromatolitesInM.R.Walter,d.:Stromatolites.DevelopmentsinSedimentology,20,Elsevier,113126.
S.Golubic,1976.TaxonomyofextantstromatolitesbuildingcyanophytesInM.R.Walter,d.:Stromatolites.DevelopmentsinSedimentology,20,Elsevier,127140.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 72/95
24/02/2017 sedimentologie
L.A.Hardie&R.N.Ginsburg,1977.Layering:theoriginandenvironmentalsignificanceoflaminationandthinbedding.InL.A.Hardie,d.:Sedimentationonthemodern
carbonatetidalflatsofNorthwestAndrosIsland,Bahamas.TheJohnHopkinsUniversityPress,50124.
C.G.Kendall&SirP.A.d'E.Skipwith,1968.RecentalgalmatsofaPersianGulflagoon.J.ofsediment.Petrology,38,4,10401058.
B.W.Logan,R.Rezak&R.N.Ginsburg,1964.Classificationandenvironmentalsignificanceofalgalstromatolites.J.ofGeology,72,1,6883.
R.Park,1976.Anoteonthesignificanceoflaminationinstromatolites.Sedimentology,23,3,379393.
P.E.Playford&A.E.Cockbain,1976.ModernalgalstromatolitesatHamelinPool,ahypersalinebarredbasininSharkBay,WesternAustraliaInM.R.Walter,d.:Stromatolites.
DevelopmentsinSedimentology,20,Elsevier,389411.
B.H.Purser,1980.Sdimentationetdiagensedescarbonatesnritiquesrcents.Tome1:leslmentsdelasdimentationetdeladiagense.Ed.Technip,367pp.
B.H.Purser,1983.Sdimentationetdiagensedescarbonatesnritiquesrcents.Tome2:Lesdomainesdesdimentationcarbonatenritiquesrcentsapplication
l'interprtationdescalcairesanciens.Ed.Technip,389pp.
E.A.Shinn,1983.Tidalflat.InP.A.Scholle,D.G.Bebout,C.H.Moore,eds.:Carbonatedepositionalenvironments,AAPGMem.,33,708pp.
2.TAPISMICROBIENSGIVETIENS
cf.excursions
XI.Lesrcifs
1.GENERALITESTERMINOLOGIE
Lesrcifsonttoujourssuscitunintrtremarquableetuneconfusionterminologiquetoutaussiexceptionnelle.Lalittratureestencombrede
dfinitionsvariesdestermes"rcifs","complexercifal","mudmound",etc.
FigureXI.1:"rcifs":conceptslmentaires.D'aprsJames&Macintyre(1985),modifi.
Dansunsoucid'efficacit,utilisonsenpremireapprochelaclassificationsuivante:
Choisissonsd'abordletermebioconstructioncommetermegnralregroupanttouteslesstructuresconstruitesd'origineorganique.Ellessedistinguent
desbioaccumulationsodesfacteursphysiquessontresponsablesdudpt(lumachelles,etc.).Onpeutensuite,auseindesbioconstructions,fairelapart
des:
Rcifs:toutebioconstruction,normalementd'eaupeuprofonde,dontlesconstituantsdifientunecharpenterigide(susceptibledersisterl'actiondes
vaguesoudescourants).Exemple:lesrcifstropicauxactuels.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 73/95
24/02/2017 sedimentologie
RciffrangeantHienghne,NouvelleCaldonie.
Monticulesrcifaux:toutebioconstruction,deformegrossirementlenticulaire,sanscharpenterigide.Cesmonticulesrcifauxpeuventtresubdivissen
monticulesalgomicrobiens("microbialmounds"),monticulesmicritiques("mudmounds")etmonticulessquelettiques("skeletalmounds").Onnerange
pasdanslesmonticuleslesaccumulationshydrodynamiquesdeboue,mmesicetteboueestpige/stabilisepardesalguesouautresorganismes.
Rservonsdoncletermedemonticuleauxaccumulationsdeboue(accompagneventuellementd'autresconstituants)produiteengrandepartieinsitu.
Passonsenrevuecesdiffrentstypesdemonticules(Fig.XI.2A).
Lesmonticulesalgomicrobienscomprennentdeuxtermes:lesmonticulesstromatolithes(tapisdecyanobactrieslaminaires)etlesmonticules
thrombolithes(cyanobactriesstructureplodiqueougrumeleuse,ouencorericheenfenestrae).Touteslesformesdetransitionsontvidemment
possibles.Exemple:le"cur"grisdesmonticulesduMembreduPetitMont.
Lesmonticulesmicritiquessontconstitusprincipalementdemicrite(l'origine,boue,gel?)(exemple:certainsfacisdesmonticuleswaulsortiens).
Parfois,cesmonticulessontconstitusdeboueetd'ponges(exemple:partieinfrieurestromatactisdesmonticulesduMembreduPetitMont).
Commelespongessontdesorganismescorpsmou,ellesnesontengnralmisesenvidencequeparlescavitsqu'elleslaissentaprsleur
disparition(etlesrseauxspiculaires).
Lesmonticulessquelettiquescomprennentunefractionnonngligeabled'organismestestscalcaires(coraux,crinodes,bryozoaires,algues,)qui
neformentcependantpasdecharpenterigide.Exemple:laplusgrandepartdesmonticulesduMembreduLion.
Ilfautnoterqu'cestypessimplesdemonticuless'ajoutenttouteunevaritdeformesintermdiaires:laplupartdesmonticulesmicritiquescomprennent
aussideslmentssquelettiques.Deplus,destransitionsvolutivessontfrquentes:beaucoupdemonticulesmicritiquesvoluentaucoursdeleur
dveloppementversdesmonticulessquelettiquesetmmeversdesmonticulesalgomicrobiens(casdesmonticulesduMembreduPetitMont),voiredes
rcifs.
ExemplesdefacisissusdesdificesduMembredePetitMontdanslargiondePhilippeville.A:calcairerougestromatactis(monticulemicritique)
B:calcairerougecoraux,crinodes,brachiopodes(monticulesquelettique)C:calcairegriscoraux,stromatoporesetcyanobactries(monticule
algomicrobien).
Devantlarelativedifficultd'utilisationdecetteclassificationsurleterrain,onemploiesouventenpremireapproximationdestermescommebioherme
etbiostrome.Cesmotssontdescriptifsetnepossdentaucuneconnotationgntique.
Lemotbiohermedsigneuncorpslenticulaire,bioconstruit,souventencaissdesdimentsdenaturediffrente.Cetermes'opposebiostromequi
dsigneuncorpsbioconstruitstratifi,nonlenticulaire.Lesbiostromessediffrencientdesbioaccumulationsoulumachellesparlecaractreconstructeur
desorganismesprsentsetleurfaibletransport.Unremaniementpriodiquepardestemptespeutfairealternerdespisodesobeaucoupd'organismes
sontenpositiondevieetdespisodesdedmantlement.
2.STABILISATIONMINERALISATION
L'tablissementetlacroissanced'unebioconstructionncessitentuneproductiondecarbonateinsituetunecertainestabilisationdusubstrat,sansmme
parlerdelaconstructiond'unecharpentersistantel'actiondesvagues.Troisgrandsprocessusdeproductiondeboueet/oudecimentcarbonatontt
recenssdanslanature:lacimentation,labiominralisationetl'organominralisation(Fig.XI.2B).Lacimentationestleprocessus"classique"de
prcipitationphysicochimiquedecarbonate,sansqu'interviennentdesprocessusorganiques(hormiscertainseffetsindirectscommel'extractiondeCO2
parphotosynthse,parexemple)labiominralisationcorresponduneprcipitationsouslecontrledeprocessusvitaux,l'intrieuroul'extrieurde
cellulesvivantes(exemple:laformationd'untestcarbonat)enfin,l'organominralisationestlaprcipitationdecarbonatel'interventiondepopulations
microbiennesutilisantdesmolculesissuesdeladgradationdelamatireorganique.Iciencore,lesdiffrentsprocessuspeuventagirdansunemme
bioconstruction,souventavecunecertaindcalagedansletemps.Labiominralisationestactivedanslapelliculevivante,superficielledumonticule,
alorsquel'organominralisationseproduitauseindusdiment.Aucoursdel'volutiond'unebioconstruction,l'importancerelativedesdiffrents
processusdeproductioncarbonatepeutvarier(Fig.XI.2B).Onconstateparexemplequelesprocessusd'organominralisationdominentdansles
monticulesmicritiquesalorsquelabiominralisationetlacimentationsontlargledanslesrcifs.
FigureXI.2:A:typesdebioconstructionsB:lesdiffrentsprocessusdeproduction/cimentationcarbonate.Laflcherougecorrespondunchangement
dansl'importancerelativedesprocessusdeproductioncarbonateaucoursdel'volutiond'unmonticulemicritiqueversunrcif.
3.EVOLUTIONAUTOGENIQUEEVOLUTIONALLOGENIQUE
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 74/95
24/02/2017 sedimentologie
Laplupartdesrcifs,biohermes,monticulesnesontpashomognesaupointdevuefacis:ilsprsententunevolution,souventprdominance
verticale:onyobserveunesuccessionouunrenouvellementdescommunautsdominantes.Deuxmodlescoexistentdanslalittraturepourexpliquer
l'volutiondescommunautscologiques:ils'agitdumodleautogniquedeWalker&Alberstadt(1975)auquelonopposeengnralunmodle
allogniqueinspirdestravauxdeLecompte(1959notamment).
Trsbrivement,onpeutdirequeLecompteconsidrelasuccessionobservedanslesbiohermes(etenparticulierdanslesbiohermesduFrasnienbelge,
voircidessous)commeuneadaptationdescommunautsunediminutiondelaprofondeur,marqueprincipalementparunediminutiondelaturbiditet
uneaugmentationdelaturbulence.
Acemodledesuccessioncologiquedterminentirementpardesvariationsdumilieu,extrinsqueslacommunautbiohermale,rpondlemodle
autogniqueointervientunenotiondestructurationcologique,basesurledveloppementdemodesdeplusenpluscomplexesdecirculationde
l'nergieetd'utilisationdel'espace.Walker&Alberstadt(1975)distinguenttroistypesd'espcessurbasedeleur"stratgievitale":ils'agitdesespces
caractristiquesquisonttypiquesd'unecertainecommunautbiendtermine(ils'agitsouventde"stratgesK",suivantHottinger,1984)desespces
intergraduellesquipeuventapparatredansunecommunautdemanireaccessoiremaissonttypiquesd'unecommunautadjacenteetdesespces
ubiquistesquiseretrouventdansplusieurscommunautsmaisnesontcaractristiquesd'aucuned'ellesenparticulier(ils'agitde"stratgesr").
Surbasedecetteclassificationetaprsavoirtudiuncertainnombredebiohermes(OrdovicienauCrtac),Walker&Alberstadtdistinguentlesphases
suivantesdansl'dificationd'unebioconstruction:
lastabilisation:cettephasecorrespondlafixationdusubstratparuncertainnombred'espcesubiquistes(crinodes,bryozoairesbranchus,ponges...)
lacolonisation:c'estunephasedecourtedure,marqueparl'apparitiond'espcesconstructrices,certainesdjcaractristiques
ladiversification:onobserveunenetteaugmentationdunombred'espcesetl'apparitiondecommunautsdiffrenciesetspcialisescettephase
formelamajeurepartiedesdifices
ladomination:cettephasesurmonteabruptementlaphasedediversificationetestcaractriseparunenettediminutiondunombred'espces.Quelques
organismes,gnralementencrotantsdominent.
