Você está na página 1de 29

KICHWAPAK YACHAYKUNA

KICHWAPAK YACHAYKUNA ............................................................................ 2

KALLARIYUYAY................................................................................................. 4

PAKTAYKUNA ................................................................................................... 4

KARU PAKTA ................................................................................................. 4

KIKIN PAKTAY ............................................................................................... 4

YACHAYKUNA ................................................................................................... 4

UYARIYKANCHA ............................................................................................ 5

UYAYWAMANTA ............................................................................................ 5

UYANTINKUNAMANTA .................................................................................. 5

SHUTIKUNA ................................................................................................... 6

Kikin shutikuna. ........................................................................................... 6

Shutichinkapakmi kaykuna. ......................................................................... 6

Ukkuyuk shutikuna. ..................................................................................... 7

Mana ukkuyuk shutikuna. ............................................................................ 7

SHUTIRANTI, SHUTILLIKUNAMANTA .......................................................... 8

Shutirantikuna. ............................................................................................ 8

Tapuchik shutiranti. ..................................................................................... 8

Mashnachik shutiranti: ................................................................................. 8

SHUTILLIKUNA .............................................................................................. 9

Imakak shutillikuna. ..................................................................................... 9

Rikuchik shutilli. ......................................................................................... 10

Yupay shitillikuna. ...................................................................................... 10

IMALLICHIKKUNA ........................................................................................ 11

Pachayachik imallichik. ............................................................................. 11

Kuska imallichik. ........................................................................................ 12

Mashna imallichik. ..................................................................................... 12

2
IMACHIKKUNA ............................................................................................. 12

Imachik huniyachik. ................................................................................... 13

KICHWAPI SHIMIKUKANCHA ..................................................................... 15

Shutikanchapak shimikukuna. ................................................................... 15

Imachikmanta shutiyachikkuna.................................................................. 16

Paktarik shimikukuna. ............................................................................... 16

KILLKAY UNANCHA ..................................................................................... 16

YUYAYKIYACHAY ........................................................................................ 17

Shuti yuyayki: ............................................................................................ 17

shutipak washallapi shukyachikkunami shutita allichishpa kun. ................ 17

Imachik yuyayki. ........................................................................................ 17

Yallipaktachik. ........................................................................................... 18

Katikpaktachik. .......................................................................................... 18

Taririklla paktachik..................................................................................... 18

SHUKTAK YUYAYKUNAMANTA YACHAY .................................................. 19

KICHWAPI KILLKAYKUNA ........................................................................... 21

KICHWAPI RIMAYKUNA .............................................................................. 25

KICHWAPI ARAWIKUNA ............................................................................. 27

SHAMUK PACHA YUYAYKUNA ...................................................................... 30

YANAPAK KILLKAKUNA ................................................................................. 30

3
KALLARIYUYAY

ukanchik shimita rimanata kungarishkancin manakashpaka rimayta pinkanchik,


mana rimasha ninchik, ayllupi mana rimanakunchik,

Ecuador mama llaktapak mama kamachipi churashkami kan, ukanchik yaya


mamakunapak rimashka shimita yachana, mashkanami ashtawan imashilla
rimana killkana, ukanchik mashikunawan parlanakungapa, yachaykunata
Yuyaykuna sinchiyachingapak.

Chaymanta ashalla shimikunapi imashinalla kich wa shimi killkanata,


pallashkanchik, yachaykunapi, kawsaypi yanapachun

PAKTAYKUNA

KARU PAKTA

Kichwa shimita imashina killkana, shinallatak rimanamanta yachana,


ayllkunapura, mashikunawan, yachay wasikunapi all yachaspa katina

KIKIN PAKTAY

Imashina yachana wasipi, kichwa shimimanta llankaykunnapi ukanchik


yachay sinchiyachina.
Ashalla shimikunapi kichwa shimimanta killkanata, all killkanata yachana

YACHAYKUNA

Imashina kichwa shimi kururyashka XX, XXI pachak watakunapi


Imashinalla
Kicwa shimi imashina kururyashkata XX, XXI patzak watakunapi yachangapaka
rikunami kanchik chikan chikan tantanakuykuna, parlanakuykuna, campamento
Nueva Vida, Tabacundo tantanakuy shinallatak shuktak paktaykunapmi.

Tabacundo kitipi, 1998 wata, sitwa killapa 21 punchapi yuyarinakushka


killkakunawan killkashpa awpakman katinatami yuyarishkanchik, shinapash, 18
kichwa llika killkapimi, j killkapa ratika h killkata churashka. Kay llikakunaka
shinami kan.

