ANADOLU ALEVLNN YAZILI KAYNAKLARINA BAKI

Harun YILDIZ

ZET

Anadoludaki Alev topluluklar arasnda hakim olan kltr, daha ok szl kltr
olmasna ramen, Anadolu Alevliinin baz yazl kaynaklara sahip olduu grlmektedir.
Bunlar arasnda ilk akla gelenleri, Buyruk, Vilyetnme ve Menkbnmeler,
Ftvvetnmeler, Hsniye, Kumru (Kenzul-Mesib), Fazletnme ve erhu Hutbetil-Beyn
gibi eserlerdir.

Buyruk, Alev-Bekta yazl kaynaklar ierisinde en nemlisi olup, reti ile ilgili
temel kurallar ile db ve erkn mam Cafer es-Sdka dayandrarak anlatan
erknnmelere verilen genel bir isimdir. Bu yzden hitab ettii evrelerde bir eit kutsallk
kazanarak yzyllar boyunca okunmutur. Byle olmakla birlikte, Buyrukun hangi tarihte,
kim tarafndan ve nerede yazld meselesi, halen bilim dnyasnn nnde nemli bir
problem olarak durmaktadr.

Buyrukun yannda bir dier nemli yazl kaynak olan Vilyet-nme ise, Hac
Bekta Velnin yaam ve menkbelerini iermektedir. Hac Bekta Vel, gerek Alevlik
gerekse de Bektalik asndan ok nemli bir ahsiyettir. Vilyet-nme, kendisinden yaklak
olarak 200-230 yl sonra Uzun Firdevs tarafndan kaleme alnm ve yzyllar boyunca tpk
Buyruk gibi, kutsallk kazanarak okunmutur.

lkemizde bu iki kaynan dnda, yreden yreye eitli deiiklikler gstermekle

birlikte daha baka kaynaklar da, Alev-Bekta evrelerde ilgi ile okunmaktadr. Bu
makalede, bu kaynaklar ele alnp bunlar zerinde bir takm analizler yaplacaktr.
ABSTRACT
Although the dominant culture among the Alawi communities is mostly oral culture, it is also a fact that
they have some written sources too. Among these, we can examine the following sources: Buyruk, Vilyat-nme
and Mankibnmes, Futuwwatnme, Husniyye, Kumru, Fazletnme and arhu Hutbat al-bayn.
The most important work among those written sources is Buyruk and consists of the basic rules in
relation to the teachings of Alawism, and some moral teachings based on the teachings of Cafer es-Sdk, the
religious leader. This source has been read among the Alawi people through centuries because it has been
accepted as a holy book. However, it has still been argued some questions concerning its written date, its place
and its author by scholars in our date.
Another important written source is Vilyat-nme and talks about the life of Hajji Baktash Veli and his
stories. Hajji Baktash Veli is a very important person for both Alawism and Bektashism. It was written by Uzun
Firdewsi after 200-230 years of the death of Hajji Baktash Veli and has been read by the same people through
centuries acquiring holiness like Buyruk.
Besides these two sources, although there are some differences from one place to another, other sources
are also read by Alawi and Bektashi people in our country. This article analysises these sources in detail.
Anahtar Kelimeler: Yazl Kaynaklar, Buyruk, Vilyet-nme, Menkbnmeler.
Key Words: Written Sources, Buyruk, Vilyat-nme, Mankibnmes.

Giri
 Alevliin ilk nvelerini tekil eden anlay ve eilimler, Trklerin slmlama sreciyle birlikte
ortaya km, zellikle gebe ve yar gebe yaam tarzna sahip olan Trkmen boylar arasnda
gelimitir. Bu erevede gebe kesimlerin, kendilerine sk sk Trke iir ve deyiler okuyan, ayrca
slm dinini, kendi kltrel seviyelerine uygun olarak anlatp aklayan gezgin dervi ve mutasavvflar
etrafnda kmelendikleri bilinmektedir. Bu srecin bir paras olarak sz konusu sosyal tabakalar;
nemli lde, ilerinde bulunduklar sosyal artlardan dolay, ne tam olarak slmiyeti
zmseyebilmiler ne de tam olarak slmiyet ncesi eski Trk inan ve geleneklerinden kopmay
baarabilmilerdi. Yine slm dininin tm inceliklerini ayrntl olarak bilmemekteydiler. Bunda
ilerinde bulunduklar toplumsal yapdan dolay, kitab slm renme ve yaama imkn
bulamamalarnn ciddi bir etkisi bulunmaktayd. Dolaysyla sz konusu evrelerde arlkl olarak eski
Trk kltr ve inanlarnn etkisi hl devam etmekte ve bu kltrn geleneksel anlamda yaatlan
bir biimi varln srdrmekteydi.

Eski Trk kltr ve inanlaryla i ie olan bu anlay tarz, Orta Asyada ortaya kan ve
buradan evre blgelere yaylan Mool istilas sonucu, Trkmenlerin Anadoluya g etmeleriyle
birlikte, Horasan ve ran corafyas zerinden Anadoluya tanmt. Anadoludaki siyasal ve sosyal
gelimelerin bir sonucu olarak da bu anlay, nemli lde kapal bir yaam tarzna sahip olan ve
bundan dolay evrelerinden kendilerini soyutlayan zmre ve topluluklar tarafndan benimsenir hle
gelmiti. Bu topluluklarn ilerinde bulunduklar darya kapal yaam tarz, her eyden nce
Alev/Kzlba zmrelerinin geleneksel yaplarnn yzyllar boyunca daha da glenerek devam
etmesinde ok nemli bir rol oynamt.

Son derece zengin ve dinamik bir zellik arz eden Kzlba/Alev gelenei, tarihsel ve sosyal
koullarn doal bir sonucu olarak, yerleik topluluklar ierisinde geliemediinden ve nemli lde
de gebe ve yar gebe halk kltrne dayandndan, sz konusu evrelerde hakim olan kltr de,
kitab olmaktan ok szl/ifah bir kltrdr. Bu yzden Kzlba topluluklarda din kltr, yzyllar
boyunca yazl kaynaklara deil, ifah rivayetlere dayanm ve bylece zengin bir literatr (yazl
kaynak) olumamtr. Byk lde, yaad sosyal koullar ve tarihsel srece bal olarak din inan,
dnce ve duygularn, szl gelenek iinde aktaran bir yap ortaya km ve szl kltre dayal
olarak ekillenen bir toplumsal bellek meydana gelmitir. Bu durum, ayn zamanda Alevlik-Bektalik
meselesinin tarihsel geliim srecini de net bir ekilde ortaya koyamama sorununu karmza
karmaktadr. Zira Alevlik-Bektalik, st ste bindiren, dalga boylar birbirine gemi bir sreler
topluluu olarak gnmze gelmitir; balang ve biti noktalarn tespit etmek ok kolay deildir.
stelik, konu bir btn hlinde anakronizm rnei olarak karmza kmaktadr; i ie gemi bir
gemite, hem gemi hem de bugn ve gelecek kaybolmutur.

Bu szl kltr, Kzlba topluluklar ierisinde yzyllar boyunca bir yandan dedeler eliyle
ifah rivayetlerle, dier yandan da klar eliyle iir ve deyilerle nesilden nesile aktarlmtr. Bu
yzden de gnmzde adlandrlan ekliyle Alevlik, tarihteki gerek adyla Kzlbalk eklinde ifade
edilen olgu, tarihinin hibir dneminde kurumsal ve kuramsal bir birlik oluturamam, bylece
kzlba inanlarnn zelliklerini tayan genel anlamda balayc din doktrinler olumad gibi,
herkes tarafndan kabul edilip tannan merkez bir din otorite de meydana gelmemitir. Bu erevede
Kzlba topluluklar, inan ve ibadetler konusunda toplumu aydnlatp ynlendirecek tek merkeze
kavuamam ve yazl belgelerle de bunu besleyememilerdir. zellikle yazl belge eksiklii,
Kzlbaln yorum ve trenlerini din adam konumundaki dedelerin bireysel yeteneine brakmtr.
Zaman ierisinde de bu durum, blgesel olarak birbirlerinden uzak olan Kzlba topluluklarnn
farkllamalarna, inan ve doktrinleri farkl yorumlamalarna sebep olmutur. Bylece yrelere ve
ocaklara gre dal budak salan ve homojen bir zellik arz etmeyen karmak bir yap ortaya km ve
gelimitir. Yine bu durum, slmiyet ncesi eski Trk kltr ve inanlar ile mitolojik bir takm
kabullerin, slm ekiller altnda varln srdrmesine de katk salamtr.

Anadolu Alevlii iin bylesi bir geliim izgisinde asl deiim, szl kltrden
yazl kltre gei srecinde olmutur. XV. yzyldan itibaren balad gzlemlenen bu
sre, sz konusu gebe ve yar gebe Trkmen zmrelerinde ok ciddi ve radikal bir takm
deiiklikleri beraberinde getirmitir. Bylece yerel ve blgesel inanlar, yeniden dzenlenip
harmanlanm; varolan geleneksel din kltr, yeni kavramlarla ifade edilerek yeni bir
revizyona tabi tutulmutur ki, bu da gebe evrelere hakim olan szl kltr asndan son
derece karmak ve sancl bir sretir. Bu srecin sonunda dank bir grnm arz eden din
ve sosyokltrel yap, zellikle teolojik anlamda standartlama ynnde kendini
dntrmeye balamtr. Bu erevede yazl kltr ve yaz, insan bilincini deitiren en
nemli faktr olarak ortaya kmaktadr. Tord Olssonun ifadesiyle, szl kltrn geliimi ve
kendini dntrmesi asndan yazya gei bir zaruretti, nk; her belirsizliin
tanmlanmas, tartlp benimsenmesi ya da reddedilmesi gerekmektedir. Burada da
konumuz asndan yazl kltre gemeden nceki srete ciddi belirsizlikler sz konusu
olmakla birlikte, daha sonra gelien sre ierisinde bu belirsizliklerin -ksmen de olsa-
ortadan kalkt gzlenmektedir.

Yaz ve yazl kltr, geleneksel Kzlba kltr iinde sosyal deimeyi salayan
nemli bir ara olarak ortaya kmaktadr. Bylece yeni olumakta ve deiik toplumsal
katmanlara yerlemekte olan yazl kltr, szl kltre mukabil olarak oluturduu
farkllama ile hem bu yeni srete geleneksel Kzlba kltrnn yazya geirilmesini ve
tarihselletirilmesini salam hem de bu kltr ve gelenek ierisinde dedelik kurumu gibi
yeni bir din kurum oluturma noktasnda etkili olmutur. Yine de bu durum, szl kltrn
tamamen ortadan kalkt ve kendini tasfiye ettii anlamna gelmez. Zira, szl kltr
olmadan yazl kltr varln srdremez; bir baka deyile yaz, szl anlatm olmakszn
hibir zaman var olamaz. Bylece szl kltrn, her zaman yrrlkte olup yazl kltr
etkileyen ve onu ynlendiren en nemli faktrlerden biri olduu ortaya kmaktadr.
Dolaysyla ayn ey, Kzlba gelenei iin de sz konusu olmakta, her iki kltr biiminin
birbirleriyle ilintili bir ekilde varlklarn srdrd grlmektedir.

XV. yzyldan itibaren balad gzlemlenen bu srecin, aslnda Kzlba kltr gelenei
asndan kendini hissettirme anlamna geleceini de ifade etmemiz gerekmektedir. Zira, bu gelenek
ierisinde XV ve XVI. yzyllardan itibaren yava yava kitab bir kltrn olutuu ve bir takm yazl
metinlerin ortaya kt grlmeye balanmtr. Yeni oluan bu Kzlba/Alev edebiyat, nemli
lde Buyruklar, Vilyetnme/Menkbnmeler, Ftvvetnmeler, db ve Erknnmeler, Hsniye,
Kumru (Kenzul-Mesib), Fazletnme, Maklt, Hsniye, Cvidnnme, Hutbetl-Beyn, Kitab-
Cebbr Kulu gibi eserler ile cnk, deyi ve nefeslerden meydana gelmektedir. Bunlarn nemli bir
ksm, yine temelleri szl/gebe kltrne dayandndan; doal olarak yazl deil, ifah bir
nitelikte olup, ya manzum ya da ou kez eski Trk inanlar ile mitolojik bir takm unsurlarn da
kart masalms, destans ve menkb tr eserlerdir. Yazya aktarlan bu eserler, yine nemli
lde szl kltr geleneini yansttklarndan dolay olsa gerek, dank ve zensiz bir biimde
hazrlanm olduklar ve belli bir dzenden de yoksun olduklar grlmektedir. Szl gelenein en
gzel rnekleri olarak ele alnmas gereken bu eserler, ierik olarak nemli lde inan ve ibadet
anlaylar, nde gelen baz tarihsel ahsiyetler ile Alev-Bekta evliyasnn yaamlar ile ilgilidirler. Bu
bakmdan tarih boyunca hitap ettikleri evrelerde ok etkili olmular ve bir bakma yar kutsal metin
gibi kabul grmlerdir. Ayrca bu eserler, ou kez mellifi ve yazl tarihi belli olmad iin de
anonimlemitir. Bazlarnn yazarlar bilinmesine karlk; bazlarnnki ise bilinmemekte olup,
mehuldr. Yine bu eserlerin ou, Kzlba ve Bektaler tarafndan yazlm olmakla birlikte, bir ksm
da Safevler tarafndan Anadoluda ilii yaymak amacyla zellikle yazdrlmtr. Tm bunlarla
birlikte, yazl kaynaklarn olumas, -ksmen de olsa- geleneksel Kzlba dncesinin ifah kltrden
kp daha salam bir zemine oturmasn salamtr.

Szl gelenein egemen olduu gebe ve yar gebe Kzlba Trkmen boylarna bu yazl
bilgilerin ulamas, grld gibi, din ve kltrel yaamlarna olduka nemli yenilikler
getirmitir. zellikle Safev propagandas ile birlikte, bu topluluklarn ortak sosyal ve dinsel
dzenlemelere tabi tutulduklar anlalmaktadr. Trkmen boylarnn daha derli toplu bir cemaat
yapsna kavumasn salayan bu vaka, bu zmrelerin inan esaslar ve toplumsal yaamlarnda
da deyim yerindeyse, bir standardizasyon salam oldu. Zaten Safev propagandas da, bu srete
Kzlba topluluklarnn ilerindeki farkllklar azaltarak merkez otoriteye balanmalarn ve yazl
eserler yardmyla da tek tip bir sosyal yapya zemin hazrlamay hedeflemekteydi. Bu srete de,
XV ve XVI. yzyllarda Azerbaycan ve Dou Anadolu corafyasnda youn bir faaliyet iinde olduu
grlen Erdebil Tekkesinin ciddi anlamda etkili olduu bilinmektedir.
Bylece Anadolu Alevliinin, itikd ve amel bir mezhep ya da felsef bir dnce
akm gibi zengin kaynaklara sahip olmamakla birlikte, tarihsel srete kendi ierisinde baz
nemli yazl kaynaklar ortaya kard anlalmaktadr. Son derece snrl olan bu yazl
kaynaklarn da, insicaml bir teolojiyi yanstan mezheb eserler olmaktan ok, tasavvuf/mistik
ve menkbev nitelikli eserler olduu grlmektedir. Bunlarn hi biri, ne Snnlikteki ne de
likteki anlamyla klsik teoloji kitaplardr. Zira, Kzlba/Alev zmreleri tarafndan temel
kaynak olarak kabul edilen eserlere bakld zaman, -her ne kadar baz gr ve dnceleri
zensiz ve dank bir tarzda ifade etseler de- bunlarn bir mezhebin inan esaslarn
sistematik bir tarzda ortaya koymaktan ziyade, tarikat ballarnn kabul etmeleri ve yerine
getirmeleri hedeflenen tasavvuf bir takm usul ve erkn ile ilgili kural ve anlaylar ierdii
gzlemlenir. Bylece bu kaynaklarn nemli lde tasavvuf ve mitolojik mahiyette olduklar
ortaya kar. Byle olmakla beraber, ne yazk ki Alev yazl kaynaklarnn nemli bir
ksmnn yeterince gn na karlmam ve zerlerinde ciddi bilimsel almalar
yaplmam olduu da grlr.

