ANNEMARIE SCHIMMEL

HALLA
"Kurtarn Beni Tanr'dan"
9 2 2 ylnda Badat'ta devrin halife ve
ulemasnn ortak kararyla ehit edilen
Halla, o gnden bugne, bir efsane olarak
hem halkn arasnda dilden dile dolamakta,
hem saray airlerinin hem de halk
ozanlarnn eserlerinde varln
srdrmektedir. Dou'da ve Bat'da hibir
slam mutasavvf onun kadar aksiseda
bulmamtr.
Hallac' bilen herkes onun cezbe halinde
syledii mehur "Ene'l-Hakk" (Ben Yaratc
Hakikatim) szn de bilir. Vahdet-i vcudu
yaayan birinin, iten gelen haykr olan
bu sz yanl anlalm, onun "Ben
Tanrym" dediini sananlar dinlerini
korumak adna ona dman olmulardr.
Oysa Hallac' Ahmed Yesevi'nin, Mevln
Celleddin Ruminin gznden grmek
gerekir. Onlara gre Halla rahmete ve
kurtulua ermi bir limdi.
Halla, varln slam'n mutlak tek Tanr
inancna adayan bir derviti. O btn
varlyla buna tanklk etmek istiyordu;
bunun iin de bilinli olarak her trl ileyi
sineye ekiyordu. Onun, ahsi Tanr
tecrbesini ve Tanr'y aray abalarn dile
getirdii iirleri ve paradokslar bugn de
okuyucuyu cezbetmekte ve dnmeye
sevketmektedir. imdi okuyucunun nnde
iki seenek var: Hayatn gerek mnsn
derinletirmek zere kendini kor gibi yanan
Tanr ateine brakmak ya da Hallac'
tehlikeli bir m uhalif olarak grp mahkm
eden zihniyetin yannda yer almak.
 HALLA
Kurtarn Beni Tanrdan

Annemarie Schimmel

ev. G. Ahmetcan Asena

m
2 5 . YIL
 Gri Yayn Dizisi: 75

A l-H alladsch
O Leute, rettet m ich vor G o tt
Texte islam ischer M y stik edited by A nnem arie Schim m el

Verlag Herder Freiburg im Breisgau, 1995

Pan Yaynclk, 2009

ISBN 9 7 8 -9 9 4 4 -3 9 6 -9 4 -3

Birinci Bask; ubat 2011

kinci Bask: M ays 2011
Yayn Ynetm eni: Ik Tabar G ener
Bask Hazrlk: Fatma Tulum
Kapak Grafii: rem Ela Yldzeli
Bask: Ayhan Matbaas (0 2 1 2 ) 4 4 5 32 38
M ahm utbey Mah, D eve Kaldrm Cad. G elincik Sok.
No: 6 Kat: 3 Baclar - STANBUL

Pan Y aynclk
Barbaros Bulvar 18/4 Beikta 3 4 3 5 3 STANBUL
Tel (0 2 1 2 ) 261 80 72 -2 2 7 56 74
Faks: (0 2 1 2 ) 227 56 74
w w w .pankitap.coni
n ternet satlarm z iin: w w w .p and uk kan.com
 A nnem arie Schim m el, (1 9 2 2 -2 0 0 3 ) Alm anyada, Erfurtta dodu. Babas
kend isini m istisizm ve felsefe alanlarmda yetitirm i bir posta grevlisiydi. A n
nesi ise d enizcilik yapan bir aileye m ensuptu.
15 yam dayken Hans Ellenbergden Arapa renm eye ve ayn zamanda
Fredrich Sebiller n iversitesindeki eitim ine balad.
1941 ylnda Berlin n iversitesinde slam m edeniyeti ve dilleri zerine
doktora yapt. 194 6 -5 4 yllar arasnda Marburg niversitesinde, 1954-59 ylla
r arasnda da Ankara tlhiyat F akltesinde Dinler Tarihi dersleri verdi. Bu ara
da (1 9 5 4 ) dinler tarihi konusunda ikinci doktorasn tamam lad. Bonn ve Har-
vard niversitelerinde alt.
Schim m el, Bonn niversitesinden onursal profesrlk unvan; Pakistan
h k m etind en slam, Tasavvuf ve M uham m ed kbale ilikin alm alarndan
tr H ilal-i m tiyaz olarak bilin en en yk sek dereceli sivil d l almtr. s
lam edebiyat ve kltr, tasavvuf alanlarmda yazd pek ok kitap ve Farsa,
Urduca, Arapa, Trke dillerinden ngilizce ve Alm ancaya yapt evirileri b u
lunmaktadr.
Batda slam tasavvufunu en iyi bilen ve h issed en ok saygn bir bilim ada
m olan Annem arie Schim m elin Trkede yaym lanm kitaplarndan bazlar
yledir:
Ben R zgrm Sen A te / M evln Celleddin R um / B y k M utasavvfn H a
y a t ve Eseri, R uhum B ir K adndr, Yunus E m re le Yollarda, D inler Tarihine Giri,
Tasavvufun B oyutlar, Saylarn G izem i, an M evlns M uham m ed kbal, sla-
m n M istik Boyutlar, A k M evln ve M istisizm , T a n n n m Y eryzndeki aretle
ri, H alifenin R yalar - slam da R ya ve R ya Tabiri, ark Kedisi, M uham m ed k
bal, H azreti M uham m ed, D inler Tarihi.
 iindekiler

Her eyde Tanny Grmek! 7

Giri 11

Dualar - iirler - Rivayetler 31

Tevhid zerine 41
Tanrya Yaknlk - T annya Uzaklk 51
man ve manszlk 57
Tanr Sevgisi 65
ile Hasreti 77
Esaret ve lm 87
Kitab et Tavasinden 101

Avrupa Dillerinde Yaymlanan Eserlerden Semeler 113

Faydalanlan Kaynaklar 117
 Her eyde Tanny Grmek!
R ahm etli Prof. A nnem arie Schim m el ile takriben yirm i sene
nce b ir arkadam vastasyla tanm tm . Bir akam ona m isafir
olduk; b u arlkl olarak slam n m istik boyutlar ve slam m
gncel soru n lar zerin d e younlaan bir sohbet akam yd. Ay-
rh rk en , glm seyerek, Bir ocuum daha o ld u . dem iti; yeni
kan b ir kitabn kastederek. H atrladm kadaryla ark Kedisi
adl kitabyd. H alla h ak k n d a yazd hacm i k k , ierii b
y k kitap da yeni km t veya kacakt.
H alla k o n u su n d a bilinsiz bir gnl ban saym azsak, bir
b t n l k arzetm ey en sn rl bilgiye sah ip tim . S ch im m elin
H alla derlem esini b y k b ir heyecanla okudum . Bir daha o k u
dum ; so n ra T rkeye evirdim ve k endim e sakladm . E linizdeki
kitap k b u heyecann bir yan sonucudur.*
H allacn b y s n e k aplm am ak elde deil. O n u n son nefesi
ne k adar sergiledii asil d uru, adem in yaratl fikrinin ark asn
daki T anrsal gayenin b o y u tu n a dair b ir iaret olm aldr. lm
ann d a yle diyor: T anrm , im di Senin bu k u llarn to p lan d
lar, din lerin e b a lh k larm d an dolay beni ld rm ek ve bylece
Sana daha yakn o lm ak istiyorlar. O nlar affet!... Bu szleri b
t n h u k u k ve ah lak k u rallarn a aykr b ir ekilde h u n h arca ehit
edilen b ir in sa n daraacnda sylyor! Halla, adem iin eriil
m esi olanaksz b ir l d r - asalet, hogr, fedakrlk, sadakat,
sabr ve lh ak k o n u su n d a: M usibetlerle b eni pare pare etsen
de, Seni h er zam an d aha fazla seveceim !

Bu kitap yaym a hazrlanrken, Aman bir yerde bir yanllk yapp Byk
Hallaca kar bir kusur etm eyelim . diyerek rpnan Ik ve Ferruh Genere kat-
klanndan dolay teekkr ediyorum . Bu almada onlarn em ei daha fazladr.
Daha dorusu ve gzelini bulabilm ek iin hem en hem en her cm leyi, bazen ke
lim eleri tarttk. nk burada szkon usu olan m etin, zat- ahsna m nhasr bir
slup sahibi Annem arie Schim m crin diliyle Halla el-esrar ile ilgiliydi!
 o b ir dini deil, b t n yaratlm lar kapsayan m terek bir
gayeyi, ru h u n nih ai hedefi lh ak telkin ediyor; daha dorusu
onu b ir sem bol o larak yayor. Ayn zam anda bir aile babas olan,
yani aile so ru m lu lu u tayan bir in sa n olarak H allacn, hibir
ahsi hesap y ap m ad an can pahasna hakszla kar ba k ald r
m as, slam d in in i ilkel rk siyas em ellerine alet eden bir y n e
tim in zu lm altn d a ezilen m azlu m u n yannda yer alm as, ideal
insan iin gncelliini h ibir zam an kaybetm eyen b ir m otivasyon
u n su ru d u r.
Halla, inanta drstln, fedakrln ve h er eyden nce
cesaretin sem boldr: Elleri bal b ir insann ellerini kesm ek k o
laydr. Er o d u r ki, sfat elini arn zerinden eke ve kese. O n u n
telkin ettii inan tarz olaanst hm anisttir. O na gre ana gaye
insandr, insann Tanr aknda yanp yok olm as, daha dorusu
czi n u ru n M utlak N u rda ebedlem esi veya o n u n ifadesiyle fani
likten k u rtu lu p ezelde fena bulm asdr. Bu anlam da insan h er
hangi bir d in iin yaratlm am tr, bilakis ortaya k sebebi insan
olan her bir din, vasat insan T anrya yaklatran bir yardm c u n
surd u r, bir yoldur, b ir retidir; daha fazlas deildir. Zira, onun
bin yl nce dedii gibi, lh H akikati din ile arayan kim se,
gnei yldzlarn ile arayan insana benzer.
H allacm telk in ettii inan k o rkuya deil, akla ve gnle
baldr. D u y g u -akl-hakikat onda i ie, b ir b t n d r. Bazen,
T anrm , ya b en i b en d e n al, ya beni b an a geri ver ki, b en h u zu ra
kavuaym . eklinde feryad- figan ederek in san n duygularn
alt st ederk en , b azen ksa ve z, O n d a n O n u n la k u rtu l! diyor.
Elleri bal denize att ve seslendi: D ikkat et, su slatm asn
sen i! A ltayllar da hayat bir akar suya benzetiyorlar. B edenleen
ru h u n hayat d en izin d en slanm adan km as m m k n m ? Bu
sem bolik ikilem nasl alacak?
Hallac o k u d u u zam an insann aklna u soru geliyor: Kim,
Kimdir? Halla cevap veriyor; Ben, yn, benim sevdiim O,
ve O, b enim sevdiim O, Benim . Hazm zor bir sylem! tn san m
akm i gem eden o devam ediyor: O nu lan n n ak iddias, ceha
lettir. Ona daim a h izm et ettiini d nm ek, sayg eksikliine ia
rettir. O n u n la m cadeleden saknm ak iddias, deliliktir. O n u n
h u z u ru n a k anm ak, ahm aklktr. O n u n sfatlarn tartm ak, a
knlktr. O n u tandn sylem em ek (bu k o n u d a susm ak) k o r
kaklktr. O na yaklam aya alm ak, cesarettir. O n u n uzaklna
kredip m em n u n kalm ak, basit (aa) bir zih n iy ettir.
H allacn dier b ir ilgin y n de o n u n T rklere d u y d u u ya
kn lk tr. O n u n H orasan T rk leri ve o devirde H alifen in o rd u
su n d a paral ask erler olarak alan T rk kkenli askerler arasn
da ok sayda d o stlarn n o ld u u n u biliyoruz; rnein Badath
n l su filerden T rk istan k k en h ibh de b u n lard a n biridir.
Halla, T rk b o ylarnn Islam n duygusal-m istik yzyle ta
nm a ve b u yz sevm e s recin in nc s d r. YesevUk ve Bekta
lik gibi T rk k k en h akm larn ilham kaynadr. pek Yolu l i
yazarken,* Dou T rk istan n en cra kelerinde H allacm izleri
ne rastladm da ken d im e u soruyu sordum : Acaba Halla gibi
b y k b ir slam sufisinin T rklerle bu d en h ilgilenm esinin sebe
bi neydi? eriat slam na ve hilafete m uhalif gr ve aykr dav
ranlaryla evresini rk ten , ik tid ar kaygs tayan halifelii
k o rk u tan ve so n u n d a Halifen in ve ulem ann m terek kararyla
h u n h arca katledilen b u derviin T rk istan n kfir T rk leriyle
ne alkas olabilirdi? nk T anr bu derviin bizim anlad
m z m nda dinlerle, in anm ak veya inanm am akla bir ii yoklu.
Ve nitekim diyor ki: Ben dinlerin ne olduu k o n u su n u ok d
n d m . N eticede g rd m ki, dinler, bir k k n eitli d a lla rd r.''

* Bkz. G .A hm etcan Asena, p ek Yolu 1: in-Dou T rkistan, stanbul, ICO*

** Altay inancnda da, dinler salkl bir bedenin gerekli uzuvlardr de
niliyor.
Bir in san d an , o n u alkanlklarndan alkoyan ve balarndan k o
paran b ir din sem esini talep etm e. O zaten varln sebebini ve
yce gayelerin m nsn kendisinin en iyi anlad ekilde araya
caktr!
ran n H orasan blgesinde younlaan eski bir T rk b o y u
n u n a d n n h alen Halac (Kalac) olm as z e rin d e d u rm ay a
dem eyecek b ir tesad f m d r? H allacn b irtak m fikirleri ile es
ki T rk Tengricilii arasnda ana h atlar itibaryla ilgin paralel
likler dik k ati ekiyor. T esadf m yoksa m terek hafza m?
A ratrm aya deer b ir konu!
H allacm d ah a ok yanl y o ru m lan an E nel-H ak szyle
zdeletirilm esi, o n u n daha geni kitleler tarafndan anlalm as
na engel oluyor; oysa bana gre Halla o lg u su n u n an ah tar in
de T a n n y grm ediim hibirey g rm y o ru m . s zdr. H alk
dilin d e de H aktan geldik, H akka gideceiz d enilm iyor m u?
Halla ne gzel sylem i: Ah T anrm , Sana k re tm ek te n aciz
old u u m u biliyorsun; o hlde benim yerim e Sen k en d in e kret;
zira gerek k r sadece b u d u r.

G. A hm etcan Asena

10
 Giri
Eer slam tasavvufunu gerekten anlam ak istiyorsanz, Hal-
lac ve eserlerini tetkik ediniz." dem iti hocam Prof. H einrich
Schaeder. Ben o zam an gen bir renciydim . Profesr Schaeder
de yllar nce H alla zerine alm ve o n u n h ak k n d a unlar
yazmt:
H allacm slam d in in in d erin h k le rin d e ifadesini b u lan k a
bullen m e ve sak lam an n en son ve en saf so n u cu olan T anrn m
birliine m k em m el b ir ak ile teslim olm aktaki m aksad, gizli
d en ve sadece k en d i iin erm ilik m ertebesine ulam ak deil, b i
lakis o n u an latm ak, on d a yaam ak ve o n u n iin lm ek ti.
O g n d en beri Hallaca duyduum hayranlk hi bitm edi. l
m n n zerin d en geen bin yl iinde saysz sufi, air, m nekkid
ve ilim adam m byleyen Halla, beni de bylem iti. 922 yln
da vahice ehit edilen sufi h er an h er yerde varln srdrm ,
o n u n Enel-H ak (Ben Yaratc H akikatim ) feryad, slam dnya
snda ve bilhassa T rk ve ran kltrlerinde, H indistann m ahall
lehelerinde, yzlerce ve binlerce esrik dizede aksiseda bulm utur.
M ehtapl akam larda Sind vadisinin en cra kelerinde.

klara sorun, ak ne bekler

ayet bana inanm azsanz,
M ansur misali olanlar syler!

dizeleriyle karm za kabilen H alla bazen de K em irde b enze

ri arklarda veya P encap ve D ekkanm h ayranlk uyan d ran m
ziinde, o u n lu k la b ab asnn adyla, yani M an su r olarak tek
rar tek rar dile gelm ektedir. slam ile im anszlk arasndaki sm rm
tesine geebilen ve cezbe halinde sadece H akikati syleyen ay
kr sufilere h er zam an bir rn e k olan Halla, b u sufilerin eserle

11
rin d e b ir p an teist olarak gsterilm itir. Asl anlam Ben Yaratc
H ak ik atim olan E nel-H ak sz de, Ben T anry m eklinde
yo ru m lan m ve slam m ilk d ev irlerin d en beri tasavvuf evrele
rin d e A llahn en gzel 99 ism in d en biri olan H ak szc,
H allaca istin ad en , A llah yerine kullanlm tr.
H alla sadece sufilerin arasnda deil h alk arasnda da tan
np bilin m ek ted ir. Bir defasnda, stan b u lda yataklarm zn kee
leen p am u k larn , yay ve to km ann ritm ik vurularyla zp
ayran b ir hallatan. H allalar Loncasn m piri saylan Byk
M ansuru n yaad zdrab ve ackl l m n b t n teferruat
ile dinlem itik. ileyi ve zu lm bilerek ve isteyerek sineye eken
Halla, m o d ern ark airlerine gre, yerleik detlerin dnda k a
lan ve kiisel d in d arl yaarken belli sosyal reform lar da ger
ekletirm ek isteyen ilerici d in d arlar iin bir rnektir. Kelim esi
kelim esine d o ru olm asa da, H allacm yap tk larn n b u m o d ern
y o ru m u , o n u n ada en telek t eller arasnda bu k adar yaygn bir
etkisi olm asna b ir n ed endir. M uhalif grleri y z n d e n H int
yarm adasnda yarglanan veya hapse atlan ilerici yazarlar ise,
daraac ve yal ipin gerek klarn (veya daha iyi bir gelece
in kavgasn veren in san larn ) bir kaderi olduu ve olaca d
ncesiyle k en d ilerin i teselli etm ilerdir. Z aten, H alla da, varo
lan d ze n in kavram ad veya kavram ak istem edii eyleri syle
m em i m iydi?

Kalpte sakl olan srr

fa etmeyeceksin
Daraacnda syleyebilirsin.
Fakat minberde asla!

