Você está na página 1de 30

CDU 577.4(812/814).

CONDIES GEO-AMBIENTAIS DO SEMI-RIDO BRASILEIRO


Marcos Jos Nogueira
de Souza
Jos Gerardo B. de Oliveira
Rachei 'Caldas. Lins
Lucivnio Jatob

O Nordeste Brasileiro (NEB), segundo a regionalizao


oficial do Pas, tem coordenadas compreendidas entre l o e
18030' de Lat. 5 e 34030' e 48020' de Long. W. A regio ocupa
uma rea de 1556 mil km2, abran gendo nove estados - Ma-
ranho (MA), Piau (P1), Cear (CE), Rio Grande do Norte (RN),
Paraba (P8), Pernambuco (PE), Sergipe (SE), Alagoas (AL)
e Bahia (BA) - e contm, tambm, a totalidade do Semi-rido
do Pais.
A caracterizao do Quadro Natural tem apoio no acervo
de conhecimentos acumulados sobre a regio. Na quase tota-
lidade, a documentao bibliogrfica e geo-cartogrfica refe-
rente natureza da macro-regio resultu de pesquisas seto-
riais que buscavam diagnosticar o potencial de seus recursos
naturais renovveis e no renovveis. Os estudos disponveis
tm nveis de abordagem que contemplam, comumente,
grandes extenses territoriais em escalas regionais e esta-
duais. Revela-se, assim, a preponderncia de trabalhos reali-
zados a nveis exploratrio e/ou de reconhecimento e que,
de algum modo, esto consubstanciados em IBGE (1985) e
RADAMBRASIL (1981 A. 1981B, 1981C e' 1983).
Os levantamentos integrados dos recursos naturais, pra-
ticados com resultados satisfatrios desde a dcada de 60
em outros pases, tm merecido a aceitao de uma ponde-
rvel parcela de pesquisadores e instituies do Brasil. A
abordagem multidisciplinar requerida para esses levanta-
Ci. & Trp., Recife; v; 20, n. 1, p. 173-198, lan./iun, 1992 173
Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

mentos deriva de uma aplicao da Teoria dos Sistemas


natureza, viabilizando a soluo de problemas territoriais,
como: o desenvolvimento de novas reas, o uso apropriada
dos recursos naturais e a proteo ambiental. Isso d margem
para que a utilizao de recursos naturais - como o solo,
gua e planta - tenha que ser feita, obrigatoriamente, con-
siderando a interdependncia desses componentes.
Em face dessa consideraes, a referncia bibliogrfica
para o delineamento desse quadro natural o Zoneamento
Agroecolgico do Nordeste (EMBRAPA, 1991) que resultou de
uma proposta para o planejamento integrado do espao rural
da regio. Esse Zoneamento constitui-se de uma anlise e
integrao das informaes cientficas existentes, e outras de
carter original e tem como objetivo subsidiar os rgos de
desenvolvimento para propostas de interveno no meio rural.
O documento bsico composto de um mapa na escala de
1:2.000.000, mostra 172 (cento e setenta e duas) Unidades
Geo-ambientais, agrupadas em 20 (vinte) Unidades de Paisa-
gem. Cada Unidade de Paisagem encerra o resultado de com-
binaes dinmicas entre seus elementos naturais, que condu-
zem identificao de padres espaciais dotados de um certo
grau de homogeneidade. Essas unidades, delimitadas com
base em critrios morfo-estruturais, foram subseqentemente
estudadas, adotando-se sempre abordagem multidisciplinar, o
que resultou em algumas propostas de reviso e de denomi-
nao apresentadas na Figura 1.

2.1 - Configurao Eco-Geogrfica

No contexto intertropical do territrio brasileiro o NEB


a regio que possui a maior diversidade de quadros naturais.
Dentre os domnios de paisagens ou de condies morfocli-
mticas do Brasil intertropical, praticamente todos eles ocor-
rem na regio estudada. O que singulariza o macro-espao
em relao s demais regies brasileiras, contudo, que seu
territrio est submetido influncia do clima Semi-rido. A
rea delimitada pelo Polgono das Secas, abrange cerca de
950.000 km2, ou seja, 58% do espao do NEB (Andrade, 1977).
A rea de Semi-rido do Brasil foi delimitada a partir
de EMBRAPA (1991) e compreeende o conjunto de suas Uni-
dds Goambientais onde ocorre vegetao dos difernts
tipos de Caatinga ou de transio Caatinga para outros Ecos-

174 Ci. & Tr.. Recife. v. 20, n. 1, p. 173-198, lan./lun., 1992'


0

k,,oad Va,s c11 1


StitI Im S.-Al[,! (ICIJ
Fta,n. C..l. . 27 s ai Ide 1992
TI. 99WIU Ci,ic m I. ~s 1 C,.Me v

tII.L C.& &d.


Rs ICOI
27- l.uv 1992
DO SEMI-RIDO BRAMUM

- 1 -

._ 1 -'

_II
4,?

.-
rJ
.
-.
-1. -
7

1- - ri
1 .-II ;f-.