Bu almamzda biz, temel Alev kaynaklar niteliinde olan Buyruklar ve

Menkbnme/Vilyetnmeler ile Hsniye, Kumru, Fazletnme, Hadkatus-Suad gibi
nemli grlen dier baz kaynaklar ele alp bunlar zerinde bir takm analizler yapmak
istiyoruz. Bu erevede aratrmamzn materyalini, nemli lde Alev-Bekta gelenei
ierisinde nemli bir yer tutan, yzyllar boyunca okunan ve bu yzden de ciddi anlamda
sayg duyulan Buyruklar ile Menkbnme/Vilyetnme gibi eserler oluturacaktr.

1) Buyruk

Alev-Bekta geleneinde; Menkb, Menkbnme, Ftvvetnme, Menkb-

Evliya, mam Cafer Buyruu, eyh Safi Buyruu gibi deiik isimlerle de anlan bu eserin
ok nemli bir yeri vardr. Alev evrelerde dier eserlere gre daha ok ne kan Buyruk,
Alevlik-Bektalikle ilgili kural ve davranlar mam Cafere dayandrarak anlatan
erknnmelere verilen genel bir isimdir. Bu yzden Kzlbalk asndan temel kaynak olarak
kabul edilen eserin Alev-Bekta tarihindeki nemi de yadsnamaz. Bir Alev yayncnn
hakl olarak ifade ettii gibi Buyruk, yol ve srein itz, program ve bir tr
ilmihalidir. XVI. yzyln ikinci yarsndan bu yana Alev topluluklar tarafndan bilinen ve
okunan Buyruk nshalar, Bektalerden ziyade Kzlba zmreleri arasnda yaylm olup,
Anadolu Alevliine asl rengini vermi, inan esaslar ile geleneksel yapnn oluumunda ve
oluan bu yapnn korunmasnda ok nemli ilevler grmtr. Bu bakmdan eser,
Kzlba/Alev topluluklar iin temel bir bavuru kitabdr.

Buyruklarn hangi tarihte, kimler tarafndan hazrlanp yazld meselesi, nemli bir
problem olarak nmzde durmaktadr. Bununla beraber, lkemizdeki Alev topluluklar
ierisinde ise, geleneksel olarak Buyrukun /mmiyyenin altnc imam olan mam Cafer
es-Sdk (148/765) tarafndan yazldna inanlmaktadr. Bu inann tarihsel gereklerle
rttn syleyebilmek ise, bir hayli zordur. nk XVI. yzyldan bu yana bilinen ve bu
yzyldan daha nceye gidemeyen Buyruk nshalarn, bundan yzyllar nce yaam olan
Cafer es-Sdkla btnletirmeye almak, tamamyla anakronik bir yaklam tarz olur. Bu
da bilimsel bir yaklam olmad gibi, tarihsel gereklerle de badamaz. Bununla birlikte
ah smail (930/1524), Pir Sultan Abdal (XVI. yzyl), Nesm (820/1417), Kaygusuz Abdal
(848/1444) gibi Cafer es-Sdktan yzyllar sonra yaam olan ve bu gelenek
ierisinde ok sevilen, nefes ve deyileri yzyllar boyunca okunan ozanlarn baz
deyilerinin eserde bulunmas da, Alev evrelerdeki bu geleneksel yaklamn yanl
olduunu gstermektedir. Bylece bir ihtimal akla gelmektedir ki bu da, ayn yzylda
younlat grlen Safev propagandasdr. Bu durumda Buyruk nshalarnn bu
propagandann nemli bir arac olarak ilev grd ortaya kmaktadr. Zira Safevler,
Anadoluda ilii yaymak amacyla bir dizi faaliyette bulunmular, bu erevede Kzlba
halifelerini, yanlarnda hazrlam olduklar Buyruk nshalar ile Anadoluya gndermilerdir.
Bu srete de bunlar, nemli bir propaganda arac olarak kullanlmtr. Zaten Buyruk da, bir
kalemden kmayp adeta anonim bir eser grnts vermektedir.

Abdlbaki Glpnarlya gre ah smailin olu Tahmasb dneminde (1524-1576)

Bist isminde bir zat tarafndan Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr (Srlarn Menkbeleri ve
Hrlerin Gzellii) ismiyle kaleme alnan bu eser, sonradan Haty mahlsyla iirler yazm
olan ah smail Safev (930/1524)ye, hatta eyh Safiyyddn Erdebil (732/1334)ye nispet
edilerek anlmtr. Eserin ah smaile atfedilmesinde, iinde ondan pek ok nefesin
bulunmasnn ciddi anlamda etkisi olduu muhakkaktr. Bununla beraber M. Fuat Kprl,
eserin Kzlbalk akidelerini iine almas asndan Anadolu din tarihi iin neminin byk
olduunu, ancak dikkatli bir ekilde incelenmesi neticesinde ah smaile ait olmadnn
anlalabileceini ifade etmektedir. Ayrca mam Caferden gnmze byle bir metnin
kaldna dair elimizde bir belge de bulunmamaktadr.

Yine metne bakldnda iinde geen baz ifadelerden ah Tahmasb dneminde

yazld da anlalmaktadr. Zira sayfalar arasnda, Alevlik-Bektalikte ok nemli bir yeri
olan snnet-yedi farz ah Tahmasbn buyurduu ifade edilmektedir. Burada Fuat
Bozkurtun grlerine katlmamak mmkn deildir. yle ki: Buyruku mam Cafer
yazmamtr. Ayrca Buyruk, onun szlerinin bir derlemesi de deildir. Bunu ah smail ya da
eyh Sfnin yazd savlar da yanltr. Zamanla eklentiler yaplm ierii
zenginletirilmitir. Acaba tm bunlara ramen, Alev gelenei, neden buyruklar mam
Cafer es-Sdka atfetmektedir? Bu durum da, her eyden nce lkemizdeki Alev-Bekta
geleneinin kendini ifade edi tarz, bu gelenek ierisinde mam Caferin olduka nemli bir
yerinin olmas ve Alev-Bektalerin kendilerini Cafer mezhebinden grmeleriyle balantl
olsa gerektir.

Safevler tarafndan kzlba Trkmenlerinin gnln kazanmak ve onlar kendi

saflarna ekmek amacyla yaplan youn propagandalar, ifah nitelikte olduundan dolay,
muhtemelen bu erevede yazl bir metin ortaya koyma ve bunlar oaltma gerei
hissedilmitir. Bu noktada Safevlerin bal olduu tekke olan Erdebil Tekkesinin
erknnmesi olarak ilev gren Buyruk, Safevlerin Anadoludaki Kzlba evreler zerinde
yapt bu propaganda faaliyetlerini desteklemek ve onlar etkilemeye ynelik ciddi bir ara
olarak kullanlmtr. Anlalan o ki bu durum, Anadolu Alevliine i ann yapld bu
srete nemli fonksiyonlar da icra etmitir. Yine yle anlalmaktadr ki, tarihsel olarak
mam Cafere dayandrlan eser, Safevler dneminde isimleri aklanmayan bir heyet
tarafndan kaleme alnm ve zaman ierisinde de yeni ilaveler ve hatta yresel baz
tasarruflarla zenginletirilerek deiik versiyonlar oluturulmutur. Bu da eserin, XVI.
yzyldan bu yana sabit bir metin olarak ortaya konmadn ve zamanla konar-ger
Trkmen boylarnn ilerinde bulunduu durum ve artlara gre gelitirilip eitlendiini
gstermektedir.

Buyruk nshalar, gelenee uygun olarak dede ailelerinin/ocaklarn mlkiyetinde olup,

Anadolu Alevliinin yazl kaynaklar olarak deerlerinin, imdiye kadar gerektii gibi
dikkate alnmad grlmektedir. Bu nshalar, lkemizde belli merkezlerde yzyllar
boyunca titizlikle korunarak gnmze getirilmitir. Bunlarn iinde ilk plnda akla gelenleri
ise, zmir, Hacbekta, Gmhacky, orum-Alaca, Mara ve Malatya nshalardr. Henz
bilimsel anlamda tenkitli bir neri yaplamayan eserin deiik versiyonlar bulunmaktadr.
Bunlarn en nlleri ise, Cafer es-Sdk Buyruu ile eyh Sf Buyruudur. Baz yrelerde
bunlarn ilkine Byk Buyruk; ikincisine ise Kk Buyruk ad verilmektedir. Kuaktan
kuaa elle yazlarak gnmze aktarlan Buyruk nshalar, ierik olarak Anadolu
Alevliinin temel inan ve ibadet konular, yolun belli bal db ve erkn ile bir takm
sosyal ve geleneksel gelerini ele almakta ve bu ynyle otantik bir grnt sergilemektedir.

Cafer es-Sdk Buyruu ismiyle anlan Buyruk, lkemizdeki Alev zmrelerinin

nemli bir ksmnda bulunmaktadr. Bu Buyruk nshas, ayn zamanda Tahtac ocaklar olarak
bilinen Narldere ve Yanyatr ocaklarnda bulunan ve onlar tarafndan yzyllardan bu yana
okunan nsha olup Anke Otter-Beaujean, bu nshann Tahtac Buyruu olduunu
sylemektedir. Benzer bir eyi yllar nce Tahtaclar arasnda aratrma yapm olan Yusuf
Ziya Yrkn da sylemektedir. Bu nsha, Menkbu Hazreti mam Cafer es-Sdk eklinde
balamakta olup neredeyse unutulan ve gnmzde rastlanmayan tren ve treleri
ayrntlaryla ifade etmesi asndan da zel bir anlam tamaktadr. Olan ikrar alma, kz
ikrar alma, ev ondalama ya da ocak kazdrma gibi trenler, buna rnek olarak gsterilebilir.
Ayrca bu Buyruk, Otter-Beaujeann ifadesiyle, din makamlarn grev ve ykmllklerini
de tanmlamakta, yine musahiplik konusunda Tahtaclarn kendilerine zg ynlerini ayrntl
bir ekilde anlatmaktadr. Ne var ki ayn yazar, bu metnin Safevlere dayanmadn ifade
ederken bize yanlyor gibi gelmektedir. Zira Osmanl tarihi boyunca zellikle, aldran
Sava ncesinde, Tahtac Trkmen boylarnn ncleri olarak grlebilecek Teke ili veya
Tekel (Antalya blgesi) Trkmenleri ile Tarsus blgesinde yaayan Varsak Trkmenlerinin
Erdebil tekkesine ve Safevlere ballklar tarihsel verilerle sabit olan ve bilinen bir eydir.
Bu yzden iinde Safevleri artran herhangi bir eyin bulunmad bir metnin, zellikle
Tahtaclar tarafndan gnmze kadar aktarlm olmas, tarihsel gereklerle badar
grnmemektedir. Bununla beraber bize gre, burada asl zerinde durulmas gereken
problem, lyas zmn de ifade ettii gibi, bu tarihsel srete Safev propagandaclarnn
tam olarak hangi Trkmen oymaklarna ulat, bunlarn oymak yaplar, bu oymaklarn
kendilerine intikal eden Buyruk nshalarna ynelik zaman ierisinde takndklar tavr ve
eserin kuaktan kuaa gei servenidir. Bu tr soru ve sorunlarn ise, elimizdeki kaynak ve
malzemelerle tatmin edici bir tarzda cevaplandrlmas g grnmektedir.

Eserde ierik olarak iman, krklarn cemi, Hz. Muhammed ile Alinin musahip oluu,
Pr ve mridlik, mcerretlik, musahiplik ve bununla ilgili bir takm kurallar, lmeden nce
lmek, drt kap krk makam, snnet yedi farz, on iki imam, on drt masum-u pk, on yedi
kemerbest, ayrca Hz. Peygamber ve Aliye atfedilen szler, dua glbank ve tercmanlar, Hz.
Muhammed ve imamlardan zdeyiler yer alr. Bu ynyle eser, Anadolu Alevleri iin bir tr
akaid ve ilmihal kitab hviyetindedir.

Metinde slm ncesi baz eski Trk inanlarna, zellikle amanizm kkenli bir
takm inan ve geleneklere atflar yaplmakta ve bunlar, tarih boyunca kendini kabul ettirmi
bir Mslman alim olan mam Cafer es-Sdka dayandrlarak dolayl da olsa
merulatrlmaktadr. Bunun yannda eser, baz /Cafer telakkileri de, yzeysel bir
nitelikte yanstmaktadr. Bunda da, eserin hazrlanm olduu dnemde, mmiyye asnn
henz kurumlamam olmasnn ciddi bir etkisi olduu anlalmaktadr. Bu ynyle eser, bir
takm /Cafer sembol ve motifleri tamakla birlikte, yanstm olduu din anlay
asndan, bu yzeysellii ap ilikteki temel inan ve ibadet anlaylaryla uyum arz eden
bir grnt vermemektedir.

Ayrca eserde yer yer deiik konularla ilgili olarak Kuran ayetleri ve Hz.
Muhammedin hadislerine de yer verilmektedir. rnek olarak, pr konusu ele alnrken
prlerin peygamberlerle manev balantlarn ifade etmek amacyla Muhammed, iinizden
herhangi bir adamn babas deil, fakat Allahn elisi ve peygamberlerin sonuncusudur.
Allah, her eyi bilendir. ayeti ifade edilir. Musahipliin neminden sz edilirken O
(mektup), Sleymandandr, esirgeyici ve balayc olan Allahn adyla (balamakta)dr.
Bana kar byklk taslamayn ve bana teslim olarak gelin diye (yazmaktadr) ayeti de
ifade edilir. Yine kiiler arasndaki musahiplik ilikisinin gnll bir ekilde olmas, zorla
olmamas gerektii ifade edilirken Dinde zorlama yoktur. Artk, dorulukla erilik
birbirinden ayrlmtr. Kim eytan inkr edip Allaha inanrsa, muhakkak ki o, kopmayan,
salam bir kulpa yapmtr. Allah, iitendir bilendir. ayeti rnek olarak verilir. Pr ve din
byklerine itaat ve sevgi balamnda De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyun ki, Allah
da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn. Allah, balayan, esirgeyendir. ayeti rnek olarak
ifade edilir. Yine zellikle drt kap krk makam konusu ele alnrken, makamlarn
aklannda her bir makamn temel dayana olarak, Kuran ayetlerine yaplan gndermeler,
ok dikkat ekicidir. Eserin tamamnda otuz civarnda ayet ifade edilmekte olup, en fazla
ayetin drt kap krk makam ile on iki hizmet konularnda getii grlmektedir. Grld
gibi Buyrukta pek ok gr temellendirilirken zellikle Kuran ayetlerine dayanlmakta ve
pek ok dnce de, meruiyetini Kurandan almaktadr. Yine metinler iinde yer yer Hz.
Muhammede, Hz. Aliye, mam Cafer es-Sadka ve on iki imamlara, atfen sylenen szlere
rastlanmaktadr.