12
 19. yzylda. M irza E. Galib* D elhide yazd bu drtlkle,
eski b ir m otifi ilem itir: H alla lh aka dayal tevhid srrm
aklad iin yarglanm tr. Zira T anr ile insan arasndaki ak
srrn n bu ekilde ifas yasaktr. V uslat zerine alenen k o n u
m ak edebe aykrdr. Tasavvuf! yorum a gre E nel-H ak cesur
bir szdr. Ve Halla, b u n u n bedeli olarak l m tatm ak z o ru n
dadr. Sel gibi taan ak, saliki cotursa bile, eriat o n u n susm as
n gerektirir.
Ayn nedenle, m u ted il saylan tarikatlara m en su p sufiler de
dahil olm ak zere, ok sayda m n ek k id , H allacm E nel-H ak
diye h aykrm asn o n u n ham lnn b ir iareti olarak y o ru m la
m lardr. O nlara gre Halla, ayet gerek vahdete (T anryla b ir
lik) erm i olsayd, susard. Zira K azan, iindeki su tam kayna
m ad srece g r lt k arr. ve Kervan, hedefe v ard k tan so n
ra an sesleri su sar. yleyse H alla aslnda A llahn cezbesine
kaplm am tr. O, ilh vahyin arln kaldrm aya m u k ted ir ol
m ayan s b ir k ap tr, b u y zd en de abuk tam tr!
Daha so n rak i yzyllarda yaayan b iro k sufi, H allac p a n te
ist olarak k abul etti ve o n u n m eh u r s z n de btn varlkla
rn hirliin in b ir ifadesi eklinde yorum ladlar. Bu nedenle de,
H allacm 17. yzyldan itib aren tannm aya balam asyla birlikte
ilk A vrupalI aratrm aclar da, o n u katksz bir panteist olarak
grdler. Yaplan bu ilk y o ru m larn kayna olan p ro testan din
adam F.A.D. T h o lu ck u n 1821de yaym lanan Ssufismus sive ihc-

* Mirza E. Galib (1 7 9 7 -1 8 6 9 ), H indistanda Trk Babilr lnparau>rluj>u'nun

siyas ve ekonom ik bakm dan km eye balad bir dnem de yaad, 9, yzyl
da G azneli M ahm ut ile balayan, sonra Babr ve oullaryla yaygnlap salam
laan Trk asll ynetim in 19. yzyln ortalarnda (1 8 5 8 ) yklm asyla, llin d s
tandaki bin yllk Trk ve M slm an hkim iyeti de son buldu. Trk asll bir su
bayn olu olarak dnyaya gelen Mirza Galib, iirlerini Urdu dilinde (Trk(,c,
Farsa, Sanskrite, Arapa vs. karm bir dil; bugn Pakistann resmf dilitlir.)
yazmtr. ounlukla tasavvuf ierikli olan iirleri, bugn hl Pakistan ve H in
distanda okunm akta ve yaamaktadr, (.n.)

13
osophia persarum pantheistica adl eserinin balnda bile slam
tasav v u fu n u n p an teist k a ra k te rin d e n yola klm aktadr. Ve bu
eserde H allacn inanlm az b ir cesaretle alenen p an teizm in pee
sini y rtt ileri s r lm ek ted ir. Bu dnceler, T h o lu ck u n fay
daland kaynaklarla ilgilidir. O n u n elinde, Badatl ehidin
p an teist o ld u u n u iddia eden, ge devirlerde yazlm Farsa
eserler vard.
Vaktiyle A lm anyan n ilk b y k Arap filologu Jo h a n n Jacob
Reiske (. 1774), H allacn T anrya irk k o tu u n u iddia eder
ken, Fransz B artholom e d FIerbelot, Bibliotheque Orientale adl
eserinde H allac gizli b ir H ristiyan olarak gsterm itir. Bu g
r d aha so n ra A ugust M ller ve A dalbert M erx gibi bilim cilerce
de b en im sen m itir. Bu gr H allacn nsan ve ilh ftrat h a k
kn d a sylediklerine dayanr. Bir sre nce Teoloji b l m n d e
bu d o ru ltu d a sayfa says epey k abark bir do k to ra tezi de ya
ym lanm tr. T ezin sahibi N. M. D ahdal, H allac, H ristiyanvari
d n celeri y z n d e n katledilen gizli b ir H ristiyan olarak gs
term eye alm tr. H allac akl hastas olarak gren bilim in san
lar da vardr. (V aktiyle Hz. M uham m edi de bir p sik o p at olarak
g ren lerin kt gibi!) Baka b ir grup bilim ci de, H allacm elde
kalan az saydaki szlerinde, katksz bir m onizm * o ld u u n u id
dia etm ilerdir. A. vo n K rem er ve daha ok M ax H orten, H allacn
E nel-H ak sz ile U paniadlarn Aham Brahm asm i (ben
B rahm aym ) arasn d a b ir paralellik k u rm u lard r. Bu eilim e za
m an zam an b u g n de rastlan m ak tad r, zellikle de baz M sl
m an H in t b ilim ciler a ra s n d a ...
H allac d o ru b ir ekilde anlam ak, Louis M assignonu n bir
m r boyu s re n alm alar neticesinde m m k n olm utur.
M assignon, H allacm b t n risalelerini -bulabildii kadaryla- ya
ym layarak, b y k sufin in slam tasavvufu iindeki ro l k o n u

Var olan her eyin bir olduu retisi, (.n.)

14
su n d a y e n i b ir an lay n o lu m asn sa lam tr. A ncak,
M assignonu n , eserinde, H alla gereinin tarih bo y u tu ile daha
ilk devirlerde ortaya kan ve gelien efsanev b o y u tu n u h er za
m an b irb irin d en ayrm am olm as, N. M. D ahdal tarafndan ele
tirilm itir. A ncak ilk devir Arap k ay naklarndaki saysz tarih b il
giye ram en eh it H allacn geree u y g u n b ir biyografisini h az r
lam ak h em en h em en im knszdr.
E lim izde, H allacn olu H am dd an kalm a bir hayat hikyesi
var. Bu belge, tarih geree en yak n olandr, ancak bu da riva
yetlerle takviye edilm itir. Dier b ir kaynak da M assignonu n yl
larn vererek toplad iirlerdir. B unlar H allacm m istik d en e
yim lerini an lam ak asndan ok nem hdir. Bu iirlerde, Hal-
lacn, T an rya y ak n lk ve uzaklk arasnda nasl zdrap ektii;
bu zdrab nasl can- g n ld en arzulad ve n ad ir vuslat an lar
n nasl dile getirdii, gzel ve lh b ir dille anlatlm aktadr. Eli
nizdeki k itap ta yer alan bilgiler H am dn ksa biyografik n o tlar
n n yan sra M assignon ve Paul K rausu n Ekber el-Hallac adl
eserde to p ladklar b ilgilerden kaynaklanm tr.
H allacm hayatyla ilgili sath bilgileri yle sralam ak m m
k n d r; Halla, yaklak 858 ylnda ran n gneyindeki Fars eya
letinde, Beyzada dodu. P am u k u lu k b akm ndan zengin olan
T ustar veya V azitte by d. Halla m ahlas, baba m esleinden
kaynaklanm olabilecei gibi, genliinde gsterdii bir keram e
te de bah olabilir. Olu H am da gre. Halla, kalpleri tam am en
alt st ettii iin sevenleri arasnda Halla el-esrar eklinde isim
lendirilm itir. T akriben iki yl eyh Sehl bin A bdullah et-Tste-
rye (. 896) akirdlik yapt. eyh T ste rfn in slam tasavvufuna
en n em h katks, ezel n u r teorisini gelitirm i olm asdr. Bu te
oriye gre, Hz. M u ham m edin n u ru , ezel n u r olarak kabul edilir
ve b t n yaratln sebebi olarak grlr. Halla, bu dnceyi
daha sonra Kitab et-Tavasin adl risalesinde iirsel b ir dille ele al

15
m tr. Bir s re sonra, aa yukar on sekiz yalarndayken Ba
data giden Halla, bu rada zam ann iki nem li sufisine akirdlik
yapt. Abbasi Halifeliinin bakenti olan Badat ayn zam anda s
lam dini iindeki tasavvuf akm nn da m erkeziydi.
Bu akm , hzla b y yen ve zenginleen slam m p arato rlu
un d a, d n y ap erestli in yaygnlam asna phe ile b akan ilk d e
vir M sl m an larn n kat ileciliinden d o up gelim iti. K endi
lerin i K ura n m d erin lik lerin e b rak an ve d in vecibeleri iselle
tirip d erinlem esine yaayan bu zahitler, m u h tem elen Suriye, Irak
ve L b n an n H ristiyan rahipleri ile slam to p rak la rn n dou s
n rn d a yer alan Kuzey A fganistann Baktirya blgesinde yaayan
B udist rah ip lerd en ve dier d inlerde gze arpan ileci ak m lar
dan da etkilenm ilerdi. M slm an zahitlerin b ir ksm H ristiyan
m n zev iler gibi y n d en yaplm elbiseler giyerlerdi; hatt bu n a
istin ad en o n lara sufi (suf yani y n ) ad verildii tah m in ediliyor.
F akat o n lar safiyet k k n d en t rettik leri safa kavram n k u llan
m ay tercih etm ilerdir.
K aranlk ilecilik dnyasna saf T anr ak dncesi, bilebil
diim iz kadaryla, Rabia adl b ir k adn sufi (. 801) tarafndan so
k u lm u tu r. Rabia, ceh ennem k o rk u su n u veya cen n et m id in i ak
lna g etirm ed en T an rya ynelm i ve ilk defa m u tlak T anr sevgi
sini dile getirm iir. Rabiam n dnceleri k e n d in d en sonra gelen
sufileri d erin d e n etkilem i ve 9. yzylda Kuzey ran d an M sra
kad ar slam d n y asn n h er tarafnda tasavvuf akm lar yaylm a
ya balam tr. M ritler m ritlerin e nefse hibir kolaylk tan m a
yan en sert zd en etim i telkin ediyorlard. nsan ile Allah arasn
daki ak h er zam an incelikli kelim elerle tanm ladlar. Oysa gayet
iyi biliyorlard ki A ktan daha latif h ibir ey y o k tu r ve kavram
lar sadece kav ram n k en d isin d en daha latif bireyle ifade edilebi
lir. Bu y zd en de ak ifade edilem ez. (S m m n el-M uhib, .
900). lh Birliin gittike daha derinlerine inen sufiler, slam

16
lc (bilhassa tasavvuf slam ), zellikle Pers etkisiyle Irak ta yay
gnlaan du alist Z erdt retisi ve H ristiyan teslis retisi aras
na net sn rlar ektiler. Fiilin tek Faili O d u r, evet, O n u n Birlii
o kadar saftr ki, O tek M evcuddur.
T evhidin bu t r srlar Badatta k k ezoterik evrelerde
konuuluyordu. A ncak sufiler b u srlar, u zu n ve ileli bir hazrlk
srecinden gem em i, o nlarn dili ile, tarikatn hl ve m ertebele
rini yaam am ; tvbe edip tevekkl, sabr, k orku ve m ide sn
mam; m u tlak h u z u ru n basam aklarn takdir-i lhyle km a
m; ister rahm et, ister ceza eklinde olsun, O n u n tarifi m m k n
olm ayan ra h m etin d en baka bir eye m it balam am ham kim
selere am ann ne k adar tehlikeli o ld u u n u n idraki iindeydiler.
Bu arada tarik at yo lunda ilerlem enin ru h sal m ertebeleri aa
yukar sistem atize edilm iti. S onunda genelde T anr ak veya
T anr id rak i vard. Sufinin nihai hedefi F ena fillah, yani Tan-
rda fan o lm ak idi. Bu hl O rtaa A lm an m istik lerin in isabet
li bir ekilde T an rda yok olm ak (Entwerden) olarak isim len d ir
dikleri hldir. O n larn hedefleri var olm adan nceki hllerine,
yani sadece T an rm n var o ld u u , yani zne ile nesne arasn d a
ki ayrln olm ad. T anrsal birlie (tevhid); T a n n n m y aratl
m am ru h lara h itap ettii na geri dnm ekti. T anr o zam an r u h
lara yle so rm u tu : Ben sizin Rabbiniz deil m iyim ? ve onlarn
cevab, '...Evet Rabbimizsin, ahidiz... (Sure 11112)* olm utu. Bu
elest b ezm inde ru h larn tek T anrya hizm et etm eleri, O n u n
birliine inanm ay ve hem hayatta, hem de kyam et g n n d e
O n u n Birliine ah ad et etm eyi ta a h h t ettikleri bu ezel akit",
sufilerin d n y a g r n n esasn o luturm aktadr.
Z am ann yn etim i sufilere pheyle bakt iin, Badatl

* Araf suresi, 172. ayet. Kadim andn iildii an; Tanrnm ruhlara; Eles-
t bi-rabbikm ? (Ben sizin Rabbiniz deil m iyim ?) diye sorduu gn. (Kuran-
1 Kerimden yaplan tm aimtlar, Elmall Hamdi Yazr m ealinden alnm tr.)
(.n.)

17
m ritler lh srlarn alenen k o n u u lm asn n ne kad ar tehlikeli
o ld u u n u biliyorlard. Ben dem ek hakk, sadece T a n n y a mahsus
tur. diyen H arrz ve zellikle o n u n daha gen ada Badatl
C neyd gibi m ritler m ritlerin e, k o n u m alarn d a telm ih ve
tevcih y o lu n u tu tm alarn telkin ediyorlard. nceki sufilerin
eserlerinde g r len p arad o k slar da gerei alenen sylem ek yeri
ne gizlem ek abas olarak grlebilir. harfli k k lerd e n re ti
len ve isten en istikam ette tretilebilen, a n c a k b u n a ram en k
k n d ek i farkl m nlar tam am en kaybetm eyen A rap dili, st
kapal ifade tarz iin ideal b ir arat. Z aten eski tasavvuf m etin
leri tercm e etm en in zorluu da b u rad a yatm aktadr. Kald ki, bu
t r m etin lerin edeb dil gzelliini evirilerde aynen verm ek de
m m k n deildir.
G en H seyin ibn M ansur el-Hallac, ite byle bir ortam da
Badatl m ritlerin arasna girdi. O nlardan ders ald ve ilerinden
b irin in kzyla evlendi. A ncak ok gem eden kaynpederi kzn
ok k u rn az bir sihirbaz ve sefil bir kfirle evlendirdiini anlad!
Dier m ritlerle de geinm ekte zo rlu k eken Halla, hac niyetiy
le M ekken in y o lu n u tu ttu . O rada s rd rd riyazet hayat ok
gem eden adalarn dehete drd. Rivayetlere gre, Ba
data d n d k ten sonra bir gn tasavvuf bir m eseleyi danm ak
zere C neydin kapsn alan Halla, o n u n Kim o? sorusuna,
Enel-H ak cevabn verir. B unun zerine C neyd onu, Bakahm
kam nla hangi daraacm lekeleyeceksin eklinde lanetler.* Bu ola
yn 896 ylnda, yani Halla otuz sekiz yalarndayken v u k b u l
duu tah m in ediliyor. yle anlalyor ki, h alkn Hallaca tevecc

* Attarm Tezkiret l-Evliyada naklettii rivayete gre, iki sufi arasndaki k o

num a yle devam ediyor: Bunun zerine Mansur cevap verdi; Beni aaca astk
lar gn, sen de suretini deitiresin, baka elbise giyesin ve benim katlime fetva
veresin. Hallacn lm fetvas ayrca 8 4 ahide imzalatld. Attar, bunlann ara
snda Badatl Cneydin de bulunduunu rivayet ediyor: Cneyde de yaz dedi
ler. Cneyd, dervi hrkasn kard, ulem a hrkasn giydi ve dedi ki: Biz onun
zahirine hkm veriyoruz ki, katledilmelidir. Btnn Tanr bilir. (.n.)

18
h adalan ve bilhassa Badatl sufiler arasnda kskanlklara
yol am t. Badat ve ailesini terkeden Halla, bir ka sene slam
m p arato rlu u n u n kuzeydousunu gezer; Dou ran, T rkistan
ve Sistan d olatktan sonra G ney ran zerin d en geri dner. Ah-
vaz zerin d en Basraya geer. G ittii yerlerde srekli vaaz eder ve
halk Allah yo lu n a arr. Rivayete gre, Basradan d rt yz m
ridi ile b irlikte ikinci hac yolculuuna kar.
Bir sre sonra Badata geri dner. Ahvazdaki ailesini yanm a
getirtir ve kendi ifadesiyle, kfirler diyarna giderek halk Hak y o
luna armaya k arar verir. Hallacn dm anlar o n u n H indistana
n l ip o y unu gibi H int bylerini renm ek iin gittiini ileri s
rerler. Gemiyle Basradan G ucerata geen Halla, Sind vadisini d o
laarak Pencapa ve m uhtem elen Kem ir zerinden T rkistana*
geer. Seyahatleri esnasnda ne kadar insann slam dinine gem e
sini saladn bilm iyoruz. Fakat Sind, Pencap ve Kem ir gibi bl
gelerin m istik halk iirinde Halla adna dier blgelere nispeten
daha ok rastladm z syleyebiliriz. H er ne kadar bu yrelerin
edebiyat eserleri daha sonraki devirlerde yaratlm sa da, biz o n u n
ektii to h u m larn insanlar ilh ak ve birlik fikirlerine hazrlam
old u u n u kabul edebiliriz. Hallacn faaliyetlerini pheyle takip
eden m erkezi idare, o n u n Sind vadisini gezerken o devirlerde s
lam dnyasnn h er tarafnda ortaya kan ve tehlikeli bir h u z u r
suzluk kayna olarak grlen ar ii grubu K arm atlar ile irtibat
ku rm u olabileceinden endieleniyordu. Zira K arm atlarn ezote-
rik retisi siyas bir darbeyi hedefliyordu.
Olu H am dm bildirdiine gre, Badata dnen Halla, dnya
nn drt bir yanndan m ektuplar alm aya balar. Hallaca esrarengiz
Hallacn Trkistan (Kagar zerinden Uygurlarn bugnk Turfan ya
knlarndaki bakenti K oo, daha sonra oluacak olan Karahanllar devletinin
ilk bakenti Balasagun ve benzeri nem li yerleim m erkezlerini) b lgesin i gez
dii ve Trkler zerinde halen canlln koruyan derin bir etki brakt biUn-
m ektedir. Yesevlik ve Bektalik gibi byk l rk tarikatlarnda Hallacn zel
bir yeri vardr, (.n .)

19
ad ve unvanlarla hitap edilen bu m ektuplarn arasnda O rta As
yadaki M aniheistlerin* zengin desenli el yazm alarnda olduu gibi
ok kym etli katlara yazlm olanlar da vard. Tabii bu arada m u
halif sufilerin ekem em ezlii iyice artm t; ynetim de o n u n faali
yetlerini yakn takibe almt. Hallacm byle bir ortam da yeniden
hacca gittiini gryoruz. O rada iki sene kaldktan sonra tekrar
Badata dner. Burada bir arsa ahr ve m ehur vaazlarna balar.
Badat pazarlarn gezerken anlalm as g ifadelerle halk kendi
ni ldrtm eye armas, m utaassp M slm anlar artan szleri,
haykrlar, yksek sesle alam alar ve uluorta glm eleriyle halk
dehete drm esi Hallacm farkl veheleri olarak rivayet olunur.
D zen yan llarn n H alla aleyhinde olm alarn anlam ak
m m k n d r. Bu srada p lato n ik ak zerine bir kitap yazan en
kat m ezhebin tem silcileri de Hallaca dm an oldular ve b ir iftira
ile on u saraya ih b ar ettiler. Zira Hallacn m u tlak T anr ak ve in
sann, vecdin n ad ir anlarnda yaad yaratlm nsan ru h ile ya
ratlm am (yani ezelden var olan) ilh R uh arasndaki ak ve
vuslat retisi, ilhiyatlara ve ulem aya gre caiz ve m m k n de
ildi. Bir yandan da siyas d u ru m , Halla gibi pheli kiilerin ze
rindeki d en etim in younlatrlm asn gerektiriyordu. Srekli de
ien ve b irb irin e d m an h k m et yelerine bam l gen H ali
fe, lkedeki S n n ve ii gruplar k o n tro l altnda tu tm an n gayre
ti iindeydi. F akat m al d u ru m u n da kt olm as, lkede yneti
m i zorlatryordu. Halla tasavvuf evrelerinden yeni m uhalifler
edinince, beklenen oldu ve ynetim H allacm tutuklanm asna ka
rar verdi. Bunu nceden haber alan Halla kat, fakat ksa srede
yakaland. A yaklarna zincir vurularak zindana atld. lk yarglan
m asndan sonra nispeten yum uak m uam ele grd ve bir zin d an
dan tekine nakledildi. Hallacn, b ir hastalm tedavi ettii tah-

* Hunnk Doju I rkislan blgesinde m eskn bata Uygurlar olm ak zer

hi lakn I H k boylan, 1lrisliyan-M azdcist karm Mani dinine inanmaktaydlar.
(V.n.)

