5ma

7
DNCE
EDTR
GLER EREN

BLM EDLTRLERi
DO. DR. KEMAL EI<
CEMOGUZ

YEN TR KYE YAYINLA RI

 11

TEKNK KOORDNATR
MURAT OCAK

GRSEL YNETMENLER
HATCE KOT / ERSN BALCI

GRSEL YNETMEN YARDIMCILARI

SEVG ZELK / LEVENT ELPEN / AYE BALCI

DiZG GRUBU
AL TATEPEI . FARUK TATEPE / ADEM TEMZKK
AL MR / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN
FAHR UZUNI AHMET MAYALI

RESM TARAMA
HAMD ALKAN

TASHH GRURU
OYA AKBA O CAK / ELNUR AGAOGLUI KAZlM BiLGE
AHMET KARAAVU / HALT NSALI SEVL DNDAR
AYLA YILDIZI MEHMET LALE / EMNE ZDEMR
SERAP DNDARI HMEYRA SAKI ZLEM ATA

GRAFK TASARIM
YAZIEV LETM HZMETLER

DZG
GKEN TEKNK

BASKI
SEMH OFSET

CLT
BALKAN CLTEV

YAYIN KODU
ISBN 975-6782-03-X (TAKIM)
975-6782-10-2 (CLT)

YAYIN YER VE TARH

ANKARA 1999

Yan Kat Ebrusu: Mustafa Dzgnman

 bir fikir hareketi olarak pan-islamizm ve pan-trki
zl11
OSMANLILAR VE 1 llLAfET DO. DR. AZMi ZCAN 1467 SON OND! OSMAf\'U KLT(;R VE SA. .

. ..
A
DNYASl!'.'DA TARH BfLNd I DR. MEllMET ELK 1477 KLTREL VE SiYAS PAN-n'RK.J.z..\ !
..
f
PROF. DR.]AKOB LA ND\U t 492 TATARCIU K VE TURKULUK AKl.MLAR! ARASf:\;"'DA TARTIL..L..
. . .. . . R
PROF. DR. RAFA.EL MUllAMME7DDINOV I 497 iDiL-URAL BOLGES! VE OSMA:'\'l.1 FIKR! MNASEBE1U:
"
IBRAlllM Ml\R\ 1 502 RUS YA TRKLERNN OSMANLI FKR HAYAT!NDAKJ ETKiLER DXI l L
'U-fi\J
DNCE Si VE TRKiYE.DEKi YANKILAR! I YRD. DO<.,:. DR. Al/MET K,-iSLIDERE 1510

BENC BLM
Tarihi Devarnllk: O s 1n a n l 'dan C 11nhuriyet'e

osmanl miras
TRKYE CUMHURYET "NN OSMANLI KKENLER I PROF DR. BERN.1RD LEW/S I 521 MODERN
TRKiYE VE OSMANLI MRASII PROF. DR. EKMELEDDiN lllSANOGLU I 529 TRK YE DE OSMAl\1..1 :\URASI,
"