Buna karlk eyh Sf Buyruu (Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr), mam Cafer

es-Sdkla birlikte eyh Safiyyddne de yer vermektedir. Bylece mmiyye mezhebinin
kurucusu olan mam Cafer es-Sdkla birlikte Erdebil Tekkesinin kurucusu olan eyh Sf,
burada bir araya getirilmi, ikisinin btnlemesi salanmtr. Zaten Kzlba geleneinde her
ikisinin ok nemli yeri bulunmaktadr. Eser, Hz Risle-i eyh Sf Rahmetullahi Aleyhil-
Vsia eklinde balamakta olup; orijinal nshas, Konya Mevln Mzesinde bulunmaktadr.
Bu nsha, Mehmed b. Habb isminde bir zat tarafndan Saruhan (Manisa)da Safer aynn Sal
gn 1021/1612-1623 tarihinde yazlmtr. Eserin tamam, 83 varak olup her varakta on bir
satr vardr. Yaz stili, okunakl nesihtir ve her satr da harekelidir. lkemizdeki Buyruk el
yazmalar da, nemli lde bu nshann deiik versiyonlardr. rnek olarak Milli
Ktphanede Menkb- eyh Sf isimli bir nsha daha bulunmaktadr. Bu nsha ise, mam
smail Efendi b. Mustafa isimli bir kii tarafndan 15 Rabulhir 1288/1872 tarihinde
yazlmtr. Nshann tamam, 64 varak olup, yine her varakta on bir satr vardr. Yaz stili,
eyh Sf Buyruu gibi, okunakl nesihtir, bundan fark ise, harekeli olmamasdr. eyh Sf
ile olu eyh Sadreddine dayanan eser, dier Buyruk nshas ile benzer konular iermekle
birlikte, nemli lde eyh Safiyyddn ile olu eyh Sadreddinin eitli konularla ilgili
sorulu-cevapl konumalarn ve onlarn inan ve tarikat esaslaryla ilgili sz ve grlerini
ihtiva etmektedir. Bu erevede eyh Sadreddin sorar, babas olan eyh Sf cevap verir.
Ayrca Cafer es-Sdktan da alntlar vardr. Dili halkn anlayabilecei ekilde gayet ak ve
sadedir.

Anadoluda bulunan Buyruklar ierisinde en eskisi olarak bilinen eserde -dier Buyruk
nshasna gre- slmiyet ncesi ile ilgili atflar ok snrldr. Bununla birlikte eserde, daha
ok tevbe, zikir, secde, edeb, murkabe, pre balanma, drt kap krk makam, ilah ak,
insan- kmil, lmeden nce lmek gibi slm kltrnden kaynaklanan slm tasavvuf
gelenei ile ilikilendirilebilecek baz terim ve kavramlar ilenmekte ve bunlar, deiik
ekillerde tasnif edilerek ele alnmaktadr. Bu yzden de daha ok tasavvuf fikir ve grlerin
ar bast bir tarikat kitab grnmndedir. Bu ynyle eser, Alev topluluklar ierisinde
dier Buyruk metni gibi, yar kutsal bir metin olarak telakki edilmitir. Eserde eyh Sfye
atfedilen u ifadeler, Buyruk metinlerinin kutsalln teyit etmektedir: Fakat, erkn erenleri,
bu kutsal Buyruk kitabn her nne gelenin yannda okumayalar ve rastgele kiilere
vermeyeler, gstermeyeler, yalnzca erenlere muhib olanlarn yannda okuyalar. Bu durum,
ayn zamanda eserin, etkili olduu evrenin iinde bulunduu darya kapal sosyal ve
kltrel yapsyla ilgili de nemli iaretler tadn gstermektedir.

Buyruk metinleri, ilk defa XIX. yzyln ortalarnda Mr. Dunmore ve J. G. Taylor gibi batl
aratrmaclarn dikkatini ekmitir. lkemizde ise ilk olarak amatr denilebilecek baz kiiler
tarafndan deiik isimlerle bir ok basks yaplmtr. Bu balamda, ilk kez Sefer Aytekin konu ile
ilgilenmi ve farkl Buyruk nshalarndan hareketle eski Osmanlca metinleri ilk defa Latin harflerine
aktararak bir neir yapmtr. Aytekin, bu neri hazrlarken birer Tahtac oca olan Narldere ve
Yanyatr ocaklarndaki el yazmas nshay (zmir nshas) rnek olarak kullanmakla birlikte, orum,
Mara, Hacbekta ve Malatya nshalarndan da faydalanmtr. lkemizde yaplan farkl neirler
iinde en gvenilir grneni de budur. Zira lkemizdeki Alev topluluklar iinde de halen en ok
okunan Buyruk nshas budur. Daha sonra Hasan Ayyldz, mam Cafer Buyruu ismiyle bir neir
yapm, arkasndan da bir akademisyen olan Fuat Bozkurt, Aytekinin yapm olduu nere esas olan
nshalar dier baz nshalarla bir araya getirip derleyerek yeni bir neir yapmtr. Buyrukun bundan
sonra da deiik basklar yaplmtr. Bilim evreleri tarafndan en gvenilir saylan neirler, Sefer
Aytekin ve Fuat Bozkurt tarafndan yaplm olup bunlarn dnda yaplan neirler, ya bunlara
dayandndan ya da bilimsel anlamda baz problemleri iinde barndrdndan gvenilir kabul
edilmemektedir. Grld gibi, lkemizde u ana kadar pek ok Buyruk neri yaplm, fakat lyas
zmn de ifade ettii gibi, bunlarn hibirinde bu eser ya da eserlerle ilgili yeterli bilgi verilmemitir.
zerinde doktora almas yapld ifade edilen eserin bilimsel anlamda edisyon kritii de u ana
kadar yaplmamtr.
 2) Vilyet-nme (Menkb- Hnkr Hac Bekta- Vel)

Alev-Bekta geleneinde nemli yeri olan yazl kaynaklardan biri de, Menkb-
Hnkr Hac Bekta- Vel ismiyle de anlan Hac Bekta Vel Vilyet-nmesidir. Hac Bekta
Vel Vilyet-nmesi, Hac Bekta Vel (669/1271)nin hayat ile ilgili rivayet ve menkbeleri
ieren ok nemli bir eserdir. Eser, Kzlba/Alev evrelerden ziyade Bekta evrelerde
yaygn olmakla birlikte, Anadolu Alevliinin temel kaynaklarndan biri olarak kabul edilir.
Hem Hac Bekta Vel ile ilgili bilgi ve rivayetlerin ana kayna olmas, hem de onun Ahmed
Yesev ile ilikisi balamnda Yesevlik ile ilgili anane ve menkbelerin de lkemizdeki ilk
metinlerini ihtiva etmesi gibi ynleriyle eserin nemi byktr. Bu yzden Vilyet-nme,
Hac Bekta Velnin tarihsel ahsiyeti ile tasavvuf kimliini tespite yarayacak ok nemli
bilgiler iermesinin yannda Alevlik- Bektalik asndan gnmzde mevcut olan
inanlarn ounun kaynan oluturur.

slm dnyasnda tasavvuf dnce ve akmlarn geliip tarikatlarn teekkl

etmesiyle (IX-XI. yzyllar) paralel olarak sfler hakkndaki menkbeler de yava yava
ortaya kmt. Bunlar, ilk nce tasavvuf tabakt kitaplar ile evliya tezkirelerinde yer
almt. Buna karlk, tek bir vel hakkndaki menkbeleri toplayan ve kendilerine Menkb,
Menkbnme veya bazen de Vilyet-nme denilen mstakil eserler, muhtemelen XIII.
yzyldan balayarak Arapa, Farsa veya Trke gibi eitli dillerde yazlmaya balanm ve
slm dnyasnn deiik blgelerinde okunur olmulard. Bu menkbeler halkas, suya atlan
tan hasl ettii gittike byyen daireler gibi, zamanla geniledike genilemi ve bylece
konu edilen sflerin gerek hayatlar ve tarihsel kiilikleri unutularak her birinin evresinde
bu menkbe halkalarndan oluan klflar rlm oldu.

Alev-Bekta geleneinde bu tr kitaplar, menkbnme isminden ziyade daha ok

vilyet-nme ya da velyet-nme eklinde adlandrlr. Bu da olduka dikkat ekici bir eydir.
Bunun sebebiyle ilgili olarak A. Yaar Ocak yle demektedir: Bekta stlahnda
menkbnme (menkabeler kitab) yerine genel olarak vilyetnme (vellik kitab) teriminin
kullanlmas ilgi ekicidir. Kanaatimizce bu terim, Bektalikteki vellik kavramyla dorudan
alkal olmaldr. Vellik, bir ok bakmlardan adeta peygamberliin devam gibi telakki
olunduundan bu eserlere vellii ispat edici kerametleri toplayan kitap manasnda
Vilyetnme denilmi olmas akla yakn grnyor. Bu yzden bu eser de, daha ok Vilyet-
nme diye tannmtr. Tarihin herhangi bir dneminde yaam bir vel ya da bir mutasavvfn
hayat, faaliyetleri ve ahs etrafnda gerekleen olaanst hl ve kerametleri, destans bir
tarzda anlatan vilyet-nmeler, o velnin mensup olduu kltrel, din ve sosyal evreyi
tanmak asndan ok deerli ve ei bulunmaz kaynaklardr. Yazldklar dnemin din,
sosyal, kltrel ve iktisad yaam ile ilgili nemli bilgi ve malzemeler sunduklar gibi, o
velnin ve evresindeki gruplarn inanlar ile ilgili olarak da deerli bilgiler sunarlar. Bundan
dolay nemli bir kltr kaynadrlar. Ayrca Trk din tarihine dair, verdii nemli bilgilerin
yannda, Anadolu ve Rumelinin slmlamasna ve isknna dair de zengin malzemeler
sunarlar. slm ncesi devirlerden gelen din ve mistik inanlar bol miktarda, gayet usta bir
slp ve halkn anlayabilecei sade bir dille ve grnte slm bir keramet formuna
dntrerek okuyucusuna yanstmaktadrlar. Bunlar, yle elenmek amacyla okunan,
rastgele uydurulmu masallar da deildirler; aksine gerek olduuna inanlan yar mukaddes
metinler olarak grlmlerdir. Bu yzden vilyet-nmeler, hitap ettikleri evrelerde ilmihal
vazifesi grmler ve hl da grmektedirler.

Bizim ele aldmz Vilyet-nme de, Bektaliin ortaya km olduu XV. yzyl
sonlar ile XVI. yzyl balar arasnda yazya geirilmi olan Bekta Menkbnmeleri
iinde en tannm olandr. Bunun nedeni, eserin tamamyla bir tarikat pri olan Hac Bekta
Velnin yaam ile menkbelerini ihtiva etmi olmasdr. Bu yzden Alev-Bekta evrelerde
bir eit kutsallk kazanarak yzyllar boyunca okunmutur. Bilim dnyasnda da deeri olan
bir eserdir, zira yazlm olduu dnemin din inanlar, sosyokltrel yaps ve gelenekleri ile
ilgili nemli bilgiler vermektedir. Bu anlamda, orijinal ve otantik bir metindir.

Eserin manzum, mensur ve hem manzum hem de mensur olmak zere farkl nshalar
bulunmaktadr; bu nshalardan ilk olarak hangisinin yazld ise, belli deildir. Mellifi ise,
XV. yzyln sonlaryla XVI. yzyln balarnda yaam olan ve Firdevs-i Tavl (Uzun
Firdevs) lakab ile bilinen Hzr b. lyasdr. Bilim adamlar, elimizdeki en eski vilyet-nme
nshasnn, Hac Bekta Velnin vefatndan bir hayli sonra, yaklak olarak 200-230 yl sonra
kaleme alnm olduunu, bunun da 1624 tarihinde yazlm olduunu bildirmektedirler. Bu
balamda Glpnarl, eserin en eski nshasnn Hac Bekta Tekkesinden gelen ve
gnmzde Milli Ktphanede (Ankara) bulunan nsha olduunu belirtir ki, bizim de
kullandmz nsha budur. Bu nsha, Ali elebi adl bir zat tarafndan 1034 Rabulevvel
tarihinde (1624-1625) u an elimizde olmayan daha eski bir nshadan istinsah edilmi ve yine
Ali elebi tarafndan Hac Bekta Tekkesine balanmtr. Eserin tamam, 217 varak olup
her varakta on bir satr vardr. Yaz stili, okunakl bir nesihtir. Konu balklar krmz
harflerle yazlm olan eserde baz blmler, zellikle iirler harekelidir. Baz kelime ve
kavramlarda bozukluklar olduu gibi, iirlerde de yer yer bozukluklar gze arpmaktadr.
Tm bunlara ramen, Glpnarlnn ifadesiyle, yine de elimizdeki en eski ve en doru nsha
budur. Bu tarihten sonra ise, eser, deiik dnemlerde istinsah edilerek oaltlmtr. Ne var
ki, bu nshalarn iinde bizzat yazarnn kaleminden km olup tahminen yazld dneme
ait (1481-XVI. yzyl balar) olan bir nshaya henz rastlanmamtr. Zira, Hac Bekta Vel
derghnn ktphanesinde mevcut olan ve XVI. yzylda kaleme alnd tahmin edilen
manzum vilyet-nme dnda, elimizdeki nshalarn hemen hepsi, XVII. yzyl ve sonrasnda
Bekta tekkelerindeki derviler tarafndan istinsah edilmitir.

Vilyet-nmenin yazl tarihi ya da yazld dnem konusunda ise, aratrmaclar

tarafndan eitli tahminler yrtlmekle birlikte, Hac Bekta Velnin vefatndan sonra
kaleme alnd zerinde fikir birliine varlmtr. Bu erevede, eserin muhtevas gz nne
alndnda Abdlbki Glpnarlnn 1481 ile 1501 yllar arasnda yazlm olabilecei
eklindeki tahmini byk lde hakllk kazanmaktadr. Nitekim eserdeki baz paralarn
muhtevas ile sz edilen ya da atfta bulunulan bir takm olaylar, eitli yer isimleri ve
ayrca bir ok nshada II. Bayezidden yaayan bir hkmdar olarak sz edilmesi,
Glpnarlnn haklln ortaya koymaktadr. Dolaysyla buradan eserin, Bektalik tarikat
tam olarak kurumlamadan nce yazlm olduu da ortaya kmaktadr.

Vilyet-nmenin ieriine gelince; ncelikle Hac Bekta Velnin On ki mamlardan

biri olan imam Ali Rza (203/818)nn soyundan bir seyyid ailesinin ocuu olarak dnyaya
gelii, Horasanda geen ocukluk ve tahsil dnemi ile burada Ahmed Yesev ve mritleriyle
olan ilikileri anlatlr. Arkasndan Anadoluya gelii, hacca gidii, dnte
Sulucakarahyke yerlemesi ve buradaki yaants ifade edildikten sonra bu erevede,
Sulucakarahyk evresindeki Trkmenler ve Mslman olmayan unsurlarla ilikileri ile
birlikte dnemin nemli devlet adamlar, alimler, mutasavvflar ve ahilerle olan mnasebetleri
de anlatlr. Son olarak Hac Bekta Velnin vefat ile birlikte halifelerinin kendisinden sonra
slm yayma faaliyetleri anlatlarak eser tamamlanr. Metnin sonunda Hac Bekta
Trbesinin inas ile ilgili blm, nemli lde Uzun Firdevs tarafndan kaleme alnm
olmaldr. Bu eserle Hac Bekta Velnin ilk mritlerinin Orta Anadoluda yaayan kyller
ve yar gebe Trkmen topluluklar olduu ortaya kmaktadr. Yine bu erevede, eserin
banda yer alan ve Horasanda geen olaylar, Hac Bekta Velyi Mslman olmayan
zmrelerle mcadele eden bir gazi dervi hviyetiyle takdim ederken; Anadoludaki
menkbeler ise, onu daha ok insanlarla ilikilerde gnl almaya nem veren, bunu yaparken
de zaman zaman kerametleriyle gcn gsteren bir gnl adam olarak tasvir etmektedir.
Yani, eserin ortaya koyduu Hac Bekta Vel, inan ve yaam tarz ynyle gerek bir
Mslman sfdir. Bylece eser, bu anlamda Hac Bekta Velnin tasavvuf hviyetinin daha
iyi ortaya kmasna ve anlalmasna katk salamaktadr.