20
 m in edilen H alifenin an nesinin araya girm esi neticesinde, m ah k
m iyet hayat kolaylatrld ve m abeyinci N asr el-K ur, Hallacn
sadk b ir dostu olarak kalm aya devam etti. 919 ylndan sonra,
belki de yaanan b y k m al kriz neticesinde siyas artlar da iyi
ce arlam t. Bu srada Halla alt ya da yedi yldr hapisteydi.
H allacm , m abeyinci K urn in adam larn n yan sra b ir ok
gardiyan ve cezaevi hizm etlisine, lleri diriltm eye m uktedir ol
duunu ve ruhlarn ona hizm et ettiklerini anlatm as, vezir Ha-
m id in de kulana gitti. H allacm evi arand. V erilen bilgilere g
re, aramalar esnasnda bazlar altn m rekkeple in kadna y a
zlp brokar ve ipekle ciltlendikten sonra kaliteli deriyle kaplanm
ok sayda risale ele geirildi. Bunlarn arasnda ilerinde garip r
neklerin y e r ald ya zm alar vard. M ektuplarda Halla arkada
larnn dnyann drt bir yanna dalmalarn istiyordu. nsanlar
onun yoluna armalarn; kendisinin onlara rettii gibi, niha
hedefe varncaya kadar ilmi hlden hle, mertebeden mertebeye
adm adm aktarm alarn ve bunu yaparken de herkese kendi akl ve
anlay, alglama ve itaat llerine gre hitap edilmesini tlyor-
du. Ayrca kendisine sorulan sorulara verilen cevaplar da bu risale
lerde ye r alyordu. Bunlarn pek ounda sadece ya za n ve yazlan
kiilerin anlayabilecei sembolik ifadeler kullanlm t. Tom ar
hlindeki katlarn bazlarnda resimler, resimlerin iine bir em
ber eklinde A lla h n (cc) ad ve bunun iine de A liy e rahm et cm
lesi yle itina ile ilenmiti ki, bunu ancak dikkatle inceleyen ve d
nen kim se zebilirdi."
N ihayet vezir bakady H allacm lm kararn im zalam as
iin ikna etm eyi baard. K arar ayrca seksen d rt ahide im zala
tld ve 23 Z ilkade 3 09da (26 M art 922) infaz edildi.
Elde kalan rap o rlarn ounda H allacm daraac ve a rm h
taki l m ze rin d e d u ru lm ak tad r. T am o n u n arzulad b ir
lm o lm utu; halk s rekli olarak -dinin m dafaas iin- k e n d i

21
ni ld rtm ey e tevik eden o deil m iydi! Zira halk, H allac l
d rm ek le, iledii hay rm m kafatm alacak; H alla da hasretiyle
yam p tu tu tu u T anrsm a kavuacak, O n d a fena bulacakt. Aca
ba b u rad a M assignonu n dedii gibi, kendini bakalar iin kur
ban etme lfesn d e n sz edilebilir m i, bilm iyorum . F akat H al
la, adalarndan b irin in ifade ettii gibi, l m sevgiliye g t
ren b ir k p r gibi gren, u z u n ehit sufiler zin cirin in ilk h alkas
dr. O g n d en itib aren H allacm ad, ak yo lu n d a k en d in i m u tla k
aka k u rb a n eden ve km m au k tan gelen h er cefaya severek
katlan d n ve h att b u cefay hararetle arzuladn rn e k alan
ve bu y zd en d u ygusuz din adam lar ve zalim y n etim ler tarafn
dan ld r len h erk es iin bir sem bol olm utur.
te H alla m enkbede karm za bu ekilde k m ak tad r ve
b u ekildeki b ir H alla efsanesini ykm ak p ek de kolay bir i d e
ildir -o n u n aleyhinde ve h att ona dm an yeni ve eski devre ait
b u k ad ar kaynaa ram en!- T u tu cu S nn evreler daim a o n u n
szlerine kar olm ulardr. Bir ksm adalar gibi daha so n ra
ki devirlerde yaayan baz y o ru m cu lar da o n u n T an rn n ikih ta
biatn an latan gizli b ir H ristiyan o ld u u n u zannetm i olabilirler.
Fakat H allacm H ristiyanla zg terim leri k ullanm olm as,
kesinlikle b u in an cn b ir ispat olarak gsterilem ez. U n u tu lm a-
m ah d r ki, H ristiyan d n tarz o ada Yakn D ouda ok
yaygnd ve o evrelerde gelitirilen term inolojinin b ir bl m
b t n d in lim le ri ve su file r a ra sn d a k u lla n lm a k ta y d .
M assignon, H allacm K uran- K erim deki Hz. sa m enkbesini
kendine rn e k aldn g sterm ektedir; fakat Halla, A llahn
Peygam berin d e n sz ettii zam an, N. M. D ahdalin iddia ettii
gibi Hz. say deil, daim a d erin sayg duyd u u Hz. M uham m edi
k astetm ek ted ir. H er sufi gibi H alla da kesin b ir biim de
K uran n em irlerin e gre yaam aktayd; h att k k b ir ksm
g n m ze k ad ar ulaan b ir de K uran tefsiri yazm t. K uran la

22
yaam ak o n u n iin kyam et g n n yaam akt. n k A llahm
kelm olan K uran, olm u ve olacak her eyi ihtiva etm ektedir.
Sufinin gayesi, o n u n m nsnn derin lik lerin e inm ek ve daim a
yeni m n lar kefetm ektir. P eder Nwyia hakl olarak, tam ve k e
sin m nsyla K ura n a gre ve K ura n da yaayan ilk devir sufile-
ri iin hafzann K uranla tm lm a sndan sz etm itir. Ayn ey,
T a n n n n en sevgili k u lu Hz. M uham m ede d u y u lan sevgi ve
sayg iin de geerlidir. Halla, m ridi T ste rfn in Hz. M uham -
m ed h ak k n d ak i ezel nur teorisini ele alarak iirsel b ir slupla
yen id en ilem itir. Ve sradan b ir din lim i, Peygam berin hadis
ve s n n etlerin i rivayet yoluyla gittike uzayan bir zincir hlinde
b irb irin d en ren irk en , H allacm Rivayet adl risalesinde b ild ird i
ine gre, o b t n b u bilgileri kaynandan ve h att K ura n da ol
m ayan T anr k elm n lh glerden reniyordu.
H allacta en ok dik kati eken yn, o n u n T anr iradesine bu
derece canh itirakidir. T anr, hi p h e y o k tu r ki, ulalm as
m m k n olm ayandr. Y aratlann h er b o y u tu n u n st n d ed ir.
Ycedir. H er eyden m nezzehtir. L ah u ttu r, b t n zam an lard an
ve h er y aratlm tan nce vard ve dolaysyla ulalm as m m k n
deildir. F am in san O n d an ayran, ezeliyet ncesidir. F akat H al
lacm telk in ve tecr b esine gre, lah u t olan T anrn n b ir de na-
su t (insanlk) taraf v ard r ki, bu dem in yaratlm asnda tecelli
etm itir. Bu y zd en dem karm za, T anrda sakl n a s u tu n u n
aynas olarak, h v e h v e (o, o) eklinde km aktadr. Halla,
sk sk zik red ilen b ir b eytinde yle dem ektedir:

Ben, Oy u m , benim sevdiim O,

ve O, benim sevdiim O, Benim.

B unun m ns da udur: Tanr ezel nazar ile ezel suretini

temaa etm ektedir.

23
 M assignonu n syledii gibi, bata Badatl C neyd olm ak
zere, H allacn ada b y k sufilerin nazarnda T anr ile birlik
hli an cak ulalm as m m k n olm ayan lh b irlik gnei ile
k av ru lu p yo k o lu n d u k ta n so n ra m m k n d r. H allaca gre k u t
sallk T an rd an gelen h er eye bile isteye katlm aktr. Halla,
k en d i irad esin in T anr iradesi iinde ekil deitirm esi iin gay
re t etm itir. n san irad esinin T anrsal iradeyle tam olarak birle
m esin in y o lu n u da ileyi zlem ek ve ona tah am m l etm ek te
b u lm u tu r. T an r iradesine b u derece canh k atlm sayesinde su-
fi, lh rahmet hllerini yaam , T a n n y a dokunm u" ve bylece
Hz. M uham m edin vahiy esnasndaki ruh hlini o da tatmtr."
M uhaliflerinin K ura n n k t bir taklidi olarak g rd k leri Riva
y e t risalesi ve m u h telif d in vecibelerin yerine o anda daha fayda
l am eller ilenebilecei yolu n d ak i retisi, b u yaklam la akla
nabilir. Halla, hac ziyareti yerine yetim ocuklarn doyurulm as
gibi baka hayrl b ir iin de yaplabilecei grndedir! Sylen
tiye gre, H allacm b u ve benzeri iddialar o n u n m ah k m iy et k a
rar k o n u su n d a barda taran son dam la olm u.
Halla, yaratc lh H akikat ile d o ru d an irtibat hlinde ol
d u u n d an em in o lduu iin Enel-Hak" (Ben Yaratc H aki
katim ) dem itir. Bu teopatik ifade, yani ath veya H ristiyan
m istik lerin in diliyle sylem ek gerekirse, bu p arad o k s, H allacm
inan sistem in in z n tekil etm ektedir. O na gre, v uslatn n a
d ir an larn d a yaratlm am lh Ruh, yaratlm nsan ru h a o k a
d ar y ak lam ak tad r ki, o n u (nsan ru h u ) kaplam akta ve bu so h
b et esnasnda b ir zne deiim i v u k b u lm ak tad r -O an d a T anr
k en d in e d u y d u u sevgiyi yani, k en d isin in in san tab iatn n su re
tine d u y d u u yaratlm am sevgiyi izhar eder.- A ncak b u arada
k en d in d ek i ezel su ltan l n akm i ne o rtad an k alkar ne de
azalr. Bu hl M assignona gre, apokaliptik adaletin* bir ferya-

* Kyam et gn tecellisi beklenen adalet, (.n.)

24
di, dier b ir ifadeyle, T anrnn , beni dahil her eyini... elinden
ald b ir in san n feryaddr. B urada sz edilen, nsan ve lh
Zatn b irlik te davranm asdr; yoksa daha sonraki alarn m istik
akm ve edebiyatlarnda tek rar tek rar y o ru m lan an in san ve Tan-
rn m neticed e b ir z n iki yz olduu bir tevhid gr deil
dir. Bu g r nedeniyle H ak k elim esinin T anr olarak tercm e
edilm esi d et o lm u tu r; fakat u n u tm a m a k gerekir ki, H alla h i
b ir zam an Ene A llah (Ben T an rym ) dem em itir. n k by
le b ir ifade gerek b ir irk olurdu.
Halla eserlerinde ayrntl b ir ekilde eytanla da m egul ol
m utu r. slam iyete gre, ibUs veya eytan, A llahn b t n m elek
ve ru h lara Hz. A dem e secde etm eleri y o lu n d ak i em rine itaat et
m edii iin lanetlenm itir. Vaktiyle m eleklere retm en lik ya
p an ve stelik ateten yaratlm olduu iin g u ru r duyan eytan,
b u em re itaat etm ez ve lanetlenir. H alla ve o n d an so n rak i bir ok
sufi, eytan, birlii tanyan yegne yaratk olarak vm lerdir.
eytan, T an rd an bakasna nasl secde edebilirdi? B urada o ld u k
a girift b ir m esele ile kar karyayz. T anr, eytann dem e
secde etm esini em retm iti; fakat, k en d isin d en baka kim seye sec
de edilm em esini em red en de O deil m iydi! eytan b u ikilem den
nasl syrlabilirdi? z nde eytann itaatsizlik etm esini isteyen
T anr idi; yoksa o k en d i iradesiyle em re itaatsizlik edem ezdi.
G erek k, sevgiliye itaatk rd r ve sevgiliden yz evirm ek ye
rine, o n u n lan etin i b ir eref nianesi olarak kabul eder. H allacm
b azen k en d in e de atfettii u m sralar, eytann km azn tasvir
etm ek asndan d ik k ate ayandr:

Elleri bal denize att ve seslendi:

D ikkat et, su slatmasn seni!

25
 Kitab et-Tavasin adl eserinde bu k o n u y u geni bir biim de
ilem esi, o n u n , ilh irade ve lh em ir ikilem i karsnda ne k a
d ar b y k zdrap ektiini gsterm ektedir. O b u rad a k en d in i
eytann ve F irav u n u n yanm a koym aktadr; n k b u rad a ad
geen h erk es Ben dem itir. eytan: Ben o n d an ( dem den) d a
ha s t n m . dedi. F iravun ise Benim en b y k R abbiniz. (Su
re 79/24).* Halla: Ben Yaratc H akikatim . dedi. Bu Ben s
z n n ark asn d ak i sr, H allactan so n rak i sufilerin daim a zih in le
rini kartrm tr. slam n en b y k m istik airi M evln Cel-
ledd in R um n in de M esnevide, H allacn Beni ile F irav u n u n
Benini karlatrd m eh u r b ir iiri vardr.**
R um n in M esnevisind ek i karlatrm aya istin ad en bir iir
yazan F ried rich R ckert, iirinin son b l m n d e yle seslen
m ektedir:

Cezbe hlinde Birlie kavutuunu

Sanarak vnen kimse,
Bir gn kendinden getiinde
T a n n y a sordu
N iin Firavunu
Ben T a n n y m dedi diye
Yaktn azap ateinde?
Halbuki Hallac,
Gklere ykselttin.
Oysa o da aynsn sylemiti.
Ben Tanry m dem iti!
* N aziat suresi, 24. ayet, (.n.)
** Firavun, ben H akkm dedi, alald; Mansur, ben Hakkm dedi, kurtul
du, Firavunu n b en dem esinin arkasnda T anrnn laneti vard; Hallacn
Ben dem esin in arkasnda Tanrnn rahm eti var.
M olla Cami de N e fh a tl ns adl eserinde ayn k on uyu yle ilemitir:
Firavun, sadece kend isini grm ve Beni (yani T an n y) kaybetm iti; oysa
M ansur, sadece Beni grm ve kendisini kaybetm iti. (.n.)

26
 o an bir ses duydu:
Firavun o sz sylediinde
Beni unutmutu,
Sadece kendini dnm ekteydi.
Halla ferya t ettiinde ise,
Sadece Beni dnyordu
Kendini tamamen unutmutu.
Ve bu nedenle
Firavunun azndaki B ene
Lanet ettim
Hallacn azndaki B ene ise
R ahm et!

Halla, cezbe an n d a kolaylkla yanl anlalabilecek szler

ve m sralar sylerdi. K ulland dil gzel olduu kad ar da zordu;
o n u n ifadelerindeki ince farklar kolaylkla kabalatrm ak m m
k n d . B unlar sah ib in in kfirlii k o n u su n d a kolayca delil olarak
kullanld veya d ah a so nraki alarda o n u n pan teist veya m ono-
istliinin ispat eklinde yorum land. M assignon, b y k em ek
harcayarak o n u bu t r p an teist y o ru m lard an k u rtarm ve o n u n
klasik slam a has kiisel m istisizm i, varm as gereken m an tk l so
nuca g t rd n gsterm itir.
Halla ve o n u n ackl sonu, on u n la ilgilenen herkesi hu zu rsu z
etm i ve ok zm t r. O nun, h er yerde var olan ve hibir yerde
olm ayan, istediine g r n en ve istem ediine grn m eyen ezel
Yaratc ve T anrya seslenileri, sevgi ve hasret doludur. lh b ir
lie d uyduu hasreti ve cezbe annda zam an zam an gerekletii
anlalan vuslat anlarn dile getirdii ounlukla sade m otiflerle
ssl m sralarnn sedas insan kendisine hayran brakr. Hal-
lacm l m n d en sonra derlenm i olsalar da Kitab et-Tavasin'in
kafiyeli blm leri byleyicidir ve Hallacm ok nem h baz g

27
rlerini ierir: Hz. M uham m ed iin yazlm b y k m ethiye, ey
tan savunm as ve ilk defa burada karm za kan, sonradan ran
lirizm inde en ok ilenen konu olan pervane ve m um m otifi gibi.
eitli eserlerin Bat dillerine tercm e edilm esinden sonra G oethe,
Rahmet Hasreti adl iirinde bu m otifi kullanm tr.
te y an d an ayn eserden H allacn B adatllar nasl h ayretler
iinde b raktn, ib ad et esnasnda h alk n alk olm ad davra
nlarda b u lu n d u u n u , rnein am uda kalkarak ibadet ettiini de
(m u h tem elen b u rad a yoga etkisi sz k o n u su d u r) reniyoruz.
H allacm zam an zam an bilerek yapt aykr h arek etler insanlar
rahatsz ediyordu. n sann aklna yle b ir soru geliyor: Acaba
b u g n . H alla gibi, m u tla k ilh birlii arayan ve d in in radikal bir
biim de iselletirilm esini talep eden ve b u n lar h asret dolu hay
krlarla g steren garip bir in san kp gelse, ona nasl davran-
hrd? O in an an lar im tih an a arrken, o n u n anda B adatta
b ir ilhiyat veya sade b ir vatanda olsaydk, tepkim iz ne o lu r
du? Ne derdik? O n u n vaazlarn inanlm az b ir k stah lk olarak
m g r rd k , yoksa m e c n u n lu k m u sayardk?
H alla efsanesini b u k adar can h tu tan , belki de o n u n b u tah
rik edici karak terid ir. H in t slam m n slahats ve P akistann
m anev m im ar M u h am m ed kbal (. 1938), balangtaki tered-
d t n d e n sonra, H allacm heyecanl ahsiyetini id rak etm i ve
o n u adeta, k en d i ideah olan, M anev llerin D iriliin in bir
m odeli o larak benim sem itir. M assignonu n H alla biyografisini
ngilizceye terc m e eden A m erikal yazar H erbert M ason, ehit
sufiye kar besledii d uygular sadece k k bir dram ada dile
getirm ekle kalm am , 1966 ylnda yazd b ir iirle H allac a
da in san iin belki de biraz daha anlalr b ir hle getirm itir:

28
Sahne hazrlanm t; belki bir cilvesiydi
nce tutuklanm ana ve sonra lmne
Sebep olan mazinin: Dedesi m ecusi,
Belki, isyanda grlm tn klelerle,
Belki, fa z la beraber olmutun sim yaclarla.
Belki, Hindistan gezisi - veya baka eyler...

Hibir ya ra r salamad, nfuzlu kiilerin

Davan iin mcadelesi, veya limlerin
stiareleri veya m ritlerinin gsterileri -
Sadece sonu daha aikr k ld ...
M aksadn hret deildi. Islahattan konuuyordun
Lkin hususi - nce kendini slah ederek...
M amaafih hususi ne demek bilen yoktu.
D ikkatleri ekm itin sen, vergilerin istismarna-
n la rn gidip kaybolduklar hususi ceplere -
aret etm itin sen ahlkszla
Bir m utabakatm gibi kam u adna ilenen gnahlara.

Sorun bu deildi. Allm t vaazlara,

Etkileri kalm am t dnya ilerindeki sarsntlar gibi
Bir defa baladktan sonra, unutulanlar
Senin iindeki ahlk ve adalet deildi;
H akikatperestliin deildi, hikm et sahiplerini
Kskandran, hkm darlar fkelendiren -

Hayr, endeki o A k t - O nun sana gelii.

Senin esaret yoldan ve Dostun,
Sana, einden ve ocuklarndan daha yakn.
Dnceden daha ahsi
Asla terketmedi seni O - teslim oldun O sevdi.