1
? - -
1
-
_+ 1! I_"' zr

:ir;

.'"_ --T--

Ii
4- J

1
1
r

I[L

ul_
1 Y
1
-t
II:

IiIIUIL..L -
Marcos Jos Nogueira et alfl

sistemas. A adoo deste critrio Fito-ecolgico fundamen-


ta-se nos trabalhos de Maior (1951). Bertrand (1971), Tricart
(1977) e Tricart e Killiam (1979). Dos trabalhos destes autores
conclui-se que a vegetao uma 4xpresso do clima, bem
como de outros fatores geo-ambier tais representados pelo
relevo, material de origem e pelos organismos, numa interao
que ocorre ao longo do tempo e que resulta, tambm, na de-
terminao de todo o quadro natural..
A Semi-rido nordestino fica situado em posio mar-
ginal relativamente aos ambientes de climas ridos e semi-
ridos tropicais e sub-tropicais do Globo. Segundo Ab'Saber
(1974), os climas sertanejos do NES constituem-se exceo
em relao aos climas zonais peculiares s faixas de latitude
similares. Pode ser considerado, neste sentido, como um
clima azonal, de expresso regional, afetando um espao
geogrfico global de 700.000 a 800.000 km2 de rea.
Os sistemas atmosfricos atuantes sobre o NEB so
responsveis por uma heterogeineidade climtica sem para-
lelo com as demais regies basileiras (Fig. 2). Apens o
regime de temperatura mantm uma 'certa regularidade, j que
a quase totalidade da rea submetida a mdias trmicas
superiores a 18C, com a temperatura mdia do ms mais
quente sendo menos de 5C mais alta do que a do ms mais
trio, configurando o carter de clima quente ou megatrmico
do tipo sotrmico. As precipitaes, por outro lado, mesmo
na rea submetida semi-aridez, exibem quadros muito varia-
dos. Em regra, no Semi-rido, as precipitaes anuais esto
entre 400-800 mm, variando, tambm, as pocas de incio e
de fim da estao chuvosa. Prevalecem, entretanto, as chuvas
de vero/outono (Fig. 3).
Outra caracterstica marcante do regime de chuvas na
rea em estudo a grande variao que se manifesta tanto
na distribuio das precipitaes ao longo da estao chu-
vosa, como nos totais anuais de precipitao entre diferentes
anos em uma mesma localidade aol longo da histria. Anos
h em que as chuvas se concentram num curto perodo na
estao chuvosa, mesmo alcanando a mdia anual de preci-
pitao, ocorrendo, ento, a chamada "Seca Verde". Em
outros anos, a precipitao anual alcana valores bem abaixo
de sua mdia, o que caracterstico dos chamados anos de
"Seca". Um estudo da climatologia e da predio das secas
no NEB est relatado em Molion e Nobre (1989).

ci. & . Trp., Recife. v. 20, n. 1, p. 173-198, jan./jun., 1992 1175


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

secas exercem forte impacto negativo sobreo


quadro scio-econmico do macro-espao, conforme pode ser
visto neste Estudo de Caso e em Magalhes e Bezerra Neto
(1989), muito contribuindo para agravar o problema de subde-
senvolvimento da regio.
Sob o aspecto geolgico, encontram-se no NEB desde
os terrenos do embasamento cristalino, que representam me-
tade de seu territrio, s bacias sedimentares pleo-meso-
zicas e as faixas de deposio cenozica. Geomorfologica-
mente, a compartimentao topogrfica regional expressa,
alm das evidncias da estrutura geolgica, os reflexos de
superfcies de aplainamento escalonadas e dos processos
morfodinmicos recentes. H primazia das superfcies rebai-
xadas interplanlticas que constituem as depresses serta-
nejas, com ocorrncia esparsa de nveis residuais.
Os recursos hidrolgicos de superfcie e de subsuper-
tcie refletem o quadro morfo-estrutural e climtico. Na rea
do embasamento cristalino h grande densidade e freqncia
de cursos d'gua intermitentes sazonais e pequeno potencial
de guas sub-superficiais. Nas reas sedimentares, a pequena
freqncia de rios compensada pelo elevado potencial das
guas subterrneas.
O mosaico de solos assume grande variao e apre-
senta maior fertilidade natural em reas calcrias, do emba-
samento cristalino e nas faixas de deposio aluvial. Nas
coberturas arenticas dos planaltos sedimentares a fertilidade
natural dos solos baixa. Os recursos minerais so deficien-
temente explorados, embora, em alguns casos, a produo
regional tenha grande participao na produo extrativa do
Pas. Neste contexto natural, sobressai o componente que
melhor reflete o quadro eco-geogrfico regional - a cober-
tura vegetal das Caatingas, que ostenta, tambm, variados
padres fisionmicos e florsticos,

2.2 - As Condies Geo-Ambientais e a Ocupao


Historicamente, as potencialidades de recursos naturais
disponveis foram determinantes do processo de povoamento
e de colonizao da regio. As condies geo-ambientais con-
triburam de modo decisivo para a estruturao dos quadros
regionais, determinando a localizao e a variedade de ativi-

176 ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1, p. 173-198, jan./jun.. 1992


ir ir ir II. ir

Fiq-2
1*i di V&Wdi$ cdi
1 OIIS%91*Tdi $MI Sini'M (ICO
elaIiii. CIdid. dii* 27 de ao li i deIii de192
_T1* k9ST 1 r~114 riads4 C9Tite V* - - UMAS DO NROFSTE
xi siitai. Dierrm.l 91 SIn-M R 9.
FliMi, C& 8.uI. a 27- I e91 y 1. 1992 TFS 0V lhE HFSF

c
o

a.