4
UYARIYKANCHA

Kichwa shimi rimaypika, killkanapipish uyaywa, uyantinkunatami charin, kutin


uyaywakuna uyantinwan yanaparishpa shimiki tukun, kaykunata awarishpaka
shimimi tukun, shinallatak shimikuna awarishpaka
yuyaykunami llukshin.
Uyaywakuna: a, i, u
Uyantinkuna: p, l, ll, m,

Shimikikuna: pa, sa, ra, ka, lla,

Shimikuna: uka, yaya, payta,

Yuyaykuna: ukapak yachachikka yachana wasipimi llamkakun

SINCHICHIK
Kichwa shimipika tukuy shimikunatami puchukay awpakpi tiyak shimikipi rimay
samayta sinchita rimanchik, chaymantami castellano shimipika tilde ninchi,
ahstawampish kichwa shimipika mana tiyanchu
yayaka, unkushkami. wawa

UYAYWAMANTA

Kichwa shimika kay uyaywakunatami charin


a= Allku i= Inti u= Urku

UYANTINKUNAMANTA

Uyantinkunaka mana achiklla uyaritachu charin, uyaywakunatami yanapayta


maan alli uyarikapakka.
"ch, h, k, l, ll, m, n, , p, r, s, sh, t, w, y.
Rikmanringapakka chashnami kan.

cha, ha, ka, la, lla, ma, na, a, pa, ra, sa, sha, ta, wa, ya.

5
SHUTIKUNA

Shutikunaka tukuy ima tiyakkunapa rimankapakmi kan.


Rikuchikkuna
Tiyak Umallapi Ukkupawan
Chuchi Pachakamak Warmi
Wasi Kuyay Panikuna
Antawa Apunchik yurakuna
Tiyakkunaka chay ukkuta charik ukkuta mana
Charikkunapashmi (abstractos) kan.
Kikin shutikuna.

Kay shutikunaka kikinpayachishpa shutichishka shutimi kan,

Runa Wiwa Urku Llakta Kiti

Luis Rosita Chimborazo Flores Riobamba

Shinapash purunpak, tukuypak shutikunapash, mana


chikanyachishpa
Shutichinkapakmi kaykuna.

Runa Wiwa Kuska Tiyak


mashi misi llakta urku

6
Ukkuyuk shutikuna.

Ukkuyuk shutikunaka rikunalla, hapinallatami rikuchinkuna.

Yura
wasi
Warmi Hampatu
Kiwa
Mashi Palanta yachachil

Kuchi
Misi Runa yachakuk

Sanpi
Tanta Wawa
yachaksapa

Kawitu Urku Riktakuna

Mana ukkuyuk shutikuna.

Kay shutikunaka yuyayllapi, mana rikunchikchu, chaykunatami shutichin

Samay
Supay

Apunchik
MANA Allikay
UKKUYUK
SHUTIKUNA Kuyay
Kawsay

Yanka
Allikawsay

7
SHUTIRANTI, SHUTILLIKUNAMANTA

Shutirantikuna.

Mana shutichishpa rikunchinkapakmi.

SHUTIRANTIKUNA

uka, kan, kikin, (pay) ukanchik, kankuna, kikinkuna, (paykuna),

uka Ambato kitipi kawsani


Pitak Kamapak yaya
Payka yachana wasiman rikun
ukanchik wiwakuna
kankunawan takisha
paykuna Ecuador mama llaktamantami

Tapuchik shutiranti.

Pi, ima, may, maykan, mashna, pikuna, imakuna, maykuna, maykankuna, ima

Pitak waushka
Ima tukungui
Mayman rikungui
Maykan anta risha
Mashna kullki tiyan
Kankunaka pikunatak kankichik

Mashnachik shutiranti:

Runata mana achiklla rikuchikmi kan: wakin, manapi, mana ima, wakinkuna,
manapikuna, mana imakuna.
Wakin wamrakunaka manapish yachakun
Kunan pucha mana mikuyta ushanichu

8
SHUTILLIKUNA

Imashina kakta, mashna kakta, maykan kakta, pipak kakta,


shuktakkunatapashmi rikuchin.