Onobserveparalllementl'volutiondescommunauts,unevariationdecertainsparamtrescommelaspcialisation,ladiversitspcifique,la
productionorganiqueetc...(Fig.XI.3).
IlfautremarquerqueWalker&Alberstadtnerejettentpasuneactiondumilieusurl'volutiondesbioconstructions,maisestimentquepourexpliquer
cettevolution,delaphasedecolonisationlaphasedediversification,iln'estnullementncessairedefaireintervenirunprocessusallognique.La
phasededominationparcontresembletoujoursliel'entredel'dificedansunezonebathymtriqueoilsubitnettementl'actiondesvagues.
FigureXI.3:variationdesprincipauxparamtrescologiquesdescommunautsrcifalesenfonctiondeleurdegrdematurit,suivantlemodlede
Walker&Alberstadt.
4.LESRECIFSDANSL'HISTOIREGEOLOGIQUE
L'histoiredesrcifsacecidecommunavecunepicedethtre,qu'aucoursdestemps,lesacteurschangentmaislercit/fdemeure.Defait,aulongdes
tempsgologiques,ondistingueplusieurspriodesaucoursdesquellesdesgroupesdemtazoairesconstructeursdiffrentsontdifidesrcifsvrais,
dotsd'unecharpentersistanteauxvagues:lesbryozoaires,stromatoporodesettabulsaucoursdel'Ordovicien,lesstromatoporodes,rugueuxet
tabulsaucoursduSilurienetduDvonien,lesstromatoporodesetlescorauxlafinduTriasetaucoursduJurassique,lesrudistesauCrtacsuprieur
etenfinlescorauxsclractiniairesdepuisl'Oligocne.Endehorsdecespriodes,lesseulesbioconstructionstaientlesmonticulesrcifaux.Notonsque
mmeaucoursdespoquesrcifs,desmonticulessedveloppaient,maisexilsdansdesmilieuxmoinsfavorables(plusprofonds,moinsoxygns,
etc.).Trsbrivement,passonsenrevuelesdiffrentestapesdecettehistoire(Fig.XI.4).
LesbioconstructionsstromatolithesduPrcambrien:leurdveloppementestlil'absencedemtazoairesbroteurs.Gnralementlocalissen
borduredeplateforme,cesdificespouvaientatteindreunetailleimportanteetmontrentunezonationcologiqueetdessquencescommeles
bioconstructionsorganismessquelettiques.
LesmonticulesduCambrieninfrieur:ils'agitd'dificesassezcomplexes,biohermesetbiostromes,compossd'unesuperpositiondepetiteslentilles
micritiquesarchaeocyathes,ponges,Renalcis,Epiphyton,entoursdesablesbioclastiquesrichesencrinodesetbrachiopodes.Ceslentillespossdent
descavitsdecroissanceempliespardescimentsprcocesetdessdimentsinternes.Labiorosionestrelativementimportante.
ApartirduCambrienmoyen,avecl'extinctiondesarchaeocyathes,lesmonticulessontprincipalementconstitusdecyanobactries(monticules
stromatolithiquesetthrombolitiques).AucoursduCambriensuprieuretjusqu'l'Ordovicieninfrieur,cesmonticulescyanobactriensvont
progressivements'enrichirenpongesetenformesprimitivesdestromatoporodesetcoraux(Pulchrilamina,Lichenaria).
Del'OrdovicienmoyenauDvoniensuprieur,s'ouvreunepriodetrsfavorableaudveloppementdecomplexesrcifaux:tempratureleve,
formationdevastesplatesformescarbonates(CanningBasin,AustralieGoldenSpikereef,Canadamonticulesetrcifsbelges).D'unemanire
gnrale,lasquenced'dificationdecescomplexescommenceparunmonticulercifalstromatactisavecquelqueslmentssquelettiques(bryozoaires
auSiluroOrdovicien,corauxetalguesauDvonien)etsepoursuitpardesrcifscorauxetstromatoporodes.Lesflancsdesdificessontgnralement
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 75/95
24/02/2017 sedimentologie
colonisspardespelmatozoaires.Laprsencedetalusbioclastiquesetdefracturessynsdimentairestmoignentdelarigiditdecesrcifs(Canning
Basin).
Contrairementl'extinctiondelafindel'Ordovicien,l'extinctiontardifrasnienneaparticulirementtouchlescommunautsrcifales:des
stromatoporodesnesubsisterontquequelquesgenres,lestabulsetlesrugueuxdisparatrontpratiquementtotalement.
DurantleDinantien,priodecaractrisepardestempraturesplusfraichesetdesfluctuationsglacioeustatiques,onobservepeuoupasd'organismes
constructeurs.Lanichecologiquedescorauxetdesstromatoporodesestoccupeparlesbryozoairesetlespelmatozoaires.Lesseulesbioconstructions
importantessontles"rcifswaulsortiens",desmonticulesmicritiquesplodes(tmoinsdetapismicrobiens?)etstromatactis,avecquelquescrinodeset
bryozoaires(cesdificesatteignaientunecentainedemtresdereliefavecunpendagedesflancsdel'ordrede50).
AucoursduNamurienetauWestphalienStphanien,denouveauxorganismesconstructeursapparaissentquivoluerontjusqu'lafinduTrias:algues
phyllodes(Archaeolithophyllum,Eugoniophyllum,Ivanovia)etsurtoutTubiphytes,unconstructeurnigmatiquetrsimportantdepuisleCarbonifre
jusqu'ausommetduJurassique(maximumauPermien,TriasetJurassique).Lesdificesphyllodessontrelativementmodestes,avecunreliefd'une
trentainedemtresetdesflancsatteignantenviron25depente.D'autresconstructeurssontgalementfrquents:foraminifrestubulaires,petits
stromatoporodesbranchus(Komia),calcispongesetArchaeolithoporella(alguescorallines?).
Lesdificespermienssonttoujoursessentiellementdesbiohermesphyllodes,avecuneparticipationdeplusenplusimportantedeTubiphyteset
d'Archaeolithoporella,associsdesbryozoairesetd'autresalguescalcaires(Solenopora,Parachaetetes).Cimentsprcocesettalusbioclastiquessont
biendveloppsetonobservedevritablesbarriresrcifales(Capitanreef,Texas),caractrisesparunegrandevaritdenichescologiquesdontde
nombreuxhabitatscryptiques.
Demanireunpeusurprenante,touscesconstructeurssemblentavoirtpeuaffectsparlagrandeextinctiontardipermienne,aucontrairedes
organismesassocis:onpasseeneffetd'unassemblagebrachiopodesbryozoairespelmatozoairesunassemblageplus"moderne"mollusques
crustacsosteichythes.
AprsunarrtdudveloppementdesbioconstructionsaucoursduTriasinfrieur,dsleTriasmoyenrapparaissentdespetitsmonticulesrelativement
profondsavecderaresbryozoairesetcoraux.Ensuite,serinstallentdegrandscomplexesrcifauxTubiphytes,calcisponges,quelquesstromatoporodes
etd'asseznombreuxcoraux.Ils'agitcettefoisdesclractiniaires,noscorauxactuels,caractrissparleurassociationsymbiotiqueavecdesalgues
photosynthtiques.
AucoursdelafinduTriassedveloppentdesrcifscoraux,calcisponges,alguescalcairesetstromatoporodes.Lescorauxselocalisentpluttdans
leszonesfortenergie,lespongesetlesstromatoporodesenenvironnementplusprotg(zoneinternedurcif).Pourlapremirefois,labiorosion
pardesalguesetdesbivalvesdevientunagentimportantdeladgradationdescommunautsrcifales.
Lesrcifsjurassiquesconnaissentunmaximumdedveloppementaucoursdelafindelapriode.Leurmorphologievariedepatchreefsen
environnemmentdeplateformeinternedesrcifsbarrirestendus.Lacommunautdominanteestcorauxetstromatopores,avecdesalguesvertes
(dasycladaces)etdesalguesrouges(Solenopora).Lescodiacesmodernesetlescorallinacesarticulesapparaissentpourlapremirefoisdansces
difices.Lespongesyoccupentunhabitatcryptique.L'intensitdelabiorosionatteintprogressivementleniveauactuel.Onobservegalementdes
monticulesrcifauxprofonds,reliefassezimportant(centainedemtres),constitusd'pongessiliceuses,deforaminifrestubulairesetassocisdes
bryozoairesetdesbrachiopodes.
LacommunautrcifaletardijurassiquepersisteaucoursduCrtacinfrieur.Alammepoque,ungroupedemollusques,lesrudistes,volue
rapidementetdevientunconstructeurimportantdsleCrtacmoyen.Cesbivalvesenvahissenttouslestypesdercifs,depuislespatchsdelagons
jusqu'auxdificescroissantsurlesmargescontinentales.AucoursduCrtacsuprieur,lesrudistesdominentcompltementlescorauxetlesalgues
encrotantes.Ilsdifientdesbiostromessurlesplatesformesetdesbiohermessurleursmarges.
L'extinctionbienconnuedelafinduCrtacfrappedurementlescommunutsrcifales:lesrudistesdisparaissenttotalement,lescorauxsontsvrement
touchs,avecpertede60genressur90,lescalcispongesetlesstromatoporodessontgalementtrsaffects.
AucoursduCnozoquesemettrontenplacelescommunautsrcifalesactuelles,dominesparlescorauxsclractiniairesetlesalguescorallines.
Solenopora(alguecoralline)disparatlafinduPalocne.Halimeda(codiace)nedevientimportantecommeconstituantdessablescoralliensqu'
partirduMiocnemoyen.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 76/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureXI.4:rcifsetmonticulesrcifauxaucoursdel'histoiregologique.Lalargeurdelacolonnelithologiqueschmatisel'importancedu
dveloppementrcifallestoilesnoiresreprsententlesextinctionsmajeures.D'aprsJames,1984,modifi.
Pourensavoirplus
lvaroJ.J,AretzM,BoulvainF.,MunneckeA.,VachardD.&VenninE.,2007.PalaeozoicReefsandBioaccumulations:ClimaticandEvolutionaryControls.Geological
Society,London,SpecialPublications,275,285pp.
D.W.J.Bosence&P.H.Bridges,1995.Areviewoftheoriginandevolutionofcarbonatemudmounds.InMonty,C.L.V.,Bosence,D.W.J.,Bridges,P.H.,andPratt,B.R.(eds.):
CarbonateMudMounds,theiroriginandevolution.InternationalAssociationofSedimentologists,Spec.Publ.23,p.39.
R.J.Dunham,1970.Stratigraphicreefsversusecologicreefs.AmericanAssociationofPetroleumGeologistsBulletin,54,19311932.
J.A.Fagerstrom,1991.Reefbuildingguildsandachecklistfordeterminingguildmembership.CoralReefs,10,4752.
P.H.Heckel,1974.Carbonatebuildupsinthegeologicrecord:areview.In:Laporte,L.F.(editor)ReefsinTimeandSpace.SocietyofEconomicPaleontologistsand
MineralogistsSpecialPublications,18,90155.
A.Hoffman&M.Narkiewicz,1977.DevelopmentalpatternofLowertoMiddlePaleozoicbanksandreefs.NeuesJahrbuchfrGeologieundPalontologieAbhandlungen,5,
272283.