PROF. DR. ERCMENT KURANI 541 BALKANLAR VE OSMANLI MRASI l PROF. DR. LBER ORTr.)LJ 543
OSMANLI DEVLET'NDEN TRKYE CUMHURYET'NE I PROF. DR. NE]\T G).(}N I 547 OS MA l\11
MPARATORL UGU'NDAN BUG NE KALAN MRAS: SL AM (PROBLEMATK BR YAKL\IM D E l\'E MES )
PROF. DR. ll/MET )OCAK I 552 OSMANLI TARH EN NEML OSMANU MRASI: TRK TOPLUMU
PROF DR. Bll/AEDDIN YEDIYILDIZ I 564 OSMANLI DEVLET'NDEN TRKYE CUMHUR''ET'l\'E KTSAD
BR VERASETN ANATOMSI PROF. DR. AHMET GNER SAY\RI 569 TRK DEVRM: BR KOPU MU,
GEMN DEVAMI MI? I P ROF. D R. l.TER TURANI 574 HL A FE T TE N CU M H UR YETE 1
PROF. DR. REAT GEN I 582 OSMANLI DEVLET'NDEN GNMZE KALAN 1
PROF. DR. }'USUF HALAOGLU / 586 OSMANLIYI TAN IMAK VE YEN YZYIL A TAIMAK!
PROF. DR. NEVZAT YALINTA/ 588 OSMANLI MRASI VE BZ I PROF. DR. llSEYIN H\TEMl t 591
OSMANLI VE HOGR I PROF. DR. TOKTAMI ATE I 597 OSMANLI MRASII DO DR. AL BRiNC 1602
OSMANLI NE D? I D. MEHMET DOGlNI 606 OSMANLI'DAN CUMHURYETE TRK AYDINI /
YRD. DO. DR. BAYRAM SAKALLI/ 616 GERLEME VE K DEVR OS.l\fAl\'l.l NSANl-OSMAl\'UDAN
CUMHURYETE MRAS KAL A N SOSYAL KARAKTER ZERNE BR DENEME I DR. VEJDi BiLGN 1 630
ZHN COGRAFYAMIZD AK OSMAN LII PROF. DR. NACI BOSTANCI I 645

osmanl devleti ve gnmz tarihilii

TARHMZ VE TARHE SORU SORMAK: BR HASBHAL I PROF. DR. ERiF M A RDiN I 655 il. OSMAN
RNEGNDE ..LERLEMEC.. TARH VE OSMANLI TARH YAZIOUGI I B\KI T EZCAN I 658 OS MANLI
MPARATORLUGU ZERNE BRKA SZ I PROF. DR. BAYKAN SEZER I 669 GENEL DNYA TARH NDE
OSMANLI'NIN YER: METODOLOJK MESELELER VE OSMANLI TARHNN YENDEN KUR ULMASI I
DR. Al/MET DAVUTOGLU / 674 OSMANLI YNETM SIRASIND A MISIR TARH YAZIMIND A OSMANLILARA
YAKLAIMLAR/ PROF. DR. MICHAEL WINTER I 681 OSMANLI MRASI VE BALKAN TARIHLGNN
OLUUMU/ A SSOC. PROF DR. ANYON/NA Z/-IEL)'AZKOVA I 690
 OSMANLI DEVLET VE
GNMZ
TARHLG

TARHMZ VE TARHE SORU SO RMAK: BR HASBHAL

655
il. OS MAN RNECNDE "LERLEMEC" TARH VE OSMANLI TARH YAZICIGI

658
OSMANLI MPARATORLUGU ZERNE BR KA SZ

669
GENEL DNYA TARH NDE OSMANLI'NIN YER: METODOLOJK MESELELER VE
OSMANLI TARHNN YENDEN YORUMLANMASI

674
OSMANLI YNETM SIRASINDA MISIR TARH YAZIMINDA
OSMANLILARA YAKLAIML AR

681
OSMANLI MRASI VE BALKAN TARHLiGiNN OLUUMU

690
 :z.' 1
T' . :J
1
1
.
:1
.
.
:

TARHMZ V TARI-IE SORU SORMAK:

:
:

BIR 1-IASBHAL 1
.. 1
'.I
:J
PROF. DR. ERF M!\R :
WASHiNGTON AM
DIN

i
F.RICAN UNIVf:RSITY
/ A.R.D.
SAKANCI NlVIRSlTES
I

.:,.

-
acllarn Osmanl mparatorluu' na yaklam /1..
fil)
men hemen yoktur. Burada da daha ok bir eksiin cas-
arnn nemli bir zellii, bu konuda yazlan

'J<.J
viri szkonusudur. Anlalyor ki oryantalizmin etkisi bu
larn "deskri ptif' ya da "tasviri" olmalardr.