Shutilli shutilli hutiwan


Yana Yana misi
Achik Achik pacha
Mawka Mawka churana
sumak Sumak sisa

Shinapash maykan shutikuna shuktak shutipak awpakpi rishpaka shutillimi


tukun. Shina:
Shutilli shutilli shutiwan
Wichi Wichi an
Kasha kasha pampa
Urku urku rumi
Ushku ushku pampa
Sumak Sumak warmi

Yachak Yachak wawa

Shutillikunaka imakak, rikuchik, mashna, yupaykunamantami tiyan.

Imakak shutillikuna.

Kay shutillikunaka shuti imashina kashkatami rikuchin, alli kakta, mana alli kakta,
ima tullpu kakta.
Killa misi
Yana kari allku
Yana awi atallpa
Killu panka
Puka antawa

9
Rikuchik shutilli.

Shutita kayllapi, mana kashpaka asha karullapi rikuchikmi kaykunaka.


kay, kaykuna, chay, chaykuna.
Kay llakta
Chay antawa
Kay wamra
Chay rumi

Yupay shitillikuna.

Shutikunata, imatapash yupankapakmi kan, kay shutillikunaka.

Nikiyupay
Shukllayupana Pakirikyupay (fracciones)
(ordinales)

Shuk 1ro. = shukniki 3/4 = chusku pakimanta kimsa

Chunka 2do.= ishkayniki 1/2 = ishkaypakimanta shuk

Ishkay 3ro.= kimsaniki 4/5 = pichkapakimanta chusku

ishkay hunu 4to.= chuskuniki 5/8 = pusakpakimanta pichka

kimsa waranka 5to. Pichkaniki 2/3 = kimsapakimanta ishkay

kanchis chunka 6to. Suktaniki 1/4 = chuskupakimanta shuk

11vo.=
chusku hunu 2/8 = pusakpakimanta ishkay
chunkashukniki

22vo.
kimsa patsak 3/3 = kimsapakimanta kimsa
=ishkaychunkaniki

pusak chunka 100vo =patsakniki 6/9 = iskunpakimanta sukta

50vo=
ishkay hunu 3/7 = kanchispakimanta kimsa
pichkachunkaniki

60vo. 12/15 = chunkapishka pakimanta


sukta patsak
Suktachunkaniki chunkaishkay

Nikishimikuta yupaypi llutachishpa, ishkaypi, kimsapi, mashnapipash


chawpishkata rikuchikmi.

10
shuc + niki = primero
ishcay + niki = segundo
kimsa + niki = tercero
chusku + niki = cuarto

IMALLICHIKKUNA

Puzu = puyuna = kulla = kukayuna = karkuna = karwa = ayllu = ayni = chakata


= chaka = antayapuk = shaykuna = shayak = llakina = llaki = anchayana = achik
= achikamama
Imallichikkunaka imachikpa awpakpi rishpaka imachikkunatami shukyachik
kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash
Tantarinkunallami.
Allimantami tiyarikun

Kayaminchami ashkata mikusha


Apukunamanka mana nishpa rimapanki

Pachayachik imallichik.

Pi, ima rurashkata, may pachapimi rikuchin, imachikman ashtawan achikllata


rurashpa, paypak kuchullapi rikurin.
Kayna puncha sumak sumakmi karka.
awpa pacha taytakuna sumak yachaykunatami chariska
Tutamanta pacha Riobamba kitiman yallisha
Chishi pachami rumpata pukllashun
Imashina imallichikkuna kaykunaka pi, ima, maykankuna imata rurashpapash
imashina rurakta rikuchikmi kan.
- uka ya shinchitami kay punlla llankakun
Pacha imallichik kay imallichikka imata rurashkapash ima pachapi rurariktami
nisha nin.
Kunanmi rishun
Makita manarak mikushpa mayllna
Kayami yachay wasiman risha

11
Kuska imallichik.

kay imallichikka ima rurashpapash maypi kashkata rikuchinkapakmi kan.


Llullu allkuka kaypimi pukllakun
Chaypimi karkanchik
uka wawkika kay kuchullapimi kawsan

Mashna imallichik.

Kayka ima rurashka, pi, maykan rurashka kashpapash mashna kakta


rimankapakmi kan.
Kancha shimikuwanpashmi, tukuy, tawka, achka, ashalla
Kay punllaka achka ayllukunami waushka
Ashalla murukunami wiashka
Tantanakuyman tukaylla jakuchik
shimikunapash imallichikkunami mashna kashkata, mashna tiyashkata, mana alli
rimashpapash rimankapakmi.