-
:-
-
:
-

r
:
- :.. , .-

-i -

1 . m

/ . .
/ / -.
J .... -...
\ .. : _
/ =

(
'a

LEGVO

j/
/ 'a
1
1
J '--It'.R*

,._ .M.o.
k,S,191s

'iii n
1

K p---
o...-

4- E...
? " EStALO ..d.ic.
r

.1. 1. 1.
.r

Cdii 9st 9i di V.9r t,diUs


09999diui9 Sust~ 99' A699 SM-J.,du UCV)
F1iuzi. Csd. 9iui, 27 diJaI99i l t de Iey o di 1992 RINR4IL IEMRrHEA*r
The We.I Cleci e lt rai ot ceee Vtin
.11 Sdi*diu D,v,ter.l ii SeI4e R*qDls
FtaIri. C& Ekvi, 27- 1. 1992

11111h!Ii

HE

L I!
99
-

:r1Ii1
e
"Ir
99

-- JI!lI

LLLL1
Marcos Jos Nogueira et sul

dades econmicas. Meio (1969), tratando da Poltica de Pro-


gramas Integrados para o NES, atenta para algumas das prin-
cipais condicionantes e limitaes de recursos, discriminando
os seguintes fatos:

a - grande extenso de re submetida ao clima


Semi-rido;
b - pequena proporo e disperso relativa das reas
dotadas de solos e topografias favorveis;
c - pequena proporo de manchas de terra favore-
cidas, ao mesmo tempo por condies climticas e edficas;
d - escassez de potencial hidr-energtico.

Nessa ordem de condies naturais desfavorveis,


aliou-se a utilizao de recursos rudimentares e desajustados
do potencial tecnolgico e das limitaes da natureza. Na
poro oriental do NEB, identificada domo Zona da Mata, o
clima mido e as condies dos solos deram ensejo substi-
tuio contnua da Mata Atlntica pela monocultura canavieira.
Nos sertes Semi-ridos e ps-de-serras o binmio gado-
aigodo prevaleceu at a dcada de 70, sendo, desde ento, a
lavoura algodoeira sensivelmente prejudicada pelo ataque do
bicudo (Anthonomus grandis).
Nos relevos elevados das serras e chapadas, dotadas
de ndices pluviomtricos maiores e melhor distribudos, houve
uma intensificao da policultura praticada em pequenas pro-
priedades. - A atividade agrcola dessas reas sempre con-
trastou com as atividades praticadas nas depresses Semi-
ridas sertanejas. Nestas, as reas em que o potencial de
uso agrcola maior fica circunscrito s vrzeas dotadas de
solos aluviais e de gua no subsolo. Isso possibilita uma in-
tensificao de vida agrria, o maior fracionamento das pro-
priedades e o adensamento populacional.
No Nordeste Oriental as transies entre a Zona da
Mata e as depresses sertanejas assumem peculiaridades
prprias no Agreste. Primariamente revestido por matas secas
e de cips, o Agreste apresenta intensificao da atividade
agropastoril, alm de elevadas taxas de densidade de-
mogrfica.
As transies naturais para a Amaznia e Cerrados do
Centro-Oeste brasileiro tm totais pluviomtricos elevados,

'Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1, p. 173-198, ian./in., 1992 177


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

-possibilitando a propagao de rizicultura nas plancies flu-


viais e nos baixes. Complementarmente, a economia rural
foi baseada no extrativismo de baba e carnaba, alm de
pecuria praticada extensivamente nas chapadas.
Diagnstico Sumrio dos Recursos Naturais e Seu Potencial
O estabelecimento das Unidades de Paisagem propos-
tas, deriva do conjunto de conhecimentos relatados em
RADAMBRASIL (1981A, 19813, 19810 e 1983), ISGE (1985) e
EMBRAPA (1991). A Tabela 1 apresenta a relao das Uni-
dades de Paisagem utilizada pela EMBRAPA (1991) e o agru-
pamento destas Unidades proposto nesta anlise. A Figura 1
apresenta esse agrupamento de Unidades de Paisagem e o
Apndice d uma descrio detalhada das mesmas.
A denominao de cada Unidade de Paisagem segue,
com adaptaes, a proposta de Zoneamento de EMBRAPA
(1991). A Unidade de maior expresso espacial - a Depresso
Sertaneja - foi subdividida em dois setores, limitados entre
si ao longo do paralelo 100S: Sertes do Centro-Norte e Ser-
tes do Sul. Esta subdiviso justificada pela significativa di-
ferena nas condies geo-ambientais entre os dois setores.
Por no se inserirem no Semi-rido, foram totalmente exclu-
das as seguintes Unidades propostas por EMBRAPA (1991):
Superfcies Dissecadas dos Altos rios. Gurguia, Parnaba,
Itapecuru e Tocantins (0); Golfo Maranhense (D); Grande
Baixada Maranhense (P) e Complexo de Campo Maior (R).
De algumas Unidades de Paisagem de EMBRAPA (1991)
foram excludas, tambm por no se inserirem no Semi-rido,
algumas de suas Unidades Geo-ambientais: dos setores
ocidentais das Chapadas Altas (A) e das Chapadas Intermedi-
rias e Baixas (B); das pores meridionais e ocidentais das
Superfcies Dissecadas Diversas (H) e das Superfcies Retra-
balhadas (E); dos setores norte e leste da Baixada Litornea
(M) e dos Tabuleiros Costeiros (L); dos setores sul das Super-
fcies Crsticas (,.J) e da Chapada Diamantina (C). Deste modo,
de um total de 172 Unidades Geo-ambientais propostas pela
EMBRAPA, este trabalho considera pouco mais de setenta,
que representam o Semi-rido. A Tabela 1 mostra a corres-
pondncia entre as Unidades de Paisagem da EMBRAPA e o
agrupamento ora proposto.
178 :ci. -& Trp., Recife,. v: 20. n. 1, p. 173-198, jan.fjun., 1992
Marcos Jos Nogueira et alil,

TABELA 1 - Correspondncia entre as Unidades de Paisagem relaciona-


das em EMBRAPA (1991) e as que so propostas no presente
trabalho.