Bu yaz 1ardaki
deskriptiflik, sylemin "resim" ya da
ekilde yaplacak daha derin bir analizi bascrmcr. Oy-
sa, aralarnda tasviri tarih rnekleri grlmekle birlikte,


.
"tablo" olarak intikal ettirilmesinde odaklanr. Bahs ko- muhtelif coplumsal kurumlarn hangi genel gerekleri
-r mdan
nusu yaklq
neler anladm belirtmek iin tasvi
orcaya kardklarn aramak Bac'nn en nemli carihi
. sce br" de oryantalizmin karakterlerini katan Miss

1
r
lerinin gsterdii bir zelliktir. Bunu en az giambalcisca
Pardoe'nun "Boazii'nin Gzellikleri" (The Bea11ties of Vico'ya kadar gtrebiliriz.. Vico gibi, kendi tarihlerini
rlt Bophons, 1838) adl kitabn rnek vermek isterim .
bir "dnya tarihi'"' asndan yazan en saygn Bac carih
Eserine romantizmden esinlenen gravrler ekleyen Miss

1
ilerinin tasvirden ayrlp analiz zerinde odaklandklar
Pardoe'da sylem ve anlat gravrlerde egzotik (ve belki
n gryoruz. Analizcinin daha nicelikli bir cucumunun
de kendisince stn) Osmanl gnlk hayatn anlatan
beraberinde bir tarafszlk getirdiini sylemek istemi
izgilerle uyum l alindedir. Tasvir hem szde hem de re
yorum; Toynbee gibi derine gidebilen, karlatrmal ta

\
simdedir. Miss Pardoe hi olmazsa Osmanl'nn hayat
rih yapan ancak gene de aka nyargl bir tarihidir.
tarzna olumlu olarak bakyor. Fakat bu yaklam madal
Bize gelince; kendi tarihimizi yazanlarn hemen 1
yonun yalnz bir yndr. Bar gzlemcilerinde, bunun
hepsi tasvircidir. "Tarih Felsefesi" yaprn iddia edebi 'I
yannda, Osmanllarla ilgili yazlarda bir "endie" litera 1
leceimiz tarihiler neredeyse yokcur. Ben, bu cucumu
tr yer alr. Bat Avrupa "Trk" olarak tanmlad Os 1
bir soru sorma, copluluu sorumlama geleneine bal
manllaro yaylmalarna ilgisiz kalmam, b u kaslma da

bir "Trk korkusu" (Trkenfurcht) literatr yaratmtr.

yorum ve aadaki sunuumun z budur. j
1
Bu literatr de tepkisel ve aslnda, paradoksal olarak, Bir kere Osmanl vak'anvislerine baktmzda
1
bili nmeyeni tarif eden arl gene tasvircilikte buluruz . Fakat bu t vircili 1
tasviri bir literatr olarak tanmla . ..
.
Vak anuvs ger, 1
yabiliriz . Miss Pardoe'nun tasvircilii deildr.
.

Analiz yapma kaygsyla deil, bir dman ta

. . . 1
rif etmek kayg olaylar bctrr . fakat en baarllar carihe moralst ola-
syla kaleme alnmtr. Bazan bu yazlar . 1
bir d manlk rak yaklar. Tarih'e sorduklar
bir soru vardr: Padah
,

1
vurgusu da tamaz. Massigli'nin Trk as
. . .
keri k urumlar davran .. y.. Y1 yakalam ve bu
konuda elinden gelen 1
hakkndaki eseri soukkanllkla yazlan .
bir "enfo " ye ceslm olmu ve
sa "k'otu
1
rmasyon " araydr.Bat seyyahlarnda olduu yapmaya alm mdr yok 1
kadar Bat . dolay yara alm mdr? Bu yakla
'nn tarihiler
i de Osmanllarla ilgili deerlen- Imparatorluk bundan . . "
1
. r
dirme1er
nde daha ok tam am en Isla mi prensiplern hare kete gerd b 1
tasviri olmu lardr. Osman1 mu- m . .
egcle Haldun bu 1
rnn karla slami tarihilerden Ibn-
crlmal olarak bakldnda ne gb 1 soru sorma tarzd r.