L.Hottinger,1984.LesorganismesconstructeurssurlaplateformeduGolfed'Aqaba(MerRouge)etlesmcanismesrgissantleurrpartition.Geobios,Mm.sp.8,241249.
N.P.James&P.A.Bourque,1992.ReefsandMounds.InWalker,R.G.,andJames,N.P.(eds.),FaciesModelsResponsetoSeaLevelChange.Geol.Assoc.Canada,p.323347.
N.P.James&I.G.Macintyre,1985.Carbonatedepositionalenvironments.Part1:reefs,zonation,depositionalfacies,anddiagenesis.ColoradoSchoolofMinesQuarterly,80,3,
pp.170.
F.Neuweiler,P.Gautret,V.Thiel,R.Lange,W.Michaelis,&J.Reitner,1999.PetrologyofLowerCretaceouscarbonatemudmounds(Albian,N.Spain):insightsinto
organomineralicdepsoitsofthegeologicalrecord.Sedimentology,v.46,p.837859.
R.Riding,2002.Structureandcompositionoforganicreefsandcarbonatemudmounds:conceptsandcategories.EarthScienceReviews,58,163231.
W.Schlager,2003.BenthiccarbonatefactoriesofthePhanerozoic.Int.Jour.EartthSciences(Geol.Rundschau),v.92,p.445464.
K.R.Walker&L.Alberstadt,1975.Ecologicalsuccessionasanaspectofstructureinfossilcommunities.Palaeobiology,1,238257.
E.Vennin,M.Aretz,F.Boulvain.&A.Munnecke,2007.FaciesfromPalaeozoicreefsandbioaccumulations.Mm.MuseumnationalHistoirenaturelle,Paris,T.195,341pp.
R.Wood,1999.ReefEvolution.OxfordUniversityPress,414pp.
5.RECIFSALGOCORALLIENSDESEAUXSUPERFICIELLESTROPICALES
5.1.Introduction
Entrentdanscettecatgorielesbioconstructionsholocnesrsistantesauxvagues,rigesprincipalementpardescorauxsclractiniairesetdesalgues
corallines.Cesontlesdificespopularissparlestudesocanographiques,nombreusesdepuisleclbrevoyagedu"Beagle".Auxdonnesvhicules
parlalittraturegologiqueengnrals'ajouteungrandnombred'tudesbiologiques,certainestrsdtailles(recensementsexhaustifsdelafauneetde
lafloremparm,tudesminutieusesdelastructuredespopulations,etc.).Lacomprhensionquenousavonsdoncdecesrcifsestsanscommune
mesureaveccequenoussavonsdel'Ancien.
Lescorauxsclractiniairespeuventtresubdivissendeuxgroupes:lescorauxhermatypiquesetlescorauxahermatypiques.
Lescorauxhermatypiquessontcaractrissparlaprsence,auseindeleurstissus,desymbiotesphotosynthtiques:leszooxanthelles.Ladensitdeces
alguesunicellulairespeutatteindreplusieursmillionsparcmdepolype.Leurrleestdouble:d'unepart,ellesfabriquentdesglucides(audpartd'nergie
lumineuseetdeselsnutritifs)dontunefractionimportanteestfournieaucorailpartransfertinterneetd'autrepart,ellescontribuentlacalcificationdu
squelettecorallien.Grcecessymbiotes,onpeutdireque,bienqu'unecoloniecoralliennepuissecompltersesbesoinsnutritifsparcapturedeproies
planctoniques,sonfonctionnementestessentiellementautotrophe.Ceciexpliquepeuttreleparadoxedelaformidableproductivitdel'cosystme
corallien(ausommetduclassementplantaire:fixation>1kgdecarbone/m/an)alorsquelescourantsquibaignentlesrcifssontclairsetcontiennent
peudeplanctonetdeselsnutritifs(fixationdanslesplainesprircifales<50gdecarbone/m/an).Parailleurs,dansunecoloniecorallienneenbonne
sant,ladensitdezooxanthellespeutdoublertouslesdixjours,cequiexcdelargementletauxdecroissancedespolypes.Ceuxciexpulsentalorsla
fractionexcdentaireaurythmedeplusieursmilliersd'algues/heure/m.Cetteexpulsiondezooxanthellesconstituelabasedelachanealimentaire
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 77/95
24/02/2017 sedimentologie
rcifale.Ilfautdoncgarderl'espritqu'unrcifcorallienactuelestavanttoutuneassociationsymbiotiqueperformanteentreunanimaletdesmicro
alguesmonocellulaires.
Unexempledecorailhermatypique:Acropora.Po,LagondeBourail,NouvelleCaldonie.
Cetteassociationlimitecependantl'airederpartitiondescorauxhermatypiques(dufaitdesexigencesphotiquesdesalguessymbiotiques)auxeauxpeu
profondes.Leslarvesdescoraux(organismeslibresetnageurs)nesupportantpasdestempraturesmoyennesinfrieures18C,celarestreintlesrcifs
coralliensauxeauxpeuprofondestropicales(Fig.XI.5).
FigureXI.5:tempraturesocaniquesdesurfaceenhiver.D'aprsSverdrupetal.,1942,modifi.
Paramtrescologiquesdescorauxhermatypiques:
profondeur:moinsde100moptimum,moinsde20m
temprature:plusde1618moinsde36optimum:2529
salinit:2740o/oo optimum:36o/oo
LaFigureXI.6montrequ'ilexisteunezone,centresurl'quateur,olenombredegenresdecorauxhermatypiquesestsuprieure50.Cette"zone
sanctuaire"comprendleslesetarchipelssuivants:Borno,lesClbes,laPapouasie,lesSalomon,lenorddelaGrandeBarriredeCoraild'Australie,le
Vanuatu.Dsquel'ons'loignedecesrgions,lenombredegenresdiminue.L'explicationprincipaledecephnomneparattrelesglaciations:lazone
sanctuairedeBornoVanuatu,prochedel'quateur,auraittpargneparlerefroidissementdeseauxetauraitrapprovisionnenlarvescoralliennesses
abordsproches.Seuleslesrgionslespluslointainesdecefoyerderepeuplementsontrestesrelativementpauvresengenredufaitdeleurloignement.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 78/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureXI.6:rpartitiondunombredegenresdecorauxhermatypiques.D'aprsStoddart,1969,modifi.
Lescorauxahermatypiquesnepossdentpasdesymbiotesalgaires:leursexigencescologiquessontdoncmoindresetleurairederpartitionplus
vaste.Leurtauxdecroissanceestcependantnettementinfrieurceluidescorauxhermatypiquesetilsnesontpascomptitifs.Ilssedveloppentsoiten
habitatcryptique(cavits,zonesobscures)danslesrcifsalgocoralliens,soitsousformedercifseneauxprofondeset/oufroides(fjordsnorvgiens,par
exemple).Desexemplairesonttobservsjusqu'6000mdeprofondeur,dansdeseauxde1,1C.Dansceshabitats,ilspeuventatteindreunetaille
mtrique(Lophelia).
5.2.Gnralits:morphologiedesrcifspeuprofondsactuels
Ondistinguesurbasedelagomtriedescorpsrcifaux,deleurtailleetdeleurrelationaveclecontinentlesgrandstypessuivants(Fig.XI.7):
lesrcifsfrangeants:cesdificessedveloppentdirectementlelongdelalignederivage
lesbancsrcifaux:cesrcifslinaires,gnralementparalllesaurivage,ressemblentauxrcifsbarrire,maissontlocalissdanslelagon,enarrire
d'unvraircifbarrire.Cesrcifspeuventtrecoalescentsavecdesrcifsfrangeants
lespatchreefs:ils'agitdepetitsdificescroissantenmilieulagonaire
lesrcifsbarrires:cesontdesrcifssensiblementlinaires,localisslaborduredelaplateforme.Cesdifices,souventdetailleimportante,
dlimitentunlagondeplateformeendirectionducontinent.LaGrandeBarrired'Australieestleplusgrandrcifbarrireactuel:ilpossdeunelargeur
de3001000mets'tendsurprsde1950kmdelongueur
lesatolls:cesrcifsocaniquesdeformeannulairedlimitentunlagon.Leurdimensionesttrsvariable:demoinsde2kmplusde32kmdediamtre
(dtailcidessous)
rcifstabulaires:rcifsocaniquessanslagonintrieur.
FigureXI.7:typesdeconstructionsrcifales.D'aprsJames&Macintyre,1985,modifi.
Rciffrangeantautourdel'lotdeBailly,MerdeCorail,NouvelleCaldonie.
5.3.Unexemple:lesatolls
5.3.1.Quelquesdfinitions:atolls,leshautescarbonates
Lesatollssontdoncdesanneauxdeterrefermedequelquescentainesdemdelarge,ceinturantunetendued'eaumarined'unequarantainedemde
profondeurauplusappelelagon(etnonlagune).Lacouronneatolliennecomprendleszonessuivantes,del'ocanverslelagon(Fig.XI.8,Tuamotudu
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 79/95
24/02/2017 sedimentologie
NW):
rcifexterneaveccorauxvivants
ridelithothamnies
platierexterne
beachrockexhum(voircidessous)
plage
motuaveccocoteraiesalternantavechoaparfois,passes
levesdimentaireavecventuellementstromatolithes
talussdimentaireseraccordantauplancherdulagondanslazonesuprieure,nombreuxcorauxvivants,souventdegrandedimension.
Motu:termeissuduvocabulairepolynsiendsignantunelesableuse:aussi"caille","key"hoa:termepolynsiendsignantunezonedelargeurtrs
variabledelacouronned'unatoll,dequelquesmplusieurskm,permettantlepassagedel'eaumarehautedel'ocanverslelagon,maisnepermettant
paslepassagedesbateauxpasse:interruptiondelacouronneatolliennepermettantlepassaged'unbateauetdel'eaudulagonversl'ocan.
Lesleshautescarbonatessontconstituesdecarbonatesdeplateformequiprsententdesformesd'rosionconcentriqueavecunanneaupriphrique.
Cesleshautesnesontpasdesatollssoulevscommeonl'acruquelquefoisetleurformed'rosionannulaireestdueuniquementlakarstification.
FigureXI.8:coupedansunecouronneatollienne.D'aprsBourrouilh,1996,modifi.Lorsd'untsunami,lemcanismemisenjeuestlesuivant:(1)
abaissementduniveaudelameravecarrachementetvidangedessdiments(2)arrivedelavagueavecarrachementettransportdeblocs(3)
coulementdel'inondation,pigeagedessdimentssurlesmotuettransportdanslelagonvialeshoa.