IMACHIKKUNA

Imachikkuna
Imachikkunaka imashina rurayta, imashina kakta, ima tiyakta, ima tukukta,
rikuchikmi kan. Shina: llankani, katuni, purini, llankanchik, = juego, vendo,
camino, jugamos,
Shuktak imachikkunata yachashun:

llamkana trabajar
purina caminar
upyana
beber, tomar.
puuna dormir
llukshina salir,
subir
rurana hacer
kana ser, estar
killkana escribir
rimana hablar
IMACHIKKUNA churana poner

kawsana vivir
kuyana amar,
querer
munana desear

12
Imachik huniyachik.

Karan imachikpimi sapi, huniypa shimikukuta charin, huninayka shuk sami


imachikllami tiyan, mana castellana shimipishina kimsachu kan
KUYA NA = AMAR
sapi
KUYA NI = AMO
KUYA NKI = AMAS
KUYA SHA = AMARE
KUYA CHINA = HACER AMAR
KUYA MUNA = VEIR DE AMAR
KUYA KUNI = ESTAR AMANDO
Imachikta huninkapakka hatun pachakunami yanapan:

13
RIKUCHIK KUNAN PACHATA YALLISHKA PACHA SARUN PACHATA
PACHA
SHAMUK PACHATA

UKA TAKINI uka tushu ni uka kallpa rkani uka yacha sha uka yacha sha
KAN (KIKIN) Kan tushi nki Kan kallpa rkanki Kan yacha nki Kan yacha nki
TAKINKI Pay tushu n Pay kallpa rka Pay yacha nka Pay yacha nka
PAY TAKIN ukanchik tushu nchik ukanchik kallpa ukanchik yacha shun ukanchik yacha shun
UKANCHIK Kankuna tushu nkichik rkanchik Kankuna yacha nkichik Kankuna yacha nkichik
TAKINCHIK Paykuna tushu nkuna Kankuna kallpa Paykuna yacha nkakuna Paykuna yacha nkakuna
PAYKUNA rkankichik
TIKIN Paykuna kallpa
rkakuna

KACHACHIK PACHA RURAYACHIK PACHA

sinchita rimashpa, kachashkata rurachun Rurayachik pachaka ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan

Kan miku y (mikuy) uka miku y man (mikuyman)


Kankuna miku y chik (mikuychik) Kan miku nki man (mikunkiman)
ukanchik miku nchik man (mikunchikman)
Pay miku y man (mikuyman)
Paykuna miku y kuna man (mikuykunaman)

14
KICHWAPI SHIMIKUKANCHA

Shimikukunaka uchilla shimikishinami kan, shinaka shutiwan, shutipak ratiwan,


shutilliwan, imachikwan, imallichikwanpash tantarishpa, chaykunapi llutarishpaka
shuktakmi kan.
Shuktakunancha, ashtawan achiklla yuyaytami kun.
Pukayachikunirakmi
Wiwayukkunami
Shutikanchapak shimikukuna.

Shutiyachik shimikukunaka shutipi tantarishpa shuktak shutillatakmi surkun.


Kayta rurankapakka:
Kamak, yuk, sapa, pampa, ku, wa, lla, ruku, kancha, siki, shimikukunami tiyan.
Kamak: shutita shuktakman tikrachishpa pipash ima ruraktami rikuchin.
Kipu- kamak
Wiwa- kamak
Kay kamak, shuktayachik shimikuka maykan kuskakama, ima pachakama
chayana, ruranatami rikuchin.
Yuk = shimikuka pi charishka yuyatami rikuchin

Raul mashika all wasiyukmi kan


Carmen mamaka ashka wiwayumi kashka
Sapa, ruku, siki:
Kay shimikukunaka imatapash mirachishpa, hatunyachishpa, kamishpa, yanka
kamishpapash, mirachishpa ninapakmi
uka wawaka yuyaysapakunami kan.
Wakaysiki wamrakuna
Pampa, kancha:
Kay shimikukunaka imatapash tantachishpa churan
ukaka pukllanapampapimi pukllakuni
Riobamba kitipika allkukanchami purikun
Ku, wa, lla:
Kay shimikukunaka imatapash kuyaywan, shunkuwan, uchillashina, llakiwan,
sapallatapash kashkata rikuchinkapakmi kan.

15
uka sisaku
uka warmiku
uka kuitsaku
Imachikmanta shutiyachikkuna.