Vilyet-nme, ierik olarak -tpk Buyruk gibi- bir inan ya da fkh kayna
olmamakla birlikte, yalnzca Hac Bekta Velnin mensup olduu din ve kltrel evreyi
tanma asndan ok deerli bilgiler vermektedir. Eserde sistematik biimde inan ve ibadet
konular ile ilgili bir eyler bulmak zordur; fakat eser, slm dininin ortaya koymu olduu
temel inanlar bakmndan incelendiinde, yaygn slm anlaylarla paralellik arz eden bir
tablo ortaya kmaktadr. Esere bakldnda; eski Trk inanlar, amanizm; Uzak Dou
dinlerinden olan Budizm, Zerdtlik ve ran blgesi dinlerinden Maniheizm ve Mazdeizmde
dahil olmak zere ok eitli motifler grlmektedir. rnek olarak, da ve tepe klt, ta ve
kaya klt, tahta klla savama motifi, tenash inanc, don deitirme ve ejderha ile
mcadele motifleri, gaipten ve gelecekten haber verme, atee hkmetme, kemiklerden
diriltme, kadn-erkek ortak ayinler ve ate klt, bu inan motiflerinin ilk gze arpanlardr.
Ne var ki, burada sz konusu bu inan motiflerinden hareketle Hac Bekta Vel ve arkasndan
oluan tasavvuf geleneini tamamen slm ncesi inanlarn bir uzants gibi grmemek
gerekir, zira eserde ok gl, yer yer ok sk slm inan ve ibadet motiflerinin bulunduu
ve bunlarn daha baskn karakterde hakim anlay konumunda olduklar da net bir ekilde
grlr. Hatta eserin ortaya koyduu Hac Bekta imaj, onun gerek bir slm ereni olduunu
gsterir. Bu balamda, Hac Bekta Velnin yaam olduu dnemde Erzincan evresinde
yaayan Hristiyan Tatarlarla kurduu iliki rnek olarak gsterilebilir. Hnkr, onlarn
Mslman olmasn salamak amacyla yaadklar blgeye halifelerinden olan Karadonlu
Can Babay gndermi ve bylece onlarn slm dinini kabul etmelerine yardmc olmutur.

Vilyet-nmenin dili, eserden anlald kadaryla, dneminin halk dili olan

katksz/saf bir Trkedir. Bu yzden Arapa ve Farsa kelime ve kavramlara fazla
rastlanmamakta olup, az da olsa ifade edilenlerin ise, artk Trkeye yerlemi olan kelime ve
terkipler olduu grlmektedir. Glpnarlnn ifadesiyle: Cmleler ne kadar ksa, anlat ne
kadar tatl, mecazlar ne kadar kuvvetli, dil ne kadar z, ne kadar canl, hitap edi ne kadar
sade, fakat ne kadar irin. Anlayta da, duyuta da, anlatta da tam bir benimseyi, rahat bir
konuup grme, grp dertleme, duyup rivayet etme havas esiyor. Eser, baz
kavramlar zgn bir ekilde kullanr. rnek olarak, sylemek, hitap etmek yerine eserde
devaml olarak aytmak ifadesi, bazen de dimek sz kullanlr. Yine gitmek fiili yerine
revan olmak ifadesi, yapmak kavramnn yerine, samak ifadesi, byle, yle szleri
yerine beyle, eyle ifadeleri kullanlr. Ayrca Hac Bekta Velden sz ederken Hnkr
ulul terkibi de ok sk kullanlr.

Eserin ilk yapranda biraz bozuk bir yazyla Vakf- Hazret-i Hnkr Hac Bekt-
Vel - kuddise srruhul-aliyyi vel-celiyy efendimiz hazretleri eklinde bir yaz
bulunmaktadr. Arkasndan dier yaprakta Hz Vilyetnme-i Hnkr Hc Bekt- Vel
balyla birlikte Hz Vilyet-i Hnkr Hc Bekt- Vel, nesl-i Muhammed Mustafa,
evld- Ali -salvtullahi aleyhim ecman- gnede zerresinden, deryada katresinden baz -
Bismillahir rahmnir rahm- kerametleri zikrolunur kr sips- l nihye ve sen b ye ol
vhid-i yektya ve raf-u azm-i b hemt feridgr- lemyn ol pdiha olsun ki bir
emriyle meknnt zuhur buld ifadesiyle devam etmektedir. Burada Glpnarl, esas
kitabn, kr sips szleriyle baladn, daha nceki szlerin de kitaba ekleme
olduunu belirtmektedir. Eserin son sayfasndaysa ilgin bir not bulunmaktadr ki yledir:
Bu vilyet-nme, Hazret-i Pr efendimize vakf imi. Lkin bir mddetten sonra Yezd
aleyhillanenin biri derghtan ref idp Msr- Kahireye gtrp anda bir ok vakitler kalm.
Sonra Harput sancanda Palulu Msr tccarlarndan Hac Memi Aa ve memlk (klesi)
Muhammed Sz, Msrdan her nereden bulmularsa ahz edp gene Hazret-i Pr efendimize
gnderp anlar dahi vakfn sebebi olup gene dergha gnderdikleriyn anlar dahi okuduka
hayr dua ile yd eylemek in bu resme tahrr olunmutur. Sene 1263. Bu noktada
Glpnarlnn grne hak vermemek mmkn deildir. Zira o, bu notu okuduktan sonra
kitabn derghtan alndnn ya da hediye olarak birine verildiinin anlaldn, bundan
dolay da bizim bu kiiye minnettar olmamz gerektiini ifade ettikten sonra, gnmzde en
eski mensur nsha olan bu nshann da, eer derghta kalsayd, II. Mahmudun yenierilii
kaldrmasndan sonraki olaylar srecinde, ya ele gememesi amacyla bizzat Bektaler
tarafndan herhangi bir yere gmlp kaybolacan ya da o kargaa ortamnda devlet
glerince ele geirilerek yok edileceini belirtmektedir.

Hac Bekta Vilyetnmesi, bilim dnyasnda Alevlik-Bektalik aratrmalarna

paralel olarak, XX. yzyl balarndan itibaren ilk elde dikkat eken kaynaklardan biri olmu
ve yerli yabanc pek ok aratrmac, eser zerinde almtr. lk olarak Erich Gross
tarafndan Almancaya tercme edilerek (Das Vilyet-nme des Hc Bektasch, Leipzig,
1927) yaynlanan eser, daha sonra lkemizde Sefer Aytekin tarafndan Velyetnme-i Hac
Bekta Vel ismiyle (Ank. 1956) yaymlanm, arkasndan Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme
Mankb- Hnkr Hac Bekta- Vel ismiyle (st. 1958) sadeletirilmi bir metin
yaymlamtr. Her iki alma da, A. Yaar Ocakn ifadesiyle, bilimsel olmayan
almalardr. Bu yzden tpk Buyruk nshalar gibi, Vilyet-nmenin de bilimsel anlamda
salam bir neri yaplmaldr.

3) Dier Kaynaklar

Alev-Bekta evrelerde Buyruk ve Vilyet-nmenin dnda -bu ikisi ile ayn

derecede olmasa da- baka yazl kaynaklara da deer verilmekte ve okunmaktadr. Bunlarn
lkemizdeki geerlilik deeri ve nemleri de yreden yreye deimektedir. Bunlar iinde ilk
akla geleni, Hsniyedir. Aslnda Hsniye, Anadolu Alevliine ait bir kaynak deildir ama
yanl olarak byle kabul edilmektedir. Zira tamamyla i/snaeriyye inanlar
erevesinde kaleme alnm bir eserdir.

Hsniye, ilie ait bir takm inanlar, Hsniyye adl bir cariyenin dilinden muhaliflerine kar
savunan bir eserdir. Eser, her ne kadar i-mm alimlerden Ebl-Fth er-Rz (552/1157)ye nispet
edilirse de, aslnda kimin tarafndan hangi tarihte yazld net bir ekilde bilinmemektedir. Bununla
birlikte muhtevann incelenmesi ve eserde geen ahslarn yaadklar dnemlerin karlatrlmas
neticesinde ismi bilinmeyen bir mellif tarafndan Safevler devrinde kaleme alnd anlalmaktadr.
ay desteklemek ve buna karlk Snn dncenin temel kabullerini rtmek amacyla kaleme
alnd anlalan eser, hayali bir roman tarznda yazlmtr.

Eserde kurgulanan senaryoya gre, Abbas halifelerinden Harun er-Red dneminde (170-
193/786-809) Badatta mam Cafer es-Sdkn mridi olan zengin bir tacir, hakszla urayarak
btn serveti elinden alnr ve yannda yalnzca kk yata yanna ald, esiz bir gzellie sahip
olmas dolaysyla da Hsniyye ad verilen cariyesinden baka kimse kalmaz. Hsniyye, yirmi yana
kadar Cafer es-Sdkn hizmetinde bulunarak ondan ders alm ve bu sayede yksek bir ilm
merhaleye ulamtr. Efendisinin iinde bulunduu mali skntdan kurtulmas amacyla da Harun
Redin huzurunda, mam Eb Ysuf (158/774), mam fi (204/819) ve gerekte hayali bir kii olan
Basral brahim b. Halid el-Avn gibi mehur alimlerle mnazara yapar, onlarla iman-kfr, hidayet-
dallet, peygamber ve imamlarn masumiyeti, Hz. Alinin Peygamberin vssi ve mmetin imam
oluu, ondan sonra immetin onun evlatlarna geecei, yine Alinin dier halifelere gre her
bakmdan stnl, Gadr-i Hum ve krts hadisesi gibi konular ile halkul-Kuran ve ruyetullah
problemi, yetmi frka meselesi, Hz. Fatmann babasnn mirasndan mahrum braklmas ve Ehl-i
beyte reva grlen zulmler gibi konular tartr ve sonuta onlar alt eder. Bunun zerine Harun
Reid ile vezirinin takdirini kazanan Hsniyye, deerli hediyelerle birlikte 3000 altn verilerek
dllendirilir.

Eserde ilgin olan ey, mnazara esnasnda dier alimlerin ileri srd dnce ve itirazlarn
olduka ksa tutulmasna karlk, Hsniyyenin onlar malup etmesine uygun bir ortam ve tablonun
izilmesidir. Bylece Hsniyenin dinsel bir misyon ile grevlendirilmi olabilecei izlenimi uyanmakta
ve adeta ilikteki mehdi tasavvurunun bir benzeri ortaya kmaktadr. Eserde ele alnan konularn
tamam, telakkilerin doruluunu kantlayacak tarzda ilenmitir. Ayrca konularn tartma slbu
iinde verilmesi ve sade bir dille anlatlmas, esere srkleyici bir nitelik kazandrmtr.

Eserin mellifine aidiyet probleminin yan sra, bilimsel adan da bir ok yanllk ve
tutarszlklara sahip olduu grlmektedir. rnek olarak, Hsniyyenin kendisiyle tartt belirtilen
ve dnemin en tannm alimlerinden biri olarak gsterilen Basral brahim b. Halid el-Avnnin kimlii
tam olarak belli olmayp mehuldr. Zira biyografik kaynaklarda o dnemde bu isimle anlan bir alime
rastlanmamaktadr. Yine eserin Allahn sfatlar ile ilgili blmnde Hsniyye, muhataplarnn Allaha
pek ok kadm sfat isnat ettiklerini syleyerek onlar Ear olmakla itham etmektedir. Halbuki
Earliin kurucusu olan Ebl-Hasan el-Ear (324/936), bu tartmaya katld ileri srlen Eb
Ysuf ve fiden daha sonra yaamtr. Bu da tarihsel gereklere taban tabana zt bir eydir. Ayrca
eserde, nde gelen Snn alimler, Ehl-i Beyt dman olarak gsterilmektedirler. Yine eserin sonunda
lerin ldrlmesi ve mallarna el konulmas amacyla Eb Hanfenin verdii iddia edilen fetva da
aslszdr. Zira Eb Hanfenin, Emevler ve Abbasler devrinde karlam olduu basklarn en nemli
sebebi, Ehl-i Beyte duymu olduu muhabbet ve ballkt.

Orjinali Arapa olan eser, 958/1551 ylnda brahim b. Veliyyullah Esterbd tarafndan hac
yolculuu esnasnda amda bulunmu, rana getirilerek ayn yl Farsaya evrilmitir. Bu tercmenin
randa muhtelif basklar yaplmtr. Muhammed Rn Badd tarafndan 1270/1853 tarihinde de
Osmanl Trkesine tercme edilmitir. Osmanllarn son dnemlerinde Ahmed Feyz orm
(1327/1909) tarafndan bu esere el-Feyzr-Rabbn f Ebtlil-rn adyla bir reddiye de yazlmtr.

Anadolu Alevleri arasnda ok okunan bir kaynak da, Kumrudur. Bir i olan Mirza
Muhammed Tak Derbend lkapl Glzr Hseyn Kamernin yazm olduu eser, airi
Muhammed Taknin sevdii insanlarn her trl ac ve sevinlerini ierdii iin bu ismi
almtr. Bir dier ismi de, Kenzul-Mesibdir. Eser, Hz. Alinin ve Ehl-i beytin faziletleri
ile birlikte, nemli lde Kerbel olay eksenli olarak, Ehl-i beytin ektii ac ve skntlar ile
karlam olduklar zulm ve hakszlklara kar gstermi olduklar diren ve ballktan
sz eder. Aslnda Kumru kavram, Tanrya kendini adam insan anlamnda kullanlmaktadr.
nemli lde iir tarznda yazlm bir mersiye kitab olan Kumru, lkemizde snrl
derecede ilgi grmektedir. lkemiz dnda Cafer Azeriler ile Dastanllar arasnda da ok
okunan eserin, -Buyruk ve zellikle Hsniye gibi- Anadolu Alevlerini iletirmek amacyla
yazld anlalmaktadr. lkemizde de ilk olarak 1327/1909 ylnda Karacaahmet Sultan
evltlarndan olan Garibaazade Hasan Fehmi Efendi muhiplerinden Ali Rza Efendi ve orta
tarafndan Osmanlca olarak stanbulda yaymlanmtr.

