Você está na página 1de 10

201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

RevistadeBiologaTropical ServicesonDemand
OnlineversionISSN00347744
Article
Rev.biol.tropvol.53n.12SanJosJun.2005
Articleinxmlformat

Articlereferences
LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusososteniblede
ecosistemastropicales Howtocitethisarticle

Automatictranslation
AdolfoEspejoSerna1,AnaRosaLpezFerrari1,RolandoJimnezMachorro2&Luis
SnchezSaldaa2 Sendthisarticlebyemail

1HerbarioMetropolitano,DepartamentodeBiologa,C.B.S.,UniversidadAutnoma Indicators
Metropolitana,UnidadIztapalapa,Apdo.Postal55535,09340Mxico,D.F.Fax:5804
4688aes@xanum.uam.mx CitedbySciELO

2HerbarioAMO,Apdo.Postal53123,C.P.11320,Mxico,D.F.Fax:55314349 Accessstatistics
eric@internet.com.mx
Relatedlinks
Recibido21VIII2003.Corregido25IX2003.Aceptado13XI2004. Share
Abstract More
OrchidsfromcoffeeplantationsinMexico:analternativeforthesustainableuse
More
oftropicalecosystems.Lifeform,endemism,conservationstatus,andhorticultural
interestaredetailedfororchidspeciesassociatedtoshadecoffeeplantationsin
Mexico.About11%oftheorchidtaxa(214species)foundintheseagroecosystemsare Permalink
intheMexicanlistofspeciesrequiringsomeformofprotection.Almost40%ofthe
speciesareofhorticulturalinterest.Theimportanceofpromotingshadedcoffee
plantationsasanalternativetotheconservationofprimaryplantcommunitiesinMexicanandothertropicalregionsisclear.Long
termmanagementplansarerecommended.Rev.Biol.Trop.53(12):7384.Epub2005Jun24.

Keywords:Mexico,orchids,shadegrowncoffee,Coffeaarabica,tropicalecosystems.

LaalteracinextensivadelmedioambienterealizadaporelhombreenlasltimasdcadasdelsigloXXhatransformadopara
siempreelpaisaje,cambiandolosciclosbiogeoqumicos,alterandolosequilibriosecolgicoslocales,modificandolaestabilidady
laproductividaddelosecosistemasprimariosypropiciandoladisminucindelabiodiversidad(Chapinetal.2000,Hernndezy
Lpez2002,Sternetal.2002).Hastaahoraelserhumanohaprovocado,oalmenosfavorecido,laextincindeentreel8yel9%
delasespeciesdeplantasysecalculaquelastasasactualesdedesaparicindeespecieshanaumentadoentre100y1000
vecessobrelasqueimperabanentiemposprehumanos(Chapinetal.2000).Esteproblemaesparticularmentegraveenel
cinturntropicaldelplanetaendondeseconcentralamayordiversidadbiolgica.EnMxico,algunasdelaszonasms
severamenteafectadasporlasdiversasaccionesantrpicassonlascubiertasporlosbosques:tropicalperennifolio,tropical
subcaducifolio,tropicalcaducifolioymesfilodemontaa,ecosistemasparticularmentericosenrecursosyporlomismo
preferidosporelhombreparasusactividadesagropecuarias.

EntrealgunasdelasactividadeshumanasquehancontribuidoalaalteracindelosecosistemasnaturalesenMxico,se
encuentralaintroduccinyelcultivodeespeciesexticasutilizadasconfinesdiversos.Esteeselcasodeloscafetos,queen
Mxicoconstituyenunafuentedemateriasprimasdegranimportanciaeconmicaysocial,yaquedesucultivodependen
alrededordetresmillonesdepersonas,entrehuerteros,pizcadoresyotrosempleados(Bartraetal.2002).EnMxico,quintolugar
enlaproduccinmundial,secultivanmsde760000hectreasdecaf.Doceestadosycercade400municipiosubicadosalo
largodelasvertientesdelGolfoydelPacfico,participanenelcultivodelgrano(SCCA1999)(Fig.1).Delos280000productores,
92%tienenhuertosdemenosdecincohectreas,cercade200000disponendedoshectreasomenosyel65%deestos
pequeoscafeticultoresperteneceaalgunodelosgrupostnicospresentesenelpas(Bartraetal.2002).