29
 Yasann dedii gibi; lkin O idi,
Seni seven; bir emir, bir dstur deil.
Durumada kskan bir sufi,
Mecnun ilan etti seni.
O erm itir dedi bir m uhafazakr.
Resm m akam larn gznde ikisi de sutu

Zindanda d okuz yl. Asla terketmedi O seni,

Daraacna gtrdklerinde,
Sen Ona Ben diye seslendin
Seni hibir zaman terk etmeyen hibir zaman lmeyen.

ran l b y k slam sufisi F erid d d in A ttar (. 1220), tak ri

ben sekiz yz yl nce m anev m rid i H allacm hayat ve l
m yle ilgili, d ah a so n rak i yzyllarda k a n u n h k m k azanan bir
erh yazm tr. A ttar, T ezkiretl Evliya adl eserinde ileyi bile
isteye eken eh it su fin in T anr aknn belki de en ksa zetini
yapm tr:
Bir dervi zin d an d a H allaca A k nedir? diye sordu.
Halla, A kn ne olduunu bugn, ya rn ve br gn grecek
sin dedi. O g n o n u k atlettiler. Ertesi g n atete yaktlar. n
c g n k l n ge savurdular.

30
1
I
I
I
1
ii
iI Dualar - iirler - Rivayetler

i
iI
I
i
I
I
i
[E]
te buradaym, benim srrm, srdam!
Buradaym, emrine amade, gayem, arzum.
Sana sesleniyorum; aslnda seslenen Sensin hana
Sen benimle konumasan bir ey syleyebilir m iyim ben
Sana?

zm n z, abalarmn hedefi
Benim szm, dilim ve dilsizliim!
Btnlm n btn, gzm ve kulam
Elim kolum ve suretim ve her eyim

Kendinden geen ruhum un sarld Sen,

Vecd iinde -oradaydn benim yanm da
Sana boyun edim, vatandan uzak alyorum
Kendi ileme -dm anm yardm ediyor bana bu yolda.
Yaklayorum, lkin korku uzaklatryor
Titretiyor iimde derin kk salan hasretin.
Gnlden balym bir dosta ne yapaym ?
Usand doktor, bulamad derdime are.
D iyorlar ki: Ondan O nunla ku rtu l! - lkin
Dertten dertle kurtulur mu insan
Beni aciz ve hasta eden akdr Onun -
N asl ikyeti olaym ben Ona Ondan?
Kalbim tanyor O nu, hazzn duyuyorum
Lkin sadece gzlerim sz edebilir Ondan

Vay benim ruhum un hline, ruhumun elinden!

Vay hlime! ektiim azabn sebebi benim!
Boulan biri gibi - grnen sadece yardm aran
Elidir -ve batar denizin derinliklerine.
K imse bilm iyor bama musallat olan derdi.

33
 Btnm kaplayan O sevgiliden gayri;
Sadece O biliyor ektiim ileyi benim:
Onun iradesindedir lm m ve hayatm.
Ey en byk arzum , misafirim, hasretim.
Hayatn ruhu, dnyam , inancm!
Seni azat ettim ! de, kulam, gzm!
Neden tereddt ediyorsun. Sana uzam diye mi?
Sana uzaktakilerin gzlerine perde eksen de
Kalbim Seni uzaktan da gryor ok uzaktan

34
 Bir dost anlatyor:
Bayda so k ak larn d a ark asn d an gidiyordum . Bir d am n ze
rind en b irin in glgesi zerine d n ce, Halla glgenin sahibini
grm ek iin ban y u k ar kaldrd. G lgenin sahibi gzel b ir k a
dnd. Sonra H alla b an a d n d ve Bu ksack an y z n d e n b a
ma gelecek belalar g receksin. dedi. A radan yllar geti. Hal-
iac arm ha g erd iklerinde, b en de to p lan an kalabaln iindey
dim ve alyordum . Bir ara gz gze geldik. Bana yle seslendi:
M usa, sen in de ah it o ld u u n gibi kim ban ge k ald rr da ca
iz olm ayan b ir eye bakarsa, o da byle b en im gibi h alk n bak
larna m aru z k alr.

Ebu Yakup en-Nehracr anlatyor:

Halla, ilk defa M ekkeye geldiinde, tam b ir yl cam inin av
lusu n d a o tu rd u . A bdest alm ann ve Kbeyi tavaf etm en in dn
da, hi y erin d en k p rdam ad. O tu ru rk e n ne g n eten k o ru n d u ,
ne de y am urdan. H er akam ona b ir ibrik su ve b ir M ekke pide-
si^ getirildi. Sabah o ld u u n d a, pideyi ibriin zerine k o n m u b ir
ekilde b u lu rlard ; p id ed en sadece d rt lokm a yenm i olurdu.
Her sabah ib rik ve p id e ylece geri g t r l rd .

1 Bu, sadece Ramazan aynda oru tutm ak farz olm asm a ram en, H allacn
M ekkede srekli oru tuttuu eklinde yorum lanabilir.

35
 brahim ibn Seybani anlatyor:
Ebu A bdullah el M aribi ile M ekkeye geldik. Bize H allacn
Ebu Kubeys d anda o ld u u n u sylediler. O raya gitm ek zere
yola koy u ld u k . le saatlerinde H allacn b u lu n d u u yere vardk.
Halla b ir kayann zerinde o tu ru y o rd u . O kad ar terlem iti ki,
zerin d e o tu rd u u kaya tam am en slanm t. Bu hli gren Ebu
A bdullah, geri d n d ; bize de geri dnm em izi iaret etti, biz de
geri d n d k . Sonra Ebu A bdullah, brahim , eer m r n kifayet
ederse, o y u k ard a g rd n adam n bana neler geleceini g
receksin. Halla, T anr ile sabr yarna girm i. T anr, hibir
m ah lu k atm dayanam ayaca b ir bela verecek o n a .

Dostlarndan biri anlatyor:

Yedi sene H alla ile beraber kaldm . Katk olarak tu zd an ve
sirk ed en baka b ir ey yediine ahit olm adm . Srtnda yam al bir
giysi, banda b ir takkesi vard. B eklenm edik b ir an d a b ir giysi
hediye edilse, alr ve h em en baka birine verirdi. G eceleri u y u
m ak deti deildi, sadece g n d zleri biraz kestirirdi.

36
 Halla bir gn bir davette birka m uam m a okudu. Orada hazr
bulunanlar Hallacn szlerini tasvip etmediklerini hissettirdiler.
Ev sahibi bn H a ru n u n lm cl hastal olan bir olu var
d. H allaca, O lum iin dua e t. diye ricada b u lu n d u . Halla,
K orkm ana gerek yok. O lun artk iyilem itir. cevabn verdi.
O anda o cu k san k i hayatnda hi h asta olm am gibi ieri girdi.
Herkes h ay retler iinde kald. bn H arun, az m h rl bir kese
getirdi ve H allaca u zatarak, eyhim , b u kesen in iinde bin
d in ar var. stediin gibi dat. dedi. O anda m isafirler n e h rin k e
narndaki b ir odada toplanm lard. Halla, keseyi ald ve Dicleye
att! Sonra eyhlere d nerek, Siz benim le tartm ak istiyorsu
nuz, am a ne hak k n d a? n k ben, sizin hakl o ld u u n u zu , b e
nim haksz o ld u u m u b iliy o ru m . dedi ve ekip gitti.
E rtesi g n bn H aru n akam ki k o n u k larn n hep sini y eniden
ard. Keseyi o n larn n n e koydu ve u n lar anlatt: D n H al
laca ne verdiim i d n d m ve pim an o ld u m . A radan bir saat
bile gem em iti ki, H allacn dervilerinden b iri kt geldi ve d e
di ki: eyhin sana selam var. Sana u n lar iletm em i istedi: Pi
m anlk duym a, kesen ite burada! n k T anrya itaat edene,
karalar ve d enizler itaat ed e r!

Halla, R am azann ilk g n oruca niyet eder ve o ru c u n u

bayram g n bozard. K uran , geceleri iki rekt, g n d zleri ise
yz rek t nam az iinde tam olarak hatm ederdi. Bayram g n k a
ra b ir h rk a giyer ve yle derdi: Bu hrka, am eli geri evrilen bi
rin in h rk asd r.

37
 Bir dost anlatyor:
Z erd t B ehram ibn M arzuban, b ir gece yars bana geldi; ok
varlkl b ir kiiydi. inde iki bin d in ar b u lu n a n bir keseyi bana
uzatarak , Beni H allaca g t r r m sn? Belki sana olan saygs
n n hatrn a, bu keseyi sen in elinden kabul ed er. dedi. K alktk,
b erab er H allacn evine gittik. Seccadenin zerin d e o tu rm u , y k
sek sesle K uran ok u y o rdu. B uyur etti, o tu rd u k . Bu saatte neye
ihtiyacnz v ar? diye sordu. O lanlar anlattm . Paray alm ay re d
detti; fakat b en ok srar ettim . Beni ok sevdii iin, kram ad.
Keseyi ald ve b an a d n erek, Sen bu rad a kal, gitm e. dedi. Ben
kaldm , Z erd t B ehram gitti.
Sonra Halla ayaa k alkt ve beraberce M ansur C am iine git
tik. D erviler ieride uyuyorlard. O nlar uyandrd. K esesinin
iindeki b t n paray o nlara datt. Ben, eyhim , n iin sabaha
kadar sab retm ed in ? diye sordum . G erek fakirler iin geceyi
N isibin^ akrepleriyle geirm ek, bu kad ar parayla geirm ekten d a
ha iyidir. diye cevap verdi.

^ N isibin akrepleri ok zehirli olurlar. Cebinde parayla bir gece geirm ek

eski bir sufi gelen ein e gre yasaktr.

38
 Ebu Yakup en-Nehracri anlatyor:
H seyin ib n M ansur, M ekkeye ikinci geliinde yan n d a d rt
yz kii vard. ehre g ird ik ten sonra etrafa daldlar; sadece k
k b ir g ru p o n u n y an n d a kald. A kam old u u n d a ona, M rit
lerin iftara n e yiyecekler? diye sordum . Bana, onlar Ebu K ubeys
dana g t rm em i, syledi. G t rd m . Y anm zda iftarm z aa
cak b ir eyler vard. O ru c u m u zu b o z d u k tan sonra. Halla, Biraz
tatl yesek nasl o lu r? dedi. F akat biz h u rm a y ed ik cevabn
verdik. O da, Ben atete pim i b ir ey yem ek istiy o ru m . dedi.
Sonra b ir an kayboldu. G eri geldiinde, elinde eitli tatllar
la do lu b ir tepsi vard. phelendim . Bir para tatl aldm sak la
dm , so n ra pazara g t rd m ; b t n tatlclara gsterdim , kim se
bu tatly tanm ad. M ekkede b u t r tath yaplm az! dediler.
Sonra tatly gsterdiim b ir k ad n a, Bu tatly sadece Za-
b id de^ yaparlar. F akat b u n u n tanm as m m k n deildir. B ura
ya k adar nasl getirildi, an lam y o ru m . dedi. phem iyice artt.
Kadn da Z abide gideceini syleyince, ona, Z abide vardnda,
b t n tatlclar gezm esini ve tath do lu bir tep sin in kaybolup
kaybolm adn ren m esini tem bihledim . K adndan b ir ka gn
sonra b ir m ek tu p aldm . G erekten de bir tatlcnn tath do lu bir
tepsisi yok olm u. O an d an itibaren H allacn k a n u n d fiiller
den de ekinm eyen b ir sihirbaz old u u n a inanm aya baladm ; ta
ki k ad n d an ik in ci b ir m ek tu p alncaya kadar. kinci m ek tu p ta,
H allacn tathcya tep sin in ve tath larn parasn fazlasyla dedii
yazlyd. B u n u n zerin e H alla h ak k n d ak i k t d n ce le r kal
b im d en silindi ve b u n u n o n u n k eram etlerin d en biri o ld u u n u
anladm .

3 Zabid, Y em enin Tihama sahillerinde yer alan, din lim leriyle m ehur e s
ki bir yerleim m erkezidir. M ekkeden Zabide gnlerce sren yolcu lu k tan so n
ra varlabilir.

39
 Ebu shak el-Hulvan anlatyor:
H allaca on yl sreyle hizm et ettim . O na en yakm in san lar
d an biriydim . H ak k m d a srekli d ed ik o d u lar d u y uyordum ; sula
n y o rd u , kfir o lduu syleniyordu. E tki altnda kalarak b en de
pheye d t m . Bir g n bu d ed ik o d u lard an ona bah settim ve
d edim ki, eyhim , b tn ilim ler k o n u su n d a biraz bilgi sahibi ol
m ak istiy o ru m . Sahte btn m i, gerek btn m i? diye sordu.
Ben d n rk e n o devam etti;
G erek btn: B unun zahiri eriattr. H er kim hak ik ati eri
atn zah irin d e d ikkatlice arar ve b u lu rsa, ona b u n u n b tn da a
lr. te b u b tn T an ry bilm ektir. Am a sahte b tm h in ii d
n d an daha irk in d ir ve d iinden daha irentir. B ununla
m egul olm a!... im di sevgili olum , ben sana, eriatn zahirini
nasl yaadm anlatm ak istiyorum : Ben hibir m ezhebin hibir
k o lu n a tbi olmadm;"^ bilakis o nlarn h ep sin in en zo r ve en ar
taraflarn aldm ve b u n lara uydum . H ibir zam an gusletm eden
ve abdest alm adan nam az klm adm . Ve u anda karnda d u ru
yorum . Yetmi yanda ve m r m n son elli ylnda bin yln iba
d etin i yapm b ir hlde... Ve h er ibadetim , b ir nceki hatal iba
d etim in yerine gem ek ze re.5

^ G enel olarak M slm anlar drt byk m ezh ep ten birinin takipisi olur.
Bu m ezhepler arasmda ayrmtlarda k k farklar vardr. Ve bu farklar g en ellik
le h u k u k ve ibadete yn elik sorulara verilen cevaplardan kaynaklanr. Halla,
bu drt m ezh eb in uyulm as en zor kaidelerini kabul etm i bylelikle eriat en
m k em m el ekilde yerine getirmitir.
5 Be vakit nam az srasnda n em h bir hata yaplr veya dikkat dalrsa
kural, nam azn tekrarlanmasdr. Halla, namazlarnda gerek bir sufinin vara
bilecei en so n noktay yani kalbin her eyden arndrlarak Tanrya odaklan
m asn ve cezbe iin d e B irlie ulam ay hedeflerdi. Buna ulaam adn
dnp nam azlarnn hep eksik oldu unu dnrd.

40
1
I
II
iI
iI
s Tevhid zerine

II
s Tevhid, Tanrnn B irliini bilmektir.
^ Tanrdan baka ilh y o k tu r inancnn zdr.

I
I
iI
Ii____________
 rencilerinden biri anlatyor:
Bir g n H allacm yanna gittim ve Bana tevhid h ak k n d a bir
t v er. dedim . T evhid, k eh m elerin tesindedir; b u yzden
tevhidi kelim elerle ifade edem ezsin. dedi. O hlde L ilhe il-
lallahn m ns n e d ir? diye sordum .
Bu O n u n , gerek tevhid ehliyle karm asn diye, avam m e
gul ettii b ir ifadedir. T evhid in an cn n eriatn tesindeki izah
b u d u r. diye cevap verdi.
Sonra yan ak lar k zard ve dedi ki: Sylediklerim i ksaca
zetlem em i ister m isin ? Evet, dedim . H er kim T anrn m Birli-
ine ah ad et ettiini iddia ederse, o b u n u n la T a n n ya irk kom u
olur. 6

F an in in (zam ana bal olarak yaratlm n) ezelden ayrlm a

s ve sonra, faniden yz evirip ezelye dnm esi - ite tevhid in a n
cnn zahiri b u d u r. F akat b u n u n esas, fanhkten kp bakde fe
na b u lm ak tan ibarettir. G erek tevhid inancna gehnce: Bu sade
ce A llahn R esul M u h am m ed e (s.a.v.) m ahsustur!

T anrn n k en d isin d en baka kim se T anrn m Birliine ah a

d et getirem ez. O n u n R esuln d e n baka kim se tevhid in an cn n
gerek m ah iy etin i bilem ez.

Ben dem ek hakkna sadece Tanr sahiptir. Hallactan yaa byk

ada Harrazm da ifade ettii gibi, prensip olarak insann kend isi, ahadet
ediyorum ki, Allahtan baka Tanr yoktu r. (L ilhe illallah) inancn dile
getirem ez. nk b yle bir inanc dile getiren insan, o anda kend i varln da
teyit etm i ve bununla Tanr ya irk kom u olur.

43
 Bir dost anlatyor:
N ahrevan C am iin d e H allac grdm . Bir kede, iki rekt
nam azda K ura n hatm ediyordu. E rtesi g n selam verdim ve b a
na tevhid h ak k n d a bireyler retm esini rica ettim . Bilesin ki,
insan T an rn m B irli in e ahadet ettii zam an, k en d i varhm da
teyit etm i o lu r ve k endi varhm teyit eden kim se, gizli pu tp e-
re sth k yapm olur. H er eyden m n ezzeh -u lu T anr, yarattklar
arasn d an setii b irin in dih ile k endi birliine ahadet eder. Eer
O b en im d ilim d en k en d i B irliine ah ad et ederse. O, O d u r ve bu
O n u n iidir. Yoksa, O n u n B irliine ahadet etm ek benim ne
h ad d im e?

K im Ona gtren rehber olarak akl bilirse

Tanr, onu akn akn gezdirir dada bayrda
i aldatmacalarla dolup taar
arp Ah, O var m ? diye sorana kadar

44
 Kim, T anrsalln beeriyete kartn veya beeriyetin
Tanrsalla kartn sylerse, kfirdir. Zira, h er eyden yce
T anr, k en d i zat ve sfatlarn, y arattk larn n zat ve sfatlarndan
tecrit etm itir. O, o n lara hibir ekilde benzem em ektedir. O nlar
da T a n n ya asla benzem ezler. Ezel ile fan arasnda b en zerlik ol
duu nasl d n leb ilir?
Ve kim Yaratcn m bir m ek n n iinde veya st n d e veya bir
m ekna bal o ld u u n u veya b tn olarak k en d in i gstereceini
veya hayal edilebileceini veya tasavvur edilebileceini ileri s
rerse, T an rya irk kom u olur.

Kim, ezeliyet (b t n zam anlardan nce) ile sonu olm ayan

ebediyeti (b t n zam an lardan sonra) m ahade eder ve b u n larn
arasndaki h e r eye gzlerini kaparsa; o, tevhidi teyit etm i olur.
Ve kim gzlerini ezeliyet ve so n u olm ayan ebediyete kar k ap a
tr ve b u n larn ikisi arasnda olu p b iten i m ahade ederse; o, iba
det etm i olur. Ve kim o nlarn arasn d an ve iki u c u n d a n u zak d u
rursa; o, h ak ik atin k u lp u n d a n yakalam olur.

O n u tan m ak iddias, cehalettir. O na daim a hizm et ettiini

d n m ek , sayg eksikliine iarettir. O n u n la m cadeleden sa
k nm ak iddias, d elihktir. O n u n h u z u ru n a kanm ak, ahm aklktr.
O n u n sfatlarn tartm ak, aknlktr. O n u tandn sylem e
m ek (bu k o n u d a susm ak) k orkaklktr. O na yaklam aya al
m ak, cesarettir. O n u n uzaklna k red ip m em n u n kalm ak, b a
sit (aa) b ir zihniyettir.

45
 O n u tanm olm ann iareti, dnya ve ahiretten el ekm ektir.

O n u tanyan, O n u tasvire kalkm az; O n u tasvire kalkan,

O n u tan m y o r dem ektir.