UNIDADES DE PAISAGEM

EMBRAPA (1991) PROPOSTAS

A - Chapadas Altas 1 - Planaltos Sedimentares


B - Chapadas Intermedirias e
Baixas
- Bacias Sedimentares

E - Depresso Sertaneja 2 - Represso Sertaneja:


R - reas de Dunas Continentais Sertes do Centro-Norte e
U - Serrotes, Inselbergues" e do Sul
Macios Residuais

D - Planalto da Borborema 3 - Planalto do Borborema

- Superfcies Crsticas 4Planaltos com Coberturas


Calcrias

5 - Macios e Serras Altas 5 - Macios Residuais


T - Macios e Serras Baixas

C - Chapada Diamantina 6 - Chapada Diamantina e En-


E - Superfcies Retrabalhadas costa do Planalto Baiano

L - Tabuleiros Costeiros 7 - Tabuleiros Costeiros


M - Baixada Litornea 8 - Plancie Costeira


N - Grandes reas Aluviais 9 - Grandes Plancies Fluviais

Ci. & Trp., Recife, v. 20. ri. 1, p. 173-198, jan./jun., 1992 179

Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

a
1-
co 0t EoOo
4 o O -
'tu
E 211
'A
tu CO -o
04 c
-
o a. 02 0
0= -ooc0o ->0,-o
(A 20 >.o-otOt
tu
, a o
cio o -
o cC o0O-
Z 2
o gi,000EOo

o 'W O'EoO.L
.000 O co (000
DE3(0 0c-o
1E 0
03 W'X
coo
CCO
-'o---E=cooco-o
2

o 00'- D
1) 0 X>
1-
1 - .oa .on o 1000
o E0-
- coco 1 - (> 03
'0 coOococo o.coO
0 00 ,( 0,2-11
c
o, 02 O -0 ano ON -
o E4 CO
o e-o g ,, 2 co
- c o o--co
o
- - 'UNE- O -'40 C
tu o

o !, ( W 6
(A
tu
t,'tCO'Do 0 ,E oE
o onake'
00 (A
4 t Eo
o rA '.2E co g oo'co O co
oAZ.- 1 o ato no
wo o nC.000O'flO2ED11
01OcoC'JO
wEE
D ornE - .o o,
W2
o o42 CO 0-co
o
'tu ZO , o,.-CO_oco
1'-

o
o, ao 0,9tct
E ca_C0fl11EwO
-tt- oOo c
tDHo_o,
o >wc
o, w ' -- o
O t Oc
c"2'E oa,
oo 10 cO
o x -
-o0
-9 .. e & 2 o E
.4-
(A
'o O,
c
o,
w
'a w CO
02 oz
w
'lia uJ
0
zo
tu
94 Cw
o
20.
=
co
o-

180 Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1, p. 173-198, jan./jun., 1992


Marcos Jos Nogueira et alil

4
<0
o
Ind
5a.
20
4110
=
a!4
2

cn!
44
5'-
o luz
teu -1 UJ
o mE
o
c a.4
4S
c
0
o

o 0 maO
t 0 0 0 00
E62M 0toNc
O
(A .g2 2 o
o c'o,DE3o --cO0cuo
4 2
-c
'400,a
c-9 o
c 00ooo . O
o o o m > conE
E3E . -
a
0o0D ?O
c
>c00
c

o O 0cN - E
O a .9(Er S EEE9-
420 o
DC oCD 2t no
o 2
a
o '' -a
2
6 OflED ,oao-.Er0 00
O o 0 cO = - o c O .9 O
o
a2
-
x i-DnW_ fl MD O

1H
02
LU
tua
04
40
94
za.
=

Ci. & Trp.. Re.ife, v. 20, h. 1, p. 173-198, jan./j'un., 1992 181


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

00 000
0 000 a,--'
co.c0ot0 co
a.9oco rji0
-

4
ce c,o
<o 0.22
a
DO o
U CO
o

,s 9
4
_0.
oco,coaot 0oE 01 E
5 a. 03gaE2
050

2 co0 0t00..0rn. co
a e C
0= 0.lo o
a,
zo
w
00
' Ee'
0.Eco
0 o 00..E
000 0 got a
iI4 o
2 o > .9 co E . e
C Ot N -
D 0
2oroo'o
cc ._ c000.cn.__0000v E :
O O o) O 2) O O'

-'20 co E tU 2 32 --

ui
0 o.?_
flo 0a'a2OL 0.
00
2e
00) 1-
OJDxc0OaO
cco00o - co o 0 co-
2,- Ir o
o
uJz o
im o- >_ .99a-)gow'oe
o0g
t
U o 2z 0 a -a0 o. o
cc ec --oo .o
0.4 O o o.co E0oflo v2a
c 1- a 'co2'>0 co co co .c 2
z co 6 O ONO 0coco?
co w > oOco '- co -- a co
* o
o o C 2-c2cocoo i5co000 Oco
O o o 0) o co .0 i. O .0 O O L/i .0 0 t t 9 o
o
o vj
ooO0a'--5.

o a) o eE ooco
0) 'LI 0c0
o 4 cO coa, OOoE
0000 ,
a
00 1- Co
CO coo O tococo._
4 C50)
w oec OcoO c-
a U)
w=z c E = 0 O O O U)
I-1-- oEa 0 0EE
o42
0 0 0aioOcoow
io2 0coa o
o co o , Ci) 0cooco
WQ O O)ou E
o e_colo _ coo2
aE
00 - o.
00)0 o tTorooco o> co co co '-'co .o e
c > O) O co 00 E E 2

'si o-,
02
uJ 0<
04 LajI-
ctt
4 0. W
Za. nico
= o

ei

182 Ci. & Trp., Recife, v. 20. n. 1, p. 173-198, jan./jun., 1992


Marcos Jos Nogueira et alil

'o
o
(o
o
4 0
o
co o
0.14 a
(no
o,
o
ZC) o
o
2 o
CO -
'CO
ESo

- =
o00
lo
oo
(nu)
4- ' o' 02 o
o uJz o2
0
5 -sul o .-
o CO -x
(5 o

c 0.4
4-
o
c
o a g
(

e
- E c C a, E 1 dY - 6K9 L
o o o, o= (o - -
w
(1) o COO 2 E1O
o 4
0(0
O) oo.000o,.2tPo00co,.O
j:5Qu1 22 E E E a t 3
o
2o"aEon5o a
w=z
o2 E
o
czo oS.5 aEO3EO
Co t_0>c._ E'0
o yoo0go o,3co_j
o Eg_cco WOOOOOOEC'VC0 O.
foc.t x
O E o '2E go,
o o - o E o o o o- ao > E co a_ n -- E >

'Ii

LU

co,

za.