. . .. 1
oplurnsa lo k b r analiz de katmtr. Ona go-
yap zellikle
ri gsterdiklerini arayanlar he- soru sormaya sosy o .
1
1
OSMANLI al D)ONCE
1
1
1
 Bu sorular sormaya en ok yaklaan
re devlelerin tarihi "ykselme" ve "dalma" lar tarihi F uar K..
..
opru\(i
olmucur. Kprl'nn tarihi olarak katks
dir Bu "ykselme" ve "dalma" devrevi bir olaydr ve Uz.un Va de.
.
de mu11ceme1 en oy ..1 e deer 1 end.r ecekcir ..
bu olayn sosyolojik temelleri mevcuttur Kollektif birli K"op rul
.. O .
. . s
man 1 tar
1 . .
11n O snan 1 k"l
u . ....
turunu n b rn e
i gl olan (asabiye) bir birim devler kurar fakat, za .
. . . . .. . e
r ves nd
e
manla, nne geemedii artlar devlerin temellerini deerlendren kdr. Boyle br yakl am pek

arlacr ve devlec yklr. Bu ikinci tip deerlendirmenin .

tabii
"histoire evenemeocielle" deildir Fakat Kpr '
l n n
.

bile bir sylem ekli olarak Osmanl mparatorluu'na tarih yazmna getirdii zenginlik, here ye ram
e b. n, z
ge (muhtemelen XVllI.yzylda) intikal ettii gzlem "grdmz" tarihin arkasnda giirmedioimiz
o unsur1ar
lenmitir. Genelde, bn-i Haldun kendi kltr tarafn aramaya itmemitir.

dan iyi deerlendirilmemi, sevilmemi bir tarihidir. Bu adan bakldnda "sosyal tarih" yakl a m
n

bn-i Haldun'un bir okuyucusu olan Ahmet Cevdet Paa
her ne kadar Tarih'ini okuyanlara Osmanl mparacorlu
u'nun coplumsal mekanizmalar hakknda sorular ol
duunu hissettiriyorsa da bu sorular ak olarak tarihsel
sylemine aktarmyor. imdilik slami-Osmanl gelene
ini burada noktalayp gnmzn Trk tarihilerine
geelim.
Son devirlerde de Trk tarihi zerinde Trk tarih
tarih yazma geleneimizde nemli bir adm olarak de
erlendirmemiz gerekir. Toplum tarihimizi inceleyenle r
meslekleri nde yalnz yeni bir dal gelitirmekle kalma
mlar "tarihin arka plan" konusunda sorular sorarak
bunlar yantlamaya almlardr. Bu noktada bile nal
ck'n toplum tarihinin mer Ltfi Barkan'n tarihinden
ayrld gzlemlenebilir. Barkan'n tarihi hala "hiscoire
evenemencielle" dr. inalck'da ise ilk kez olaylar n arka
"

ilerinin yapt aratrmalar genellikle analicikcen ok sndaki rnt" aranmtr. rnein, O'na gre Tanzi
deskriptift:ir. Yazlar tarihi olaylarn yanyana konmasnn mat'n ilk yllarna rastlayan ayaklanmalar bir "gruh"
kendi bana bir anlam tad sav'na dayanr. Osmanl
un ykcl deildir. Ayaklanmalarn arkasnda bir top
tarihi, imparatorluk zamannda gemi olaylarn tm
lumsal sorun gizlenmektedir. nalck tezini bu ekilde
dr ve bu da kendi bana anlamldr. Tarihimizi "yksel
belli ettikten sonra enerjisini daha ok Osmanl kurum
me" ve "dalma" devirleri erevesinde sunup temelde
larnn i mekanizmalarnn ileyii zerine teksif etmi
bn-i Haldun'dan esinlenen bir metotla ikiye ayrma te
tir. Trk tarihine "Marksizen" yaklamlar gene ayn so
mel deskriptif yaklam derinletirmiyor. Franszlarn
ruyu sorarak ie balamlardr. Fakat gene, paradoksal,
bu ekilde yazlan tarih iin gzel bir tabirleri vardr:
olarak toplanan "evenemeocielle" tarihin yetersizlii on
"hiscoire evenemeocielle" - olaylar tarihi. Osmanl tarihi
lar bu noktada durup malzeme coplama ynne itmitir.
konusunda bize nemli bilgiler vermi amz tarihile
Balang evrelerini yaayan Cumhuriyet tarihimiz ise
rinin ou "hiscoire eveoemencielle" yapmtr. Belleten
"eveoementiel" ve "moralisant" olmaktan teye geeme
tamamen bir "hiscoire eveoemencielle" birikimidir. En
mitir.
ver Ziya Karal'n btn almalar "histoire eveoemen
cielle" ile kark bir moralist deerlendirmedir; bu a Dikkate ayan bir nokra tarihimiz hakknda belli