Yine lkemizdeki Alev-Bekta evreler iinde, zellikle Tahtaclar arasnda ilgi ile
okunan bir kaynak daha var ki o da, Abdal Musa Vilyetnmesidir. Yazar bilinmeyen eser,
Bekta menkbnmeleri iinde hacim itibaryla en kk olandr. Eserde Alev-Bekta
geleneinde nemli bir dervi olan Abdal Musann hayat, faaliyet ve menkbeleri
anlatlmaktadr. Eserin yazar gibi, yazld tarih de belli deildir. Ancak ierdii dil
zellikleri, XV. yzyla ait olduunu gstermektedir. Anadolu Alevliinin temel talarndan
biri olarak kabul edilen Abdal Musa, yalnz Bektaliin deil, Anadoludaki hemen hemen
tm Alev zmrelerinin stn ve kutlu bir eren olarak grp takdis ettii en byk vellerden
biridir. Bu yzden menkbeleri, Osmanl Devletinin ilk devirlerine ve hatta yenieriliin
kuruluuna ait rivayetlere karm bir eren olarak karmza kmaktadr. XIV. yzylda Bat
Anadoluda, zellikle Osmanl Devleti snrlar iinde faaliyet gsteren Rum Abdallar
zmresinin nde gelenlerinden biri olan Abdal Musa, mene itibariyle Azerbaycann Hoy
ehrinden olup bu yzden Horasan erenleri arasnda grlmektedir. Musa Baba olarak da
bilinen Abdal Musa, Osmanl Devletinin kurulu devrinde fetihlere de katlm, zellikle
Bursann fethinde Orhan Gazi ile birlikte olmutur. Ardndan bir sre Manisa yaknlarnda
kalm ve arkasndan da Antalya taraflarna giderek bugn Elmal yaknnda Tekkekyde
hl mevcut olan zaviyesini aarak yaamnn kalan ksmn burada tamamlamtr. Bu zaviye,
XVI. yzyldan itibaren Bektalerin drt byk derghndan biri olarak kabul edilir. Abdal
Musa, Bektalik teekkl ettikten sonra en nde gelen evliyadan saylm, bu yzden
kendisine pr-i sn denilmi ve Bektalik tarikat iinde de ok nemli bir mevki elde
etmitir. yle ki Bekta ananesi, Abdal Musay Hac Bekta Velnin amcas olan Haydar
Atann olu Hasan Gazinin olu olarak kabul etmitir. Yine Bekta ayinindeki on iki
posttan Ayak postu denilen on birinci post, Abdal Musa postudur. Ayrca Abdal Musa
Cemi, Abdal Musa Kurban gibi onun adna zel cemler yaplp kurban kesilmesi de, bu
erevede nemlidir. Bylece grlmektedir ki, Alev-Bekta anlayn teekklnde, doktrin
ve edebiyatnn meydana geliinde Abdal Musann ok nemli rol ve katks vardr. Eserin
lkemizde deiik basklar yaplmtr.

Hz. Alinin faziletlerinden sz eden Fazletnme isimli eser, Alev-Bekta evrelerde

ilgi grmektedir. airi, yedi ulu ozandan biri olan Yemndir. Asl ismi Mehmed b. Fzl olan
Yemnnin doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, en azndan
eserlerinden onun XV. yzyl sonlar ile XVI. yzyln ilk yarsnda yaam olduu tahmin
edilmektedir. Glpnarlya gre Yemn, Balkanlarda yaam olan nl Alev-Bekta
erenlerinden biri olan Otman Baba (883/1478)nn kolundan gelen ve Otman Babaya mensup
Alev-Btn zmreler tarafndan da kutlu bir eren olarak kabul edilen ve ayn zamanda erken
devir Osmanl fetihlerine katlan Akyazl Sultan (XV. yzyl) mensuplarndandr. Hayat ile
ilgili elimizde yeterli bilgi yoktur. Zira yaants hakknda o ada yazlm tezkirelerde
yeterli bilgi verilmemektedir. Yemn, eserini 925/1519 tarihinde aruz ls ile manzum
olarak yazmtr. Fazletnme, 7300 beyitten meydana gelmitir. Eser, ierik olarak Hz.
Alinin douu ve bu esnada meydana gelen olaanst olaylar, yaam, dnceleri, slmn
yaylmasnda gsterdii fedakarlklar ile faziletleri ve gne ile konumas, hileci bir
Yahudiyi ortaya karmas, anka kuu ve kendi cenazesini tamas gibi olaanst
zelliklerinden sz eder. Hz. Alinin olaanst savalar, yiitlii, erlii ve deiik erdemleri
destans bir tarzda ifade edilerek Alinin kiiliinden bol bol rnekler verilir. Eserde zhd,
tevbe ve takva gibi tasavvuf kavram ve motifler de sk sk ilenmektedir. Bu balamda,
Mala mlke tutkulu kim varsa lp gitti. Hem de ayrlk zleminin derdiyle. Bilge kii odur
ki dnya malna tutsak olmaz, Gnahtan kurtulmak istersen hrs, tamah, kini, kskanl
znden uzak tut, Gnl gelip geici isteklere kaptrma, ehvet isteklerine boyun eme gibi
insan dnyev hayatn risk ve tuzaklarna kar korumak amacyla deiik nasihatlerde
bulunulur. Ayn zamanda bir Hurf airi olan ve Hurfliin Anadolu ve randa
yaylmasnda nemli rol bulunan Yemn, eserde Hurf motifleri de sk sk kullanr.
Bununla birlikte eserde tarihsel olarak yanl bilgiler de bulunmaktadr. rnek olarak
Nsruddin Ts ile Beyn b. Semnn Hz. Ali ile ayn dnemde yaad ifade edilir. Hatta
ikisinin de Aliye Tanr dedikleri iin bizzat Ali tarafndan ldrldkleri de anlatlr. Beyn
b. Semn (119/737), Hz. Aliden daha sonra yaam olup onunla karlam olmas
mmkn deildir. Bu durumu Nsruddin Ts (672/1274) iin dnmek ise, hi mmkn
deildir, zira onunla Hz. Ali arasnda yzyllar vardr. Dolaysyla her ikisi de, Hz. Ali ile ayn
dnemde yaamayp ondan sonraki yzyllarda yaamlardr. Fazletnme, lkemizde ilk
olarak 1327/1909 tarihinde Ahmed Hzr ile Ali Haydar tarafndan stanbulda Osmanlca
olarak neredilmi, daha sonra Fevzi Grgen tarafndan 1960 ylnda sadeletirilerek yeniden
yaymlanmtr.

Alev-Bekta evrelerde yedi ulu ozandan biri olarak kabul edilen Fuzl
(963/1556)nin yazm olduu Hadkatus-Suad isimli eser de, ilgi ile okunan kaynaklardan
biridir. Hayatyla ilgili elimizde ok az bilgi olan Fuzl, klsik Trk edebiyatnn da en
byk airlerinden biridir. Saadete ermilerin bahesi anlamna gelen eser, arada baz
manzum paralarn da yer ald mensur bir eserdir. Eser, ierik olarak nce peygamberlerin
hayat ve karlam olduklar skntlar ele alr. Hz. Muhammedin hayat ve lm
anlatldktan sonra Hz. Fatma, Hz. Ali ve olu Hz. Hasann hayat hikayeleri anlatlr. Bundan
sonra da asl konuya geilerek nce Hz. Hseyinin Medineden Mekkeye gelii, Mslim b.
Aklin ehadeti, Hseyinin Mekkeden Kerbelya gidii, Yezidin ordusuyla yapt sava
ve ehadeti ile arkasndan Ehl-i beyt kadnlarnn ama gitmesi anlatlarak kitap bitirilir.
Eserin ana konusu, Kerbel olay ve Hz. Hseyinin ehit edilmesidir. Bu yzden eser, Hz.
Hseyinin Kerbelda ehit edilmesini destans bir tarzda anlatmasndan dolay Alev-Bekta
edebiyatndaki en nl maktellerden biri olarak kabul edilmektedir. Bu yzden de yzyllar
boyunca mukaddes bir kitap gibi okunmutur. lkemizdeki Alev-Bekta kesimler tarafndan
zellikle Muharrem aynda Muharremiyye, Mersiye-i Kerbel gibi isimlerle okunmaktadr.
lkemizde ve lkemiz dndaki ktphanelerde bir ok yazma nshas bulunan eserin
elimizdeki en eski nshas, tannm hattat Mr Ali Herev hattyla yazlm olan 953/1546
tarihli Kahire yazmasdr. lkemizde ilk olarak 1273/1857 tarihinde yaynlanan eserin tenkitli
neri de bir tantma ve deerlendirmeyle birlikte eyma Gngr tarafndan yaplmtr.

Yine Cvidnnme isimli eser, Alev-Bekta evrelerde okunan kaynaklardan biridir.

Anadolu Alevliinden ziyade Hurfliin temel kaynaklarndan biri olan Cvidnnme,
Hurfliin kurucusu olan Fazlullah Hurf (796/1394) tarafndan yazlm olup onun en
nemli eseri olarak kabul edilmektedir. Byle olmakla birlikte, Hurf akmn Anadoluda
yayld dnemde eser, Alev-Bekta evrelerin eline gemi ve bu balamda snrl
derecede de olsa ilgi grmtr. Btn Hurf eserlerin ana kayna olan Cvidnnmenin
Esterbd lehesiyle yazlan asl nshas, Cvidnnme-i Kebr; buna karlk yine Fazlullah
tarafndan klasik Farsa ile yeniden kaleme alnan nshaya da Cvidnnme-i Sar
denilmektedir. Yaklak olarak 788/1386 ylnda kaleme alnan eser, nesir tarzyla yazlm
olup Fazlullah Hurfnin kurmu olduu sistemi anlatmaktadr. Dzensiz bir ekilde yazlm
olan eser, nce mellifin itikd gr ve dncelerini ele almakta, arkasndan kainatn
yaratl, ay, gne ve burlarla ilgili bilgiler, Adem ve Havva ile dier varlklarn yaratl,
ahiret, kyamet ve har, peygamberlerin gnderilmesi gibi konular ele alnarak Allahn
sfatlar ve srlarn kefiyle sona ermektedir. Bu erevede Fazlullah, eserde Kuran- Kerimi
kendi btn grleri dorultusunda yorumlamakta, baz srelerin banda bulunan hurf-
mukattaann srlarn zdn ileri srmektedir. Henz tenkitli bir neri yaplmam olan
eserin dnyann eitli ktphanelerinde bir ok yazma nshas vardr. Bizim grdmz
nsha, Gazi niversitesi Hac Bekta Veli Aratrma Merkezinde bulunmaktadr.

IX/XV. yzylda yazlm olduu tahmin edilen erhu Hutbetil-Beyn,

lkemiz Alev-Bekta evrelerinde okunan kaynaklardan biridir. Mellifi, bundan baka
deiik eserleri de bulunan Seyyid Hseyin b. Seyyid Gayb (XV. yzyl)dir. Yazarn
Ftvvetnmesinde Fatih Sultan Mehmede vglerde bulunmas ve eceresini de Osman
Gaziye kadar ifade etmesinden dolay, eserin XV. yzyln ikinci yarsnda yazlm olduu
tahmin edilmektedir. Genel olarak Bekta tekkelerinin ktphanelerinde bulunan eser, Hz.
Alinin faziletleri ile birlikte din ve tasavvuf konularda onun sylemi olduu szleri
iermekte ve bu erevede bilgi vermektedir. Glpnarl, eserle ilgili olarak yle demektedir:
Alev-Bektalerce pek mehur olan, vaktiyle her Bekta tekkesinde bir, hatta birka nshas
bulunan erh, Aliye isnad edilen Gkleri direksiz tutan benim; rzklar da datan
benim gibi yetmi iki szden meydana gelmi bir hutbenin, mmkn olduu kadar eriata
uydurulmak gayretiyle ve zoraki tevillerle yazlm bir erhidir. Eserin ktphanelerimizde
pek ok yazma nshas vardr. Bunlardan biri de, Sleymaniye Ktphanesinde
bulunmaktadr.

Alev-Bektaler tarafndan okunan yazl kaynaklardan biri de, Hacm Sultan

Vilyetnmesidir. Hacm Sultan, XIV. yzylda yaad tahmin edilen Hac Bekta kltne
bal nde gelen bir sfdir ve Alev-Bekta geleneinde -tpk Abdal Musa gibi- onun
nemli halifelerinden biri olarak kabul edilir. Yine on iki hizmetten biri olan Kilerci
postunun Hacm Sultan makam olarak grlmesi de, onun gelenekteki deerini ortaya
koyan nemli bir gstergedir. Asl ad Recep Sultan olan Hacm Sultan, eserde Kolu ak
Hacm Sultan diye anlr. Yine esere gre onuncu imam Ali Naknin torunudur, bylece
ananede seyyid olarak kabul edilir. Bunun yannda Ahmed Yesev, Hac Bekta Velyi
onunla birlikte Rum diyarna/Anadoluya irad etmek amacyla gnderir. kisi birlikte hacca
gittikten sonra dnte Anadoluya gelirler. Urad her yerde garip grnm ve
kyafetinden dolay halk onu barndrmak istemez, nk o eyhi Hac Bekta gibi sa, sakal,
ka ve kirpii kaznm, belden yukars plak bir dervitir. Sonunda Uak yaknlarnda
gnmzdeki ismiyle Hacmkye yerleir, burada bir tekke aar ve eitli kerametler
gstererek pek ok mrid edinir. Eserin yazar metinde ifade edilmemitir, ancak Alev-
Bekta geleneinde btn gezilerinde Hacm Sultana arkadalk etmi olan ba halifesi
Dervi Burhan (Burhan Abdal) adndaki bir halifesine mal edilmektedir. Eserin yazl tarihi
ise, Glpnarlya gre 1512den ncedir. Hacm Sultanla ilgili bilgiler, Vilyetnmede de
anlatlr. Onun Hac Bekta Velnin yanndaki hayat, halifesi sfatyla Uak ve Ktahya
havalisine gnderilii ve buradaki faaliyetleri ile lmne dair bilgiler, muhtemelen bu
eserden zetlenerek Menkb- Hac Bekta- Velye alnmtr. Bylece bu eserin Alev-
Bekta geleneinde Hac Bekta Vilyetnmesinden daha nce yazlm olduu ortaya
kmaktadr. Burada Ahmet Yaar Ocakn syledikleri anlamldr. Zira Ocak, Hac Bekta
Vel ve Hacm Sultann kendisine ait menkbelerin burada daha tafsilatl oluu ve 883/1478
tarihinde ld kesin olarak bilinen nl Kalender eyhi Otman Babadan gen bir ahs
olarak bahsedilmesi gz nne alndnda bu eserin Hac Bektankinden daha nce
yazldnn ortaya kacan sylemektedir. Bu durumda eserin Hac Bekta
Vilyetnmesinden en az yirmi-otuz yl nce ve en ge XV. yzyln ortalarnda yazld
tahmin edilebilir. Eserin tenkitli neri Georg Jacob ile Rudolf Tschudi tarafndan Almanyada
yaplmtr.
 Bunlarn yannda Kitb- Cebbr Kulu isimli kaynak, lkemizde baz yrelerde
okunan ok muteber kaynaklardan biridir. XV. yzylda yaad tahmin edilen Cebbr
Kulunun tarihsel kimlii hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Mellifin tasavvufi
ynyle ilgili olarak esere bakldnda, veyslik tarikatna mensup bir sf olduu
anlalmaktadr. Zira Cebbr Kulu, eserde Resl aleyhis-selam ya dervi, bu kitab sana
yazdurduk; okusunlar, amel itsnler, vcudlarn slah etsnler, nice Mslmanlara faidesi
olsun, dedi demektedir. Yani, bizzat Hz. Peygamberin manevi direktifi ile kitab
hazrladn, dolaysyla Onun ruhaniyetinden istifade ettiini ifade etmektedir. Ayrca
eserin tm nshalarndaki benzer ifadelerden anlaldna gre Cebbr Kulu, kendi
dneminde yaayan hibir alim, eyh ya da derviten ders almam, hi kimsenin yannda
yetimemitir. Mellif, kitabn deiik sayfalarnda bata Hz. Peygamber olmak zere Hz.
Hzr, Hz. Ali, Veysel Karan ve Selman- Frs gibi kendisinden asrlar nce yaayan
ahsiyetlerin ruhniyetinden feyz alp onlarn terbiyesinden getiini ifade etmekte, ayrca,
baz blmlerde de bunlarla yaplan ruhani sohbetlere yer verilmektedir. Yine eserde Hz.
Aliye sk sk atfta bulunulduu gibi, Veysel Karan (37/657), brahim b. Edhem (161/777),
Bayezid-i Bistm (234/848), Muhyiddin Arab (638/1241) gibi mutasavvflardan da sk sk
sz edilir. Melm-Veys bir anlay egemen olduu eserde edeb, Halvet, mrid, zhir, btn,
lmeden evvel lmek gibi tasavvuf kavram ve motifler de bu erevede deerlendirilir. Baz
tasavvuf kaynaklarnda grlen tarihsel yanllklar burada da grlmektedir. rnek olarak
Cafer es-Sdk (148/765) ile Bayezid-i Bistm (261/874), ayn dnemde yayor gsterilir.
Oysa bunun doru olmas, yaadklar dnemler itibariyle tarihsel olarak mmkn deildir.
Grld kadaryla, veyslikle ilgili bir seyr-i slk ve db kitab olan eserin daha
sonraki dnemlerde deiik din ve tasavvuf akmlar tarafndan benimsenerek, bir takm ilave
ya da ksaltmalarla kendilerine mal edilmeye alld anlalmaktadr.