Ci. & Trp., Recife, v. 20, ii. 1, p. 173-198, lan./jun., 1992 183
Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

00k- 'L(o
O
' E'2 c22>v2
4
o a O o.
-
g!
o B O

OD E ' a
.2NO
2O
.cocoo
j'flng.o 2co
-coco.2 2
O
0
GOGOC

> o O).- O - OccoD


2

E2 E' c2
E2&_ GO OcO -.
O
--co 3' -
0,
coOODcfl O
J)cl)
coco
-
4-
/ E.E
o Luz 00
O
cot.
O
co
Cowo 'O
o -J ,c 0
0 ,co oc
o
Cq 0 00 co> 0co
a
04 (1) ----- ofl
Z 'O O - GO -0
4S 0,aCOO
''O'.
Cco
c o Ot
o o 2I 2t.
o rm co Oco
u) o o C o o > E o o o
w
_-z co 'o 'o OGOOO' 00.0
w E 1- co O O o 3 C O ,co E t
o co 2"0, co E
ot ac-t 0-.O
o
0 o'g uJ
o,
4 on 2'Z5oLi. coco GO
o2 M. a 0 co 0co0
' oO N4 OOoE
o 00wo
occoE o, o E 'co co
E a o o
000 t
E
Oo'99, Etc
co co'6 o. OO
1-)--
042 o3 - a, O
420 otgrco- o E c -
o coo oEo-E
O'- tco'-
>2.2 a co 'C Lii O
co !
ECO
' c coco
C
a = co O
o o a ' co O - 'co E ' 2 '6 $

tu
05
1
04
CQ,
-4
Zo.

184 Ci. & Trp., Recife, v.20, n. 1. p. 173-198, Jan./jun., 1992


Marcos J056 Nogueira et atil

O D-=xn cC0
o._D
4 - a, o o. o o E o ca. c0 = o .2-
1 - coa oocctJC
co _.,DoO00 M. coo
0-t4
00 avo 0 5 taao0
0E DW5 =
-E0 'oE'o,.,--.-0000Cnco
>
f0>L#
20 O
D.0
00 Dao:ectjo=
o tco'-''-'O
?o Co
2 tOO o
agt9a ->000000Eoco5
E >'O 0 D ovo a
o u'J - o t:..
O co D a'
o b v0 Cc 8:
a, 0"

Ou, co
cc 00cnX 0 5
co ow ?ziCco D E
1- 00 a
o U12 O;a co1 2 at o
o o a
92
a o'
c E
0m
c OM,'.0UM
--co o, C
o o>._
O O 5 coco co 0 g; E o E 0 o C
> cc, OO0O O Do O..,
1
00 oEo
o
00 .E02 o:EE"to,o0 2 2?o,
o O D<c
'o
o,0---9.2o owwWC 0Eo0aSE9
0(0 co vvs Et0O fl0-2
o o0Ea,o, co 'oaE-..'- co
00 0 o
o cotc000
11<
WOz
'oo,gg
o'.0= .Oo'
c,_0o co
I-1-- E .c'jo o, Wo.!Ec
20-8
o C.j00 co
o,00 E c
420 cutCw
<CO O E .?oo
._ 0Ccj<tnCO.__ WE
Oco omcoODtCO o
O 01..-'icoCO0 i E
coOcoOgOJtJE1-cO 0tD 0
g2 ._ O cot0 ac<0 O .2Cm
ocvaE CE= avoo2EQmoE

w
LUa
oc

Ci. & Trp., Recife. v..20, n. 1, p. 173-199, Ian./iurl., 1992 185


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

C
CO
a.IC
(no

20

iC
z

O luZ
o-1
o
a.0
.4-
O
1)

'O 000 0j00(flO' , 0Cb,O '0(O


O
o > 5 a , o
000000co
'2co>
o C
C..tg.
s8
4 Ou,
o,w
a E O.C v o0 CO
"1=z g cu ,O0Eoc>0oo
I-1-- ga.
OC 0 a2o co-c jo t
CzO (000
' .o
O a0 ._.-0
COo o o a
C0('O0 '0oc 3co0c,
0 'O CO co _`D :5
o.E c
a
o0 00 c> tN2D o - o D 'O O
. a 0 - coomgococo 'O