A nd o lsu n ki, k alpler O n u kavrayam az. Baklar O na ulaa

maz. M eknlar O na deem ez. stikam etler O n u gsterem ez. O,
tasavvur ve tahayyl edilem ez. Ve O, bir N asla gelem ez. Ve O,
tasvir yoluyla vasflandrlam az ve anlatlam az. A ncak O seninle
olm ad srece, sen kprdayam az, dinlenem ez, nefes alam azsn.
Nasl yaadna b ir bak! te avam n k o num a tarz b u d u r. H al
b u k i, havassn d ilinde kelim eler yoktur. Ve lh h ak ik at h ak tr
ve in san btldr. H akikat ve btl b ir araya geldiinde, yle sy
lenm elidir: H ayr, Biz h ak k b tln tepesine frlatrz da beynini
paralar, b ir de g r rs n ki, (btl) o anda yok olup gitm itir! Al
laha isnat ettiiniz o sfadar y z n d e n vay sizlere!(Sure 21/18)*

Enbiya suresi, 18. ayet.

46
 nsanln vasflar, ebediyetin vasflarnn bkliinin ispat
n n d elilidir ve bkliin vasflar, insanln vasflarnn geicili
ini g steren delildir. H er ikisi de, gerek tevhidin tem eli olan
ezel sebebin id rak in e g t ren yollardr.

Trm andm bir zirveye ayaklarm olmadan,

Bakalar iin klm as zo r bir noktayd bu
Daldm bir denize, ayaklarm batmadan suya,
Ruhum un dalmasyd bu, oysa kalbimin umudu
Derinliklerde dinleniyor bir inci ellerden uzak -
Kavrayabilir onu tefekkrn elleri ancak
A zm olmadan imitim onun suyundan -
Ezelde imemi miydi azm z o kaynaktan?
Onun susuzluuyla yanm t ruhum ezelden.
Bedenim onu hissetmiti henz ekillenmeden.
Ben kszm , lkin babam da var benim;
U zakta olduu iin daim a gaml gnlm
Hem kr, hem grenim; hem akll, hem deli
istesem de dn y o k tu r szm n
Sadece ehl-i hller bilirler, benim bildiimi
Evet, onlar benim iyilikten zengin dostlarmdr
Yaratltan nce de tanrlard birbirlerini
Onlarn gneleri parlar; zam an kararr.

47
 Halla, bir rencisine yazdryor:
A nd olsu n ki, R ahm an ve R ahim olan T anr -H am d O na
m ah su stu r- m u tla k h kim olarak ken d i k en d in e var olm u bir z
d r, ezeliyetiyle k en d i olm ayan h er eyden tam am en ayrlm ve
k en d i d ndaki h er eyden tecrit olm utur. H ibir ey O nu n la
karm az ve h ib ir ey O n u n la kartrlam az. H ibir m ekn O n u
iine alam az ve h ibir zam an O n u kavrayam az, hibir d nce
O n u tah m in edem ez, h ibir ey O n u tasavvur edem ez, hibir b a
k O na ulaam az, h ibir y o rg u n lu k ona yaklaam az.

Sonra cezbeye k ap larak yle dedi:

Deliliim dir Seni kutlu yapan,

H akknda ne dnyorsam aknlktan.
Ah, en sevdiim aklm bamdan ald
Ve y a y gibi bir ka.
Ve ak zaten
Yaknln bir yanlg olduuna
aret ediyordu

Sonra k o n u tu :

O lum , kalb in i O n u d n m ek ten ve d ilini O n u zik retm ek

ten sakn; am a b u n larn h er ikisini de daim a O n a k retm ek iin
kullan: Zira O n u n varl h ak k n d a d n m ek ve O n u n sfatla
rn hayal etm ek ve O n u kelim elerle tasdik etm ek, en ar g n ah
lardan ve en b y k kibirlerdendir.

48
 Bir tank anlatyor:
Hallacn Badat pazarnda yle bardn duydum:
Ey M slm anlar, yardm edin bana! O, ne ru h u m la yakn lir
iliki k u rm am a izin veriyor, ne de ru h u m u alyor ki, k u rtu lu p
h u zu ra kavuaym . Bu b enim katlanam ayacam b ir cilve.

Sonra o kudu:

Ulu Tanrm! Varlmn btnyle

Senin akna sarldm.
Sen perdeleri kaldrdn ta ki
Seni ruhumda sandm
Kalbimi Senden gayr her eyden ekip aldm
Her ey bana yabanc, hibir ey gremiyorum
Senin bana gsterdiklerinin dnda

Burada, hayat zindannda

Senden uzak, tutsam
ek al beni bu zindandan Tanrm,
Sana kavuaym

49
 Skun ve sonra sessizlik ve sonra dilsizlik,
Ve bilmek ve sonra bulm ak ve sonra gm m ek
Ve toprak, zerinde ate ve sonra bir prlt.
Ve soukluk, sonra bir glge ve sonra gne.
Ve kayalk ve sonra dzlk ve sonra l.
Ve rm ak ve sonra deniz ve sonra kurum ak,
Ve sarholuk ve sonra aylm a ve sonra hasret.
Ve ya k n lk ve sonra buluma ve sonra ainalk
Sknt, sonra kurtulu, sonra yokolu
Ve ayrlk, sonra vuslat, sonra tkeni
Yakalama, sonra bir itme, sonra cezbe.
Tasvir, sonra perdenin kalkm as, sonra rt.
Bo szler bunlar; bu dnyay deeri olmayan
bir bakr akeyle bir tutanlara.
Kap ardndaki sesler bunlar; zira insana ait
kelimeler yaknlatka dnr fsltya.
Ve insann m enzile ulatktan sonra hatrlad
En son ey, B endir, Benim ksm etim ;
Zira m ahlukat arzularn kuludur.
Ve Tanrnn hakikati U lud u r.'^

^ Halla, bu iiri ile seyr-i slkta yaanan farkl tecrbelere iaret etm ek
tedir.

50
1
iI
I
iI
im Tanrya Yaknlk - Tanrya Uzaklk
i
I
I
iI
iI
iI
i_______ ,
 Halla, bir defasnda yats nam aznn selamndan sonra yle
dua etti:
Ya Rabbim ! B t n iyilikler Sendendir; b t n iyiliklerin m it
kayna Sensin. Sen, h er nem li k o n u d a m racaat edilensin; her
ihtiyacm giderilm esi iin eller Sana alr; Senin h er eyi kapla
yan l tfuna, affna, ve m erh am etin e snlr. Sen tanrsn, fakat
tannm azsn. Sen g r rs n , fakat grnm ezsin. Y arattklarnn
kalp lerin in en cra k elerindeki en k k duygular bilirsin ve
Sen h er eye kadirsin. Ben ise, Senin aknn n esim in d en bir
esinti ve Senin yak n l ndan bir nebze k o k u b u ld u u m iin, y
ce dalar alak, gkleri ve yerleri k k gryorum . A nd olsun
ki, b ir an lk cezbe hli veya ateh nefesim in bir lahzas karln
da b ana cen n eti satm ak istesen, alm am . nm e Senin b t n ce
zalarn ihtiva eden ceh ennem i koysan, o n u n ateine tah am m l
etm ek Senin b an a k en d in i gsterdiin anlara tah am m l etm ek
ten daha kolaydr. Y arattklarnn h ep sin i affet, beni affetm e; o n
lara m erh am etli ol, b an a m erh a m et etm e! Send en k en d im iin
bir ey istem iyorum ve Sana ken d i haklarm iin yalvarm yorum
- ben k en d im i Sana teslim ettim , bana istediini yap!

53
 N okta, h er izginin balangcdr; izgi ise, bir araya gelm i
n o k talard an oluur. Dolaysyla, n e izgi n o k tad an vazgeebilir,
ne de n o k ta izgiden. Ve h er izgi, ister dz, ister eri olsun, bir
noktayla balar. Ve in san n gz nereye iliirse ilisin, oras iki
n o k ta n n arasnda b ir n oktadr.
Ve bu hl, gzle m ahade edilebilen h er eyden ilh H aki-
katin z u h u r etti in in ve gzle grlebilen h er eyden parlad
n n iaretidir. B unun iin inde T an ry grm ediim hibir ey
g rm y o ru m . diyorum .

Gne ne doar ne batar

Seni gnlmde hissetmeden.
nsanlarla konum aya balamam,
Szm Senin adnla bitirmeden.
Yansam bile bir yudum su imem,
Bardakta Senin suretini grmeden.
Ne kederli, ne m utlu bir soluk almam,
Senin adn anmadan.

Senin olmadn bir y e r var m ki

Seni aram ak iin ge kyorlar
A ka Sana baktklarn gryorsun
Lkin, onlar kr, Seni gremiyorlar

Sevgilimden bir gne ykseldi

Gecenin iine ve batm ak bilmeden l ld
Gece de grlebilir gndzn Gnei -
Gnllerdeki Gne batmay bilmez.
Btnn btn rtldr

54
u fu k ta klarn gsterir sadece.
Nasl? Sadece zahiriyle bilinir o N a sl.
Btn ise zn zyle.
Kr karanlkta arr m ahlukat.
Onu ararken izlerden baka birey gremez,
T anry a, hedefe ynelir zan ve hayalle
Havaya dnp y zn, semayla konuur
Halbuki Tanr daima onlarn arasndadr
Ve her an onlarn hallerini deitirir
Ah, Ondan u za k olm adklarm bir bilseler
Ve O nun onlar asla terketmeyeceini

Sen kalp ile zar arasnda usulca akarsn,

Yan gz kapaklarndan akt gibi.
Ruhun m ekn nasl bedense
Senin m eknn da kalbin derinliklerindeki uurdur,
K m ldayam az hibir ey- hibir cansz
lerine gizlenip onlar kmldatmasan.

55
3

Ii
I

I
I
I
I man ve manszlk

ii
I
I
1
I
I
i
i
[ l
 brahim ibn Fatk anlatyor:
Bir gece H allacn y anna gittim . N am az klyordu; Bakara su
resini okum aya balam t. Sonra ka rek t nam az kld bilm iyo
ru m , b ek lerk en u y kuya dalm m . U yandm da, F ussilet su resi
n i (41. Sure) o k u y o rd u . O zam an anladm ki, K uran h atm etm ek
istiyor. K uran m b t n n b ir rek tta o k u d u . kinci rek tta d a
ha fazlasn. N am azn b itird ik te n sonra bana d n d ve g l m se
yerek dedi ki: O n u n rzasn k azanm ak iin m i nam az kldm
zan n ed iy orsu n ? O n u n rzasn ibadetleriyle kazanacan sanan
kim se O n u n h o n u tlu u iin b ir fiyat bim i o lu r.
Sonra g lerek devam etti:

Slik kemalat duygusuna eriince

Kendinden geer, artk dnm ez vahdeti
ahadet eder Hakikate; akn ona rettii
N am az, klar iin bir kfrdr sadece^

Rekt, nam azn kyam , rk ve secdelerden oluan blm leridir. Her re

ktta Fatiha suresi ve nam az sureleri okunur. ki, veya drt rekttan oluan
vakit nam azlarna istenirse fazladan rektlar ilave edilebilir. Vasat M slm anlar
belli sureleri okurken, dindar olanlar, zellik le de tasavvuf ehli, u zun sureleri
okum ay seerle; hatt, P eygam berim izin klm akla yk m l olduu ancak m
m etin e tavsiye ettii (s n n et) gece nam azlarnda (teh ecc d ) b tn bir Kuran-
Kerimi hatm ederler.
^ Hallacn sk sk zikredilen bu beyti, bilhassa kat dindar evrelerce s
rekli tenkit edilm itir. Beytin farkl varyantlar vardr. Burada Halla, cezbe
hlindeyken nam azn insan bu hlden ekip alarak, dindarlarn eriat ereve
sindeki dnyasna geri getirm ekte olduunu; dier bir deyile, Tanrdan k op
mak, ayrlmak m nsna geld iini anlatm ak isliyor.

39
 Bir dost anlatyor:
Bir gece lde dolam aya ktm . Baktm ki, H alla bana do
ru geliyor. Yaklanca, selam verdim . Bana, B urada bir a kpek
var. Bana kzartlm b ir k u zu ve iki pide al getir; bu rad a bekliyo
ru m . dedi. G ittim , b ir eyler aldm getirdim . O, kpei, kendi
ayana balad ve k u zu ile pideleri n n e koydu. Et ve pideyi ye
d ik ten sonra, kpei serbest brakt. K pek g ittik ten sonra bana
d n d ve yle ko n u tu: G n lerd ir nefsim in b en d e n istedii
b uydu. Ben h ep d iren d im ; ancak bu gece nefsim in istediklerini
b u lm ak zere dar ktm . A ncak ulu T anr beni o n u n zerinde
m uzaffer k l d . S o n r a cezbe hlinde okum aya balad:

Ben imdi T anrnm dini iin kfir oldum

K firlik bana fa rz, lkin m minlere haram

Sonra bana, G eri d n ve git, ark am d an gelm e; yoksa zarar

g r rs n . dedi.

rencilerinden biri anlatyor:

M ehtapl b ir gecede, A hm et bin H anbelin i m ezarn ziyare
te gitm itim . U zaktan b ir adam grdm ; yz kbleye d n k , du-

Rivayetlerde nefs, sk sk m cadele edilm esi gereken ve daha iyi eyler

yapabilmesi iin terbiye edilm esi gereken bir kara kpek eklinde tasvir edilm ek
tedir. (Bazen de nefs, binilerek terbiye edilm esi gereken inat bir ata benzetil
mektedir.) Sufilere gre, en byk cihat, nefse kar srdrlen cihattr.
Hanbel m ezhebinin kurucusu olan Ahmet bin Hanbel (. 85 7 ), zamaran-
da geleneki din lim lerinin hderiydi. Kuranm, yaratlmam Tann kelm oldu
u yolundaki iddiasnda srar ettii iin, bir ara ynetim in takibatna maruz kald.
nk o devirde yaklak otuz yl iktidarda kalan M utezile hareketi iin Kuran,
phesiz Tann kelmyd, lkin yaratlmt. Sonralar Suudi Arabistanda hkm
sren Vahhabilik akm da Hanbel m ezhebinin iinden kmtr. Hanbelin Ba
dat yaknlarndaki trbesi bugn halen her m ezhepten ziyaretinin urak yeridir.

60
ruy o rd u . O farkna varm adan yanm a yaklatm . H seyin ibn
M ansur o ld u u n u grdm . A layarak yle diyordu: Ah, beni
akyla sarh o eden ve yaknlyla akna eviren Sen! Ezeliye-
tinle h er eyden m n ezzehsin ve tek bana hak ik at tah tn a o tu r
m usun. Senin o tah tta o tu rm an , yerin oras olduu iin deil,
adil o lan n o o ld u u iindir. Senin uzaklnn sebebi farkl ol-
m an d an d r, yoksa k en d in i u za k latrm an d an deil. Senin h u z u
ru n d a olm ak, Seni tanm akla m m k n d r, m ekn deitirm ekle
deil. Senin gaybm , k en d in i perdelediin iindir, uzaklara gitti
in iin deil. st n d e Sana glge d recek, altnda Seni kald
racak h ib ir ey y o k tu r. n n d e Seni snrlayacak, ark an d a Sana
yetiecek h ib ir ey y oktur.
Sana yalvaryorum . Senin kab u l b u y u rd u u n bu m ezarlarn
ve b en im aradm m ak am larn yz suyu h rm etin e: Beni b e n
den k o p arp ald k tan sonra, b eni bana geri verm e. Beni b en d en
gizledikten sonra, b en i bana b ir daha gsterm e. Beni ldrm eye
kalkacak k u llarn n ve d m an larm n saysn a rtr!
Beni farkedince, d np bakt ve glm sedi; sonra ban geri
evirdi ve dedi ki: inde b u lunduum hl, m ridin ilk m ertebesi
dir! Ben hayretler iinde sordum : eyhim, sen diyorsun? Eer bu
m ridin ilk m ertebesi ise, o n u n m ridinin m ertebesi nedir?
Yalan syledim . Bu, M slm am n olm ann ilk m ertebesidir.
Hayr, yine yalan syledim . Bu daha ok kfirin ilk m erteb esid ir.
cevabn verdi.
Sonra defa haykrd ve yere dt. A zndan k an gelm eye
balad. Eliyle bana uzaklap gitm em i iaret etti. O nu o hlde b
raktm ve gittim . Ertesi sabah onu M ansur Cam iinde grdm .
Elim den tu ttu . Beni b ir keye ekti ve dedi ki: Sana Tanr adna
and veriyorum . D n gece grdklerini kim seye anlatm a!

61
 rencilerinden biri anlatyor:
Badat pazarn d a b ir Y ahudi ile tartyordum . Nasl oldu bil
m iyorum . Bir an farknda olm adan Y ahudiye, Seni k p ek ! de
dim . O an d a H alla yan m zdan geiyordu. Kzgn baklarla b a
na b akarak, K peine sahip ol, havlam asn. dedi ve hzla biz
d en uzaklat. Kavga bitince H allacn yanna gittim . eri girdim .
Beni g r n ce y z n te tarafa evirdi. Beni balam asn rica
ettim . B u n u n zerin e y en id en sakinleti ve yle konutu;
Sevgili olum. Btn dinler, ulu T an n m n dinleridir. T ann, her
bir dini ile ayn bir insan topluluunu megul etm ektedir. nsanlar
inandklar dinleri kendileri semediler; bilakis Rahm an ve Rahim
olan T ann, insanlan inandklar dinler iin semitir. Eer bir kimse
baka bir kimseyi inand dinin doru olmad iddiasyla knarsa,
bu hareketiyle o insann kendi iradesiyle bir tercih yapm olduu yo
lunda bir h k m vermi olur. Bu da ashnda. Kadercilerin tarzdr ve
Zerdtler byle bir din topluluktur (yani bunlar dalisttir).i2
Bilesin ki, Y ahudilik, H ristiyanlk ve dier dinler, sadece e
itli san lar ve farkh isim lerdir; fakat hepsinde m aksat ayndr,
farkl deildir.
Ben d in lerin ne old uu k o n u su n u ok d n d m . N eticede
g rd m ki, d inler, b ir k k n eitli dallardr. Bir insandan, onu
alk an lk larn d an alkoyan ve b alarndan k o p aran b ir din se
m esini talep etm e. O zaten varln sebebini ve yce gayelerin
m nsn k en d isin in en iyi anlad ekilde arayacaktr!
Zahirde inan ve inanszlk arasnda sadece bir isim fark var
dr. H akikatte ise, b u n larn ikisi arasnda hibir fark y o k tu r.

Cebriyyecilerin aksine K aderiyyeciler, insann her fiilinden kendisinin

sorum lu olduu grndedirler. Onlara gre en kk hareketlerin bile n ce
den belirlendii inanc doru deildir. nsan kend inden sorum lu olarak gr
dkleri iin, radikal grteki insanlar onlar iyi ve kt y ayn arlkta kabul
eden dalist Zerdtlerle kyaslam lardr. K aderiyyeciler de insan Tanrnn
yannda bam sz bir varlk olarak kabul ederler.

62
 Hallacn yeeni anlatyor:
D aym n el yazsyla yazlm u szleri grm tm : m an
szlk ile im an arasnda fark gzeten im anszdr ve h er kim im an
sz (kfir) ile im anl (m m in) arasnda fark gzetm ezse, o kii de
im an szd r.

Y eryznde h ib ir im anszlk y o k tu r ki, altnda im an sakl

olm asn; itaat y o k tu r ki, altnda k en d in d en b y k isyan sakh ol
m asn ve k en d in i tam am en ibadete adam a hli y o k tu r ki, altnda
saygdan feragat hli olm asn; sevm ek iddias y o k tu r ki, altnda
edepsizlik sak h olm asn. F ak at ulu T anr, ku llarn a istidatlarna
gre m uam ele eder.