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 1/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

Tradicionalmentetodoelcafmexicanoprovenadecafetalesdesombra,loscualessonsistemasdecultivopocointensivoen
losqueloscafetosformanpartedelsotobosque,integrndosealecosistemasinnecesidaddealterardemanerairreversibleal
mismo.Sinembargolacreacindecafetoshbridosresistentesalaexposicindirectaalsol,decultivointensivoconabundante
usodeinsumosagroqumicos,yporlotantoconunamayorproduccinporhectreayunsignificativoaumentoenlasganancias
inmediatasdelosproductores,hanempezadoafavorecereldesplazamientodeloscultivosdesombra.Estohapropiciadola
alteracindefinitivadealgunosecosistemas,conlaconsecuenteprdidadelabiodiversidadoriginalysussecuelas.Poresta
raznesimportanteproporcionaralosproductoresdecafdesombra,alternativasparaunmanejointegralysostenibledelos
cafetosyreascircundantes,queayudearevertirestatendenciadestructivaenlaquesesacrificaelecosistemaporunrelativo
beneficioeconmicoinmediato.

Unadelasfamiliasbotnicasconrepresentacinimportanteenlascomunidadestropicalesesladelasorqudeas,queenMxico
cuentacon1150especies(EspejoyLpezFerrari1998,1998a,2001),lasquejuntoconotrostaxadeBromeliaceae,Araceaey
diversosgruposdepteridfitasconstituyenunelementofisonmicayecolgicamenteimportantedelasasociacionesvegetales
mencionadasenprrafosanteriores.Adems,comoyasealaronWilliamsLineraetal.(1995),debidoasusrequerimientos
especializadosdehbitat,lasorqudeasepfitaspuedenutilizarsecomoindicadoresdelaintegridadoniveldefragmentacin
ecolgicosdelascomunidadesvegetalesenlasquecrecen.

Sehaestimadoqueentreel50yel60%deltotaldelafloraorquideolgicamexicanaviveenlosbosquesmesfilos(IUCN/SSC
OrchidSpecialistGroup1996),quesontambinalgunosdelosambientespreferidosporloscafetaleros.Siaestosesumanlos
bosquestropicalescaducifolios,subcaducifoliosyperennifolios,elporcentajealcanzael70u80%.Noesraropuesqueelnmero
deespeciesdeorqudeaspresentesenloscafetalesseaelevado.

Materialesymtodos

Paraprecisarconmayordetallelascifraspresentadasanteriormente,realizamosunacompilacinbibliogrfica,ascomouna
detalladarevisindematerialherborizadoenlassiguientescoleccionesinstitucionalesmexicanas:HerbarioNacionaldeInstituto
deBiologadelaUniversidadNacionalAutnomadeMxico(MEXU),HerbarioAMO(AMO),HerbarioMetropolitanodela
UniversidadAutnomaMetropolitanaIztapalapa(UAMIZ),yHerbariodelInstitutodeEcologaA.C.,Xalapa,Veracruz(XAL).
Adems,consultamosdiversasbasesdedatos(AMODATA,CONABIO,XAL,UAMIZ),quenosfuerondeutilidadpara
complementareltrabajorealizado.

Resultados

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 2/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales
Conbaseenelanlisisrealizado,podemossealarquedelas1150especiesdeorqudeasregistradasparaMxico(Espejoy
LpezFerrari1998,1998a,2001),almenos213(18.52%)(ApndiceI)estnpresentesenlaszonascafetalerasdelpas,cifra
importantesiseconsideraademsqueseguramentelalistapresentadanoesexhaustiva,yaquesospechamosqueunestudio
msdetalladorevelaralapresenciadevariostaxanoincluidosenesteinventario.