5.3.2.Fonctionnement
Aupointdevuedubudgetnutritif:malgrlefonctionnementpartiellementautotrophedel'cosystmecorallien,ilsembledifficiledecomprendre
l'existencedercifstrsproductifsauseind'eauxocaniquestropicalesquilesonttrspeu.L'hypothsedel'endoupwellinggothermiquepermetpeut
tredersoudreceparadoxe(Rougerie&Wauthy,1990).Cephnomnecorrespondlaremonted'eauxocaniquesprofondesrichesennutriments,au
seindelastructurercifaleporeuse,lafaveurdufluxgothermiquesubsistantl'interfacevolcanrcif.Leseauxprofondesrchauffesremontentpar
convectionetdiffusentdanslehautdel'atoll.L'arrivedeceseauxrichesensurfaces'accompagned'undoubleprocessusdeprcipitation:une
prcipitationorganiquersultantdumtabolismedescorauxetdesalgues(dontlaprospritestassureparl'apportdenitrates,phosphoreetsilice
contenusdansleseauxprofondes)etuneprcipitationinorganiquedueauxpropritsintrinsquesdeceseaux.L'eauprofondeesteneffetricheengaz
carboniquedissous,soussatureenCaCO3(formearagonite),avecunpHdel'ordrede7,8cequifacilitelapntrationlabasedel'atollpardissolution
desflancscalcaires.Pendantsonrchauffementetsamonteparconvection,leproduitdesolubilitducarbonatedecalciumdiminue.Desprcipitations
carbonatesseproduisentalorsl'intrieurdelamatricecalcaire,cimentantetconsolidantl'difice.Cesprcipitationssontfavorisesparladiminution
delapressionpartielledeCO2dueaudgazageensurfaceetlaphotosynthsequiutiliseleCO2l'ensoleillementetlafortevaporation,habituellepar
petitfondenzonetropicale,sontgalementdesfacteursfavorables.Cemodlerendainsicomptedelaprsencedegrandesquantitsdecimentdansla
structurercifaleetdesonventuelledolomitisation.Eneffet,lepassagedegrandesquantitsd'eausoussatureenCaCO3maistoujourssatureen
carbonatedemagnsiumnepeutquefavoriserleschangesCa/Mgquitransformentlamatricecalcaireencalcitemagnsiennepuisendolomite.Ilfaut
remarquerquesurleplancherdulagon,lasdimentationdeparticulesfinesdiminuelapermabilitdusubstratetnepermetpaslasortied'eaux"endo
upwelles"(d'olararetdescoraux).SuivantlabelleexpressiondeRougerie&Wauthy(1990,p.838),"lesnutrientspntrantlastructureporeuse
diffusentlentementverslehautdel'atoll:affleurantlasurfaceocanique,lavasquercifalefonctionneainsidefaonanalogueunelampeptrolela
photosynthsebrlelesnutrientsquiapparaissentlabasedulagonaprsavoirmigrdanslesoclecorallien(lamche)partirduricherservoir
ocaniqueprofond".
Sansfaireappellaconvection,destudesrcentesontmontr(parexplorationendoscopiquedescavitsdesrcifs)quel'eaudescavitsserenouvelait
enquelquesminutespareffetdepompeinduitparlesvagues.Cescavits(1m2dercifcorrespondant5m2desurface"interne"!)sonthabites
principalementpardespongesquifiltrent60%duphytoplanctoncontenudansl'eaulesselsminrauxetsubstancesnutritiveslibrsparladigestiondu
phytoplanctonreprsenteraientprsde20%desbesoinsnutritifsdel'ensembledelacommunautrcifale.
Aupointdevuesdimentaire:l'essentieldelaproductioncarbonateestlocaliseaurcifquiapparatcommeunevritable"usinecarbonates"grce
auxnombreuxorganismesquilecomposentetquifabriquentsoitdel'aragonite,soitdelacalcitemagnsienne.Cescarbonatessontensuitetritursparles
poissonsbroteursdecorailouperforsparleslithophages.Lesparticulescalcairesainsicresvontsdimenterdansdeszonesplusoumoinsprochesdu
rcif:turbiditescarbonatesdanslesplainesabyssalesenvironnantlesrcifs,cordonsdesableetdegraviersurlesles,accumulationdeboueetdedbris
coralliensdanslelagon.Cestransportssdimentairessefontengnralsousl'actiond'vnementshydrodynamiquesdetrshautenergie,cyclonesou
tsunamis.Lesconsquencescologiquesetsdimentologiquesdecesvnementssonttrsgrandespourlesrcifs:lesvaguesengendrespeuvent
dpasser10md'amplitudeetdplacerdesblocscyclopensrsultantdudmantlementdeladalleduplatier.Ilsemblegalementquelasuccessiondes
motuethoasoitlersultatdel'actiondestsunamisetouragans.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 80/95
24/02/2017 sedimentologie
Graviercalcaireformprincipalementdefragmentsdecoraux,platiercorallien,Seychelles.
L'originedelamorphologietypiquedesatollsatd'abordinterprteparDarwincommelaconsquencedelasubsidenced'undificevolcanique
supportantunrciffrangeant(Fig.XI.9A).Cettesubsidenceauraitinduitlacroissanceverticaledecercifafindedemeurerdanssazonedeprosprit.
Actuellement,lesauteurssemblents'orienterversunhritagelafoiseustatiqueetdiagntique(Fig.XI.9B):lesbaissesduniveaumarinseraient
l'originedudveloppementd'unemorphologiekarstiqueparinstallationd'unelentilled'eaudouceladissolutiondescarbonatestantmaximaleaucentre
desles.Ensuite,aprsennoiement,laprsenced'uneairedprime(lagon)aucentredel'dificepersisteraitsuitel'absencedelithificationenmilieu
lagonaireetl'exportationdesdimentslorsdesvnementsdefortenergie(temptes,tsunamis)(Purdy,1974).
Evolutionmorphologiquercente(Fig.XI.9B):exempledesTuamotuduNW(BourrouilhLeJan,1996).A:vers14.000ansBPlesatollssonttous
mergsetdominentde120140mlepaloniveaumarin.B:latransgressionholocneesttrsrapideetdpassevers4000ansBPleniveauactuel:tous
lesatollssontsubmergs.Labiocnosercifaleserinstalleetdifielesplatiersactuels("catchup").C:entre4000ansBPetmaintenant,leniveaudela
merbaissejusqu'auniveauactuel.D1etD2illustrentlesdeuxmorphologiespossiblesdelacouronneatolliennedesTuamotuD1:lemotuentourd'un
beachrockexhumd'gemiholocneformdurantlaphaseCetD2:unepetitelagune(eauxsaumtresstromatolithes)formelasuitedel'excavation
dematrielsdimentairesousl'effetdesvnementsdefortenergie.
FigureXI.9.A:origined'unecouronneatollienneparsubsidenced'unvolcanB:volutionmorphologiquercented'unecouronneatollienne.Tuamotu
duNW.D'aprsBourrouilh,1996,modifi.
5.4.Unautreexemple:lercifbarrire
Parcomparaison,laFigureXI.10montrelazonationcologiqueetlamorphologied'unrcifbarrire.Ils'agitdeCarrieBowCay,rcifdeBelize
(Carabes)(James&Macintyre,1985).Lammezonations'observedanslaplupartdessystmeslagonbarrire.LesillustrationsviennentdeNouvelle
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 81/95
24/02/2017 sedimentologie
Caldonie.
Lagon:celagondeplateformecomportedeuxzonesdistinctes:uneprairieThalassiatestudinum("herbetortues")surunsubstratsiltosableuxen
directiondularge,lesherbestortuesdisparaissentetlesubstratdevientsablograveleuxavecquelquesbuissonsd'Acroporacervicornis.
PrairieThalassiadanslapartielittoraledulagondeBourail.Po,NouvelleCaldonie.
Arrirercif:laprofondeurs'ychelonnede1ml'mersion(partieinternedelacrtercifale).Onyobservegalementdeuxzones:lapremireestla
zonedes"patchreef"avecdescorauxcommeMontastreaannularis,Diplorialabyrinthiformis,AcroporacervicornisetPoritesastreoides.Unebonne
moitidelasurfacedecespatchreefestencrotepardesalguesdontdesalguescorallines.Lesoursinsysontabondants.Lasecondezoneestlazone
desgraviersetpavement,avecapparitionprogressiveaumilieudessablesetcaillouxd'unsubstratindur(lepavement).Cesubstratrocheuxestun
conglomratdefragmentsdecoraux,mollusquesetalguescorallinesdansunematricesableusecimentepardelacalcitemagnsienne.Lescorauxquise
dveloppentsurcefonddurcisontprincipalementPoritesastreoides,avecquelquesSiderastreasiderea,Agariciaagaricites,Diploriaclivosa,Acropora
cervicornisetA.palmata.
PatchreefsAcroporadanslelagondeBourail,Po,NouvelleCaldonie.
Rcif:labordureinternedelacrtercifaleconsisteenunrseau("framework")decorauxmorts(environ60%)encrotspardesalgues.Lescoraux
sontreprsentsprincipalementparAcroporapalmata,AgariciaagaricitesetPoritesastreoides.Endirectiondel'ocan,cerseaupasseprogressivement
unebarriredensedeMilleporacomplanata,suivieeneauunpeuplusprofondepardesbuissonsd'Acroporapalmata.Latralementces
bioconstructionspeuventpasserdesaccumulationsdecaillouxetblocs.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 82/95
24/02/2017 sedimentologie
Exemplesdebarriresrcifales:A:corauxennappel'IledesPins(Kuni).B:corauxbranchusPoindimi,NouvelleCaldonie.
Avantrcifinterne:partird'uneprofondeurd'environ2m,s'observentdes"pinnacles"deMilleporacomplanata,A.palmataetAgariciatenuifolia.Ces
constructionscoalescentendirectiondel'ocanpourformerlesspectaculairesperonsdelazonedes"peronsetsillons"("spurandgrooves")qui
s'lventd'environ7maudessusdessillonsemplisdesableetgravier.Dusommetdesperonsauxsillons,onobservelasuccessionAcroporapalmataet
A.cervicornis,ensuiteAgariciatenuifolia,MilleporacomplanataetPoritesporitesetenfinAgariciaagaricites,DiploriastrigosaetMontastrea
annularisavecquelquesoctocoralliaires.
Lazonedesperonsetsillonspassevers10mdeprofondeurunezoneolesperonssontmoinslevs(reliefde1mauplus)avecMontastrea
annularis,M.cavernosa,Diploriastrigosaetdesoctocoralliaires.Leremplissagesableuxdessillonsdiminueetunsubstratindurcolonispardes
octocoralliairesetdescorauxmassifsapparat.
Avantrcifexterne:sabordureinterneestmarqueparunenetteaugmentationdelapentedurcifjusqu'environ25:c'estletalusrcifalinternequi
s'chelonnede1522metquiestcouvertdebuissonsd'AcroporacervicornisetMontastreaannularis.Verslabase,lescoloniescolumnairesdeM.
annularisprennentunemorphologielamellaireetsontaccompagnesdeAgariciatenuifolia,PoritesastreoidesetSiderastreasiderea.Letalusrcifal
internes'achvedansunfossremplissagesablograveleuxos'observentquelquespinnaclesavecMontastreaannularisetAcroporacervicornis.
Uneridereliefprononc(environ10mdehaut)dlimitelapartieexternedufosssableux.SurleflancinternedecetteridecroissentAcropora
cervicornisetunevaritdecorauxmassifsdontMontastreaannularis,DiplorialabyrinthiformisetPoritesastreoides.Leflancexternedelaride
descendensuiteassezabruptement.Lapartiesuprieuredecettepente,letalusd'avantrcif,pentevariantentre50et70,estcaractriseparune
communautcorauxlamellaires,dominenotammentparMontastreaannularis,M.cavernosa,AgariciafragilisetLeptoseriscucullata.Souscette
communautrcifale,quisemblepouvoirs'tendrejusqu'7080m,s'observeunescarpement(falaisesousmarine)plongeantjusqu'120m.Cette
falaiseestconstituedecalcairercifaletatrodedurantlespriodesdebasniveaumarinduPlistocne.Elleestcolonisepardesponges,des
crinodesetdescorauxahermatypiques.