63
 Hallacm bir mektubundan:
R ahm an ve R ahim olan T a n n m n adyla.
O istediine h er eyde tecelli eder. T anrn m selam zerine
olsu n , olum .
T anr sana, eriatn zah irin i kap atsn ve im anszln gerek
m ah iy etin i asn; zira eriatn zahiri gizli im anszlktr, im anszl
n gerek m ahiyeti ise ak idraktir.
Ayrca, T an rya k rler olsun ki, O, dilediine bir inenin
u c u n d a z u h u r eder. Biri ne kad ar L ilah e veya b ir dieri L
ilahe illllah diyerek ahadet ederse etsin, eer O g r n m ek is
tem ezse, k en d in i yerlerde ve gklerde gizler. Lkin, ne b irin in O
deil dem esi reddedilebilir, ne de dierinin O d u r yolundaki
ahitlii vgye layktr.
Bu m ek tu p tak i m aksadm , sana unlar tavsiye etm ektir:
T an rd an dolay hayal krklna uram a; On d a n pheye d
me. O n u n ak n n peine d m y o rsan ve O na k olm adn
iin m u tsu zlu k d u y m u y orsan, asla O n u n varhm a ahadet etti
ini sylem e ve O n u yadsm aya m eyletm e. Ve O n u n Birliini
tan m ak tan sakn! T an rya em anet ol!

64
1
I
I
I
II
I
^ Tanr Sevgisi

i
I
I
I
iI
1
1
iI____________________________ ^
Kendine kalbim i m ekn setin
O, Senin srlarnla dolu im di
Evine hogeldin, um arm
Komu olm ak houna gider
imdi orada Senden baka
Bir sr y o k benim bildiim
Kendi gzlerinle bak,
D avetsiz bir m isafir var m orada?
Senin benden ayrldn gece,
ster u zun olsun, ister ksa
Sevgili yoldalarm kalr burada.
H atralar ve um ut
Eer houna gidiyorsa felaketim
Ben de m em nunum hlimden
A h beni ldren! Sen benim iin
N e istersen ben de onu isterim

Sabrl olm ak istiyordum - lkin

Kalp u za k yaa yam az kalpten
Senin ruhun benim ruhum a kart -
Bir yaklat, sonra szlp uzaklat.
Ben Senim, aynen Senin Ben
Olduun gibi; hedefim ve gayem.

67
 Bir tandk anlatyor:
Hallacn b u lu n d u u bir cam iye girdim ; bir g ru p insan o n u n
etrafm da toplanm t. O nlara h itab en ko n u u y o rd u . unlar sy
lediini duydum :
Eer kalbim de o lann bir zerresi yery z n d ek i dalarn ze
rine atlsa, dalar b u n a dayanam az, erirdi ve ayet kyam et gn
ceh en n em ateine atlacak olsam , cehennem ateini yakarm ;
cen n ete girecek olsam , ce n n etin tem elini k e rtirim .

Halla efsanesi aadaki hikyeden ortaya kmtr:

Halla arm ha gerildii zam an, Hzr^^ y an n d an geer. H al
la, H zra yle seslenir: T anr d o stlarn n m kfat b u d u r!
H zr cevap verir: Biz o n u (srr) sakladk ve slim kaldk. Sen
onu ifa ettin ve l yorsun. Ah Halla, b u sabah n aslsn?
Halla, yle b ir hldeyim ki, b en d en bir kvlcm u u p git
se, b u n u n la ceh en n em bekisini ateiyle birlikte yakabilir. dedi.

Vaazlarndan birinde:
B tn vgler T a n n yadr. O, ahadiyetiyle h er eyden m
nezzehtir; ei ve b en zeri yoktur. K endine o rtak edinm em itir.
R uh gvercinleri, O n u n m u tlak kudretiyle beden glgelerine
iner, beklerler; O n u n rah m et rzgr hasret ekenlerin zerine
yle b ir eser ki, onlar, O na olan m u h ab b etlerin d e n ce n n et sevin
cini kyam et g n n d e n nce yaarlar. O h erk esin farkedebilecei
Hzr, sr dolu bir neb ve ermitir. Hi durmadan yeryznde gezer, in
sanlara yardm eder ve onlara ilham verir. slam kaynaklarnda lm s z old u
u ve herkese yardm elini uzatt rivayet olunan Hzr, Rckertin Chidher
isim li iiri sayesinde Alm an edebiyatnda yakndan tannmaktadr.

68
kadar aikrdr. fke kasrgasyla kendisine kaytsz kalanlarn
kalbine yle b ir fler ki o n lar yok olu p giderler. Ve klar vecd
hlindeyken O, tev ec c h n n nesim in d en yle b ir eser ki onlar
vecdden yaylan kokuyla yok olup giderler! Ve biz ahadet ediyo
ruz ki, T a n n d an baka lh y o k tu r, O n u n ei benzeri, orta y o k
tur, R ahm an ve R ahim dir ve ahadet ediyoruz ki, M uham m ed
O n u n k u lu ve elisidir; T anrn n rah m eti d in lerin ve halklarn
t s M u h am m ed in zerine o lsu n !

rencilerinden biri anlatyor:

Bir g n H allacn h u z u ru n a ktm ve dedim ki: T a n n y ara
m ak istiyorum ! O n u n erede arayabilirim ?
Birden yanaklar kzard ve yle dedi: lh H akikat yer ve
m ek n d an m n ezzeh tir, zam andan bam szdr; kalpten ve ru h
tan u zak d u ru r, ortaya km az ve k en d in i y o ru m lard an sakl tu
tar ve gzle grlem eyecek ve tasavvur edilem eyecek k adar k u t
saldr. Ezeliyetiyle k en d in i m ah lu k attan tecrit etm itir; yaratklar
da fanilikleri neticesin d e O n d an tecrit olm ulardr. D nsene,
bu t r sfatlara sah ip olan birine giden yol nasl aran ab ilir?
Sonra alad ve yle dedi:

Ey dostlarm - te gne, demitim.

I y a k n -ama ulam ak iin ok uzak,

69
 Halla, nam azdan sonra selam verdi ve yle dedi:
Ey T anrm , Sen o Birsin ki, Senin sayende m k em m el olm a
yan h ibir say m k em m el olamaz.* Sen o T eksin ki, hangi d e
rinlie inerse in sin hi kim se basiretiyle Sana ulaam az. O gk
te de ilh, yerde de ilhtr. H kim O d u r, h er eyi bilen O d u r.
(Sure 43/84)** Y znn, Seni tanyanlarn kalplerini n u rlan d -
ran ve asilerin ru h larn k arartan h rm etin e Sana yalvaryo
rum ; Seni Senin dndaki h er eyden m kem m el klan ve Seni
Senin d n d ak i h er eyden tecrit eden kud siy etin h rm e tin e Sa
na yalvaryorum ; b en i aknln so n su zlu u n d a akn akn
gezdirm e. Beni zan u u ru m u n d a n k urtar. Beni bu fan dnyaya
yabanclatr. Beni iten sohbetlerinle k en d in e aina et; ey Ra
him lerin R ahim i!
Bir s re s u stu k ta n sonra, ken d i kendine tere n n m etti; sesi
ni y k seltti ve k o num aya balad;
Ey klarn fena b u ld u u ve nim etleriyle zalim leri k andran
Sen!.. n san n tasavvuru, Senin varlnn d erin h k le rin e inem ez
ve lk en in sak in leri Senin bilginin nihayetine ulaam azlar.
Seninle b en im aram da, Senin T anrln ve m u tlak hkim olarak
ik tid arn d an baka h ib ir fark y o k tu r!
K o n u u rk en gzlerinden kan dam lyordu.

' Dem ek isteniyor ki: Onun Birinin yaratlm saylarla hibir alkas yoktur!
'* Zuhruf suresi, 84. ayet, (.n.)

70
Senin ruhun benim kiyle kart.
Rayihal m iskin amberle kart gibi:
Sana dokunan, bana da dokunur,
O halde Sen bensin - ayrlm az B irlik!

Benim ruhum Seninkiyle kart.

arabn sa f suyla kart gibi.
Sana dokunan ey, bana da dokunur,
nk Sen daima ve her yerde bensin.

Ben sevdiimim; sevdiim O

O benim -bir bedende iki ruh.
Ve beni grrsen, Onu grrsn.
Ve O nu grrsen, ikim izi grrsn

71
 Ey beni O na m diye knayan, daha ne kadar srecek bu
knama?
Kastm bilseydin eer knayabilir m iydin beni hl
Avam hacca gider -ben Sevgiliy e gidiyorum!
Kurban koyundur onlarn - ben canm sunuyorum !
Kimileri bedenleri olmadan tavaf eder Kbenin binasn
T a n n y^"^ tavaf etm ektedir onlar, Kabey e yo k tu r
ihtiyalar

Kalbimde baz heves ve arzular vard.

Bir oldular Senden sonra, bakm sekin
Sen benim sultanm olal varlklarn sultanym ben.
Vaktiyle kskandklarm , imdi beni kskanyor
te bu y zd en dostum da dm anm da beni knyor
Zira kim se bilem ez ne byk bir ile ektiimi
nsanlar kendi dnyalarna ve inanlarna brakyorum
Ben Senin akn iindeyim-Sen dnyann ve inancn zsn

Halla, dier insanlar gibi Kurban Bayramnda koyu n kesm ek istem i

yor, kurban olarak kend ini sunm ak istiyor; burada M ekkeye yaplan Hac ziya
reti m anev bir boyuta ekilm itir.

72
 Bir dost anlatyor:
H allac, Badatn el-H atice sem tin in pazarnda grdm . A
lyor ve halka yalvaryordu: Ey insanlar, beni T an rd an k u rta
rn! Ey in san lar, b en i T anrd an k u rtarn ! Ey insanlar, b eni Tan-
n d an k u rtarn ! n k , O, beni b en d e n ald ve b eni bana geri
verm iyor ve g c m bu hli kaldrm aya yetm iyor ve b en ayrlk
tan, On u n h u z u ru n d a olm am aktan ve O n d an m ah ru m kalm ak
tan k o rk u y o ru m . Vay o k im senin hline ki, h u zu rd a b u lu n d u k
tan so n ra ksm eti ayrlk o lsu n ve Bir o ld u k tan sonra ayr d
s n !
H allacn etrafna to planan h alk da alyordu. H alla da. Bu
hl A ttab C a m i i n i n ^ ^ n n e kad ar devam etti. Halla, cam inin
kap sn n n n e gelince d u rd u ve konum aya balad. Syledik
lerin in b ir ksm anlalyor, b ir k sm n n m ahiyeti p ek anlalm
yordu. A nlalabilenlerin bazlar unlardr:
Ey insanlar! D orusu O n u n yarattklaryla konum as lt-
fundandr. O, o nlar terbiye etm ek iin, onlara g r n m ek te ve
tekrar sak lan m ak tad r. O, k en d in i zam an zam an aikr klm asa
herkes inansz o lu rd u ve O, k en d in i perdelem ese, herkes yoldan
kard. B unun iin O, b u hllerin h ib irin i devam l klm yor. Be
nim hlim ise, bakadr! O, hibir an k en d in i b en d e n saklam yor.
yle ki, b en im in sanlm O n u n T anrlnda kaybolana kadar
ve b enim bed en im O n u n varlnn n u ru n d a eriyip yokolana k a
dar, b en h ib ir an h u z u r bulam yorum . im di b enim ne cevherim
ne de izim , ne su re tim ne de bilgim v ar!

Attab, Badatta ok sayda dokum acnn bulunduu bir sem tin addr.

73
 Sultanm gnl gzyle grdm
Sen kim sin? diye sordum: Sen. dedi
Nerede sorusu ne nereyi ne bir m ekn ifade edebilir
S z konusu Sensen nerede diye sorulam az
Senin nerde olduunu bildirecek
Resimler hayalim izde bile beliremez
Yoklua kadar btn neredeleri
K ucaklayan Sensin. Peki Sen neredesin?

Ey en byk arzum ! Bak nasl

hayret ediyorum sana ve bana
Kala gz aras kadar kendine yaklatrdn beni,
yle ki Seni, gerekten kendim sandm
Ve vecd hlinde kaybettiimde kendimi
Seninle Sende y o k olmama izin verdin
H ayatm daki en yce kurtulu Sensin
lmmden sonra ebed huzurum sun,
Ve Senden baka kim seye gvenemem,
Senden baka bir korku,
Senden baka bir m it yo k bana.
Senin izlerinin bahesi iekler iinde
saklyor btn m arifet ve hikmetleri.
Ve eer birey isteyecek olsam ey ben olan Sevgili
Sensin her arzum ve hayalim

74
Sende bir mn var, ruhlar cezbeden,
Bir iaret, Senden Sana doru
Benim gnl gzm ok ak
Ve btn bunlarn hepsi elinde Senin.

Kalbimin her kesi Senindir

Hibir yaratlm dokunam az Senin yerine
Ruhum deriyle kem ik arasnda tutuyor Seni
Ya Seni kaybersem -syle ne olur benim hlim?

75
1
I
I
I
I
I
I
^ ile Hasreti

iI
I
I
I
I
I
i
i ____________________________
 Bir dost anlatyor:
A kam ve yats nam azlar arasnda H allac ziyaret ettim ; dua
ediyordu... N am azn b itirip selam v erd ik ten sonra, secdeye k a
pand ve o g n e k ad ar bylesini duym adm eyler syledi. D ua
esnasnda k e n d in d e n geti; sanki vecd halindeydi. Sesini y k sel
terek k o num aya balad: Ey tan rlarn T anrs, ey padiahlarn
Padiah; Sen, O su n ki, ...On u ne gaflet basar, ne de u y u r... (Su
re 2/255)* Beni b an a geri ver. Ver ki, Senin k u llarn b en im y
z m d en eytana uym asnlar. Ey, O olan b en ve b en olan O! Be
nim benliim ile Senin zatn arasnda, bakilik ve fanilikten baka
bir fark y o k tu r!

Sonra bam kaldrd, bana bakt ve bir ka defa y z m e glm

sedikten sonra, yle dedi:
G rm y o r m u su n , Rabbim , k en d i ezeliyetini nasl b en im fa
niliim in zerin e vuruyor? Bylece benim faniliim O n u n ezeli-
yetinde yo k o lu y o r ve bende ezeliyetin sfatlarndan baka hibir
sfat kalm yor ve b en b u sfatla k o n uuyorum ! L kin insanolu
yaratltan fanidir ve fanilikten k o n u u r. Ve b en ezeliyetten h a
reketle k o n u tu u m d a, beni reddediyor, beni kfirlikle su luyor
ve h att beni ldrm eye yelteniyorlar. L kin onlar b u gayretle
rin d en dolay m azu r g rm ek gerekir; kald ki, b an a yap tk larn n
m k fatn g recek lerd ir.

* Bakara suresi, 255. ayet, (.n.)

79
 Seni dndmde hasretin beni titretir
Seni unutursam, azap ve keder
Ben sadece incinmeyi arzulayan
Bir kalbe dntm- beni titreten acya koan
Seni istiyorum, beni m kfatlandrm an iin deil
Seni sadece beni cezalandrman iin istiyorum.
Zira ben dilediim her eyi elde ettim
A zabyla beni kendine hayran brakan Sevgili dnda.

Hamdolsun insanln (nasut) aikr etti

Tanrsalln (lahut) gz kam atran srrn
O, m ahlukatm da aikr olmutu
Yiyen ve ienin suretinde
M ahlukat O nu gzleriyle grene kadar
Kirpik kirpie bir bak misali.^^

Anlalabilecei gibi H allacm bu iiri ok tepki almtr. nk burada

hem nasut (T a n n nm nsan taraf) ve lahu t (Tanrn n ilh taraf) gibi H
ristiyan term inolojisinden kavramlar kullanlm , hem de Kuran- Kerimde
(Sure 5/7 5 ) yiyen ve ie n szleriyle anlatlan Hz. sann tasvirine gnderm e
yaplm tr.

80
 Bir dost anlatyor:
Halla dedi ki; T anr, vahdaniyetine ahadet edilm esini b u
y u rm u tu r ve zatm m d erinliinin tasvir edilm esini yasaklam tr
ve k alplerin O n u n naslhna dalm alarna izin verm em itir ve
On u n T an rln kavrayacak fikir kvlcm larn aciz klm tr.
M ahlukata O n d a n b ir h aber dnda h ib ir ey z u h u r etm ez. Bu
haber d o ru da olabilir, yanl da. H am d senalar o lsu n O na; O,
uludur. stediine hib ir sebep olm adan g r n r, istem ediinden
nedensiz saklanr.

Btn halkn gzlerinin nnde

H uzuruna ktm beeriyetimle
Sen benim Tanrsallm olmasaydn
Buras yalanlar m ekn olurdu
lm in dili sana gtren sze muhtatr,
Oysa szden ycedir gaybn dili
Kimine grndn, kim inden saklandn
Yolunu armlardan kendini ayrdn
Lkin bazen kalpler iin, Garpta ykselirsin
Ve bazen a rkta kalplerden ayrlp gidersin

81
 rencilerinden biri anlatyor:
Hallacm Badat P azan n d a yle dediini duydum :

Haydi dostlarma haber verin

D enize almtm, paraland gemim.
Benim lm m armhn dininde
G itm em artk ne M ekkey e ne M ediney e

Sonra o n u n ark asn d an gittim . Evine girdi. A llah-u E k b er!

diyerek nam aza balad. nce F atiha suresini, ark asn d an uara
su resin d en (26. Sure) Rum (30. Sure) suresine kad ar o kudu.
K endilerine ilim ve im an verilenler de derler k i... (R um suresi
30/36) B urada d u rd u ve tekrarlad. Sonra alam aya balad. Se
lam v erd ik ten sonra, sordum ; eyhim , pazarda b ir kfir gibi k o
n u tu n . im di b u rad a b u ekilde nam aza d u ru y o rsu n ! Sen ne is
tiyorsun, m ak sad n n ed ir? O, eliyle k endisini gstererek, Bu la
n etlen m iin k atledilm esini istiy o ru m . dedi.
nsanlar byle b ir btl ie tevik etm ek caiz m id ir? diye
sordum . O da, Hayr; hatt b en onlar H akikate tevik ediyo
rum . Zira bana gre, (eliyle kendisini gstererek), bu ahsn k at
li eriata gre v aciptir ve o n lar b u iten dolay m kfatlandrla-
caklardr; n k gayretleri dinleri iin d ir. diye cevap verdi.

82
 Baka bir rencisi anlatyor:
Hallac, M ansur Camiine girerken grdm . erideki kalabal
a hitaben: Ey cemaat, beni dinleyin, size bir szm var. dedi.
ok sayda insan etrafna topland. B unlarn arasnda onu sevenler
de vard, o nu reddedenler de. Ve o konum aya balad: Bilin ki, ulu
Tanr benim kanm size hell klmtr; artk beni ld r n !
Bazlar alam aya balad. Ben kalabaln iinden seslendim :
eyhim , nam az klan, o ru tu tan ve K uran o kuyan b ir T anr k u
lu n u nasl ld reb iliriz?
D ostum , k an aktlm a sebebinin derin m ns, nam az klm a
nn, oru tu tm an n ve K uran okum ann tesindedir. A rtk beni l
d r n ki, siz hakettiiniz dle, b en de huzura kavuaym . Siz din
m cahidi olacaksnz, b en de ehit olacam . diye cevap verdi:
Etrafta toplananlar alarken, o gitti. Evine kadar arkasndan
gittim ve eyhim, bu sylediklerinin m ns nedir? diye sordum .
O, D nyada M slm anlar iin beni katletm ekten daha nem li bir
ey yo k tu r. diye cevap verdi. Ben tekrar sordum : Allaha giden yol
nasldr? Yol ikiliin arasndadr ve hibir ey Benimle Bir deil
dir. dedi. Bunu bana akla dedim . Telm ihlerim izi anlam ayana bi
zim aklam alarm z da yol gsterem ez dedi ve devam etti:

Ah ben m iyim , yo ksa SEN mi? ki Tanr m var yoksa!