Kay shutiyachik shimikukunaka imachikpi llutarishpa shuti, shutikancha


shimitapashmi surkun, kaykunawan: y, na, k, shka, shpa.
y, na, k

Kay shimikukunaka imachikmanta shutiyachikmi kan. Shina:


Chay runaka upyaytami yallita munan
Sumak kawsaytami mashkana kanchik
Mikuna wasi
Pukllana kancha
Kay shka shimikuka imachikpa ruray tukurishkatami rikuchishpa shutiyachin.
Aycha pitishka yanurishka
Shpa

Kay shimikuka ima rurashkata tukurishkata rikuchishpa shutiyachikmi kan. Shina:


Jos mashika machashpami purn
Llamataka lluchushpami aychata hainchik

Paktarik shimikukuna.

Kuna = tawkachik nchik shimikupash shutirantipillami tawkachik kan.


Runakuna
Warmikuna
Wiwakuna
ukanchik

KILLKAY UNANCHA

Yuyayta all killakankapak, ashtawanka all yuyayta shuktakman kunkapakka kay


iukanchawanmi kichwa shimipipash killkana kan.
tukurikpika mikunapash tukuy mamapachapimi

16
/./ Iu Punto
/./ Chikan iu Punto aparte
/./ Katik iu Punto seguido
/,/ Chupa Coma
/;/ Iu chupa Punto y coma
/:/ Ishki iu Dos puntos
/.-/ Iu aspi Punto y raya
/-/ Aspi Raya, guin
/!/ Manchanayachik Admiracin
( ) Winku Parntesis

YUYAYKIYACHAY

Yuyaykika shutipak, imachikpak washallapi rishpaka, sumakta rimankapak


killkankapakpash
Kichwapak yuyaykikunaka kaykunami kan:
Shuti yuyayki:

shutipak washallapi shukyachikkunami shutita allichishpa kun.


Cecilia warmika sumaktami puun
Imak willak
Shuti yuyayki Imachik yuyayki

Imachik yuyayki.
Kay yuyaypika imachik washapi yanaparishpa yuyatami paktachishpami
ashtawan achikyachin;
Chay sumak yana allkumi upyana ukupi kayna kanirka
Im wll
Shuti yuyayki Imachik yuyayki
Sht.yki Ich.yki

17
Yallipaktachik.

Willakpi pankalla, utkalla, imachik rurayta paktachikmi kan.ta


Mamaka tantatami rantin
Kimsa sumak yachakkunaka yuyaytami karan
Im wll
Shuti yuyayki Imachik yuyayki
Sht.yki Ich.yki
Yachachik mashika aychatami rantimukun

Katikpaktachik.

Willakpi shuktak imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kay paktachikkunaka


man shimikuwanmi ruranchik. Shina:
uka wawkika allkumanmi mikunata karan.
Im wll
Shuti yuyayki Imachik yuyayki
Sht.yki Ich.yki
Kusaka kikin warmimanmi churanata rantin
Im wll

Taririklla paktachik.

Willakpi maypi, imakak, imashina, imachikpi rurashkata paktachikmi kan.


Kaykunataka pi, manta, kama shimikuwanmi ruranchik. Shina:
Kampak wawaka Ambato kitimantami shamun
uka kuyashka warmika Flores llactapimi kawsan
Imashinayachik

Imashina kakta, imashina ruraktapashmi rikuchin


Allimantallami purikun
Yankallatami rimakun
Kuyayllatami wakakun
Pachayachik
Imatapash ima pachapi ruraktapashmi rikuchin.
Dolores mamapak kusaka kaya punchami rinka

18
Wayra chishipimi tukuy mashikuna pukllakun

SHUKTAK YUYAYKUNAMANTA YACHAY

Yuyay imashina awarishkata rikukpika yuyaylla, sasa, tinkirishka, kimirishka


yuyaykunatami charinchik.

Yuyaylla Yuyaykuna.

Kay yuyaykunaka shuklla imak, shuklla paktachikta charikpimi shina


shutichinchik1. Shina:
- Wasiman rishun
Im ink

- Tawka mashimi shamunka

Im ink

- Hawata rinki

Im ink

- Murukunata tarpuni

Im ink

Sasa

Kay yuyaykunaka tawka imachinktami charin. Shina:


Allkuka llamawanmi pukllan puunpash
Yayaka wawkikunawanmi riman pukllanpash
Warmika kusawanmi riman puunpash

Tinkirishka

Shuk shuk yuyaykunatami charin, chaypakka man, pash, tak, rak

Shimikuwanmi rimanchik, killkanchikpash. Shina:

19
Jose mashiwan yayaka wasiman rin, paypa warmika rantina pampaman

Kallpan

Toa kuysaka hampiwan wawata rikun, panika katuna pampapi llamkan


Hatun mamaka aswata aparinaman rin, ushushika churanakunata rantin
Sisa warmika llamata wallinkuta rantintak wauchinpash

-Kimirishka yuyaykunatami

Kay yuyaykunaka ishkay imachiktami charin, shuk imachikka pakta yuyaytami


karan, shuktak imachikka katik yuyaytami rikuchin. Shina:

Baos kitipika kunuk yaku tiyakpimi ima punchapash mashikunaka armamun

Warmiman kullkita kukpimi ima aychakunata rantimunka

Tawka wiwakunata katushpami mushuk churanakunata rantisha

Kay yuyaykunapika y na shka kachun k shimikukunawanmi rikurin. Shina:

20
KICHWAPI KILLKAYKUNA

Maykan shimikunaka shukmi rimashka, kutin shuktakmi

killkashkaka kan. Chaymantami kay kati rikuchikkunapi rikunchik

Chikanyachik Yanka Killka Sami rimay Killkana Maypi killkana


uyarinakuna uyari

/a/ [ a] < a> Ama Ama Cualquier posicin


[i] Imatik Imatak
[u] Kanpuk Kanpak
/i/ [ i ] [ e ] < i> Maki Maki Inicio de palabra,
Ima Ima final de slaba,
Meshke Mishki seguida de
consonante
/u/ [u] < u> Muku Muku Inicio de palabra y
[o] oka uka final de slaba
/ch/ [ ch ] < ch > Churu Churu Inicio de slaba y de
[ ts ] Tswar Chawar palabra, final de
[ sh ] Mashka Machka slaba
[ zh ] Kanzha Kancha
/j/ [j] < j> Xatun Hatun Solo comienzo de
[h] Hatun Hatun palabra
[O] Oatun Hatun
/k/ [k] < k> Kuri Kuri Inicio de palabra y
[ kh ] Khari Kari de slaba, final de
[j] Juru Kuru slaba
[g] Panga Panka
/l/ [l ][r] < l> Linchi Linchi Inicio de palabra y
Rurun Lulun de slaba

21
ALLIKAYPAK MUTSURIK YUYAYKUNA
kichwa shimipi killkankapakka kaykunatami yachanakanchik:
a) tapuyta churangapaka castellano shimipi shina mana signos de interrogacin
niska unanchata charinchikchu chaymantami: tak, chu, shimikukunawan, tapuk
shutirantikunawanpashmi tapuyta ruranchik.
kikinka maypitak kawsanki
Pitak waushka
achu yallikungui
Yachanami kanchik: espaol shimipi diptongo, hiato shimiki nishkaka mana tiyanchu.

Mana all Alli

Asua Aswa

Huacha wakcha

tauca Tawka

paucar pawkar

Ima shimikunapi f, b, p, uyantinwan uyarikpika /p/ killkawanmi


killkanakanchik:
Mana all killkay Alli
killkay

Chimba Chimpa

fucuna pukuna

Fiay Piay

Chikan shimikuna c, g, q, k, uyantinwan uyarikpi, rikurikpipash /k/ killkawanmi


killkana kanchik.

awpa Kunan

Puca puka

Chunga Chunka

Quipu Kipu

Ucu Uku

22
K) gu, hu uyaywakunawan rikurikpika /w/ churana.

awpa Kunan

huaiqui wawki

Huarmi Warmi

guambra Wamra

Kay shimikuna d shinallatak t uyantinkunawan uyarikpika /t/ killkawanmi killkana.

awpa kunan

Palanda Palanta

Randina Rantina

j, x, h, uyantinwan uyarikpika /h/ killkawanmi killkana kanchik. Shina:

Panta killkay Alli killkay

Jumbi Humpi

Jatun Hatun

Jambi Hampi

ll) m, n uyantinwanka killkanakanchik.

unanchata mana shimikuta Wakin shimikuna /ra/, Shimi sapi awpakpi


charikpika /m/ uyantinwanmi /sa/ shimikuta puchukaypi shimikuta /n/ uyantinwanmi
killkana: charishpaka awpakpimi /m/ killkana.