Deltotaldelasespeciesmencionadas,180(84.1%)crecencomoepfitas,4puedenserepfitasy/oterrestresyelresto,esdecir
31(14.4%)correspondenaplantasterrestres.Loanterioresimportanteyaqueparaquelasepfitassedesarrollenesnecesariala
presenciaderbolesyestosloesposibleenloscafetalesdesombra,cultivosenlosqueserespetaalmenosparcialmenteel
estratoarbreooriginaldelascomunidadesvegetales.Cabesealarademsquenicamente18taxa(8.4%)hansidoreportados
creciendosobreloscafetosmismos,loquenosindicalaimportanciaquetienenlasdiversasespeciesarbreaspresentesen
estoscultivosparalaconservacindeladiversidaddetaxaepfitos.

Untotalde76gnerosdeorqudeasdelos146reconocidosparaMxico,esdecirmsdelamitad,tienenrepresentantesenlos
cafetales,14deellosconel100%desusespecies,17conmsdel50%y45conmenosdel50%.Adems47(22%)delas
especiessonendmicasdeMxico.Delasespeciesaquenlistadas,138(64.8%)hansidoreportadasdebosquesmesfilos,128
(60.1%)debosquestropicalescaducifolios,114(53.5%)debosquestropicalesperennifoliosy95(44.6%)debosquesdeencinoo
deencinopino.Adems,Acinetabarkeri,Arpophyllummedium,Cochleanthesflabelliformis,Goodyeradolabripetala,Habenaria
agapitae,Lepanthesacuminata,L.tenuiloba,Pleurothallisdolichopus,P.tuerckheimii,Restrepiamuscifera,Stelistenuissimay
TrichosalpinxtamayoanacrecenexclusivamenteenbosquesmesfilosKefersteinialactea,Leochiluscocodriliceps,Oncidium
andreanum,O.cristagalli,O.luridum,Papperitzialeiboldii,Pleurothallismicrophylla,Psygmorchispusilla,Scaphyglottiscrurigera,
Stanhopeainodora,TrichosalpinxgreenwodianahabitansloenbosquetropicalesyBletiaamabilis,Cypripediumirapeanum,
Encycliapollardiana,Habenariamitodes,Isochilusaurantiacus,OncidiumstramineumyO.suttoniiseconocennicamentede
bosquesdeencinooencinopino.

PorloqueserefierealstatusdelostaxaenlanormaoficialmexicanaNOM059ECOL2000quedeterminalasespeciesen
peligro,12(5.6%)estncatalogadascomoamenazadas,yotras12(5.6%)msseenlistanenlacategoradesujetasaproteccin
especial.Enconjuntoel11.2%delostaxarepresentadosenloscafetalesseencuentranbajoalgunacategoradelanorma.

Tambinesinteresantenotarquedelas214especiesqueprosperanenloscafetales,84,esdecirel39.2%,presentanalgn
intershortcola,loquepodraincentivarelmanejoadecuadoylaconservacindeestosecosistemas.

Discusin

Hastaaquhemospresentadodemanerasintticalainformacinconcernientealaenormeriquezaorquideolgicaqueexisteen
loscafetalesdesombra,locualseguramenteeselcasoparamuchasotrasfamiliasbotnicasqueprosperanenlosecosistemas
tropicalesenlosqueestoscultivossemantienen.Aunadoalaventajadelaconservacindelabiodiversidadvegetal,los
cafetalesdesombraofrecenotrosbeneficiosambientales,entrelosquepodemosmencionarlaproteccincontralaerosindel
suelodebidoalaformacindeunaimportantecubiertavegetaldurantelapocadesecasquepreservaelhumusysus
nutrimentos,ascomolaconservacindeunhbitatimportanteparadiversasespeciesdeinsectos(Nesteletal.1992,Perfectoy
Snelling1995,Rojasetal.2001)aves(AguilarOrtz1982,Greenberyetal.1997)ymamferos(Gallinaetal.1996)yparauna
buenapartedelafloramicolgica,queconstituyeademsunrecursoalimenticioquepuedeseraprovechadotantoanivellocal,
comonacional.Esunhechoquelasplantacionestradicionalesdecafsonunhbitatforestalmodificado,confunciones
ambientalesmuysemejantesalasnaturalesycabedestacarademselpapelquedichoscultivosjuegancomocorredoresparala
floraylafauna(Perfectoetal.1996,MoguelyToledo1999,SotoPintoetal.2001,Bartraetal.2002).