A h uzak, ah ok uzak benden, ikilii kabul etmek
Benim hiliime kar ebeddir Senin Zatn,
ki katl bir rt gibi sregeldi varlm.
Peki Senin varln nerde? Grebileceim uzaklkta m?
M eknn bittii yere kadar benim varlm aikr
tiyakla arzuladm CemaVin nerede?
Kalbin n ad irin d e mi, gzn n ad irin d e mi?^

Zenitin zdd olan nadir, bir yld zn yrngesinin en alak noktasdr.

83
 A h Seninle benim aramda, bir ben duruyor bana azap veren.
Senin B eninle benimkini kaldr aradan!

O k u d u u m sralar aklayp aklam ak istem ediini so r

dum . yle cevap verdi: B unun m ns, T anrn m h ak ik atin i bi
len P eygam berine ve o silsileden benim dm da kim seye em anet
edilm ed i.

M usibetlerle beni pare pare etsen de, Seni h er zam an daha

fazla seveceim !

84
 Bir dost anlatyor:
Hallac, el-K atiya pazarnda cam inin n n d e d u ru rk e n gr
dm . E traftaki insanlara sesleniyordu; Ey cem aat, ayet Tanr
bir kalbe h ak ik ati b ild irm ek isterse, o kalbi, On u n dndaki her
eyden tem izler. Ve eer O daim a biriyle beraberse, onda. Kendi
dndaki h er eyi yok eder. Ve O k u llarn d an birini severse, di
er k u llarn sevdii kula kar dm anla zorlar ki o, O n a daha
ok m eyletsin ve O na d aha ok yaklasn. Ve b en ne hldeyim ?
Ben, n e T an rn n b ir nebze o lsu n k o k u su n u duyabildim , ne de
Ona b ir lahza d ah i olsa yaknlk bulabildim . F akat b u n a ram en,
halk devam l b an a d m an lk ediyor.
Sonra alad, pazar halk da alam aya balad. O nlar alarken
H alla glm eye balad; ard n d a n yrekleri paralayan feryatlar
etti ve b ir ka beyit syledi.

Srekli yeni to p rak lar peinde koan b ir h k m d a r gibi, biz

de b t n yl b o y u n ca m usibetler aradk.

85
 M enzile varm ak isteyen, dnyay arkasnda b rak sn . dedi
Halla ve so n ra aadaki dizeleri okudu:

A h ruh, kendini sen teselli edeceksin

eref, halvettedir, ilededir!
N uru dnmelisin, ki onun mihrab
B tnm kefidir, aydnlanma.
Paramn bir paras paralarm dnr;
Btnm n btnne hasret benim btnm.

A rifin iareti, d n y ad an ve ah ire tte n kopm asdr.

M rit, b an d an beri T anry hedefleyen ve hedefe varncaya

kadar y o lu n d an sapm ayan bir o kudur.

K endini T an rd an baka h er eyden m ah ru m b rak an ve sa

dece T an rn n gzyle bak an insana fakir denir.

lh H akikati d in ile arayan kim se, gnei y ldzlarn

ile arayana benzer.

Ah T anrm , Sana k re tm ek te n aciz old u u m u biliyorsun; o

hlde b enim yerim e Sen ken d in e kret; zira gerek k r sade
ce b u d u r.

86
0

iI
I
II
I
i
^ Esaret ve lm

ii
I
I
I
I
iI
i___________________
0 igjSjgjSJ5JHJ5J5l5JSJ5J5J5J5J5JSf5fSJ5J5JMlH5J5J
 brahim ibn Fatik anlatyor:
Bir g n habersiz H allacn tu tu k lu b u lu n d u u hcreye gittim ;
baktm ki, bam secdeye koym u konuuyor:
Yakm o lduu zam an daim a b en im ru h u m d a b u lu n a n , u zak
olduu zam an, ezel ile faninin b irb irin e uzak olduu kad ar b e n
den u zak d u ra n Sen! Senin h er ey o ld u u n u d n en e kadar,
g z m n n n d e p arld y o rsu n ve Senin olm adna ahadet
edinceye k adar k en d in i b en d en saklyorsun. Ne Senin uzakln
beni canl tu tu y o r, ne y aknln bana b ir hayr salyor; Seninle
sava b ana b ir y arar salam yor ve Seninle bar bana gven v er
m iy o r.
Beni farkedince, kalkt o tu rd u ve b an a d n erek , Yakm a gel,
ek in m e. dedi. Yaknna gittim , karsna o tu rd u m . G zlerinden
sanki alev fkryordu. K onum aya balad:
Sevgili olum , bazlar b en im kfirliim e, bazlar erm ilii
m e tan k lk ediyorlar. Lkin, b enim kfirliim e tan k lk edenler,
hem T anr n ezd in d e hem de benim nezdim de, b en im erm iliim e
tank lk ed en lerd en d aha m ak b u ld rler.
B unun sebebini sordum .
n k b en im erm iliim e tanklk edenler, b u n u , benim
hak k m d a iyi d n d k le rin d e n dolay yapyorlar; oysa b eni k
firlikle ith am ed en lerin h arek et noktas, dinlerine olan ballkla
rdr. Ve T an rn n y annda, dinine nem veren b ir kim se, birisi
hak k n d a iyi niy et besleyen b ir k im sed en daha evldr.
Sonra yle devam etti:
Syle bakalm , b en im arm ha gerildiim i, ld r ld m
ve yaklarak k l m n ge sav ru ld u u n u g rd n d e h lin nice
olacak? - Ve b u b en im hayatm n en m u tlu g n olacak!
Bir s re su stu , so n ra D aha fazla oturm a, kalk git; T an rya
em an et ol. dedi.

89
 Bir ziyareti anlatyor:
Badat cezaevinde tu tu k lu b u lu n a n kardeim i ziyarete gitti
im gecelerin b irin d e, gzel bir d u a duydum . K ulak verdim ; d u
ac, u y k u su z b ir kalp ve gren bir dille konuuyordu:
Ey b en im D ostum , istediinde b eni k o ru rsu n ve bu Senin
elindedir. En b y k m usibetlerle bana eziyet etm elerini, Senin
en gzel ra h m e tle rin in bir ifadesi olarak gryorum ; zira kalbin
d erin in d ek i n u r ualar, zahiri hlleri oktan yakp yok etti.
O n u n un lar sylediini de duydum :
Ey T anrm , g n ah k r old u u m iin Senden k o rk u y o ru m ,
am a m m in o ld u u m iin u m u tlu y u m ; affna sndm iin
Senin inayetine gv en iyorum ve Senin h ak k n d a gzel eyler
d n d m iin u z u n u z u n dua ed iy o ru m .
B unun zerin e d ua eden kiinin kim o ld u u n u sordum . H
seyin ibn M ansur el-H allac o ld u u n u sylediler.

90
 Bir tank anlatyor:
H allacm katledilecei sab ah tan b ir nceki geceydi. O, tu tu k
lu b u lu n d u u h cred e ayaa kalkt, h rk asn srtna ald y z n
kbleye d n d . E llerini ge at ve konum aya balad. Syledik
lerinin hep si h atrm d a kalm ad; h atrlad k larm n b ir ksm y-
ledir:
Biz Senin tanklarnz. Senin k u d re tin in n u ru n a snyoruz
ve biz de Sen k e n d in d en gsterm ek istediin kadarm gsterebi-
lesin diye b u n u rla nu rlanyoruz. T aht gkte olan Sensin ve O
gkte de ilh, yerde de ilh tr... (Sure 43/84)*
Sen -irad en d o ru ltu su n d a- istediin gibi en gzel b iim
de. tecelli edersin. R uh da b u biim iinde bilgi, y o ru m , k u d
ret ve ispat yoluyla iler. Sonra B en-olan tanna O -olan varl
n sunarsn.
Yaratc szm le ezeliyetim in tah tn a doru ara ykselirken.
Sen m erteb elerim in so n u n d a bana b en zerk en ve bana benim va
stam la h itap ed erk en ve ilm im in ve m ucizem in h ak ik atin i aikr
ederk en Sende n eler oluyordu?
Beni yakaladlar ve tu tsak ettiler ve buraya getirdiler ve ar
m ha gerdiler ve ld rd ler ve yaktlar ve ge savrulan parala
rm d n e d n e esen r zg ar alp g t rd . Ve an d o lsu n ki,
tecellilerimin** m ab ed in in s tu n u olan Yeccn zlnn^^ bir
atom u bile m h lan m d alardan daha k u d re th d ir!

* Zuhruf suresi, 84. ayet, (.n.)

Bu ifade 95. surenin 4. ayetine iaret ediyor. Biz insan en gzel
biim de yarattk.
** Transfigrasyon: D in term inolojide Hz. sann nurlanm as ve cism ant
varlndan karak sem av varlklar arasnda yer alm as h u su sun da kullanlan
bir tabirdir. Herbert M asonun tercm esinde (1. cilt, s. 3 00) transfigras-
y o n un Arapa karl olarak tecelli kelim esi verilmitir, (.n.)
Halla, gizem li Y eccn zl tabiri ile, m uh tem elen yaklacak olan
bedenini kastetm ektedir.

91
 Sonra devam etti:

Ezeliyetin ahitlerine ulam ak gayesiyle tan

Neredenin arkasna gidenler iin dert yanyorum Sana.
oktan beri hikm et denizlerini kuatan vahiy bulutlarndan
Kopan kalpler iin dert yanyorum Sana.
Kaybolan ve oktandr sanki anlarda bile kalmam
Tanr lisanndan tr dert yanyorum Sana
Gl belagat sahiplerinin bile sz ve idraklerinin aciz kald
Sarih deliller adna dert yanyorum Sana
O ihtiam ndan harabeden baka bir ey kalmayan
Ruhun im alarndan tr dert yanyorum Sana.
Senin akn adna binek hayvanlarn daima itaat gem iyle
D izginleyenlerin erdemlerinden tr dert yanyorum Sana
Bak, hepsi y o k olup gittiler; izleri de yok, kaynaklar da -
Ad kavmi gibi y o k oldular, rem balan gibi m aziye kartlar.
Sonra karanlkta el yordam yla yol arayan
nsanlar takip etti onlar, hayvanlardan daha kr.
Sadece kr arzularnn esiri hayvan srleri gibi.

Ad ve rem: Kuran- Kerimde birok yerde (Sure 7/67, 4 1 /1 4 vs.) ad

geen Ad kavm i eski bir ulustur; fazla gururlanp kibirlendikleri iin, yerleri ve
yurtlar bir tufanla yok edilm itir. T an n nn gazabna urayan en byk yapla
rn ve halklarn yok olacana rnek olarak, rem s lu n la n da Ad kavm i ile
ayn surede yer alr (8 9 /6 -7 ).

92
 H allac, elleri ve ayaklar zincire v u ru lm u b ir hlde ehrin
m ey d an n a getirdiler. Bu hliyle sem a eder gibi dnm eye balad.
H em glyor, h em de iir okuyordu:

ret arkadam benim,

zulm den aridir daima
Cmerte bde sundu,
gel konuum ol dedi bana;
Ve balaynca kadeh devrana,
o sald bir cellad m eydana -
Byle olur ite, ejderhayla
bde iilirse y a z ortasnda!

93
 brahim ibn Fatik anlatyor:
H allac arm h n n n e getirdiklerinde, b ir arm ha bakt,
bir ivilere bak t ve so n ra gzlerinden yalar gelinceye k ad a r g l
m eye balad. Sonra etrafta to p lan an kalabala d nd. K alabal
n iinde d u ra n ibUye yle dedi: E bubekir, seccaden yannda
m ? ibli: E lbette, eyhim dedi. Halla, rica etti: yleyse onu
b en im iin yere ser. Halla, iblin in yere serdii seccade ze rin
de iki rek t nam az kld. Ben yaknndaydm . lk rek tta Fatiha
suresini, ark asn d an Bakara su resin in 155. ayetini okudu: are
siz sizleri biraz k o rk u , biraz alk, biraz m aldan, candan ve r n
lerd en eksiklik ile im tih an edeceiz. M jdele o sabrllara.
kinci rek tta ise, yine nce F atiha suresini, ark asn d an l-i
m ran su resin in 185. ayetini okudu: H er nefis lm tadacak
tr... Ve selam v erd ik ten sonra bir d u a etti, ounu h atrm d a tu
tam adm ; h atrlad k larm n bir ksm unlardr:
Ey T anrm , an d olsun ki, Sen h er y n d en tecelU ed en sin ve
h er y n d en m n ezzeh sin. Senin b en im hakkm korum aya sz
v erm en in karsnda, b enim Senin h ak k n korum aya sz v er
m em ... A slnda b en im Senin h ak k n korum aya sz verm em le,
Senin b en im h ak k m korum aya sz verm en birbiriyle eliiyor.
Zira Senin h ak k n k o ru m ak iin benim vereceim sz b en im in
san tabiatm dan, h alb u k i b enim h ak k m iin Senin verecein sz
Senin ilh tab iatn d an kaynaklanm aktadr. Ve nasl benim in
sanlm Senin T anrsallna karm adan ykseliyorsa, Senin
T anrsalln da b en im insanlm a hi d o k u n m ad an o n u ezip ge
iyor.
Senin ezeliyetinin karsnda benim faniliim ... Faniliim ,
Senin ezeliyet rt n n altnda. B unun iin Sana sonsuz k rler
olsu n ki b ak alarn d an gizlerken. C em alinin tecellilerini bana c
m erte b ah e ttin ve bakalarna yasakladn en d erin srlarn
grm em e izin verdin. Bu k u llarn Senin d inine olan bahhklarm -

94
d an dolay beni ld rm ek iin toplandlar. Bylece Sana daha ya
kn o lm ak istiyorlar. O nlar affet! n k , bana g sterdiklerini
o nlara gsterm i olsaydn, o n lar b u ie niyetlenm ezlerdi. Ve eer
Sen, o n lard an gizli tu ttu k la rn b en d e n gizli tu tm u olsaydn, b e
nim de bam a byle b ir m usibet gelm ezdi. Sen yaptn h er ey
iin vgye layksn; Sen, arzuladn h er ey iin vgye layk
sn .
Sonra su stu ve b ir sre iin d en duaya devam etti...

Sonra syle ko n u tu :

Ah dostlarm ldrn beni!

nk benim hayatm sadece lmdedir.
Evet, sadece hayatta bana lm vardr,
Ve lm ektedir hayatm benim!
And olsun, en byk rahmet,
Nefsi sndrrek szlm ek ge,
En kts ise
Yapp kalm ak bu bedene.
B kknlk iindedir ruh.
Hl bu harabede yaam aktan:
ldrn beni, evet ve ya kn beni.
Uzuvlar sefilce titreyen bedenimi!
Sonra geip gidin yanndan
C ansz mezarlarn
Benim Dostumun srrn
Btnm n mirasndan aln
Grm yor m usunuz, en y ksek m akam lara
Ulamak gayretindeki yallardan biriyken
im di bir ocuk gibiyim.
Sadece ana memesine dkn.

95
 istirahat ediyorum tuzlu toprakta,
Ve karanlk m ezarda yatarak!
Hayret, benim annem
Hayat vermi kendi babasna.
Ve benim kk kzlarm
Kardelerim gibi etrafmda
Bunun sebebi
N e aldatma, ne de devir deiimi.
Toplayn bir araya btn paralarm
Ikl bez paralar arasndan.
Havadan ve ateten,
Yanbanzdaki canl pnardan!
E kin onlar ihtimamla,
Tozlu ve dm dz topraa.
Ve sulayn onu, ah dostlarm:
Brakn dnsn szlerek kadehler!
Brakn doldursun hizm etkrlar.
Fkrsn emelerden sular!
Bakn, yedi gn sonra burada
Ykselecek asil bir funda!

C ellat E bl-H asan tam bu esnada H allaca yaklaarak ona y

le b ir to k at att ki, b u rn u k an ad ve k an dam la dam la ak sakaln
d an aaya akm aya balad. B undan ok etk ilen en ibli, feryat
ederek h rk asn yrtt. E bl-H seyin el-Vsti ve daha bir ok su-
fi bayldlar ve h alk az daha ayaklanyordu. F akat askerler yapa
caklarn yaptlar...

96
 ibli anlatyor:
H allacn yanna yaklatm . Elleri ve ayaklar kesilm i, gvde
si b ir diree balanm t. T asavvuf n e d ir? diye sordum .
Dedi ki: B urada g rd n , o n u n en alt m ak am d r. yley
se en y k sek m akam h an g isid ir? diye sorunca, u cevab verdi:
Senin iin oraya yol yoktur. F akat o n u yarn greceksin. Be
nim g rd m gayb lem in d ed ir ve b u y zd en sen d en sak ld r.
Ve akam nam az vakti geldiinde, halifeden, b o y n u n u n v u ru l
m as iin izin kt. B u nun zerine beki A rtk b u g n akam ol
du. Bu ii y arna b rak alm ! dedi.
Sabah olunca, bal b u lu n d u u d irek ten o n u zdler ve
b o y n u n u v u rm ak zere, n tarafa getirdiler. Halla o an d a y k
sek sesle yle syledi: Vecde kap lan n nasibi, Birin o n u Birli-
e geri g t rm esid ir.^!
Sonra K uran- K erim in ra su resin in (42) 18. ayetini o k u
du: O na (K yam ete) in anm ayan im anszlar o n u n abuk gelm esi
ni isterler, in an an lar ise gerek o ld u u n u b ilirler de o n d an k o r
kar ve saknrlar. yi bil ki kyam et h ak k n d a tartanlar, uzak
(derin ) b ir sapklk iin d ed irler.

B unlarn H allacm d u y u lan son szleri olduu syleniyor.

Sonra b oynu v u ru ld u ; b edeni b ir hasra sarlarak, zerin e k atra n
ya d k ld ve yakld. K lleri b ir m in aren in zerine karlp
r zg r alp g t rs n diye brakld.

ehit sufinin bu son szleri farkl ekillerde rivayet olunm u, dolaysyla da

farkl ekillerde tercme edilmitir. lk kez Hallactan bahseden protestan ilhiyat
Tholuck (1821) bu szleri yanl aktarm ve Hallacm retisine bttinyle ters
sonular karmtr. Bu rivayetlerin iinde en isabetli olann burada alntladmz
ifade olduunu dnyoruz. Bu da H.H. Schaedere aittir. Bir baka versiyon da
Arapadaki son szleridir ve Biri tecrit etm ek anlamna gelir. Bir baka deyile
Cezbe hlinde olan, sadece Biri, Yegne olan grr. demektir.

97
 Attar anlatyor:
H alk H allac talam aya balad. ibli de onlara uy m ak iin
b ir gl att. Halla, a h ederek inledi. H alk b u k ad ar ta att.
Talar sana d e erken inlem edin de, niin ibli gl atnca inle
d in ? diye sordular.
Halla, N e yaptk larn bilm eden yapanlar m azurdurlar. Fa
kat o n u n gl atm as zo ru m a gitti. n k atm am as gerektiini
b iliy o rd u . dedi.
O n u daraacm a getirdiklerinde, evvel m erdiveni pt, sonra
ayan bast. N aslsn? diye so rd u lar G erek eren lerin m irac,
daraacm m tep esid ir. dedi.
E llerini kestiler. Halla gld. N iin g ld n so rd u k la rn
da, Elleri bal b ir in san n ellerini kesm ek kolaydr. Er o d u r ki,
sfat elini arn ze rin d en eke ve k ese.
Sonra ayaklarn kestiler. Tebessm etti ve dedi ki: Bu ayak
larla dnyay gezerdim . Benim baka ayaklarm da var onlarla iki
dnyada da seyahat edebilirim . Elinizden geliyorsa, onlar kesin!
Sonra kesik b ilek lerin d en akan kan, kollar ve yz kan
iinde kalana k ad ar y z n e s rd . N iin byle yap y o rsu n ? d i
ye sordular:
Cevap verdi: ok kan kaybettim . Biliyorum ki, im di benzim
sararm tr. K orkudan rengim in sarardn zannedeceksiniz. Kan
yzm e s rd m ki, gznze yzm krm z (erefli) grnsn.
Yiitlerin gl rengi k an lardr. Y zn niin kzarttn anladk
peki neden kann dirseklerine kadar s rd n ? diye sorulunca:
Ak abdesti alyorum . dedi. Nasl bir abdest? dediler. Kanla
alnm ayan abdestle klnan iki rekt nam az tam deildir. dedi.