FigureXI.10:zonationcologiqueetmorphologied'untransectdanslercifbarriredeCarrieBowCay(Carabes).D'aprsJames&Macintyre(1985),
modifi.
5.5.Rledesparamtresphysiquessurlarpartitionetlamorphologiedescoraux
Parordredcroissantd'importance,onpeutciterlanaturedusubstrat,l'intensitd'clairement,leseffetshydrodynamiques(Geister,1980).
Lanaturedusubstrat:poursedvelopper,laplupartdescorauxontbesoind'unsubstratdur.Lapriodelapluscritiqueestleurpremirephasedevie
aprslafixationdeslarves:dansdessdimentstropmeubles,lepetitpolyperisqued'trerecouvert.C'estcequiexpliquelararetdescorauxdansles
lagonsousurlesctestrscalmes.Certainesespcesspcialisesontcependantdveloppdescaractresoriginauxleurpermettantdesedvelopperen
l'absencedesubstratindur:c'estlecasdescoloniesnonfixesdeSiderastrearadiansroulantlasurfacedessdiments.Certainscorauxd'espces
ramifies(Acroporacervicornis),quiviventnormalementfixssursubstratdur,peuventformerdescoloniesmobilessurlesable.Cescoloniesnaissent
parrgnrationdebranchesbrisesdurantlestemptes.Cesbranches,dposessurdessdimentsmeubles,nepeuventsefixer.Enconsquence,elles
sontbasculesetroulespriodiquementaugrdescourants.Leurcroissancephototropiquependantlesphasesdecalmeengendreprogressivementdes
coloniesgrossirementsphriques.
L'intensitd'clairement:consquencevidentedelasymbioseavecleszooxanthelles.Onobserveunediminutionprogressivedunombred'espces
aveclaprofondeur(Fig.XI.11).Cemodlecorresponddeseauxocaniqueslimpides.Dansdeseauxplusturbides,l'extensionbathymtriquedescoraux
estrduite.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 83/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureX.11:zonationbathymtriquedecorauxfrquents.D'aprsGeister(1980).
Onpeutgalementremarquerunevariationmorphologiqueauseind'unemmeespce:descorauxmassifseneaupeuprofondeadoptentune
morphologiedeplusenplusaplatiepartirde20mdeprofondeur.Lesbranchesdecertainesespcesramifies(Acroporacervicornis)deviennentplus
mincesetmoinsfourchuesaudelde1520m,demanireaugmenterlasurfaceillumine.
L'actiondesvagues:l'intensitdecetteactionesttrsvariableenfonctiondelaprofondeur,del'orientationparrapportlahouledominante,etc.Cette
variationinduitdesadaptationsmorphologiquesdescorauxetdesmodificationsdanslacompositiondescommunauts.
Aupointdevuemorphologique,onobservequelescoloniesbranchuesd'Acroporacervicornisdeviennentplustouffuesenmilieuplusagit.Certaines
espcestendentgalementdvelopperunemorphologieencrotante(A.palmata)etcrotreparalllementladirectiondepropagationdesvagues.
Encomparantlesassociationsdesorganismescolonisantlescrtesrcifales,onpeutnoterunefortediffrentiationselonledegrd'expositionauxvagues.
LaFigureXI.12reprsentelestypesrcifauxprincipauxobservsenmerdesCarabes.
FigureXI.12:consquencesdel'agitationdel'eauetdelabathymtriesurladistributiondescommunautsrcifales.D'aprsGeister(1980),modifi.
Cemodleestdiffrentpourlesrcifsexpossfrquemmentauxtemptes.Danscecas,lesespcesramifiessontgnralementremplacespardes
espceshmisphriquesouencrotantes.Partantdecesobservations,onpeutclasserlesespcessuivantleurplusoumoinsgrandesensibilitauxdgts
provoqusparlestemptes.Desplusrsistantsauxplusfragiles,ona:coloniesencrotantes(Diploriaclivosa,Poritesastreoides),coloniesmassives
(Montastreaannularis,Diploriastrigosa),coloniesbranchuesavecbasevivante(rgnrationplusfacileaprsbris:Millepora,Acroporapalmata)et
enfincoloniesbranchuesavecbasencrose(Acroporacervicornis,Poritesporites).Onaconstataussiquedestemptesfortesetfrquentesinhibentla
formationd'unecharpentercifale(framestone).Danscecas,lesrudstonesdominent(Braithwaiteetal.,2000).
Pourensavoirplus
F.BourrouilhLeJan,1996.PlatesformescarbonatesetatollsducentreetsudPacifique.Stratigraphie,sdimentologie,minralogieetgochimie.Diagensesetmersions:
aragonite,calcite,dolomite,bauxiteetphosphate.DocumentsduBRGM,249,365pp.
C.J.R.Braithwaite,L.F.Montaggioni,G.F.Camoin,H.Dalmasso,W.C.Dullo&A.Mangini,2000.OriginsanddevelopmentofHolocenecoralreefs:arevisitedmodelbasedon
reefboreholesintheSeychelles,IndianOcean.InternationalJournalofEarthSciences,89,431445.
C.R.Darwin,1842.Thestructureanddistributionofcoralreefs.London,SmithElder,214pp.
J.Geister,1980.MorphologieetdistributiondescorauxdanslesrcifsactuelsdelamerdesCarabes.Annalidell'UniversitdiFerrara,SezIX,Vol.VI,28pp.
E.G.Purdy,1974.Reefconfigurations:causeandeffect.InL.F.Laporte(Ed.):ReefsinTimeandSpace.SEPMSp.Publ.,18,976.
E.G.Purdy,1974..KarstdeterminedfaciespatternsinBritishHonduras:Holocenecarbonatesedimentationmodel.AAPGBull.,58,825855.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 84/95
24/02/2017 sedimentologie
E.G.Purdy&E.Gischler,2003.TheBelizemarginrevisited:1.Holocenemarinefacies.Int.J.EarthSci.,92,532551.
F.Rougerie&B.Wauthy,1990.Lesatollsoasis.LaRecherche,223,832842.
6.MONTICULESRECIFAUXACORAUXAHERMATYPIQUES
6.1.Leslithohermes
Dcouvertsdanslesannes'70lelongdelamargeorientaledu"LittleBahamaBank",pardesprofondeursde600700m,cesdificescouvrentune
superficiedeplusieursmilliersdekm2(Fig.X.4A).Ils'agitdemonticulesdemorphologiegrossirementelliptique,allongsparalllementauxcourants
defond(27cm/s),detaillevariable(quelquescentainesdemtresdelongueurpourunecinquantainedemtresdehauteur).Lesflancsdesgrands
dificessontrelativementabrupts,avecdespentesmoyennesatteignant2030(lapented'quilibredesdimentsfinsnoncimentsnedpassepas6).
Rcemment,Paulletal.(1998),ontobservuneridede4,4kmdelongpour150mdehaut,allongeparalllementlapenteettablieauniveaud'une
rupturedepente,formeparcoalescenced'dificespluspetits.
Lasurfacesuprieuredecesmonticulesapparattrsirrgulire:elleestconstituedecrotesdesdimentsindursde1030cmd'paisseur.Des
accidents(cassures,rosions,...)permettentd'observerparendroitlastructureinternedeces"lithohermes":lescrotessesuperposentdemanire
rgulire,spareslesunesdesautrespardesniveauxdesdimentmeuble,souventexcavpardesorganismesfouisseurs.Lastructuregnraledes
lithohermesparatdonctre"enpelured'oignon".
Lasurfacedeslithohermesestintensmentperforeparuneendofaunetrsdveloppe.D'assezfortesdiffrencesapparaissententrelesdiversdifices:
certainssontpartiellementcouvertsdesdimentsmeubles,d'autresmontrentunesurfacerocheuse,d'autresencoresontcompltementrecouvertsde
buissonscoralliens.
LafauneestgnralementdomineparlescorauxbranchusahermatypiquesLopheliaetEnallopsammia,lespongesetlescrinodesnonrigs
(Comatulids),associsdespongesendolithiques.Unezonationcologique,parrapportauxcourants,semanifeste:lescorauxsontsitussurlaface
expose,tandisquelescrinodessedveloppent"l'arrire"desbioconstructions.L'essentieldupigeagedesdimentsembleralisparlescorauxet
l'dificeprogradeendirectionducourant.Lecaractrerelativementfindessdimentsdeslithohermess'opposeaucaractreplusgrossierdessdiments
situsendehorsdesdifices.Cecisuggrequelafractionfineestemporteparlescourantsdefondauniveaudesinterbiohermesetpigeparles
organismessurleslithohermes(bafflestone).
D'unpointdevueptrographique,lesdimentmeubleestconstitupourlafractionsableusedeforaminifresplanctoniquesetdetestsdeptropodesavec
unecontributionmineuredegrainsexportsdelaplateformepeuprofonde(oolithes,Halimeda).Lafractiongraveleusecomprendessentiellementdes
fragmentsdecoraux.Laminralogieglobaledessdimentsmeublesestdomineparl'aragonite.Lessdimentslithifissontparcontreconstitus
principalementdecalciteMg(14moles%MgCO3),avecderaresconcentrationsdemicritearagonitique.Latextureestvariable,depuisdesrudstoneset
floatstonescorauxjusqu'deswackestones/packstonesforaminifres,plodesetptropodes.
Lanatureexactedumcanismedelithificationsousmarineestencoremalcomprise:Neumannetal.(1977)suspectentuneinteractionentreunrgime
ocanographiqueparticulier(courantdefondascendant,entranantunediminutiondepressionetuneaugmentationdetemprature)associunapport
importantdemicritearagonitiquepeustableissuedu"LittleBahamaBank".
Agauche,fragmentdelithoherme(BlakePlateau)montrantlesnombreusesperforationsaffectantlesdiment.EchantillonC.Neumanndroite,colonie
deLopheliaactuelle,Atlantiquenord.
6.2.Lesmonticulescoralliensprofonds
6.2.1.ExempledesBahamas
Cesmonticulesonttobservspar10001300mdefond,surletalusnord("lowerslope",avecunepentedel'ordrede1)du"LittleBahamaBank"o
ilscouvrentunesuperficiede2500km2.Lescourantsdefondsontdel'ordrede50cm/s,latempraturedel'eausesitueentre4et6C,avecunesalinit
normaledel'ordrede34,535,5o/oo.
Lesdificesontunreliefde540m,unemorphologieelliptiquecirculaire(diamtrede50200m),avecdesflancsrelativementraides.
Contrairementauxlithohermes,leursurfacen'estpaslithifie,maisestconstituedesdimentfin,colonisparunecommunautrelativementdiversifie
decorauxahermatypiques(gnralementsolitairesetdepetitetaille),degorgones,hyalospongesetcalcisponges,debryozoaires,deversserpulidsetde
crinodes.Acettecommunautfixesejoignentquelquesmollusques,chinodermesetarthropodes.Commedanslecasdeslithohermes,lecaractrefin
dessdimentsbiohermaux(20%sableetgravier)contrasteaveclecaractreplusgrossierdessdimentsinterbiohermaux(entre50%et90%desableet
gravier).Cecisuggreencoreunmcanismedepigeageparlesorganismessurlesmonticules.L'analysedtailledelafractiongrossiremontrequeles
lmentsgraveleuxproviennentessentiellementduremaniementdesorganismescolonisantlesmonticules,alorsquelafractionsableuseconsistesurtout
enforaminifresplagiquesetptropodes.Lacompositionminralogiquedusdimentestlasuivante:50%aragonite,15%calciteMget35%calcite.