Enlosiniciosdeestenuevosiglosernecesariopromoverpolticasquecambiendrsticamentelaconductahumana,yaquede
nolograrlo,lasactividadesdelhombreseguirncausandoalteracionessobreelambientequerepercutirninevitablementesobrela
diversidadbiolgicayfinalmentesobrelaexistenciamismadelaespeciehumana.Laconsecucindelasmetasdeconservacin
delabiodiversidad,requieredeproyectosdemanejoholsticodelosecosistemasqueincluyanreasque,almismotiempoque
protejan,permitanlaproduccin(MargulesyPressey2000,Sternetal.2002).Enestesentidoytomandoencuentaloexpresado
enlosprrafosinicialesdeestetrabajo,loscafetalesdesombrasoncultivosquepermitendesarrollar,congrandesperspectivas
dexito,proyectosdeconservacinproduccin.Deaqulaimportanciadepromoverelcafdesombranocomounfinens
mismo,sinoademscomounaalternativaparalaproteccindelambienteyelmanejosostenibledelosrecursosbiticos.

Esimportante,adems,considerareltipodesistemadecultivoutilizado,yaquepuedeirdesdeelrusticanoodemontaaenel
cualsimplementesesustituyenlasplantasarbustivasporcafetos,pasandoporelpolicultivotradicionaldondeelcafetosecultiva
conotrasespeciestiles,nativasoexticasyelpolicultivocomercialenelcualsesustituyecompletamentelavegetacin
arbreaoriginalporespeciesdesombra(Bartraetal.2002).

Anteestepanoramaseraimportanteestablecerunaestrategiaclaraybiendefinidadeproteccinyconservacindeladiversidad
orquideolgicaenloscafetales,quepodraresumirseenlossiguientespuntos:

1.Lacompilacindeinformacinoriginalsuficienteydetalladaacercadeladistribucin,abundanciayrequerimientosecolgicos
delasespeciesdeorqudeaspresentesenloscafetales,ascomosobrelosdiferentes"ecosistemas"cafetalerosenlosque
stascrecen,detectandotiposdevegetacinoriginales,asociacionesvegetales,especiesconposibilidadesdesobreviviren
dichoshbitats,climas,etc.

2.Conlosdatosdecalidadasobtenidos,procederaidentificaryposteriormenteseleccionar,lasreasozonasclavequedeben
seratendidasmedianteplanesdeconservacin,sealandoprioridadesespacialesytemporales.
http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 3/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales
3.Elaborarunanlisiscomparativodelasreaspropuestasparaconservarconlasyaexistentes(BentezyLoa1996)conelfin
dedetectarcoincidencias,traslapesocercanasrelativasquepermitanuniresfuerzosyconseguirmejoresresultados.

4.Implementarlasaccionesnecesariasparalaconservacin,seleccionandoelmanejomsadecuadoparacadareginparticular,
dependiendodelascondicionesdevegetacin,clima,diversidad,etc.Algunasdeestasactividadespodranincluirlaorganizacin
decentrosdecultivoapartirdesemillasodemicropropagacin,laimparticindecursossobreelcuidadodelasplntulas,sobre
generalidadesdeecologa,etc.,lacreacinypromocindeasociacionesdeorquidifiloslocales,etc.