98
 ibli, H allacn ld r ld g n n gecesi T anrya yalvararak
dedi ki: Ya Rabbim , d aha ne zam ana kad ar klar ld rm ek is
tiy o rsu n ? C evap geldi: O nlar b enim diyetim i bu lan a k ad a r.
Senin d iyetin n ed ir? so ru su n a, klarn diyeti. Benim le ve Be
nim gzelliim le karlam aktr. cevabn ald.

ibli, H alla ld r ld k te n so n ra o n u ryasnda grd:

T anr sana ne yapt byle? diye sordu. H alla dedi ki: O beni
h em aalad, h em ereflendirdi! ibli sordu: H angi m ertebede
seni aalad? H alla cevap verdi: K udretine nihayet olm ayan
padiahlar p ad iah n n yce h u z u ru n d a dorulara has m ecliste!.
(Sure 54/55)* ibli, tek rar sordu: Sana b u n ca eziyet ek tiren hal
ka ne y ap t? Halla, H em b an a iyi davrananlar hem bana d
m an olanlar affetti. Zira bana iyi davrananlar b eni tanyorlard ve
A llah rzas iin b ana iyi davranyorlard. Bana d m an olanlarsa
beni tan m y o rlard ve A llah rzas iin d m an oldular. te bu
yzd en iki taraf da fazilet sahibi olarak kabul edip onlar affetti.
dedi.

* Kamer suresi, 55. ayet, (.n .)

99
0
1
Ii
I
Ii
i
I
m Kitab et-Tavasinden
I
ii
I
iI
i
ii
i I __________________
[5] |gjgfgfgfgjgjgigjgjgjgfgfgfgjg]gjgig]BfgigigiBigitl
idrak zerine

M ahlukatm idrakinin H a k ik a tle ilgisi yoktur,

Ve H a kika tin de m ahlukatla ilgisi yoktur.
Dnceler rabtalardr ve m ahlukatm
Rabtalar hakikatlere eriemez.
H akikat bilgisini idrak etm ek zordur -
H akikatin H akikatinin idraki ise - daha zor!
Hak H a kika tin arkasndadr
Ve H akikat H a kkn hu yzdr.

Pervane sabaha dek mum nn etrafnda dner,

Sonra arkadalarnn yanm a gider
A k sarhou kelimelerle;
Yaad m utluluu onlara anlatr
Sonra kemale ermek iin.
Cilveli Gzel ile bir olur.

M um H akikat bilgisidir.
Scakl H akikatin Hakikatidir,
Ona erimek H akikatin H akkidir.

O ne kla yetiniyordu,
Ne de onun scakl ile,
Kendisini alevin iine atverdi.
Arkadalar onun dnn beklediler.
Grdklerini onlara anlatsn diye.
O bilgi ile yetinm edii iin.
Yanm kl olmu, dalmt.
Ondan geriye ne bir iaret ne bir beden
Ne bir isim ne de bir iz kald.

103
 Neden tekrar bir biime girsin ki
O hli kazandktan sonra
Grmeyi baaran artk bilginin peine kom az
Grlene erien ise grmenin derdine dmez.

104
 Rivayeften (Aktarmlar)

H allacm Rivayetlerin in yirm i yedi tanesi g n m ze kadar

ulam tr. H alla b u rad a, k ozm ik b o y u tta n ve m istik kavram lar
dan balayp ilh H ik m etin kaynana kad ar u za n an ok zel bir
ak tarm zin cirin d en faydalanm tr. B una karlk Hz. M uham -
m ed in hadisleri, tan n m ve k en d ilerin e gvenilen kiilerden
oluan n o rm al b ir ak tarm zinciri ze rin d en nesilden nesile in ti
kal etm itir.
H allacm zik retti i rivayetlerin ou kudsi hadistir. B unlar
K uran da yer alm ayan T anr szleridir ve Hz. M u h am m ed e veya
T an rn m sevgili ku llarna d o ru d an doruya gelen vahiylerdir.
H allacn syledii rivayetlerin ouna baka kaynaklarda da rast-
lanm ak tad r; fakat o b ir tek cezbe h lin d e k en d isin in sah ih ola
rak id rak ettik lerin i zik retm ektedir. M uhtem elen b u y zd en ola
cak ki, tu tu cu S n n evreler onu, K ura n taklit etm ekle sula
m tr. Bu da olabilecek en ar k f rd r.

H ayatn ru h u n a ve in san n k ulann ve g z n n n u ru n a d a

ir; b u n la rn ikisi ezelden, u lu T anrn n b tn ve zah ir isim lerin-
dendir.
dem o lu n u n , T anr rzas iin yapt ib ad etlerin hibiri,
gecenin n ih ay etin d e secdeye k ap anarak yaplan d u ad a n daha
m ak b u l deildir.

105
 Ge ve yere dair:
B unlarn ik isin in ftrat, k u d re tte n , yaknln azam etinden
ve u lu T an rdandr.
Bend en bakasn d nm eyen ve Benim b y k l m ,
k u d retim i, rah m etim i ve l tfu m u d n en k u lu m la beraber o lu
rum . Bir k u lu m d ard ayken Beni arrsa, yanna giderim ; eer
m m in se o n u duyarm . Ve Ben, ana ve babasn elinden aldy-
sam , b y ynceye k adar o yetim in yannda kalrm . Ben anm ,
kud retim i, kuvvetim i ve b y k l m d n en m eleklerin ya
nndaym . Beni sevenlerin k alplerine yaknm . Bana bakanlara
b en de bakarm . Benim szlerim e k u lak verirlerse ilm im i ve ya
knlm , onlara d n d r r m .

Sahih ryaya, bilge M eleke, ulu K erubiye, Levhi M ahfuza,

H ikm ete dair:
T anr iin, o n u sevm ekten daha ho bir ibadet yoktur.

Sarih d rak e, an yce Kuran a, T anrn m elisi M uham -

m ede, C ebraile, T anrya dair - ham dsena O nadr ve O ycedir!:
F an dnyay bilen, Beni bilm ez. M ahlukata gvenen, Beni
sevm ez. Beni seven, b u lem in ne ra h atn bilir, ne zdrabm .
Ben b ir sadk k u lu m u seyrettiim zam an, o n u , m eleklerim den b i
risi gibi, n u ra n b ir m ah lu k olarak grrm .

Azat edilen bilgeye, sabit bakl m elee, tedbirli harek et

eden padiaha, yaayanlara, duyanlara, grenlere dair;
T anr - h am d sen a O nad r ve O ycedir!-diyor ki: V erm edi
im b ir eyden dolay B enim le ekienin elinden, o pim anlk d u

106
yana kadar, v erdiklerim i de alrm . P im anlk d u y d u u zam an
ona Ben, o g n e k adar giym edii b ir gm lek giydiririm . P im an
lk duym ad takdirde, rahm etim i o n u n zerin d en ekerim ve
o n u ceh en n em in b ir kesine, h ib ir zam an nazar etm eyeceim
b ir yere koyarm . V erdiim n im etle rd en Bana bir hediye vereni
-hele b u n u Bana olan sevgisinden dolay verm ise- faninin hibir
zam an yol bulam ayaca b ir im paratorlua h k m d a r yaparm .

Vakitlerin vaktine, gzellie, iyilie, iradeye, T annya dair -ham-

dsena Onadr ve O ycedir-:
D ostlarm n sevgisi. Benim sevgim e iaret eder. Sevgili k u lla
rm n iradesi. Benim iradem e iaret eder. E renlerim in arzu su . Be
nim arzum a iaret eder. Var olan h e r ey. Benim bilgim le, Benim
k u d retim le ve Benim iradem le var olur.

T an rn m ren k li p rltl gkkuana, gnein dou n o k tas

na, b u rlarn evlerine, k u tu b a, iaret parm a (Levhi M ahfuza)
k ile yaz yazana, d n en yarata, ezel bilgelie, en k utsal ye
m ine dair:
T anr, h er eyin n n d ed ir. B unu id rak eden, O na yakndr.
T anr, h er eyin zerin d edir. T anr, h er eyin iindedir. B unu b i
len, T an rn m h u zu ru y la kuatlm tr. G nee e olan, T a n n m n
ann tere n n m etm ektedir.

107
 Kuran Tefsirnden

Allah gklerin ve yerin n u ru d u r... (Sure 24/35)*

T ann, gn ve yerin nurudur. O, n u ru n nurudur. Tanr n uruy

la istedii kimseyi kudretine ve kudretiyle btnna ve btnyla ev
veline ve evveliyle ezeliyetine ve ebediyetine ve ezeliyeti ve ebediye
tiyle Tekliine ynlendirir: Ondan baka varlna ve kudretine a
hadet edilen bir ilh yoktur. O uludur. O istedii kiinin, tevhid bil
gisini artrr ve O nu her eyden m nezzeh bilm esini salar; On u n
ululuuna, Birliine m utlak hkim iyetinin ycehine dair ilmi
artnr. Tektir ve ve m utlak hkimiyetiyle b t n vgler O na aittir.
Ve ayrca:
Bata vahyin n u ru , gzler arasndaki gizli sohbetin n u ru , kulak
ta m utlak bilginin n u ru , dilde tefsirin nuru, kalpte im ann n u ru , ht-
ratm da daim h am d senann, m eth senann ve kehm e-i ahade
tin nuru. Ve ayet bu nu rlardan bir ey alevlenip dier n u r zerin
de hkim iyet kurarsa, onu kendi kudretine kabul eder ve o h u zu r
bulduu zam an, sz konusu n u ru n kudreti byr ve eskisinden da
ha m kem m el olur ve b t n nurlar alevlendiklerinde, artk n u ru n
la n u r olur; T an n istediini kendi n u ru n a ynlendirir.

Allah O d u r ki sizi yaratt, sonra da size rzk verdi; sonra si

zi ld r r; so n ra sizi d ir iltir ... (Sure 30/40)**
O sizi k u d retiy le yaratt ve ilm iyle d o y u rd u ve sizde O n u n
dndaki h er eyin y ok olm asn salad ve siz on u n la tek rar h a
yat b u ld u n u z.

Nur suresi, 35. ayet, (.n.)

Rum suresi, 40. ayet, (.n .)

108
 r zg rlar m jdeleyiciler olarak gnderm esi de O n u n
a y e erin d en d ir. (Sure 30/46)*
klarnn kalplerine l tfu n d a n esintiler gnderm ek, O n u n
m u tla k h k im iy etin in alm etlerin d en b irid ir ve klar ek in m e
d en m u h ab b et h alsn n zerine gelsinler diye onlara ekingenlik
perd elerin i y rtm an n sevinli m jd esin i verir. O , bu h aln n ze
rind e o n lara ainalk arab iiriyor ve o n larn zerin d e kerem
rzgrlar estiriyor ve O, onlar b t n sfatlarndan arn d rd k tan
sonra, k en d i sfatlar ve vasflaryla yaatyor. A yrlk sn rn d a
kalan kim se, b t n yaratlanlarn b ir o ld u u n u anlayana kadar
ve olm ayann niin olm adn; so n u gelm eyenin niin s o n u n u n
gelm ediini anlayana kadar, T anrn n h ak ik at halsna oturam az.

phesiz ki b u apak ve kesin bir im tih an d , d e d ik . (Sure

37/106)**

M usibetler de T a n n d an gelm ektedir; esenlikler de. Em ir,

O n u n an yce azam etidir ve yasak, O n u n zilletidir.

* Rum suresi, 46. ayet, (.n .)

** Saffat suresi, 106. ayet, (.n .)

109
 Kalbimdeki btn dnceler
Senin etrafnda dnyor,
Dil, Senin akndan baka
Hibir ey sylem iyor
Y zm douya evirsem
doudan nur sayorsun
Y zm batya evirsem
gzm n nnde duruyorsun
Y zm ge evirsem
gryorum ki Sen ondan ycesin;
Y zm yere evirsem
Burada her ye r Sensin.
Her eye mekn veren Sensin
fa k a t Sen onun mekn deilsin;
Her eydeki kll Sensin,
A m a bizim gibi geici deilsin.
Benim kalbim, vicdanmsn
Dncem, ruhumsun
Nefesin ritmi Sensin
Kalbimdeki dm Sensin.

110
 A vrupa D ille r in d e Y aym lanan E serlerd en Sem eler:

Louis M assignon, La Passion dal Hosayn ibn Mansour Al-HaUaj, martyr

mystique de lIslam, 2 cilt halinde, Paris, 1922; daha sonra genileti
lerek 4 cilt halinde Paris, 1976. 4 cilt halinde ngilizce evirisi: Her-
bert Mason, Al-Hallaj, mystic and m artyr o f slam, Princeton, 1981.
------------- , Ruzbihan Baqlinin Farsa tefsiriyle Kitab at-Tavasin'in Arap
a m etnini yaym lam tr, Paris, 1913.
Le Divn dal-Hallj, Essai de reconstitution (edition et tra-
duction), Journal Asiafique, 1931, sayfa 1-158.
-------- , Divn (traduit et presente), Cahiers du Sud, Paris, 1955 (Divan).
-, Akhbar al-Hallj, reconstruite et completee par L.M. et
Paul Kraus, Paris 1936, 3. bask 1957 (A khbar).
------------- , Receuil des textes inedits concernants lhistoire de la mystique
en pay s dIslam, Paris 1929 (Receuil).
-, Essai sur les origines du lexique technique de la mystique mu-
sulmane, Paris, ikinci bask 1954 (Essai).
-------- , La survie dHallj, Bulletin des Etudes Orientales, am, XI,
1945-46.
-------- , La leende de Hallae M ansur en pays turcs, Revue des etu
des islamiques, 1941-46, s. 67-115.
-------- , Lceuvre Hallagienne dA ttr, agy, s. 117-144.
-------- , Interferences philosophiques et percees metaphysiques dans la
mystique Hallagienne, Melanges M arechal, Brksel, 1950, c. II, s.
263 ve devam.
-------- , La vie et les oeuvres de Rzbihn Baqli, Festschrift Johan-
nes Pedersen'in iinde, Kopenhag, 1953.
-, Qissat H usayn al-Hallj, Donum natalicum H. S. Nyberg,
Stockholm 1954.

Roger Arnaldez, Hallaj ou la religion de la Croix, Paris, 1964.

Nader Musa Dahdal, Al-Husayn bn Mansr Al-Hallg, Vom Mifigeschick

des Einfachen Sufi zum Mythos vom Mrtyrer Al-Hallg, Erlangen
1983.

113
H. H. Schaeder, Besprechung von M assignons Passion, Der slam XV,
1926.

A. Schimmel, Al-Halladsch, Mrtyrer der Gottesliebe, Kln, 1968.

------------- , Das H allaj-M otiv in d er in d o -p ersisch en L itera t r,
Festschrijt Henry Corbin'in iinde, Tahran, 1977.
------------- , The Martyr-M ystic Hallaj in Sindhi Folk Poetry, Numen IX,
3, Leiden, 1962.
------------- , Ghalib and Hallaj - a dance in chains, A dance of Sparksn
bir blm olarak, Delhi, 1978.
-, lqbal and Hallaj, nce Muhammad lqbal (Karai, 1939), daha
sonra geniletilm i haliyle Gabriels Wing (Leiden, 1969) adl eser
lerin bir blm olarak. Hafeez Malik, Muhammed Iqbal, Poet-
Philosopher o f Pakistan, New York, 1972 (m aalesef kt bir
edisyondur).
-------- , Halladsch-M otiv in der m odernen islam ischen Literatr,
Die Welt des Islams XXIII-XXIV, 1984.

F. A. D. Tholuck, Su/ismus sive philosophia persarum pantheistica, Berlin

1821.

Ayrca bkz: A. Schimmel, Mystical Dimensions o f slam, Chapel Hili

1975 veya Mystische Dimensionen des slam, Kln, Diederichs, 1985.
(Trkesi: tslam m Mistik Boyutlar, ev. E. Kocabyk, stanbul,
2004)

Feridddin A ttarn Tezkiret l-Evliyas, ngilizcesi R.A. N icholson ta

rafndan yaym lanm tr. Leiden, 1905-07.

Cari W. Ernst, Words o f Ecstasy in Sufism (Albany, NY, 1985) adh ese
rinde sufilerin paradoksu ve slam zndklar yarglama problem i
ni incelemitir.

slam dnyasnda Irakl bilim adam M. Kmil a-aybinin konuyla il

gili eserinin altn izm ek gerekiyor. Yazar, Bir Konu Olarak Arap ve

114
 ark Edebiyat ve Sanatnda Halla adl eserinde Hallacn slam k l
tr zerindeki etkilerini irdelem ekte ve Hallacn Divanma yeni
bir yorum getirm ektedir.

Msrl air Salah a-aburu n M asat al-Halladsch adl eseri ngilizce ola
rak Brill Yaymevince (1972) yaym lanm tr. Hallacn idealini ve
hayatn dram atize eden H erbert M asonu n eseri The Death of al-
Hallaj, University of Ntre Dame Press yaynlar arasnda yaym lan
mtr (N tre Dame, ABD). A donisin ve Abdelvahab al Bayatinin,
Halla zerine yazd m odern Arap iiri rneklerinin Almancalar
iin bkz. A. Schimmel, Zeitgenssische Arabische Lyrik, Tbingen,
1975.

115
 F ayd alan lan Kaynaklar:

Divan, Kaside Nr. 1 Receuil, s. 67

Akhbar s. 15, 21, 69, 23, 40, 24, Akhbar 41
42, 1 9 ,6 ,4 9 , 6 3 ,5 7 ,6 2 , 2 5 ,3 1 , Divan, fragman 23
67, 1+ Divan, fragman 15
Tezkiret l-Evliya 11 139 Akhbar, 1, 15+, 51, 9
Akhbar 37, 29 Divan, fragm anlar 41, 47, 57, 21,
Divan, Kaside 2, airin geride b 3
rakt, b t n yaratlm larn A k h b a r10
ikiliinden, zam anlarn bilgi Divan, fragman 10
sinden szeden balang ksm Divan, Kaside 9
olmadan. Divan, fragm anlar 36, 7
Akhbar 12, 38 A khbar 53
Divan, Kaside 4 Divan, fragman 5
A khbar 44, 27 A khbar 5 2 ,5 0
Divan, fragm an (m ukatta) 31 Tezkiret l-Evliya 11, s. 152
Divan, fragman 1 A khbar 55, 1+, 3, 8+, 2, 16, 1, 17
Divan, fargman 9 Tezkiret l-Evliya II, s. 143
Divan, fragman 12 Receuil, s. 77
Divan, fragman 61, Hallacn yeni Kitab et-Tavasin, Tasin el-fehm
kan aya hitap ettii son m sra Essai, s. 337 ilh., s. 359 ilh.
hari. Divan, fragman 64, balangsz.
Akhbar 43, 66, 5, 45, 35, 48.

117