L'aragonitesembleprovenirdescorauxetdesptropodesetaussideboueissuedu"LittleBahamaBank",lacalciteprovientdesforaminifres
planctoniquesetdecoccolithesetenfin,lacalciteMgdriveraitdefragmentsd'chinodermesetdeforaminifresbenthiques.
Ledveloppementdecetyped'dificesemblecorrespondrelasquencesuivante:
colonisationd'unsubstratdur(fonddurci,blocallochtone,...)pardescorauxpionniers
cespremirescoloniespigentlesdimentensuspensionenmmetemps,ladestructiondescoloniescoralliennespardesorganismes
endolithiquesfournitunsubstratstablepourl'installationdenouvelleslarves
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 85/95
24/02/2017 sedimentologie
lemonticulesedveloppeparlacombinaisond'unprocessusdepigeagedesdimentensuspensionetdeproductioninsitudematrielplus
grossier.
Critresdereconnaissancedesmonticulesrcifauxprofondsdansl'histoiregologique
absenced'algues
diversitspcifiquemoinsleve:60100espcesdecorauxenmilieurcifalpeuprofondactuelpour1
16pourlesbiohermesprofonds
microperforationssouventparallleslasurfacedusubstratenenvironnementpeuprofond,ces
microperforationssontgnralementperpendiculairesausubstrat
contextegnraltrsdiffrent:lesrcifspeuprofondssontassocisdesenvironnementslagonaires,
intertidaux,tandisquelesmonticulesprofondssedveloppentdansuncontextedetalusdemme,la
naturedelafractionsableuseesttotalementdiffrente,avecdesgrainsdetype"peuprofond"(oolithes,
agrgats,algues,...)pourlesrcifset"profond"pourlesmonticulescorauxahermatypiques(organismes
plagiquesetplanctoniques)
teneurenlmentstracesdiffrente:lescorauxahermatypiquesontuneteneurenSretUplusleveque
lescorauxhermatypiques.
Mudmound("kesskess")emsiens,HmarLakdad(Maroc).Ils'agitdemonticulesprofondsponges,corauxetcrinodes.
6.2.2.Exempledesmonticulesdel'Atlantiquenord
Trsrcemment,suitel'explorationptroliredtailledel'Atlantiquenord,detrsnombreuxmonticulescoralliensprofondsonttdcouverts.Ces
dificessontgnralementlocalissentre500et1500mdeprofondeur(500msembletreleurprofondeurminimale,ellecorrespondlasparationentre
leseauxatlantiquesdesurfacechaudesetleseauxarctiquesfroides).Certainsdecesmonticulespeuventatteindreuneextensionhorizontalekilomtrique
etunreliefdeprsde200m.Commedanslecasdesautresbioconstructionsprofondes,ladiversitspcifiquedescommunautsorganiquesestfaibleet
lecorailahermatypiqueLopheliasembledominer.
Unehypothseintressanteestquecescosystmesprofondsseraientlisdesarrivesensurfacedemthane("coldseepage"),alimentantune
communautdebactrieschmolithotrophiques(dgradationdumthane).Cesbactriesformeraientainsilabased'unepyramidealimentairenon
photosynthtique.Al'appuidecettehypothse,outredenombreusesstructuressdimentairesprobablementliesaudgazageetoutredesarrivesde
mthanemesuresensurface,onadcouvertdesrcifsannulaires,vritables"atolls"profonds,centrsautourd'unvent.
Pourdistinguerlesmonticulesprofondslisaudgazage("coldseepmounds"dontlapyramidecologiqueestbasesurlemthane)desautres
monticulesprofonds("marinemounds"dontlapyramidecologiqueestbasesurlesnutrimentsensuspensiondansl'eaumarine),Peckmann,Reitner&
Neuweiler(1998,in"Carbonatemudmoundsandcoldwaterreefs")proposentlescritressuivants:
Critresdereconnaissancedesmonticulesprofondslisaudgazage
texture:lessdimentsdes"coldseepmudmounds"sonttoujoursfortementbrchifis:ceciestddes
accumulationsgazeusesoulacroissancedanslesdimentd'hydratesdemthane
faune:les"coldseepmudmounds"semblentcaractrisspardesaccumulationsdegrandsbivalves(dans
lanatureactuelle:Bathymodiolus,Calyptogena,...)oudetubesdevers(Lamellibrachia,Escarpia,...).
Sontgalementassocis:dcapodesetponges.Danslecasdes"marinemounds",lafauneestdomine
pardesfiltreurs:bryozoaires,ponges,corauxavecquelquesbrachiopodes,foraminifresencrotants.
Unezonationbathymtriqueouenfonctiondescourantsestsouventperceptible
diagenseprcoce:l'aragonitesemblesouventassocieaux"coldseepmounds".D'unpointdevue
isotopique,lesvaleursde13Cdesmonticulesdedgazagesonttrsbasses,atteignant30o/oo (PDB)
Unefoiscescritrestablis,l'tuded'unebioconstructionconduiral'identificationdescommunauts,desabathymtrieetsurtoutdesonmodede
fonctionnement(Fig.XI.13):s'agitildelaphotosynthseseule(tapisalgairesetcyanobactriens,cf.ch.X),d'unmlanged'htrotrophieetde
photosynthse(rcifscorauxhermatypiques),d'htrotrophieseule(lithohermes,monticulesdesbahamas)ouenfindechemolithotrophie("seepage
mounds")?Lemodedeproduction/stabilisationdelabouecarbonateestgalementunparamtreliautypedebioconstruction,mmesiplusieurs
modessontgnralementactifsauseind'unmmedifice.Lacimentationetlabiominralisationsontlesprocessusprincipauxdanslesrcifsalgo
coralliens,tandisquel'organominralisationsembleprpondrantedanslesdificesplusprofonds.
Nousallonsenvisagermaintenantuncertainnombred'exemplesanciens.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 86/95
24/02/2017 sedimentologie
Fig.XI.13:principalescaractristiquesdesdiffrentstypesdebioconstructions.
Pourensavoirplus
C.Dullo&JP.Henriet,2007.CarbonatemoundsontheNWEuropeanmargin:awindowintoEarthhistory.InternationalJournalofEarthSciences,Sp.Issue,96,213pp.
A.C.Neumann,J.W.Kofoed&G.H.Keller,1977.LithohermsintheStraitsofFlorida.Geology,5,410.
H.T.Mullins,C.R.Newton,K.Heath,H.M.Vanburen,1981.ModerndeepwatercoralmoundsnorthofLittleBahamaBank:criteriaforrecognitionofdeepwatercoral
biohermsintherockrecord.JournalofSedimentaryPetrology,51(3),9991013.
7.LESMONTICULESWAULSORTIENS
cf.excursions
8.LESMONTICULESMICRITIQUESFRASNIENS
cf.excursions
9.LESBIOSTROMESGIVETIENS
cfexcursions
XII.Lessdimentsorganiques
1.INTRODUCTION
Mmedanslesmilieuxolaproductionprimairedematireorganiqueestleve,saconservationdanslessdimentsetsoninsertiondanslecycle
gologiqueestproblmatique.Sil'onprendl'exempledel'ocan,lamatireorganiqueproduiteparlephytoplanctondanslazonephotiqueestengrande
partierecycledanslachanealimentaire.Unepartierduitedecettematireorganiquetombetraverslacolonned'eauverslefondmarinensubissant
encoredesprocessusdedcompositionetenfin,danslesdiment,unepartimportantedelamatireorganiqueseradtruiteparoxydationdanslatranche
bioturbe(Fig.XII.1).Onconsidrequ'ilyaengnralunrapportde1100entreproductionprimaireetmatireorganiquearrivantsurlefondmarin.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 87/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureXII.1:Fluxdelamatireorganiquedepuissaproductiondanslazonephotiquejusqu'sonenfouissementdanslesdiment.
Ladgradationarobiedelamatireorganique,leprocessusleplusimportant,correspondschmatiquementlaractionsuivante:
C6H12O6+6O26CO2+6H2O
C'estenfaitlaractioninverseduprocessusmisenoeuvredanslaproductionprimairedesucreparlaphotosynthse.Danslessdimentsbioturbsdonc,
laplusgrandepartiedelamatireorganiqueestoxyde.DanslesmilieuxdficitairesenO2,ladcompositiondelamatireorganiqueestincomplteet
certainscompossrelativementstablespeuventtreprservs.Lesconditionsmenantunediagenseprcoceanarobiesont:
uneproductiondematireorganiquetellementimportantequesadgradationconsommetoutl'oxygnedisponiblec'estlecasdecertaineszones
ocaniqueshauteproductivit(upwellings,...)
laprsenced'eauxanoxiquesaucontactdusdiment:c'estlecasdebassinsstratifiscommelaMerNoirec'estaussilecaslorsquelefondmarinest
baignparlazoned'oxygneminimum
untauxdesdimentationlev,inhibantlaprsenced'endofaune
unegranulomtriefine,limitantleschangesentrelesdimentetleseauxoxygnes.Atitred'exemple,lesgrscontiennentenmoyenne0,05%de
matireorganique,lescalcaires0,3%etlesrochesplitiques2%.
N'oublionscependantpasqued'autresprocessusd'oxydationdelamatireorganique,bienquemoinsperformantsentermed'nergieetenquantitde
matireorganiquedgrade,sontobservsdanslessdiments(cf.Processussdimentaires).D'unemaniregnrale,lasuccessiondesdiffrents
processustraduitl'utilisationd'oxydantsdemoinsenmoinspuissants,respectivement:O2,NO3,MnetFe,SO42,etCO2etdfinitunesriedezones
biogochimiquesdepuisl'interfaceeau/sdimentjusqu'uneprofondeurvariable.
Lesprincipauxsdimentsorganiquessontlesschistesbitumineux,leptrole,legaz,lecharbon,laligniteetsonquivalentactuel,latourbe.Passonsles
enrevue.
2.LESSEDIMENTSORGANIQUESACTUELS
Lestypesprincipauxensontl'humus,latourbeetlesapropel.L'humusconsisteenmatireorganiquefrache,localisedanslapartiesuperficielledes
sols.Unefoisdpose,cettematireorganiquesubitplusieursstadesdedgradation:
lapremiretapeestunedcompositionparlesenzymeshydrolytiquessecrtesparlesbactriesetleschampignonsarobiesdusol.Acestade,la
populationmicrobienneesttrsleveetpeutatteindre1/3delamassetotaledematireorganique.Lespolysaccharidesfacilementdgradablessont
transformsenCO2parlarespirationetlafermentation(CO2quipeutintervenirdanslamiseensolutiondescarbonatesous'chapperdans
l'atmosphre).LesprotinesetlesnuclotidessontdcompossenacidesaminsetacidesnucliquesetensuiteenmolculessimplescommeNH4+ ,
NO3,SO4= ,H2PO4,Ca++ ,Mg++ ,K+ ,...Lesnitratesetsulfatessontentransaveclescationsdanslessolutions,enpartieabsorbesparlesracines,en
partievacues.Lesphosphatessontsouventprcipitssouslaformed'apatite
quandtouslesmatriauxorganiquesfacilementdgradablessontconsomms,lapopulationmicrobiennediminueetseulesdemeurentlalignine,la
rsineetlescires.C'estcequel'onappellelessubstanceshumiques.