w
lii
CC
4
za.
D

186 Ci. & Trp., Recife, v. 20. n. 1, p. 173-198, ian./iun., 1992


Marcos Jos Nogueira et alil

(o (00
O. >
4
0 oL,S6 0 2ww
tUCO00
(no O 0- '-*0 5 O (o 0>0) Oc
(o' . C
(o
- OO_coco0-._'_
C (o 2
,0
Vtco
20 20mw
ttt E>o-
w0=0O_w0
oe ,fl c
mt5 o
.,w 500i0 0co
2 o c
o
o .- , o 0
O'w ci o 0o co..5 EB c S
6666 .L'0
oo" o6
00o =
o CM-. twOo
o
(Ato o co t,
O
20 '0(o o'2
0 9E 2jE.9cov Ec''
5
w2 o
o
(5
o 0 E 0c '2 V0 o
coo2
c 0.4
0ac m c, 0VoocowoSE.
wflo
t, 5 2o o E
owE
<. o co = O
1
o 0000(oWEZ.L0,Z
'E6000'mq>
o Ec,o 0oo.cvta EED
2 =0 O
o ti)
E
c 4 2 . 0too .-oco 0E0
0(i)
tnw 00 EOL,0vri9OD
o t
co8too _ 0
32coat oE'o mo
3 1 0(o0._O.2co
104
I-- flEotc*OocEc,ab0r00o0
420 o.o 0o
o WCD 2 0- 5 as
CE o
OOOEgWE o2 t
0i..000.
c,2o gj cCjco0.- ta005
E092jo_Eooaon-_ o2
w0 OOowoo._0000co,j,ajoEoc......
Zi co 0 Oi5on o acco>0oa000co't0'WO.

Iii
uJ
ou
'ajo
04 -'o
ti) c CO
-4
20. 50

co

Ci. & Trp., Recite, v..20, e. 1. p. 173-198, jan./Iuh., 1992 187


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro -

01-coo
D .2 CO O
c0 .0
E Mco<
4
<o
0.1<
o c ,V 0 o
4 o 2 co E
20 oco 00
o < c at,
o O O
o <0.0
2 .0 CO
c0 _`O 'o
a
co
Sa
E
g.
o
(nu) 0=
o
oE
=co.
2
o -Iw C co
I(5 O <E
o OM
(5
0.4 o. -o
a
o
o
o d
I-C co
,LO
6 0 6 < c = oMo,o M - o co 'co
o
tt. cootO-- 000 o 00 o
0
o 4 o
DO
4 00
LU
0,0
coO00 co .0o0
o <0<,
Oco
o_
00 .0 0 .0 OOc C000
a ao.
o. O_oco E.00r 0,.. o

)-1-- _c0 o
0<2
<zo E .! O
0O,.. co ct.-o0,o,..coo
DO 32- 6 412 o o
o 2E 0 gg 0 Noco . ..2CwB 'o
t co
O
O 00.0 co 00aocuco coo oco
o CO cO_ 00 000
0_W0,0i..WDO)
000C O 0.0
1-Ococo
c, E '4 c a o. o.

rk
o
I1J
02
tu
tu0
0< -J .4
o, CUJO
-4
ZG.
<0<
OO

188 Ci. & Trp., Recife,. v.,20, n. 1. p. 173-198, jan./jun., 1992


Marcos Jos Nogueira et lil

G' O (1) CO t

co
'8z
O CO O

4 E g ,g 0
: E

co 5 tE a
0.4 ct,C000t .-coco
'no o a O .0 o
O.coCOS tjw
si 0 k-O coco
OD o, oto O
2C.) co', , ot
00
0:2 8 .NC
z coEa .8oz
4
N
coco t- tvJ
oE
.OcorCo._OOo co .9
ot co aot 00 co

'no,
4-
a.
O
5 -Jw
o 0-
CO 0
a
0.4
4S
c
o
O

.-1
coOOO .rJOWOOCD.LO
oOJ.O
.mtooe 0 oOc' 22o ovtv.9ot
o CO co aoco8a oo6.g-a
o 04 o u5'coo
.Lv-
2aEomoco0)1_
co o
c OU) o,

o e n q
. c,
c_ . w> t_ 0tEEow 2gcoxoo
...o-e 8w-=ococo
1wz
-I--
Oc
am oEErtc-o Oc, coo
O5g
czo 8
OO

il
'Eo 01
O -coE0'OO ou t_xocot%J Cfl

o o a, 00 c wo ...c c ..
OU.
o E.- onc, a... E.... o cor

tu

uJ

co

zo.

C. &Jrp., Recife,. v. ri; 1. p. 173-198. jan./jun., 1992 189


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

,coo oo'.coocoO.E
0 a . o o a 00

c o wO
>U'COo m t t
'O o o'
co
co o co t
0,0

20
o >001.
c03D 00

E
o
flflflI
e OL0_ cbc
E o 0"- o
>
z coo nW5EOCE
aEc0
Ii

o c . Eooc
C c 0 o co c D O
a
0 cot3.ct 0W>
Wco 00 WNO_0 O coa
t 0-0=o 0mmtcoo'
00
e- ax ov2
'az
o
o'co o,,,O
o
O o ' ' ' o o
-1
1W
i
o Ca o'co co ow o2o
(5
te ',
OO) c>occotSOt "o
o 0'002000E oco_ta CO
o O O CO o
E oca,- o
4 6 1W00O.,WWOOO 1
WVtto 00 u3OVt
w a . 6 o E - > 'o -o - 0 -9 C
o Zocco C0OOcoOE
q .0 co -EEEo
o
e
(,
o w > Eo' oflo=2oz co
4 o cn o$ i.9"w"c000c
00 0c0 vD
,E
o
a !Qcz E 00 co gujcoo 0U00o'oO
Wz ,,,aoo0o >0o
1-I-- o S. o ccoE-o 0c,
mo 00 'o
N7=
o4
co I 'E WO
0 CO.._0WW2W2>OO
o 0 0o'0 Om o- a
o.OQaoa) o 0000
c5
oo 'oco
o' O
--o0co, o o 02
COO

LU
(o
IIJ (0<
cc
co,

Lo

190 Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. hp. 173-198, jan./jun.. 1992