Son olarak lkemizdeki nemli Alev zmrelerinden biri olan Tahtaclar arasnda
Salnme-i Sadreddin isimli bir eser de bulunmaktadr. Eserden bize Yusuf Ziya Yrkn sz
etmektedir. Yrkna gre kitab eyh Safnin olu Musa kaleme alm olabilir. Yrkn
Musann, Sadreddin mahlasyla anlmas bu kanaate gtrmtr. Kitabn ba tarafnda
Emma bad, Muhammed Mustafa ve Aliyyl-Murtaz, tarikat- evliya ayan ve beyan
eyledii yol kadmdir. Evliyann, enbiyann yolu Allahndr. Allah yolu, bir keskin kltr.
Doru yolu koyup eri yola gitme denilmektedir ki bu durum da eserin, dier pek ok
kaynak gibi tasavvuf bir muhtevaya sahip olduunu gstermektedir. yle anlalmaktadr ki
eser, nemli lde tarikat ayin ve erknndan sz etmektedir.

Sonu

nemli lde szl kltr geleneinden beslenen gebe ve yar gebe Trkmen
topluluklar iinde taban bulmu olan Alev-Bekta anlay, XVI. yzylda yaam olduu
dnm sreciyle -ksmi de olsa- yazl kltre gei yapmt. Bu problemli ve problemli
olduu kadar da sancl srecin sonunda bir takm yazl kaynaklar ortaya kt. Buyruk,
Vilyetnme ve Menkbnmeler, Ftvvetnmeler, Hsniye, Kumru (Kenzul-Mesib),
Fazletnme ve Hutbetl-Beyn gibi eserler, bunlarn ilk akla gelenleridir.

Menkb- mam Cafer, Menkb- eyh Sf ya da Ftvvetnme gibi isimlerle

anlan eserler, zaman ierisinde Buyruk diye adlandrlmaya balanmtr. Buyruk, Alevlik-
Bektalikle ilgili temel kurallar ile db ve erkn mam Cafere dayandrarak anlatan
erknnmelere verilen genel bir isimdir. Buyruk, yolun belli bal db ve erknn anlatan
temel bir kaynaktr. Bu yzden hitap ettii evrelerde bir eit kutsallk kazanarak yzyllar
boyunca okunmutur. Byle olmakla birlikte, Buyrukun hangi tarihte, kim tarafndan ve
nerede yazld meselesi, halen bilim dnyasnn nnde nemli bir problem olarak
durmaktadr. Ulaabildiimiz verilerden hareketle, lkemizdeki Alev topluluklar arasnda
gnmzde zerinde uzlamaya varlan ve kabul gren tek bir Buyruk nshasnn olmad,
en azndan iki temel nsha bulunduu ortaya kmaktadr. Dier nshalar ise, bunlarn deiik
versiyonlardr. Bunlarn ilki, Cafer es-Sdk Buyruu; dieri ise, Menkbul-Esrr
Behcetul-Ahrr ismiyle de anlan eyh Sf Buyruudur. XVI. yzyldan itibaren btn
Kzlba zmreleri derinden etkiledii anlalan Buyruk, gnmzde ise Alev dedelerinden
baka, sradan Alev halk da iine almak zere geni bir kitlenin, din konularda bilgilenmek
amacyla en fazla okuduu eserler arasnda ilk sralarda yer almaktadr.

Buyrukun yannda Menkb- Hnkr Hac Bekta- Vel ismi ile de anlan Vilyet-
nme de Alev-Bekta evrelerde ok okunan bir kaynaktr. Vilyet-nme, Hac Bekta
Velnin yaam ve menkbelerini ieren nemli bir eserdir. Hac Bekta Vel, gerek Alevlik
gerekse de Bektalik asndan ok nemli bir ahsiyettir. O, Alevlik iindeki btn kutsal
ocaklarn kendisine baland yolun pri olarak bilinir. Bu yzden kendisinden yaklak
olarak 200-230 yl kadar sonra Uzun Firdevs lakab ile tannan Hzr b. lyas tarafndan
kaleme alnan Vilyet-nme, tpk Buyruk gibi, yzyllar boyunca kutsallk kazanarak
okunmutur.

lkemizde Buyruk ve Vilyet-nme dnda, yreden yreye eitli deiiklikler

gsterse de Hsniye, Kumru, Abdal Musa Vilyetnmesi, Fazletnme, Fuzlnin Hadkatus-
Suads, Cvidnnme, erhu Hutbetil-Beyn ve Kitb- Cebbr Kulu gibi baz kaynaklar
da Alev-Bekta evrelerde ilgi ile okunmaktadr. Alev-Bekta zmreler asndan bunlarn
her birinin ayr bir deeri ve ifade ettii anlam vardr.

mit ediyoruz ki, -imdilik- saylar snrl olduu bilinen farkl Buyruk nshalar ile
Vilyet-nme gibi dier yazl kaynaklar, bilimsel anlamda esasl bir ekilde ele alnarak
edisyon kritii yaplr. Bu durum, Anadolu Alevliinin tarihsel gemiini, bu gemiteki
kklerini, bilgi kaynaklarn ve ayrca inan esaslarn daha doru ve salkl bir ekilde
anlamamz salayacaktr.

DPNOTLAR

* Dr., OM, lahiyat Fakltesi, slm Mezhepleri Tarihi Ana Bilim Dal
Aslnda Anadolu Alevliinin asl tarihsel ismi, Kzlbalktr. Kzlbalk, Alevliin tarihsel
anlamda en eski ve zgn ismi olup Anadolu Alevleri iin en sk kullanlan ve kendileri
tarafndan da genel olarak benimsenen bir terimdir. Bu terim, 19. yzyln sonlarndan
itibaren yerini Alev kavramna brakm olup sz konusu bu topluluklar, kendilerini
gnmzde artk yaygn olarak bu ekilde nitelemektedirler. Kzlbalk kavram ve
kkenleriyle ilgili olarak bkz., E. Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, Seluk Yay.,
st. 1994, s. 9-12; Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik Bektlik, Ota Mat., st. 1977, s. 80-
96; Irne Mlikoff, Bektashi/Kzlba: Historical Bipartition and Its Concequences, Alev
Identity, Cultural,Religious and Social Perspectives, (Ed. Tord Olsson, Elisabeth zdalga,
Catharina Raudvere), st. 1998, s. 5-6; Hasan Onat, Kzlbalk Farkllamas zerine,
slmiyt, VI/3, Ank., 2003, s. 113-118; Abdlbaki Glpnarl, Kzl-ba, A, VI, st.,
1977, s. 789-790; R. M. Savory, Kizil-bash, E.I, V, Leiden, 1979, s. 243-244.

Onat, 111-112.
Kristina Kehl Bodrogi, Alevi nancnn Modern Yorumlar, Osmanl ve Cumhuriyet
Dnemi Alevi Tarih ve Kltr, (Haz. brahim Bahadr), Bielefeld Alevi Kltr Merkezi
Yay., Ank. 2002, s. 307.

Bkz., Walter J. Ong, Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay., st. 1995, s. 97.
Tord Olsson, Ali Odakl Mezheplerde Yazya Geirme, Alevi Kimlii, (Ed. Tord Olsson,
Elisabeth zdalga, Catharina Raudvere), Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1999, s. 265.

Ahmet Tan, Ayetten Nefese: Alevi-Bektai Edebiyatnn Oluumu, Yol, XVIII, Ank.
2002, s. 30.

Ong, 20; bu erevede szl kltrn zellikleri iin bkz., Ong, 46-96.

M. Saffet Sarkaya, Anadolu Alevliinin Tarih Arka Plan, tken Yay., st. 2003, s. 22.
Geni bilgi iin bkz., Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slm, letiim Yay., st. 1999,
s. 49-50; Nilgn Dalkesen, 15. ve 16. Yzyllarda Safevi Propagandas ve Etkileri,
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), HSBE., Ank. 1997, s. 37-47; Ocak, Babaler
syanndan Kzlbala: Anadoluda slm Heterodoksisinin Dou ve Geliim Tarihine
Ksa Bir Bak, Belleten, LXIV/239, Ank. 2000, s. 147-152; Saim Sava, Osmanl-Safev
Mcadelesinin Toplumsal Sonular, Trkler, (Ed. H. Celal Gzel, Kemal iek, Salim
Koca), VI, Yeni Trkiye Yay., Ank. 2002, s. 907-919.
Erdebil Tekkesi, ilk dnemler Snn bir evrede, arlkl olarak da Snn retiye uygun
olarak tasavvuf faaliyetlerini yrten bir tekke olmasna karlk, daha sonra hem ilemi
hem de siyas hedefler gtmeye balayarak Safev Devletinin kurulmasna zemin
hazrlamtr. Erdebil Tekkesinin kuruluu, gelimesi ve Anadoludaki din ve siyas
faaliyetleri iin bkz., Walter Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Byklolu),
Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1992, s. 5-86; Adel Allouche, Osmanl-Safev likileri,
(ev. A. Emin Da), Anka Yay., st. 2001, s. 39-73; Mustafa Ekinci, Anadolu Aleviliinin
Tarihsel Arka Plan, Beyan Yay., st. 2002, s. 55-192; Mirza Abbasl, Safevlerin
Kkenine Dair, Belleten, XL/158, Ank. 1976, s. 897-329; Onat, 113-118; Aliyev Salih
Muhammedolu, Erdebil, DA, XI, st., 1995, s. 276-277.
Snmez Kutlu, Aleviliin Din Stats: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi veya
Metadoksi, slmiyt, VI/3, Ank. 2003, s. 37.
Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, Kaynak Yay., st., 2003, s.
86; ayrca bunu lkemizdeki ilk Buyruk nerini yapan Sefer Aytekin de ifade etmektedir.
Bkz., Aytekin, Buyruk, Emek Yay. st. Trz., s. 3.

Aytekin, Buyruk, s. 3.
Zira Buyruk nshalarnn en eski korunmu el yazmalar bu dnemdendir. Bkz., Anke Otter-
Beaujean, Tahtaclarn Kutsal Kitab-Buyruk Hakknda Birka Not, 1. Akdeniz Yresi
Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps (Tahtaclar) Sempozyumu Bildirileri, Kltr
Bakanl Yay., Ank. 1995, s. 1-2; ayrca bkz., Glpnarl, Kzl-ba, s. 789-790.
mam Cafer es-Sdkn Kzlba gelenei iinde olduka nemli bir yeri vardr. Bu durum,
onun on iki imamlarn en nemlilerinden biri olmasndan kaynaklanr. Bu yzden, bu
gelenek iinde Buyruklar, ona mal edilmitir. Hatta yle ki, Alev-Bekta erknnmelerinin
en eskisinin Cafer es-Sdka ait olduuna inanlr. Bkz., Baki z, Alevilik Nedir?, Der
Yay. st. 1996, s. 263.
Deyiler iin bkz., Bist, Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr, Konya Mevln Mzesi
Yazmalar, Ferid Uur Kitapl, No: 1172, v. 80b-84a.
Bkz., Saim Sava, XVI. Asrda Anadoluda Alevlik, Vadi Yay., Ank. 2002, s. 135-136, 206;
ayrca XVI ve XVII. yzyllardaki Kzlbalk olaylaryla ilgili olarak Osmanl arivleri
zerinde deerli almalar olan Ahmet Refik de, 984/1576 ylndan kalma bir mhimme
defterinde Vel Fakh isimli randan otuz drt kitab Anadoluya getirmi olan birinden sz
etmektedir. Bkz., Onaltnc Asrda Rafzlik ve Bektailik, DEFM., IX/2, st. 1932, s. 35-
36.
Glpnarl, Kzl-ba, VI, 789; Glpnarly bu kanaate ulatran ey, eserde Tahmasb
ven bir iirde airin mahlasnn Bist olarak gemesidir. Bkz., Glpnarl, Konya Mevlana
Mzesi Yazmalar, T.C. Babakanlk Kltr Mstearl Yay., III, Ank. 1972, s. 431.

M. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bak. Yay., Ank. 1991,
s. 282.
Bkz., Muhsin el-Emn, Ayn-a, (Nr. Hasan el-Emn), Beyrut, 1406/1986, I, 659-677;
Abdlhalm el-Cnd, el-mm Caferus-Sdk, Kahire, Trz., s. 130-172; Mehmet Atalan,
Cafer es-Sadkn Eserleri, Din Aratrmalar, IV/11, Ank. 2001, s. 113-132; Mustafa
z, Cafer es-Sdk, DA, VII, st. 1993, s. 1-3; G. S. Hodgson, Djafar al-Sdk, EI,
(New Edition), II, Leiden, 1983, s. 374-375.
Bist, v. 61a, ayrca bkz., v. 14ab, 16 a.
Fuat Bozkurt, Buyruk zerine, Cem, XII, Mays 1992, s. 16; yine benzer bir yargy Esat
Korkmaz da yle ifade etmektedir: Yaygn kanya gre Buyruk, mam Caferin rn
kabul edilirse de temelde sonralar mritleri tarafndan kaleme alnm, yer yer kollektif
abayla tamamlanm bir yapttr. Bkz., Korkmaz, 86.

Ocak, Babaler syanndan Kzlbala, s. 145.

Y. Ziya Yrkn, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, (Yay. Turhan Yrkn), Kltr Bak.
Yay., Ank. 1998, s. 468; lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevlik, Horasan Yay.,
st. 2002, s. 45; Korkmaz, 86.
Otter-Beaujean, 5.
Yrkn, ayrca Tahtaclar arasnda bu kitaba Menkb dendiini, muteber kitap olduunu ve
yalnzca dedelere mahsus olup talip ve mritlere gsterilmediini belirtmektedir. Bkz.,
Yrkn, 289.

Bu ayin ve trenler iin bkz., Buyruk, (Haz. Fuat Bozkurt), Anadolu Matbaas, st. 1982, s.
77-81.

Otter-Beaujean, 5-6.
Bkz., Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,
Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1992, s. 46-47, 49-50, 90-92; Smer, Ouzlar (Trkmenler)
Tarihleri, Boy Tekilt, Destanlar, Ana Yay., st. 1980, s. 157, 174; Yrkn, a.g.e.,
s.171-172; Sleyman Fikri, Anadolunun Din Etnografyas: Teke (Antalya) Vilyetinde
Tahtaclar, Trk Yurdu, V/29, st. 1926, s. 477-489.

zm, 124.