Aucoursdutemps,laplusgrandepartiedel'humusestoxydeetn'estpasconservedanslesformationsgologiques.Saprsenceestcependant
importanteautraversdel'actionexerceparlesacideshumiquessurlesminrauxdessols.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 88/95
24/02/2017 sedimentologie
Latourbeestuneaccumulationdedbrisvgtauxdansdeszonesmarcageusesolesconditionsanarobiesinhibentladgradationdelamatire
organique.Enfin,letermesapropelserfredessdimentsorganiques,drivsduphytoplanctonetdpossdansdesbassinslacustresoumarins.
3.LESSEDIMENTSORGANIQUESANCIENS
Onlesclasseendeuxgroupesprincipaux:lessdimentsorganiquesformsinsitucommelatourbeetl'humus(groupehumique)etlessdiments
constitusdematireorganiquetransporteoudposeensuspensioncommelessapropels(groupesaproplique).Laplupartdeslignitesetcharbons
appartiennentaugroupehumique,avecdescontenusenmatireinorganiqueinfrieurs33%(argile,silt,sable)alorsquelesschistesbitumineuxet
certainscharbons("cannelcoals","boghead",formsprincipalementdedbrisallochtonedeplanteetd'algues)fontpartiedugroupesapropliqueleur
contenuenmatireinorganiquepeutdpasser33%.
Lessdimentsorganiquesancienspeuventaussitresecondairesetrsulterdelamigrationdecompossorganiquespartird'unerochemreversun
sdimentporeux(ptrole,gaz).
4.LESCHARBONS
Lescharbonssontissusdel'volutiondiagntiquededbrisvgtaux.Ainsi,lescharbonshumiquesformentunesriecontinuedepuislatourbejusqu'
l'anthracite,enpassantparleligniteetlecharbonbitumineux.Onappellehouillificationlesprocessusphysicochimiquesetorganiquesintervenantau
coursdelatransformationdelatourbeencharbonetrangunstadedtermindecettevolution.Unrangcroissantindiqueuneteneurcroissanteen
carboneetdcroissanteenH2O,CO2,CH4,N2(Tab.XII.1).
Demaniresimplifie,onpeutdirequeladiagenseconduitdestourbesauxlignites(danslesquelleslesdbrisdeplantessonttoujoursvisibles)jusqu'
environ1000md'enfouissement.Jusqu'5000mdeprofondeur(soit100200C)seformentensuitedescharbonsdeplusenplusbitumineux,dans
lesquelsunprocessusdeglificationfaitdisparatrelescellulesvgtalesauprofitdelavitrinite.Enfin,lesanthracitesapparaissentdansl'anchizonedu
mtamorphisme.
Onreconnatl'anthracitesonaspectbrillantetsacassureconchodale.Ilfautnoterquelorsdelatransformationducharbonbitumineuxenanthracite,du
mthaneestlibrc'estlegrisou,sidangereuxdanslesminesdecharbon.
ExploitationdelignitemiocneGarzweiler,Allemagne.
TableauXII.1:rangetcaractristiquesdescharbonsdelasriehumique.
DepuislafinduDvonien(prolifrationdelavgtationsurlescontinents),ducharbonseformedansleszonesclimatiqueshumides.Ondistinguedeux
typesd'environnementsdeformationdecharbon:lesmilieuxparaliquesetlesmilieuxlimniques.Laplupartdescharbonswestphaliens(exemple:
Belgique)sesontdveloppsdansdesenvironnementsparaliques,probablementdetypedeltaquectier,alorsqueplustard,auStphanien,prdominent
lescharbonsdemilieuxlimniques,correspondantdeslacs,souventlocalissdansdesfosssd'effondrementdelachanevarisque(exemple:Montagne
Noire,France).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 89/95
24/02/2017 sedimentologie
A:minedecharboncielouvertdeGraissessac(MontagneNoire,France)lesveinesdecharbonalternentavecdesgrsfluviatilesl'chelleestdonne
parlepersonnage(flche).B:dtailmontrantuntroncprservdansunedesveines.Stphanien.
Danslescharbonsdetypeparalique,lasquencetypeestconstitued'unesuccessiondesdimentsplitiquesfossilesmarins,suiviedeplites,siltiteset
ventuellementgrsfluviatiles,puisdelaveinedecharbon.Lecharbonsurmonteunsolcaractrispardestracesderacines.Danslecasdessols
dveloppssursable,legrsvoluesouventenquartzitetrsdur("ganister")danslecasdesolssursdimentsplusfins,cesdimentcontientdesnodules
desidrite.
Dansbeaucoupdesrieshouillres,onobservedesniveauxdecendresvolcaniques:tonsteinsrichesenkaoliniteetbentonitesrichesensmectites.Ces
niveaux,demmequelesniveauxmarinsfossilesserventdatercessries.
5.LEPETROLE
Leptroleestunmlangedesolides(bitumes),deliquides(huiles)etdegaz.Saformationrsultedel'volution,aucoursdel'enfouissement,dela
matireorganiquepigedansdessdiments(rochesmres).Cettematireorganiquel'origineduptroleestappelekrogne.Apartirdecekrogne,
desractionsthermocatalytiquesproduisentdesalkanesetdesnaphtnes,lesprincipauxconstituantsduptrole.Aufuretmesuredel'enfouissementet
del'augmentationdetemprature,laproductiondeptroleaugmente,passeparunmaximum(fentrehuile,entre70et100C)etdiminueensuite(Fig.
XII.2).Aplusgrandeprofondeur,laproductiondeptroledcrotauprofitdelaproductiondegaz(craquagenaturelduptroleenhydrocarburesplus
lgers)ils'agitd'aborddegazhumidespuis,audessusde150C,degazsecs.Lersidudececraquageestappelkrabitume.
FigureXII.2:formationduptrole.Lesprofondeurssontindicativesetdpendentdugradientgothermique.
Laformationd'ungisementdeptrolencessiteaussiunmcanismedemigration.Laplupartdesrochesmressonteneffetdessdimentsfinsdontil
n'estpaspossibled'extraireleptrole.Unepremiremigrationalieusousl'effetdelacompactiondessdiments(migrationprimaire)ensuite,leptrole
estamenaurservoirpardesdrains(migrationsecondaire)sousl'effetdelagravit(leptroleestmoinsdensequel'eau).Larochejouantlerlede
rservoirpeutpossderunemicroporosit(sable,grs,craie,dolomie)ouuneporositengrand(calcaire).Lagomtriedesrservoirspeutrsulterdela
tectonique(anticlinaux,failles,diapirs)oudelasdimentation(discontinuit,onlap,...).Enfin,pourqueleptroledemeuredanslerservoir,ilfautque
celuicisoitsurmontd'unebarrireimpermable.Lesrochesbarrireslesplusfrquentessontlesargilesetlesvaporites(Fig.XII.3).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 90/95
24/02/2017 sedimentologie
FigureXII.3:A:pigedetypeanticlinal.B:pigeliunefailleinverse.C:pigeliunbiseausdimentaire.D'autrestypesdepigesexistent.
6.LESHYDROCARBURESNONCONVENTIONNELS
Lesschistesetshalesbitumineuxsontdessdimentsfinscontenantde450%debitume.Onyobserveunefinelamination,faisantalternerlamines
organiquesetlaminesdtritiques.L'originedelamatireorganiqueestprincipalementalgaire.Cesdeuxobservationspermettentdesupposerqueles
schistesbitumineuxseformentdansdescorpsd'eaustratifis,odesprolifrationsalgairesensurfacedonnentlieudesapportsmassifsetpriodiques
dematireorganiquesurlefondanoxique.Cecipeutseproduireenenvironnementlacustreaussibienqu'enmilieumarin.Lessablesbitumineuxsontdes
sablesoudesgrspeuindurscontenantdeshydrocarbureslourds,presquesolides.Ilsrsultentdelabiodgradation(pardesbactries)d'hydrocarbures
pluslgersproximitdelasurface.
Mmesilesrservesdesablesetschistesbitumineuxsontnormesetrelativementbienrparties(Russie,Chine,USA,Europe,),ilfautchaufferces
rochespourenextraireleshydrocarbures,cequientraneunedpensed'nergieconsidrableetunepollutionimportante.Cesressourcesnesontdonc
envisageablesqu'avecunprixdubarillev,intgrantlarestaurationdel'environnement.
Legazetptroledeschisteprovientdesdimentsfinscontenantdeshydrocarburesn'ayantpasmigr(rochemre)etpouvanttrercuprspar
fracturation(oilandgazshales).Al'heureactuelle,leurutilisationindustrielleposeuncertainnombredequestionsenvironnementalesetdpendsurtout
dedcisionspolitiques.
FigureXII.4:coexistencedegisementsconventionnelsetnonconventionnels.
Pourensavoirplus
Gluyas,J.&Swarbrick,R.E.,2001.Petroleumgeoscience,Blackwell,400pp.
Lyons,P.C.&Alpern,B.(Eds.),1989.Coal.Elsevier,678pp.
Whateley,M.K.G.&Spears,D.A.(Eds.),1995.Europeancoalgeology.Sp.Publ.41,Geol.Soc.London,500pp.
XIII.Dptsvolcanosdimentaires
1.INTRODUCTION
Prcisonsd'abordlesensdestermesutiliss.D'unemaniregnrale,letermevolcanosdimentairepourraits'appliquern'importequelsdiment
renfermantdumatrielvolcaniqueenproportionimportante.Maisonrservepluttletermeauxdptslaborspardesprocessusolevolcanismeest
dominant.C'estcesensquenousutiliseronsdanslasuiteduchapitreilimpliquedonclacontemporanitdelasdimentationetduphnomne
volcanique.Letermepyroclastiques'appliqueauxrochesrsultantdel'accumulationdedbrisvolcaniquesprovenantdel'expulsiondematriaux
volcaniques.
L'importancedesdptsvolcanosdimentairesreflteplusqueleursimpleabondancecrustale,djremarquable(environlequartdel'ensembledes
rochessdimentaires).Cessdimentssonteneffetessentielspourcomprendreladynamiquedesorognesdeplus,beaucoupdedptsvolcano
sdimentairessontassocisdesminralisationsd'importanceconomiqueetenfin,iln'estpasncessaired'insistersurl'importancedesmanifestations
volcaniquessurl'activithumaine.Malgrcela,cessdimentsonttpeutudis,probablementparsuitedeleuridentificationmalaiseetdeleur
sensibilitl'altration,maisaussidufaitdeleurcaractremixte,impliquantlafoisdesprocessussdimentairesetmagmatiques(lesspcialistesdes
deuxdisciplinesserenvoyantlaballeethsitants'aventurerdansdesmatiresqu'ilsmatrisentplusdifficilement).
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 91/95
24/02/2017 sedimentologie
Lesdptsvolcanosdimentairesontcecideparticulierqu'ilschappentladistributionzonaleoubathymtriquedebeaucoupdesdiments:ilspeuvent
donctreassocisn'importequeltypedefacis:glaciaire,olien,bathyal,littoral,etc.Enoutre,leurvitessed'accumulationesttrsrapide:entre103et
106foisplusquelasdimentationnormale,d'ouneoblitrationdescaractresdumilieuambiant.