5.Porltimo,yseguramentelomsimportante,manteneroplanearcomomanteneralargoplazolosesfuerzosdeconservacin
implementados,yaqueelestablecimientodezonasdeproteccinesnicamenteelprincipiodeunprocesopermanentequede
lograrsebenificiaratodosporigual.

Agradecimientos

AgradecemosaHugoMartnezPazyaFranciscoLoreaHernndezlainformacinproporcionada.GermnCarnevaliyVictoria
Sosaleyeronelmanuscritoyloenriquecieronconsuscomentariosysugerencias.Asimismodamoslasgraciasaloscuradores
delascoleccionesinstitucionalesrevisadasporlasfacilidadesotorgadasparalaconsultadelmaterial.Finalmentequeremos
hacerpatentenuestragratitudaEricHgsaterporproporcionarnoslainformacindelabasededatosylalibreconsultadela
bibliotecadelHerbarioAMO.

Resumen

SepresentaellistadodelasespeciesdeorqudeasasociadasacultivosdecafdesombraenMxico,incluyendodatossobre
formadevida,endemismo,statusdeconservacineintershortcola.Sediscutebrevementelaimportanciadepromoverel
cultivodecafdesombracomounaalternativaparalaconservacindecomunidadesvegetalesprimariasenreastropicalesyse
presentanalgunospuntosaconsiderarparaimpulsarunaestrategiaclaraybiendefinidadeproteccinyconservacindela
diversidadorquideolgicaenloscafetalesmexicanos.

Palabrasclave:Mxico,orqudias,cafetalesdesombra,Coffeaarabica,ecosistemastropicales.

Referencias

AguilarOrtz,F.1982.Estudioecolgicodelasavesdelcafetal,p.103128.InE.Jimnezvila&A.GmezPompa
(eds.).Estudiosecolgicosenelsistemacafetalero.CECSA,Mxico.[Links]

Bartra,A.,R.Cobo,M.Meza&L.P.Paredes.2002.Sombrayalgoms.Haciauncafsosteniblemexicano.Ensayoquesintetiza
elanlisisyconclusionesdelestudiodelcafdesombraenMxico,realizadoentrediciembrede2001yfebrerode2002porel
InstitutoMaya,conlacolaboracindelConsejoCivilMexicanoparalaCafeticulturaSostenibleyelfinanciamientodelaComisin
deCooperacinAmbientaldeAmricadeNorte.(Tambindisponibleenlnea:
http:/www.grupochorlavi.org/cafe/docs/sombra.pdf)[Links]

Bentez,H.&E.Loa.1996.RegionesprioritariasparalaconservacinenMxico.Biodiversitas9:710.[Links]

ChapinIII,F.S.,E.SZavaleta,V.T.Eviner,R.L.Naylor,P.M.Vitousek,H.L.Reynolds,D.U.Hooper,S.Lavorel,O.E.Sala,S.
E.Hobbie,M.C.Mack&S.Daz.2000.Consequencesofchangingbiodiversity.Nature405:234242.[Links]

Espejo,A.&A.R.LpezFerrari.1998.LasMonocotiledneasMexicanasunaSinopsisFlorstica1.ListadeReferenciaParteVII.
OrchidaceaeI.ConsejoNacionaldelaFloradeMxico,A.C.,UniversidadAutnomaMetroplitanaIztapalapa,ComisinNacional
paraelConocimientoyUsodelaBiodiversidad.Mxico,D.F.90p.[Links]

Espejo,A.&A.R.LpezFerrari.1998a.LasMonocotiledneasMexicanasunaSinopsisFlorstica1.ListadeReferenciaParte
VIII.OrchidaceaeII.ConsejoNacionaldelaFloradeMxico,A.C.,UniversidadAutnomaMetroplitanaIztapalapa,Comisin
NacionalparaelConocimientoyUsodelaBiodiversidad.Mxico,D.F.115p.[Links]