Pampa, chumpi, humpi Wamra, kimsa, amsa Kanpak, anpi, kikinpak

KICHWA SHIMIPAK SHUKTAK SHIMITA yanapayta maashkamanta


Espaol, shuktak shimimanta maashka shimikunataka, imashina shuktak
shimimanta shamun shinallatakmi killkana
Raul wampraka Riobamba kitimantami
Rosita wamraka sumak sisa shinam.
Chaymantami wakinkunaka panda rimanchik.
Guayaquilpi kawsani Guayaquil kitipi kawsani

23
Mana all All
KARI WARMIYACHINAMANTA
Kichwa shimipi, kari warmikunata rikunchinkapakka mana kikinpakshina
tiyanchu, ashtawanka kari, warmi shimitami puntapi mirachina
Kari allku perro
Kari allkukuna perros
Warmi misi gata
Warmi misikuna Gatas
Shutikunata rimashpa, ayllushutiwan rimashpapash mana kari, warmita
churanachu, ami puntapi yachanakanchik.

Julio wampra

Rosita wampra

TAWKACHIKMANTA
Kichwa shimipi tawkata rikunchinkapakka kuna shimikutami
mirachinchik chashna.

Shutiwan Shutirantiwan Shutilliwan


Llaktakuna Kikinkuna Yurakkuna
Murukuna Paykuna Wamrakuna
: Kitikuna Pikuna Payakuna
Runakuna Wakinkuna Hatunkuna

Yuyayllapitak achkata rikuchikpika a mana kuna shimikuta churanachu.


Yupaywan rikuchinkapakka
Sukta wasi
Kimsa yura
Achka allpa

24
KICHWAPI RIMAYKUNA

Shuk niki rimay

Luis Imanalla mashi

Patricia Alli puncha mashi

Luis Kikinka imanallatak kanki

Patrica Allimi Kani

Luis Kikinka imashutitak kanki

Patrica ukapak shutika Patricia kan. Kikinka

Luis ukapak shutika Luis

Patricia Kikinka maymantatak kanki Puliza llaktamantami kani.


Kikinka
?

Luis Riobamba llaktamantami kani

Ishkay niki rimay

Sara Imanalla

Natalia Alli puncha mashi

Sara Kikinka imanallatak kanki

Natalia Allimi Kani

Sara Kikinka imashutitak kanki

Natalia ukapak shutika Nataliami kan Kikinka

Sara ukapak shutika Sarami kan


25
Natalia Kikinka maymantatak kanki

Sara Putumayo llaktamantami kani Kikinka.

Natalia Bogot llaktamantami kani.

Sara shuk puncha tuparishun

Natalia ukapash tiyanimi Ashata kashkaman.

Sara Ashata kashkaman.

Kimsa niki rimay

AMARU: Alli puncha, mashi!

WAYTA: Alli puncha, mashi!

AMARU: Mashi Wayta, maymantatak kanki.

WAYTA: Kaarmantami kani. Kikinka.

AMARU: ukaka Otavalomantami kani. Maypitak kawsanki.

WAYTA: Kulta kitipimi kawsani. Kutin, kikinka.

AMARU: ukaka Kitu hatun llaktapimi kawsani.

Traduccin al castellano:

AMARU: Alli puncha, mashi! Buenos das, amiga!

WAYTA: Alli puncha, mashi! Buenos das, amigo!

AMARU: Mashi Wayta, maymantatak kanki. Amiga Wayta de dnde eres?

WAYTA: Kaarmantami kani. Kikinka. Soy de Caar. Y t?

AMARU: ukaka Otavalomantami kani. Maypitak kawsanki. Yo soy de Otavalo.


Dndevives?

WAYTA: Kulta kitipimi kawsani. Kutin, kikinka. Vivo en cantn Colta. En cambio, t?

AMARU: ukaka Kitu hatun llaktapimi kawsani. Yo vivo en la ciudad de Quito.

26
KICHWAPI ARAWIKUNA

Yaya Chimborazo urkupak churikuna

awpa pachapi, mama Tungurahua, paypa kusataka manchanaytami kamik


kashka, mana paykunashina yuraklla churikunata charishkamanta.

Chaymantami mama Tungurahua, tyukashpa kuzuta, kushnita paypak wiksapi


tinpuchishpa shitak kashka.

Kutin yaya Chimborazo, paypak ukupi kariyashpa, ama shina paypak warmi
millay tyukakunawan katichun sakirkachu.

Chaymantami, shuk sumak kuitsaka paypak chinkarishka michikunata


mashkashpa chayta richun sakishpa. Shinami kuytsaka rurarka. Chayta
purikukpi, paypak chakikunapi shuk sumak, yuraklla kara purututami tarishka.
Payka purututa hapishpa, sumakllata rikushpa, apipak chunpi ukupi, warmipak
wiksapi sumakllata kunurichun sakishka. Chaypika Pachakamakmi rikurishka.