Lesdiffrentsmatriauximpliqusdansunemanifestationvolcaniquecomprennentlesfractionssolides(cendres,lapilli,bombes),lessolutions
hydrothermales(enrichiesenSi02,Mn,Fe,Al,Cu,As,P,Pb,Zn,...)etlesmanationsgazeuses(H2O,CO,CO2,NH3,H2S,HCl,SO3,...).Ilfautaussi
insistersurlefaitquelesmatriauxjectsdurantlesprocessusvolcaniquesontuncaractrerducteur.Parconsquent,tousleslmentssusceptibles
d'trerduitsvontl'tre(Fe++ ,Mn++ ,...).Deplus,siH2Sestprsent,leslmentslourdsvontmigrersousformedesulfures(cequiesttoutfait
diffrentdesprocessusdel'altrationsuperficielle).
Notonsgalementqu'aucoursd'uneruptionvolcaniquesubarienne,seulslesproduitssolidessontincorporsdanslasdimentationenvironnante,tandis
quelessolutionshydrothermalessontdiluesparleseauxmtoriquesetquelesmanationsgazeusessontdispersesdansl'atmosphre,alorsquedansle
casdesruptionssousmarinesousouslacustres,c'estlatotalitdel'apportmagmatiquequiseraimpliqudanslasdimentation.
Danscechapitre,nousallonspasserrapidementenrevuelesdiffrentstypesdedptsvolcanosdimentaireseninsistantsurleurgense.
A:dptsvolcanosdimentairesdformsparlachuted'unebombevolcanique(Laacherzee)B:dptsvolcanosdimentairesdcalsparunjeude
faillesetrecoupsparundyke(CausseduLarzac).
2.ROCHESPYROCLASTIQUES
Cesrochessontlersultatdelalithificationdestephra.Letermetephraestsynonymededptvolcanoclastique,c'estdired'accumulationde
matriauxjectsparuneruption.Commepourlesrochesdtritiques,uneclassificationgranulomtriqueestutilise(TableauXIII.1).Cette
classificationnetientpascomptedelacompositiondestephra.
TableauXIII.1:classificationgranulomtriquedesrochespyroclastiques.1lesblocsanguleuxsontdesfragmentsdelaverefroidieavantleurjectionles
bombessontdespaquetsdelavequisefigentdurantleurprojection.
D'autresclassificationssontbasessurdescritresptrographiques,c'estlecasparexempledelaclassificationdeFriedmanetal.(1992)quiutiliseun
diagrammetriangulaire(Fig.XIII.1).Cediagrammepermetdesubdiviserlestufsenfonctiondelaproportionrelativedetroisconstituants:lesdbris
lithiques,lescristaux(surtoutdesfeldspathsetduquartz,euhdrauxetzons)etlesfragmentsdeverrevolcanique.Lestufsfragmentsdeverre
volcaniquesontissusdeladsagrgationdelaves,lestufscristallinsseformentquandunepartiedumagmaacommenccristalliseravantl'ruptionet
lestufslithiquessontconstitusdefragmentsderochevolcaniqueoudel'encaissantremanisaucoursdel'ruption.Lesdeuxclassificationscitesci
dessussontsouventcombinespourdonnerdesnomsdutype"tuflithiquelapilli","tufcristallingrossier",etc.
FigureXIII.1:classificationdesrochespyroclastiques.
Envisageonsmaintenantlagensedesdiffrentstypesderochespyroclastiques.
Lesretombespyroclastiques("pyroclasticairfalldeposits")seformentproximitdesvolcansavecungranoclassementlatral(leslmentslesplus
grossierssesituantleplusprsdescentresd'mission)etunepaisseurvariable,fonctiondeladistanceauvolcan.L'extensiondesdptspyroclastiques
estlargementdpendanteduvolumedesejectaetdescaractristiquesdesventsdominants.Chaqueretombepeuttregrossirementgranoclasse,avec
lesdptslesplusfinsausommet.Lestephrapeuventtreplusoumoinssoudsentreeux,enfonctiondeleurtempratureaumomentdeleurdpt.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 92/95
24/02/2017 sedimentologie
Lesignimbritessontproduitespardesnuesardentes.Cellescisontdesnuagesd'unmlangedetephrachauds(fragmentsdeverre,cristauxetdbris
lithiques)etdegaz,sepropageantsousl'effetdelagravitdesvitessesatteignant200km/h.Cesontenfaitdescourantsdedensitdontlesgrainssont
maintenusensuspensionsousl'effetdeschocsinterparticulairesetdel'chappementdesgaz.D'unpointdevuetextural,lesignimbritesmontrentune
grandevaritdegranulomtrie,leslmentslesplusgrossierstantgnralementconcentrsverslehaut(ils'agitdoncd'ungranuloclassementinverse).
Unedescaractristiquesimportantesdesignimbritesestlaprsencedegrainssoudsparlachaleurdansleurpartielaplusinterneetlecaractreplande
lasurfacesuprieuredesdpts:contrairementauxretombespyroclastiques,lesignimbritesnenappentpaslereliefprexistantmaiss'coulentdansles
dpressions,lamaniredesfluides(Fig.XIII.2).
Lesdptsde"pyroclasticsurge"sontgalementdescoulementsdematriauxpyroclastiques,maisladiffrencedesignimbrites,ilssontplusfinset
montrentdeslaminationsplanes,enauge,desantidunes,etc.Ilspossdentungranoclassementmodrfaible,avecunedcroissancegranulomtrique
rapidelorsqu'ons'loignedelasource.Onpensequeles"pyroclasticsurge"sontdescoulementsgravitairesdefaibledensit,dontlesparticulessont
maintenuesensuspensionparlaturbulenced'unfluide(gaz,eau).Ilsseformentlorsducollapsed'unpanachevolcaniquesaturenvapeurd'eau(enfait,
cephnomneatmisenvidencelorsdespremiresexplosionsnuclaires)oulorsqu'unmagmaentreencontactavecdel'eau.Lespyroclasticsurges
onttendancenapperlesreliefs,maismontrentquandmmeunepaisseurplusimportantedanslesdpressions(Fig.XIII.2).
DptsvolcanosdimentairesauCapd'Agde.A:"pyroclasticsurge"avecantidunes.B:cendresremaniesparlescourantsmarins(noterlesrides
montantes).
Leslaharssontdesmudflowsconstitusd'unemajoritdematrielvolcanique.Ilsseformentlorsquedesdptspyroclastiquesnonconsolidssontmis
enmouvementsurleflancd'unvolcansuitedefortespluiesoulorsd'uneruptionsousglaciaire.Ceslaharspossdentlescaractresdesautres
mudflowscommeleurrichesseenmatriceetleurtrsfaibleclassement(saufungrossiergranoclassementinverse,voireungranoclassementinversela
basedel'unit,suivid'ungranoclassementnormalsonsommet).Leslaharspeuventtredistingusfacilementdespyroclasticsurgesparl'absencede
stratificationsetparlaprsencedematriauxdiverscommedestroncsd'arbre,branches,etc.
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 93/95
24/02/2017 sedimentologie
Fig.XIII.2:gomtriedediffrentstypesdedptsvolcanosdimentairesparrapportaureliefprexistant.
3.AUTRESDEPOTSVOLCANOSEDIMENTAIRES
D'autrestypesderochessdimentairessontlisuneactivitmagmatiqueautrequ'uneruptionvolcanique.Citonsessentiellementlesbrches
autoclastiquesquisontduesaurefroidissementetlabrchificationdelapartiesuprieured'unecouledelaveenmouvementetsurtoutles
hyaloclastitesquirsultentdelafragmentationd'unverrevolcaniqueparcontactavecl'eau.Beaucoupdepillowlavasontassociesdeshyaloclastites.
Revenonsaussisurlesmanationsgazeusesetlessolutionshydrothermalesquisepropagentdanslameroudansleslacslorsdesruptionssous
aquatiques.Lasilice,diffrentscompossdeFe,Mn,AloudeslmentsmineurscommeAs,Ba,...vontprcipiterpourformerunepartiedusdiment.Le
processusdeprcipitationdecescompossestapparemmentpurementchimiqueetnonbiochimiquecommedanslasdimentogense"normale".
Deschangementsdanslemilieuphysicochimiquedesecteursosemanifestentdesruptionssousaquatiquespeuventprovoqueruneprcipitation
chimiquetemporaireetdesphnomneslocauxparticulier.Relevonsentreautre:
beaucoupdeCO2etparfoisduHCl,HFetSO3sontinjectsdanslemilieudesdimentationdontilsabaissentlepH.Ceciretardeinvitablementla
prcipitationcarbonate(avecuneremonteventuelledelalysocline)
quanddessolutionshydrothermalesdpourvuesd'oxygnesontinjectesdansl'ocan,degrandesmassesd'eaupeuventacquriruncaractre
rducteur,provoquantlaprcipitationdecarbonatesetdesilicatesdeFeetMn
lorsquedegrandesquantitsdeH2Ssontmises,desconditionsfavorableslaprcipitationdessulfuresdeFe,Pb,Znpartirdeseauxmarines
sontralises.
Ainsi,lesmanationsvolcaniquesprovoquentl'apparitionlocaledeminrauxqui,danslesconditionsnormalesdelasdimentogense,neseformeraient
quedurantladiagenseoudansdesenvironnementstrsrichesenmatireorganique.
4.DIAGENESEDESMATERIAUXVOLCANOSEDIMENTAIRES
Lesverresvolcaniquessontmtastables:danslaplupartdescas,ilsnesontpasobservsdansdesrochesplusanciennesqueleTertiaire.Decefait,les
dptsvolcanosdimentairesancienssontsouventdifficilesmettreenvidence.Lesproduitsdel'altrationdesverresvolcaniquessontlesargiles,les
zolitesetlapalagonite(altrationsousmarinedesbasaltes).
Lesargilesissusdeladiagensedesverresvolcaniquessontlamontmorillonite,lasaponiteetlakaolinite.Lesbentonitessontdeslitsrichesensmectite
issusdel'altrationdecendresvolcaniques.L'quivalentricheenkaoliniteestappeltonstein.Outrelanatureminralogiquedesargiles,laprsencede
(pseudomorphesde)fragmentsdeverreetdecristauxeuhdrauxzonairesdequartz,feldspathoudepyroxnepeuventaideridentifierl'originevolcano
sdimentaired'unniveauargileux.
Encequiconcernelapalagonite,c'estunmatriauamorphe,translucide,orang,souventobservenborduredesgrainsd'hyaloclastite.Ils'agitd'une
altrationduverrevolcaniqueparhydratation,oxydationdufer,augmentationduKetFeetpertedeNaetMg.Lapalagoniten'estpasunminral,mais
unmlangedemontmorilloniteetdephillipsite.
Enfin,beaucoupd'hyaloclastitessontcimentespardelacalcite.
gologie de terrain
gologie de la Wallonie
excursions
processus sdimentaires
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 94/95
24/02/2017 sedimentologie
Accueil|Recherche|Enseignement|Publications|Autrechose...
HomepageUniversitdeLige:http://www.ulg.ac.be
HomepageFacultdesSciences:http://www.ulg.ac.be/facsc/
HomepageGologie:http://www.facsc.ulg.ac.be/cms/c_1468767/fr/accueilgeologie
Responsabledusite:fboulvain@ulg.ac.be
Datedederniremisejour:17/1/2017
Ptrologiesdimentaire,B20,UniversitdeLige,B4000Lige
http://www2.ulg.ac.be/geolsed/sedim/sedimentologie.htm 95/95