dan da vak'anvislerden ok anlaml bir ekilde ayrlmaz. bir derinlii olan sorularn bize gnmz gazetecilerin

smail Hakk Uzunarl Osmanl kurumlarn incele den intikal etmi olmasdr. Bahis konusu ettiim bu

mi olmasnn yannda, esas itibariyle, "histoire evene araylar Radikal gazetesinde grdm iki yaz da izle

mencielle" yapmtr. Her iki tarihimizin yaklam ta yebildim : Birincisi, Trkiye'nin bugnk sorunlar en

rihi olarak deerlerini azaltmaz fakat ancak kendi tarih
leri hakknda baz sorular sorma eklinde bir tecesssle
ri olmad aktr. Bu tecesss yle ifade edebiliriz:
dstri coplumuna bu toplumun bedelini demed en ge
r;
mek istediinden mi kaynakland sor usunu ayo
diah
ikincisi ise "cumhuriyet" tarifimizin hala "hain pa

Osmanl kurumlar niin belirli bir ekil almlardr.? alcetmi " olmakta durduunu ifade ediy or.
r.
nl h isc o
Dier coplumlarn kurumlarndan ne ekilde ayrlrlar.? Tekrar edeyim, ksaca verdiim bu Osna
-

ya.
..
Derin vurgular sathta grnmeyen hangi yapsal unsur . . . " . . , , menci elle
.
ografs ozetnd e amacm llscore evene .1_
.le
.

lar gzmzn nne serer.? cm, carhrnz

pan tarihileri yermek deildir. Ama

OSMANLI CD DUOl\CE

-
 ) .

..

:

'
'

Tarihilerimizde dar bir sorunsaln sreklilii belli

bir kltrn paylat "dnya grleri" ile dnce s
recini etkileyen kltrel etkenlerle izah edilebilir mi?
Mutlak olarak hayr, fakat topluluklarn baz dnce
zelliklerini "projektr altna" getirm esi mmkndr.

Bizde "deskriptif' yaklamn egemen oluunu ta

dmz bir eit "dnce gen"iyle izah edilebileceine
inanyorum. Bunun iin de gzlerimi biri Eflatuncu di
eri de Aristocu diyebileceimiz iki dnce geleneine
eviriyorum Ancak bu noktada Eflatun ya da A risto'nun
.
zel felsefi ceorilerini kascetmiyorum, bir dnce tipi ile

ilgileniyorum . zahmda, esas itibariyle, slami-Osmanl

toplumunda Eflatuncu dnce modelinin egemen oldu
unu ileri sreceim. Arisco'dan ok ey alm olan Os-
man! 1 k"ultur
.. n de Aristo'nun zel vurgusunun eksik ol-
duunu iddia ermek cesaret ister. Fakat byle bir yakla
m ege menlii
fikrinden yola karsak en azndan yuka-
rda bahs ett m
tabuy .
u aydnlatm olabiliriz. yle fa-
de e y .
m: lslam! sylem Arisco'da gelitirilmi olan
PhyJs
.
.
ya ni tabat .. . . . . . .
. .
e kllendrc g fkrn benmseme-
t r
rr . Bu da tabd '. .
r: herhangi bir din Allah' n ekillen-
dr. c. . g . . d
cunen bakasn ancak zorlukla kabul eder.Fa-
kat 0
lerdenndaol
Zamanlarda Bar'da, ok iyi anladmz sebep-
ay ' Arsto
. cekcir.
at Hristiyanlar tarafn dan mo-
hzz

'