Otter-Beaujean, 6.
Buyrukta ele alnan unsurlar iin bkz., zm, 25-26.

Kuran, Ahzb, 33/40.

Bkz., Buyruk, 19.

Kuran, Neml, 27/30-31.

Bkz., Buyruk, 69.

Kuran, Bakara, 2/256.

Bkz., Buyruk, 69-70.

Kuran, l-i mrn, 3/31.

Bkz., Buyruk, 107.

Buyruk, 125-131.
Bkz., zm, 50-54; ayrca bkz., Osman Eri, Alev-Bekta Kaynaklarnda Kuran
Tasavvuru, Diyanet Aylk Dergi, Say: 158, Ank. 2004, s. 8-11.
Hayat hakknda ok az ey bilinen ve bu bilgiler de zaman iinde tahrif edilen eyh
Safiyyddn (732/1334), yaad dnemin nde gelen sflerinden biridir. Olduka dindar
ve olgun bir kiilie sahip olan Safiyyddn, tasavvuf eitim ve iradn Halvetiyye
tarikatna mensup olan eyh Zhid Geyln (700/1302)den almtr. eyhinin lmnden
sonra onun vasiyetiyle yerine gemi ve tasavvuf faaliyetlerini srdrerek Erdebil
oca/Safevlik tarikatnn temellerini atmtr. Pr-i Trk, Pr-i Trkmen gibi isimlerle de
anlan Safiyyddnin evresinde fi, Hanefi ve eilimli olmak zere ok geni bir
mrid halkas bulunmaktayd. Onun retileri, tasavvufun doasna uygun olarak btn
mezhep ve merepleri kuatc olduundan tm Mslmanlara kucak amakta, hatta
Mslman olmayanlara bile cazip gelmekteydi. Balangta Snn bir takm eilimlere
sahip olan ve eyh Safiyyddn tarafndan kurulan Safevlik tarikat, daha sonralar
leerek siyasal bir devlete dnmtr. Geni bilgi iin bkz., Mneccimba Ahmed
Dede, Sahiful-Ahbr f Vekyiul-Asr, (ev. smail Ernsal), Tercman Yay., st. Trz.,
III, 179-180; Glpnarl Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve lik, Der Yay., st. 1997, s.
172-173; Michel M. Mazzaou, The Origins of The Safawids, Wiesbaden, 1972, s. 49-50;
Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 1-2; Allouche, 42-44; Hinz, 5-7; Ekinci, 55-67;
Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), Ufuk Matbaas, st. 1994 s. 11-38;
Kprl, Anadoluda slamiyet, DEFM., II/4-5-6, st. 1338/1922, s. 128-129; Abbasl,
297-303; Franz Babinger, Safiyyddin, A, X, st. 1980, s. 64-65; ayrca eyh
Safiyyddnin Kara Mecmua adl bir eserinin olduu bilinmektedir. Bkz., Abbasl, 319.
Bist, Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, Ferid Uur Kitapl, No: 1172;
ayrca eserin ksa bir tantm iin bkz., Bist, eyh Sf Buyruu (Menkbul-Esrr Behcetl-Ahrr), (Haz.
Ahmet Tan), Rheda-Wiedenbrck evresi Alevi Kltr Dernei Yay., Ank. 2003, s. 5-8.
Glpnarl, Konya Mevlana Mzesi Yazmalar, s. 430.

Menkb- eyh Sf, Milli Ktphane, Yazma Eserler Blm, Kayt no: 5723.

Bkz., Menkb- eyh Sf, v. 5a-6a, 9a-10b, 17a-17b; Bist, v. 57b-58a, 59ab-60ab.
Menkb- eyh Sf, v. 14a-15a, 54a.

Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, s. 124.

Otter-Beaujean, 2-3; Bu erevede yaplan ilk almalarn, bilimsel olduunu syleyebilmek
ok zordur. Zira Amerikal misyoner Mr. Dunmore, Buyruu baz Alev inan ve
gelenekleri ile Tevratn bir sentezi eklinde deerlendirirken; ngiliz konsolosu olan J. G.
Taylor ise, Buyruun Mslmanlar aldatmak amacyla gayrimslim kkenli gruplarca
yazlm olduunu ve Hz. Muhammede kar da yzeysel bir sayg ierdiini
belirtmektedir. Bkz., Otter-Beaujean, 2-3; Taylorun yaklamna benzer grleri,
lkemizde Alevlik ile ilgili almalara ilk olarak imza atm yabanc aratrmaclardan
olan Frederic W. Hasluck da savunmaktadr. Balkanlarda ve Anadoluda Alev-Bekta
evreleri dolaan, tekkeler zerinde incelemeler yapan Hasluck, Alev ve Bektalerin
Mslmanlk ad altnda Hristiyanlk retilerini benimsemi gruplar olduklarn, Alev-
Bekta derghlarnn ounun da gemite Hristiyan azizlerine ait mekanlar olduunu ileri
srmtr. Bkz., Bektalik Tetkikleri, (ev. Rgp Huls, Sad. Kmil Akarsu), Milli
Eitim Bak. Yay., Ank. 2000, s. 49-51, 56-70; ayrca zm, Batllarn Alevlik le lgili
almalarnda slm D eleri ne karmalar, Marife Der., II/3, Konya 2003, s.
144-145; brahim Arslanolu, Alevilik-Bektailik ve Batl Aratrmaclar, Hac Bekta
Vel Aratrma Der., S.16, Ank. 2000, s. 101-113.

Sefer Aytekin, Buyruk, Emek Basm-Yaynevi, Ank. 1958.

Otter-Beaujean, bu nshann 1309/1891 tarihinde Karacazde Seyyid Hseyin Hsn
Narlderev tarafndan istinsah edildiini sylemektedir. Bkz., Otter-Beaujean, 5.
Murat Kk, Horasandan zmir Kylarna Cemaat- Tahtacyan, Nefes Yay., st. 1995, s.
69; Otter-Beauje- an, 5.
Bir yazarn ifadesiyle, kendi ocann yresel farkllklarna sahip el yazmas Buyrukundan
habersiz yeni dedeler, bir ok yerde bu derleme Buyruk ile erkn yrtmektedirler. Bkz.,
Kk, s.69; ayrca ayn yazar, bu nshay Sefer Aytekine o yllarda Ankara Devlet
Konservatuar Folklor Arivinde teknisyen olarak alan Rza Yetienin verdiini ve
gerekte bunun, Tahtac erknndan baka bir ey olmadn belirtir. Bkz., Kk, s.69; bu
nerin yeni basks ise, Ali Ocakl tarafndan Tam ve Hakiki mam Cafer-i Sadk Buyruu
adyla 1989 ylnda stanbulda yaplmtr.

Hasan Ayyldz, mam Cafer Buyruu, st. 1962.

Bkz., Buyruk, (Haz. Fuat Bozkurt), Anadolu Matbaas, st. 1982.

rnek olarak Cafer es-Sdk Buyruu, Adil Ali Atalay, mam Cafer-i Sadk Buyruu, (Can
Yay., st. 1993); Buyruk Dinin Hakiki Yolu, (Ayyldz Yay., Ank. Trz.); ahkulu Sultan
Klliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Aratrma Eitim ve Kltr Vakf tarafndan mam
Cafer Buyruu, (st. 1995); Nazmi Nizami Sakallolu, Buyruk, Ehl-i Beyt Erkn, (Ank.
1996); Esat Korkmaz, mam Cafer Buyruu, (st. 1997); Ahmed Sabri Hamedan, slamda
Cafer Mezhebi ve mam Cafer Sadk Buyruklar, (Ank. 1983) gibi isimlerle; eyh Sf
Buyruu ise, Mehmet Yaman, (Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, Ufuk Matbaas, st. 1994);
Mustafa Erbay, (eyh Safi Buyruu, Ayyldz Yay., Ank. 1994); Hakk Sayg, eyh Safi
Buyruu ve Rumeli Babaan (Bektai) Erknlar, (Sayg Yay., st. 1996) tarafndan
yaynlanmtr. Bunlardan zellikle N. Nizami Sakallolu ile Hamedannin neirleri, bilim
evreleri tarafndan birer Buyruk arptmas olarak grlmektedir. Zira Sakallolunun
almas, lik ve Anadolu Alevlii ekseninde Kurandan baz ayetler de geliigzel bir
tarzda kullanlarak tamamyla kendi ahsi dnceleri erevesinde kaleme alnm; dieri
 ise, Anadolu Alevlii bak asyla deil de, tamamyla mmiyye/sn aeriyye lii
erevesinde kaleme alnmtr. Bkz., zm, 125.

zm, 24.
Bu bilgiyi bize Karin Vorhoff vermektedir. Buna gre Berlin Freie niversitesinde, Anke
Otter Beaujean, Buyruk zerinde bir doktora almas yapmaktadr. Bkz., Vorhoff,
Trkiyede Alevilik ve Bektailikle lgili Akademik ve Gazetecilik Nitelikli Yaynlar,
Alevi Kimlii, (Ed. Tord Olsson, Elisabeth zdalga, Catharina Raudvere), Tarih Vakf Yurt
Yay., st. 1999, s. 41; Ali Yaman da, Amerika Harward niversitesinde Ayfer Karakaya-
Stumpun konuyla ilgilendiini belirtmektedir. Bkz., Ali Yaman, Alevilikte Dedeler
Ocaklar, Ufuk Matbaaclk, st. 1998, s. 18; yine lkemiz Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesinde Doan Kaplan, bu konuyla ilgilenmekte olup, Buyruklara gre Kzlbalk
konulu bir doktora almas yapmaktadr.
Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1997,
s. 30-32, 40-65; Kprl, lk Mutasavvflar, s. 14-26; Ebul-Al Aff, Tasavvuf slamda
Manevi Hayat, (ev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal), z Yay. st. 1996, s. 52-56, 76-90;
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., st. 1991, s. 517.

Ocak, Menkbnmeler, s. 52.

Ocak, Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, st.
1983, s. 3; Korkmaz, 288; Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar,
Belleten, VII/25,26,27, Ank. 1943, s. 421-425; Ocak, Trk Tarihinin Kayna Olarak
Bektai Menakbname (Vilayetname)lerinin Mahiyeti, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri,
(21-25 Eyll 1981), III, Ank. 1989, s. 1239-1247.
Dier Bekta Menkbnmeleri iin bkz., Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 3-17; Ocak,
Menkbnmeler, s. 51-56.
Firdevs-i Rm veya Uzun Firdevs diye de anlan Hzr b. lyas (1453-??), Bursal olup
Sultan II. Bayezid adna yazm olduu Sleyman Peygambere ait rivayet ve hikayeleri
ieren Sleyman-nme isimli eseri ile tannm Osmanl muharrir ve airidir. Bu eser, bir
rivayete gre 380, baka bir rivayete gre de 360 cilttir. Eserinin 80 cildi beenilmi olup
dier ciltler, padiahn emriyle yok edilmitir. Bundan dolay zlen Uzun Firdevs, II.
Bayezidin aleyhine hicviyeler yazmtr. Kendisine Uzun lkabnn verilmesinin de,
eserinin uzunluundan ileri geldii rivayet edilmektedir. Hayatnn sonlarna doru
Horasana gitmi ve orada lmtr. Uzun Firdevs, Sleyman-nmenin dnda Daavt-
nme, Firset-nme, Hadkatul-Hakyk, Kutb-nme, Hads-i Ahsen, Hayt memt ve
Satran-nme gibi eserler de yazmtr. Kutbnme isimli eseri, brahim Olgun ve smet
Parmakszolu tarafndan gnmz Trkesine kazandrlmtr. Bkz., Bursal Mehmet
Tahir, Osmanl Mellifleri, st. 1333, II, 357-359; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar
ve Eserleri, (ev. Cokun ok), Kltr Bakanl Yay., Ank. 1982, s. 35-37; Fuat
Kprl, Firdevs-i Tavl, A, IV, st. 1977, s. 649-651; Orhan F. Kprl, Uzun
Firdevs, DA, XIII, st. 1996, s. 127-129; Vilyet-nme Manakb- Hnkr Hac Bekta
Veli, (Haz. Abdlbki Glpnarl), nklp Kitabevi, st. 1995, s. XXVI.
Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 3-4; Glpnarl, a.g.e., s. XXIII-XXIV.
Bkz., Glpnarl, a.g.e., s. XXIII.

Vilyet-nme-i Hnkr Hac Bekta- Vel, Milli Ktphane, Yazma Eserler Blm, Kayt
no: 215.

Bkz., Vilyet-nme, v. 217a.

Bkz., Glpnarl, a.g.e., s. XXX.
Eserin deiik nshalaryla ilgili geni bilgi iin bkz., Glpnarl, a.g.e., s. XXIX-XXXVIII;
Ocak, Hac Bekta Vilyetnmesi, DA, XIV, st. 1996, s. 471-472.
Ocak, a.g.m., s. 472; ayrca bu noktada Claude Cahen, eserin yazl tarihini 1400lere kadar
karmakta ise de bunun doru olmad ortadadr. Bkz., Baba shak, Baba lyas, Hac
Bekta ve Dierleri (ev. smet Kayaolu), AFD., XVIII, Ank. 1972, s. 195.

Bkz., zm, 33-37.

Bkz., Ocak, Menkbnmeler, s. 71; Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 71, 78, 81, 103, 118.

Bkz., zm, 13-14.

Vilyet-nme, v. 88a-95b.
Bkz., Glpnarl, a.g.e., s. XIV; ayrca eserin dil zellikleri iin bkz., Glpnarl, a.g.e., s.
XIV-XVII.

Bkz., Vilyet-nme, v. 10b-12b, 88a-95b.

Vilyet-nme, v. 1a.

Bkz., Vilyet-nme, v. 1b.

Glpnarl, age., s. XXX; Glpnarl, ilerdeki sayfalarda ise yle demektedir: Bata birka
szden, sonra bilhassa birka beyitten ibaret bulunan eklentilerle bahislerin sralanmas
mstesna, btn vilyet-nme nshalar, birbirinin ayndr. Nsha farklar, muahhar
zamanlarda yazlanlarda, baz kelimelerin devre gre deitirilmesinden ibarettir. Bkz.,
Glpnarl, age., s. XXXVIII.

Vilyet-nme, v. 217b.

Bkz., Glpnarl, a.g.e., s. XXXI.

Glpnarl neri, metnin tpk basm olup, gnmz Trkesiyle yaplm ve ayrntl
aklamalar ieren bir zet ile birlikte yaymlanmtr. Bu iki nerin dnda eserin Bedri
Noyann Hac Bekta- Vel Manzum Vilyetnmesi (Can Yay., st. 1997) ile Esat
Korkmazn Vilyetname Menakb- Hac Bekta Veli (Can Yay., st.1999) gibi neirleri de
vardr.

Ocak, Menkbnmeler, s. 53.

Bunun en nemli gstergelerinden biri, Hsniye nshalarnda muta nikahna (cretli geici
nikah) yer verilmi olmasdr. Zira byle bir nikah anlay, Anadolu Alev ve Bektalerine
uymayan, onlara yabanc olan bir anlay tarzdr. Bu yzden de eserin lkemizde yaplan
son basklarndan bu blm karlmtr.
Eserin hayali bir senaryonun rn olduunu ada baz i mellifler de kabul etmektedirler. Bkz., Muhsin el-
Emn, V, 409; ayrca esere Osmanllar dneminde bir reddiye yazm olan Ahmed Feyz orm (1327/1909),
Hsniyenin ah smailden sonra kaleme alndn belirtmektedir. Bkz., Sayn Dalkran, Osmanl Devletinde
Ehl-i Snnetin i Akdesine Tenkidleri, Osmanl Aratrmalar Vakf, st. 2000, s. 22.

zm, Hsniyye, DA, XIX, st. 1999, s. 34.