Purutuka chayllamantami warmipak wiksa ukuman yaykushka. Chay


pachamanta warmipak wiksaka, ashtawan, ashtawan mirashpa katishkallami.
Shinami iskun killakuna, wakin punchakunapash yallishka. Chay washa, paypak
Chimborazo yayata richak sumak wawatami wachashka.

Wawaka shinami kashka: yurak awi, kuri akcha, imashinami apu yaya
rasushina. Kaymi Chimborazopak awpa churi kashka.

Chayta yuyashpami kunankama, tukuykunaka urkupak churimi nishpa


riksinkuna.

Chaymantami, ukanchik runakunaka yanushka chiri purututaka, wiksa


punkinkami nishpa mana mikunchikchu

27
IMBABURA KUYANAKUYMANTA

Imbabura urkuka muzurak kashpaka tukuylla urkuwanmi apanakushpa kawsak


kashka nin. Chashna riksishkakunawanka maytapash purik urku kashka.

Shina purishpa Imbabura urkuka shuk punchapi shuk warmiwan rikurishka.


Chayka Cotacachi shuti urkumi kashka, chay urkuka Imbaburapak alli
riksishkami tukushka.

Shinami maymanpash ishkantinlla purik kashka.


Shina purinakushpallatak shuk puncha Imbabura urkuka warmi urkuta nirka:

Kanta uka warmi tukuchun munani.


Shina nikpi warmi urkupash nirkami:

ukapash kanta uka kusa tukuchun munani, shina ninakurka.

Shina nishpa ishkantinllami purinakurka.


Kay urkukunaka ishkantinpura rikunakushpa kawsarka.

Imbabura urkuka warmi urkuta rikunaman rik kashka, ishkantin rasuta aparik
karka.
Shina ishkantin kawsakukpika warmi urkupak kuchupi shuk urku llukshirka.
Yana Urku shutimi nin. Chay urkuka Imbaburapa churimi kashka.

Imbabura urkuka mana maytapash puri ushashpa, a yuyakyani nishpami


umata nanachik kashka. Chashna umata nanachikun nishkata wakinpika yurak
puyuwan pillurishkami tiyanata yachan.

Chashnallami kay willashkaka.

28
NISAG LLAKTAPAK KAWSAY

Nisag llaktamanta kuytsapak kawsayta kay killkapi riksishuk.

I.SHUK NIKI WAKURI AYLLLULLAKTA WIARISKAMANTA

Kay ayllu llaktaka, pichka patsak watakunata yallimi kawsashpa shamun


Mana Espaa llaktamanta mashikuna llakichishkachu kashka.

Ashtawanka inka runakuna kashkatami yachankuna, chaymantami mana


shukta llakta mashikunawan tantarinata munankuna, mana sawarinata
munankuna, kikin yawarta mana chapuchishun nishpa

Kay Nizag ayllu llaktaka kinkin kawsayta, churayta, mikuyta, shimita, iinata,
mana sakishkachu

Kay llaktapi kawsak mashikunaka, pachamamitapi tarpushpami kawsankuna,


wiwakunata mirachishpami kawsankuna, shikrata tzawarmanta awashpa, kay
tukuytas rurashpami kawsayta charinkuna.

kallari watami apukunata akllankuna, kinkin ayllu llaktata alli pushachun.


Mushuk watakunatapish raymikunata ruranchikmi

29
SHAMUK PACHA YUYAYKUNA

Yachay wasikunapi paktata kichawa shimita yachachina, alli kichkay,


rimaytapish.
Imashina yachana wasipi, kichwa shimimanta llankaykunapi ukanchik
yachay sinchiyachishpa katina kanchik.
Kawsay pachapi, ayllukunawan, mashikunawan, pacha mamapi
tiyakkunawan chimpapurashpa kachanakanchik.

YANAPAK KILLKAKUNA

Ajitimbay, E. (2016). Mdulo de la asignatura de kichwa. Riobamba: UNACH.

Yungn, R. (2009). Kuri mallku. Ambato: Direccin Provincial de Cultura de


Tungurahua.

https://ec.linkedin.com/in/kuri-mallku-b64538b8

http://kichwas.com/index.php?lp=on&texto=kuri+mallku&x=2

http://kichwa.net/wp-
content/uploads/2011/03/diccionario_kichwa_castellano.pdf

30

Você também pode gostar