Marcos Jos Nogueira a alii

O O cb O Cfl2 .coM r.O o


oo-coot2
c co o c c co coo',
-6 a o

.0 2 -2 co-o.. C E
coco._c,

>0 Co,fi'O j
Mc
ec
co 3 .g .
o.M<
o
-Mc
'cO 00 2w
0= 1: 2 'o co
mcu
20 'co
2 - o, E o co
o coa'a0
co0 0 COtO) t..o, o,
ric Q o,
O co
2 m 16 -E
oco00 ao, 0 ao2t o, 0
'co
. oco o > t o. E E -2

:2 E
Oo,o,2
coo .o
-o
owO0
ocoIcoo 3coo$
(DU) o,E
Mc
E-o
o Luz i2Z3
o o, = 2coro,n

MW -jw
o-
o
o, o
o o O co O-'O
5 o a'Ja

te coo oa
boo, g
4S
'coo,ao,.
c000, o
o
a
1 Ii
- c000 -L O o, O (O E
oo'OcOco
t0 otc - co D .2 -o a, =
o
c o ..g Ecoa
0 o Ococot co2ow'0000
o
Mc 2-cp .30o8oaor
Mc 00 a - E
2-i .2 wo,
Oo
o. co
a
o,_
o . - o o ... o
.
cojococo o
>> O CC
'rncoo-O O. -. E Cc
w=z
1-I-- .2 o, co -o 2co
o O co o,
04 o ' 2 - 2
<20 o.g
-o,.- 1J co. Ot6cOco2 00
0 o E5 E o o, o o, co 0-JE
O co--co E" co '- o o
n.9oo
E E$ o > o,tco0
o o O Uj '- co .c
ooa = 0 = O 0 o5z ataco e8a

w
au CO
czI--j0
uJi Occ0C
0<
Mccn
c
20. 0wo-0

co

Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1. P. 173-198. jan./jun., 1992 191


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

'CO
'oco
0
4
0
<o
0.14 ,_00
0,0 o
CD 000
E0>
z
1- -
CO
0o0
"a oS
z Eoocu
o -o-
'"'CO
0 COt o
0 D =c

o 25
w
o OCO
CO

04

o
a

$'d, 6 6 0 Ii2 0

o tE3D3,E
-o. -.Exwc...CO co2-
C0 n. '-E00
c, "ar flE0oorcxS
o
c
4 0,0 cEato0gD.COE
ao, E.v'o,gE
a
SQz o 32Ef&fl E
o2 0,
UJ2 0
g "a
E
--S 'eorE
-CO '%-. 4o
t,O-
COn -00cc
Ocuo
a
no0 Co o &rw-E , EE-0OO
CO
2
o O o -"--o0oo00
O o*tocj,0._t
co
. En 12'-- 2ooc"
.0 Eo2
o E
c o o oC oo .0 cor
O 000 0t 4-- r> 000
o
CO CO
o _=Ca
CO
-

'ii

04
co,
-c
Zo.

192 Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1, p. 173-198, jan./jun., 1992


Marcos Jos Nogueira et &Ii

ou, 'wi Coo


,CDOOCDC>
- E. t
O
4 a)
000
fl CD..
coCo
o
'CQ
000: .1PC)
co o -
'
a-14
0,0 22
_'oLo- 0
- t 0. O O 'o
P0EQ.

0= o O CD CD O
Eu
0-N
-zzoE
2 W
CoCO Wt
o CD '-0
9 0CD
E
aOo -CCD000
.g
(002
CU Co o .0 - o CD O

0 ._o'
fl ON coo'
ot tw_ CoOoc
b
>0-jj
00 Co-

o 00o2n--

x 0-
E'oa
0,0E
'0 - o-O O .Dm
OE o 'CO0.
0a
0 wz o
00 g;
2 E ,< o -s o
00 a0 0 2
a 0'- 3Co wjo
c a-e
00 E
0 - CO
oo 0(00
o , E u,D O 00 O0
0 '-0000 0,0o o
C 00 o = E a o o
1
0
a
o
o (, ,jH --- o
c .4 O o.9 D LW20 OOEEZO(Oa to
o co E tt CIOtj'9, oa 0(000
4'2
coa t>. 9o.0t00
o 2E'.
- 2o - O aE oE.2Enbrwoaa
'o "--.0 o
52cz 0 '-o
UJOZ
I-1--
E0 p
'ot 1 -0,E
'LJ'- - - E 002
o ou
COw_oO
-'c'CDo oCoO-O CO 0_
o. = 0'
o. =Eo3,0xE
E2Co oo mo
N0E c Wt -o oW O :ooatcaEoO

'si

1U0 fl
00
M1ILO
0<
DO)
co
N
Ci.:& -Trp.. Recife, si.- 20, n. 1, p. 1-73-198, jan./Iiin., 1992 193
Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

66 0E
C
.05 a a o
O o ' o , 00 C>
Zo
co o o'-
E ' 'o2
co a.0 o o
g2 E'E
09 o,'- O02
0. a000
'- Oo E
CD
zc) 'O0c0c000
O O co
D
E2E
z o a
E o30'O
---copo
o c E E an o co
o
o
o t 'eo E o a =
'0

a e a 0 E
(OCA .-
.65o o ao
o wz
.0> '-0
coa 0 O.
ao O co t 0.0 o
-1 Lii
o.2co
1>
et
lx agco
0.4 E aa>0c0
4- ",0 E o?
a
0 (O O
o coo 92
a E12 .c0E
> .4- 0 O C N CO
6 6 f 00 ''.L'' 2 E 0tO
gEa
o 12 2oo o o
-fl oflfl Vi
o 0) 0.00
0
c
o Co o o o
.0 8! , co
o 0 0 c52 o E atco .0 > c .E ooEv
2-' o
0o coa
wDZ
1-I-- o O
E
0(00 c
'E E g .2
cZo 0E ....Cs..
(o
oz c000< Ea 000 oE pco8to 5c>E
oo
oc
o =0w '-o
o 2o0,2
oco22oco.2-o Li. Oot o > c ao O
=
LU
o c a> c.0 o .c o0')
co C
E

w uJ
4
zCn
c <o
c.)