Espejo,A.&A.R.LpezFerrari.2001.LadiversidadactualdelasMonocotiledneasMexicanas:UnAnlisis,undiagnsticoy
unapropuesta.SimposioEstudiosFlorsticosdeMxico.AvancesyPerspectivashaciaelSigloXXI.XVCongresoMexicanode
Botnica,Quertaro,Quertaro.[Links]

Gallina,S.,S.Mandujano&A.GonzlezRomero.1996.ConservationofmammalianbiodiversityincoffeeplantationsofCentral
Veracruz,Mexico.Agroforest.Syst.33:1327.[Links]

Greenberg,R.,P.Bichier&J.Sterling.1997.BirdpopulationinrusticandplantedshadecoffeeplantationsofeasternChiapas,
Mexico.Biotropica29:501514.[Links]

HernndezValencia,I.&D.LpezHernndez.2002.Prdidadenutrimentosporlaquemadelavegetacinenunasabanade
Trachypogon.Rev.Biol.Trop.50:10131019.[Links]

IUCN/SSCOrchidSpecialistGroup.1996.OrchidsStatusSurveyandConservationActionPlan.IUCN,GlandSwitzerlandand
Cambridge,UK.[Links]

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 4/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales
Margules,C.R.&R.L.Pressey.2000.Systematicconservationplanning.Nature405:243253.[Links]

Moguel,P.&V.M.Toledo.1999.BiodiversityConservationinTraditionalcoffeesystemsofMexico.Conserv.Biol.13:111.
[Links]

Nestel,D.,F.Dickschen&M.Altieri.1992.DiversitypatternsofsoilmacrocoleopterainMexicanshadedandunshadedcoffee
agroecosystems:Anindicationofhabitatperturbation.Biodivers.Conserv.2:7078.[Links]

NormaOficialMexicanaNOM059ECOL2000.DiariooficialdelaFederacin.PrimeraSeccin.16octubre2000.p.256.
[Links]

Perfecto,I.&R.Snelling.1995.Biodiversityandthetransformationofatropicalagroecosystem:Antsincoffee
plantations.Ecol.Appl.5:10841097.[Links]

Rojas,L.,C.Godoy,P.Hanson&L.Hilje.2001.Asurveyofhomopteranspecies(Auchenorrhyncha)fromcoffeeshrubsandpor
andlaureltreesinshadedcoffeeplantations,inTurrialba,CostaRica.Rev.Biol.Trop.49:10571065.[Links]

SCCA.1999.Medicindelintersdelosconsumidoresenelcafdesombramexicano:EvaluacindelosmercadosdeCanad,
MxicoyEstadosUnidos.SecretariadodelaComisinparalaCooperacinAmbiental.ComisinparalaCooperacinAmbiental.
Montreal,Canad.[Links]

SotoPinto,L.,Y.RomeroA.,J.CaballeroN.&G.SeguraW.2001.Woodyplantdiversityandstructureofshadegrowncoffee
plantationsinNorthernChiapas,Mexico.Rev.Biol.Trop.49:977987.[Links]

Stern,M.,M.Quesada&K.E.Stoner.2002.ChangesinCompositionandStructureofaTropicalDryForestFollowingIntermittent
CattleGrazing.Rev.Biol.Trop.50:10211034.[Links]

WilliamsLinera,G.,V.Sosa&T.Platas.1995.ThefateofepiphyticorchidsafterfragmentationofaMexicanCloudForest.
Selbyana16:3640.[Links]

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 5/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 6/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 7/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 8/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 9/10
201759 LasorqudeasdeloscafetalesenMxico:unaopcinparaelusosostenibledeecosistemastropicales

CreativeCommonsLicense Todoelcontenidodeestarevista,exceptodndeestidentificado,estbajouna
LicenciaCreativeCommons

UniversidaddeCostaRica.EscueladeBiologa,2060SanJos,CostaRica,SanPedro,SanJos,CR,2060,
25115500,25115550

rbt@biologia.ucr.ac.cr

http://www.scielo.sa.cr/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S003477442005000100008 10/10

Você também pode gostar