194 Ci. & Trp., Recife. v. 20, n. 1, p. 173-198, jan./tun., 1992


Marcos Jos Nogueira et alil

.2. O
00 .0 .
o
.
O=
00
o
co c
o co
00 20.WE
9 O o
-o.e
0=
0.
E0O EoE
0 2o
0 coo c
20 oco too'
,52

2
!fl
Z3 o
>>oJ
g
0 cO
03 o o,

MIM E
0- = o
e 00
coc00
luz
_j lu >0
o 2 'co
(5 OE .0 co
a
o.c
, =,0
'
1 0 ,2 0(0
c
o ... tE
o
O co E= n
1
00 000O0FM.0...!. O
0 o
00 o
o > a) t co
co o co o O OO5 0 2 .o
2 '
o
4
o,
e o 'o -.co39Ot, oGO oCL o E
O (fl e
o,W a2,-Eo, 0t 6E o
0 o c
co Etuo.
a lo o ._ x 'co o
o0cgo 2
o 500. c
2r- E0 0 O .ct 0 co o
= o,
.000EDgJEVJEEOO o
Oc
20 oco o O'
o o O'E O
o, 0o.Go cc,
o or Lfl0... co o, o
E? 0
occoi. . o e.. o
o o,r o aEmzt o.. c 5 E c - o

co
'flui

ec

0)

Ci. &Trp,, Recife,, v. ?O, n. 173-198, i an./ i tfri. , 1992 195


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

Wco00

(O 50
E
co

= E co .N
>cohc
40 0' =
0.14 - coa,
0coc co
o
04
o 2 o 6
0= 0 0 -
o
O t
aiO -o o
E co
OEW0E
z o
e
05.0_
o -o o
ou. O
- 0 E o. o.
00
-o O
O
(Oco
co -o
EC
'ocA a
e
a ao
wZ 'co
_1w

(5 o
M O -
ccz 'co
c 0.4 - O
(O co
N t
c
o
o OcoO

1
0 Et ti- E e coZS coco
o 'cO%w oud oo ,0fl

o co -
0 '>cco 030 0
4
o 0r o)ZC.1_ 0
:,L. :BooO
o oo ON
' 2 o E
o-o aE co
aao E-,. coco
o<2 co 0-oaoO
-5co
ae .--

c2o a0 0 ogo2 CV,EE
oaccocogo2
o O - . o0 C - o,
E E 2 E
O o o o - o o co O O O
<EumW0O O D t O D

ww
cl,
24
20.

196 Ci. & Trp., Recife, v. 20. n. 1, p. 173-198, jan./jun.. 1992


REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS

AB'SABER, A.N. O Domnio Morfo-climtico Semi-rido das


Caatingas Brasileiras. Geomorfologia 43 So Paulo,
IGEOG-USP, 1974.
ANDRADE, G.O. Alguns Aspectos do Quadro Natural do Nor-
deste - MINTER/SUDENE, Recife, 1977. Srie Estudos
Regionais 2.
BERTRAND, G. Paisagem e Geografia Fsica Global - Esboo
Metodolgico. Cad. Cinc. da Terra 13, So Paulo,
IGEOG/USP, 1971.
EMBRAPA, Zoneamento Agroecolgico do Nordeste. - Brasil,
Braslia, MARA, EMBRAPA - CPATSA/SNLCS, 1991.
IBGE. Atlas Nacional do Brasil, Regio Nordeste - Brasil, Rio
de Janeiro, 1985, MINTER, IBGE/SUDENE.
MAGALHES, A.R. & BEZERRA NETO, E. (Org.) Socioeco-
nomic lmpacts of Climatic Variatioris and Policy Respon-
ses in Brazil - Fortaleza: UNEP/SEPLAN-CE (Unpu-
blished), 1989.
MAJOR, J. A Functional, Factorial Apprach te Plant Ecolog-
Ecology, 1951.
MELO, M.L. de. Espaos Geogrficos e Poltica Espacial. O
caso do Nordeste. Boi. Econ. Recife, SUDENE, v. 2,
1969.
MOLION, L.C.B. & C.A. NOBRE. The Climatologyof Droughts
and Drought Prediction - In: PARRV, M.L.; T.R. CAR-
TER & N.T. KONIJN (ed): The lmpact of Climatic Varia-
tions on Agriculture. Assessments ib Semiarid Regions.
Dordrecht, IJNEP/IIASA, Kluwer Aademic Pub., 1988,
v. 2, (p. 305-325).
RADAMBRASIL - Folha SA. 24 - Fortaleza, Levantamento
de Recursos Naturais, v. 21, Brasil, MME, Rio de Janeiro,
1981A.

ci.& Trp., Recife. v. 20, n. 1, p. 173-198, ian./iS. 1992 197


Condies Geo-Ambientais do Semi-rido Brasileiro

RADAMBRASIL - Folha SB. 24/25 - Jaguaribe/Natal, Levan-


tamento de Recursos Naturais, v. 23, Brasil, MME, Rio de
Janeiro, 1981B.
RADAMBRASIL - Folha SD. 24 - Salvador, Levantamento
de Recursos Naturais, v. 24, Brasil, MME, Rio de Janeiro,
1981C.
RADAMBRASIL - Folha SC. 24/25 - Aracaju/Recife, Levan-
tamento de Recursos Naturais, v. 30, Brasil, MME, Rio
de Janeiro, 1983.

198 Ci. & Trp., Recife, v. 20, n. 1, p. 173-198, lan./Lun.. 1992

Você também pode gostar