Hsniye, (Haz. Ali Toprak), Ant Yay., st. 1997, s. 16.

Hsniye, s. 65-66.
Hsniye, 16, 120-127; Bunlarn iinde, zellikle diyorlarsa, sevenlere Aliyi, Ey ins
cin! biliniz, ben de oldum ! diyen mam finin de byle tantlmas manidardr.

Hsniye, s. 127.
Muhsin el-Emn, V, 409; zm, 35; ayrca Hsniyenin Osmanlca el yazmalar, Milli Ktphanede
bulunmaktadr. (Yazma Eserler Blm, Nr. 264, 4950); yine eserin lkemizde deiik basklar yaplmtr.
rnek olarak, Hsnye, (Haz. Sefer Aytekin), Emek Basm-Yaym Evi, Ank. 1955; Tam Hakiki Hsniye (Haz.
Hasan Ayyldz), st. 1970; Tam Hsniye, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yay. st. 1995; Hsniye, (Haz. Ali Toprak),
Ant Yay., st. 1997.

Korkmaz, 265.
Mirza Muhammed Tak Derbend, Kenzul-Mesib, (Haz. Ali Rza Efendi), st. 1327/1909;
ayrca eserin lkemizde deiik basklar yaplmtr. yle ki, Kumru Kenzl-Mesaib,
(Haz. Bekta Can), Emek Basm Yaymevi, Ank. Trz.; Kumru Kenzl-Mesaib, (Haz. Reit
Tanrkulu), Ayyldz Yay., Ank. Trz; Kumru Kenzl-Mesaib, (Haz. Adil Ali Atalay), Can
Yay. st. 1992.

Dier Bekta Menkbnmeleri iin bkz., Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 3-17.

k Paazde, Tevrh-i li Osman, (Nr. l Bey), st. 1332/1914, s. 205.
Bkz., Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 9-10; Kprl, Abdal Musa, Trk Halk Edebiyat
Ansiklopedisi, I, st. 1935, s. 60-64; Orhan F. Kprl, Abdal Musa, DA, I, ist. 1988, s.
64-65.

Ahmed Rfat, Mirtul-Maksd f Defl-Mefsid, st., 1293, s. 271.

rnek olarak, Abdurrahman Gzel, Abdal Ms Velyetnmesi, Trk Tarih Kurumu Yay.,
Ank. 1999; Adil Ali Atalay, Abdal Musa Sultan ve Velyetnmesi, st. 1978.

Glpnarl, Kzl-Ba, s. 789-790.

Bkz., Yemn, Hz. Alinin Faziletnamesi, (ev. Abbas Altnka, Yay. Adil Ali Atalay), s. 42-
44.

Yemn, 64-66.

Yemn, 87-89.

Yemn, 146-147.

Yemn, 66-67, 88.

Yemn, 22-23.
Bkz., Yemn, 67, 70-74.

Yemn, Fazletnme, (Nr. Ahmed Hzr - Ali Haydar), Cihan Matbaas, st. 1327/1909.
Yemin, Hz. Alinin Faziletnamesi, (Haz. Fevzi Grgen), Pak Kitabevi, st. 1960; eserin farkl
basklar da vardr. rnek olarak, Yemin, Hz. Alinin Faziletnamesi, (ev. Abbas Altnka,
Yay. Adil Ali Atalay), Can Yay., st. 1995.
Kelime olarak bir kimsenin ldrld yer anlamna gelen maktel, Hz. Hseyinin
Kerbelda ehit edilmesini konu edinen eserlere verilen isimdir. Bkz., Korkmaz, 274.
Zira tespit edilebilen nsha says, 230u bulmaktadr. Bkz., eyma Gngr, Hadkats-
Suad, DA, XV, st. 1997, s. 21.

Gngr, agm., s. 21.

Fuzl, Hadkats-Sed, (Haz. eyma Gngr), Ank. 1987; ayrca eserin lkemizde deiik basklar yaplmtr.
rnek olarak, Fuzl, Hadikats-Suada, Ayyldz Yay. Ank. 1988; Fuzl, Saadete Ermilerin Bahesi, (Haz.
Selahattin Gngr), st. 1955; Hadikats-Suada, (ev. M. F. Grtunca), st. 1970; Fuzul, Erenler Bahesi,
(Haz. Servet Bayolu), st. 1986-1990; Fuzl, Saadete Ermilerin Bahesi, (Sad. Yldz zkan), Karacaahmet
Sultan Der. Yay., st., 2000.
Eserin lkemizdeki ilk neri, 1048/1638-39 tarihinde Dervi Murtaz adl bir Bekta
tarafndan Drr-i Yetm adyla Osmanlca olarak yaplmtr. Eseri ayrca, Abdlmecid
Firiteolu da Iknme ismiyle Trkeye evirmitir (st. 1288/1871). Bkz., Glpnarl,
Hurflik Metinleri Katalou, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1989, s. 12-13, 56-59;
Mustafa nver, Hurflik ve Kuran Nesim rnei, Fecr Yay., Ank. 2003, s. 84-85;
Hsamettin Aksu, Cvidnnme, DA, VII, st. 1993, s. 178; Aksu, Hurflik, DA,
XVIII, st. 1998, s. 411; Salih ift, 1826 Sonrasnda Bektalik ve Bu Alanla lgili Yayn
Faaliyetleri, UFD., XII/1, Bursa, 2003, s. 254-255; ayrca eserin gnmz Trkesi ile
hazrlanm basklar da vardr. rnek olarak Cvidnnme-i Sar, (Haz. Reit Tanrkulu),
Ayyldz Yay., Ank. Trz.
Cvidnnme, Gazi niversitesi Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Ktphanesi, No: 436
(Ahmed Hilm tarafndan istinsah edilmitir).
Mellifin Ftvvetnme ve erhu Nd Ali gibi eserleri de bulunmaktadr. Bkz., M. Saffet
Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, slamiyat, VI/3, Ank. 2003, s. 94-95.
Glpnarl, eyh Seyyid Gayb Olu eyh Seyyid Huseynin Ftvvet-Nmesi, FM,
XVII/I-IV, st. 1955-1956, s. 30.

Glpnarl, a.g.m., s. 30.

Seyyid Hseyin b. Seyyid Gayb, erhu Hutbetil-Beyn, Sleymaniye Ktphanesi, Laleli,

No: 1496.

Ahmed Rfat, 271.

Glpnarl, Hacm Sultan, Trk Ansiklopedisi, XVIII, Ank. 1970, s. 284.

Ocak, Bekta Menkbnmeleri, s. 9; ayrca Ocak, Hacm Sultan, DA, XIV, st. 1996, s.
505-506.

Das Vilyet-nme des Hdschim Sultan, (Nr. Georg Jacob, Rudolf Tschudi), Berlin, 1914.
veyslik, Veysel Karan (37/657)ye dayandrlan bir tasavvuf akmdr. veys tarikat
mensuplarnn temel zellii, u an hayatta olmayan, daha nce yaam bir sfnin
ruhniyetinden feyz almalardr. veysliin temel esprisi de, herhangi bir prden nasip
almaya ihtiya duymama ve bakalarnn aracl olmadan dorudan doruya Hz.
 Peygamberin ruhaniyetinden nasip almaktr. Veysel Karannin adyla anlmasnn sebebi,
Veysel Karannin Hz. Peygamberi grmemi olmasna ramen Onun terbiyesinden
gemesidir. Tasavvuf tarihinde brahim b. Edhem (161/777), Bayezid-i Bistm (234/848),
Eb Sad Ebl-Hayr (440/1049), Muhyiddin b. Arab (638/1241) gibi sflerin de veys
olduuna inanlmaktadr. Bkz., Ocak, Veysel Karan ve veyslik, Dergh Yay., st. 1982,
s. 91-94, 100-104; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber
Yay., Ank. 1997, s. 737.
Zira Cebbr Kulu, kitapta yer yer prinin Veysel Karan olduunu, onun kendisine post
verdiiniifade etmektedir. Bkz., veysilikten Bektailie Kitab- Cebbr Kulu, (Haz.
Hasan Yksel, Saim Sava), Sivas, 1997, s. 74-76, 113, 117.

Kitab- Cebbr Kulu, s. 116.

Kitab- Cebbr Kulu, s. 71-72, 74-76.

Bkz., Kitab- Cebbr Kulu, s. 21, 31, 33, 34, 95.

rnek olarak bkz., Kitab- Cebbr Kulu, s. 32-33.

yle ki btn bilginin deeri balamnda eserde Bayezid-i Bistm, krk eyhe vard vcudn
slah edemedi, Cafer-i Sadka varmaynca denmektedir. Bkz., Kitab- Cebbr Kulu, s.
34.
imdilik elimizde Amasya, Tokat, Sivas ve Milli Ktphane nshalar olmak zere be nshas bulunan eserin,
kullandmz kaynak dnda Cabbar Kulu, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yay., (st. 1996) isimli bir basks daha
yaplmtr.

Bkz., Yrkn, 169-171.

Yrkn, 172; bununla beraber Yrkn, eserin bir btn tarafndan yazlp hretinden
faydalanmak amacyla Sadreddine mal edilebileceini de syler. Bkz., Yrkn, 172.
Yrkn, 170.

KAYNAKLAR

ABBASLI, Mirza, Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, XL/158, Ank. 1976, (s. 287-
329).

AFF, Ebul-Al, Tasavvuf slmda Manevi Hayat, (ev. Ekrem Demirli, Abdullah
Kartal), z Yay. st. 1996.

AHMED RIFAT, Mirtul-Maksd f Defl-Mefsid, st., 1293.

AHMET REFK, Onaltnc Asrda Rafzlik ve Bektailik, DEFM., IX/2, st.

1932, (s. 3-41).

AKSU, Hsamettin, Hurflik, DA, XVIII, st. 1998, (s. 408-412).

Cvidnnme, DA, VII, st. 1993, (s. 178).

 ALLOUCHE, Adel, Osmanl-Safev likileri, (ev. A. Emin Da), Anka Yay., st.
2001.

ARSLANOLU, brahim, Alevilik-Bektailik ve Batl Aratrmaclar, Hac Bekta

Vel Aratrma Der., XVI, Ank. 2000, (s. 101-113).

IK PAAZDE, Tevrh-i li Osman, (Nr. l Bey), st. 1332/1914.

ATALAN, Mehmet, Cafer es-Sadkn Eserleri, Din Aratrmalar, IV/11, Ank.

2001, (s.113- 132).

AYTEKN, Sefer, Buyruk, Emek Yay. st. Trz.

BABINGER, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (ev. Cokun ok), Kltr

Bakanl Yay., Ank. 1982.

Safiyyddin, A, X, st. 1980, (s. 64-65).

BST, Menkbul-Esrr Behcetul-Ahrr, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, Ferid Uur Kitapl,
No: 1172.

BST, eyh Sf Buyruu (Menkbul-Esrr Behcetl-Ahrr), (Haz. Ahmet Tan), Rheda

Wiedenbrck evresi Alevi Kltr Dernei Yay., Ank. 2003.

BODROGI, Kristina Kehl, Alevi nancnn Modern Yorumlar, Osmanl ve

Cumhuriyet Dnemi Alevi Tarih ve Kltr, (Haz. brahim Bahadr), Bielefeld Alevi Kltr
Merkezi Yay., Ank. 2002, (s. 307-308).

BOZKURT, Fuat, Buyruk zerine, Cem, XII, Mays 1992, (s. 16-17).

BURSALI MEHMET TAHR, Osmanl Mellifleri, I-III, st. 1333.

BUYRUK, (Haz. Fuat Bozkurt), Anadolu Matbaas, st. 1982.

CABBAR KULU, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yay., st. 1996.

CAHEN, Claude, Baba shak, Baba lyas, Hac Bekta ve Dierleri (ev. smet
Kayaolu), AFD., XVIII, Ank. 1972, (s. 193-202).

CVDNNME, Gazi niversitesi Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi

Ktphanesi, No: 436.

CVDNNME- SAR, (Haz. Reit Tanrkulu), Ayyldz Yay., Ank. Trz.

CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ank.

1997.

EL-CND, Abdlhalm, el-mm Caferus-Sdk, Kahire, Trz.

 FT, Salih, 1826 Sonrasnda Bektalik ve Bu Alanla lgili Yayn Faaliyetleri,
UFD., XII/1, Bursa, 2003, (s. 249-268).

DALKESEN, Nilgn, 15. ve 16. Yzyllarda Safevi Propagandas ve

Etkileri, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), HSBE., Ank. 1997.

DALKIRAN, Sayn, Osmanl Devletinde Ehl-i Snnetin i Akdesine Tenkidleri,

Osmanl Aratrmalar Vakf, st. 2000.

ERDEBLL EYH SAF VE BUYRUU, (Haz. Mehmet Yaman), Ufuk Matbaas, st.
1994.

ER, Osman, Alev-Bekta Kaynaklarnda Kuran Tasavvuru, Diyanet Aylk

Dergi, S. 158, Ank. 2004, (s. 8-11).

EKNC, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, Beyan Yay., st. 2002.

ERZ, Mehmet, Trkiyede Alevlik Bektlik, Ota Mat., st. 1977.

FILALI, E. Ruhi, Trkiyede Alevlik Bektlik, Seluk Yay., st. 1994.

FUZL, Mehmed, Saadete Ermilerin Bahesi, (Sad. Yldz zkan), Karacaahmet Sultan Der. Yay.,
st., 2000.

GLPINARLI, Abdlbki, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve lik, Der Yay., st.
1997.

Hurflik Metinleri Katalou, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank.

1989.

Konya Mevlana Mzesi Yazmalar, T.C. Babakanlk Kltr

Mstearl Yay., Ank. 1972.

eyh Seyyid Gayb Olu eyh Seyyid Huseynin Ftvvet-

Nmesi, FM, XVII/I-IV, st. 1955-1956, (s. 27-72).

Kzl-ba, A, VI, st. 1977, (s. 789-795).

Hacm Sultan, Trk Ansiklopedisi, XVIII, Ank. 1970.

GNGR, eyma, Hadkats-Suad, DA, XV, st. 1997, (s. 20-22).

GZEL, Abdurrahman, Abdal Ms Velyetnmesi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank.

1999.

HASLUCK, Frederic W., Bektalik Tetkikleri, (ev. Rgp Huls, Sad. Kamil
Akarsu), Milli Eitim Bak. Yay., Ank. 2000.

HINZ, Walter, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Byklolu), Trk Tarih
Kurumu Yay., Ank. 1992.
 HODGSON, G. S., Djafar al-Sdk, EI, (New Edition), II, Leiden, 1983, (s.374-
375).

HSNYE, (Haz. Ali Toprak), Ant Yay., st. 1997.

KORKMAZ, Esat, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, Kaynak Yay.,

st., 2003.

KPRL, M. Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bak. Yay.,

Ank. 1991

Anadoluda slmiyet, DEFM., II/4-5-6, st. 1338/1922, (s. 31-

129).

Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten,

VII/25,26,27, Ank. 1943, (s. 379-521).

Firdevs-i Tavl, A, IV, st. 1977, (s. 649-651).

Abdal Musa, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, I, st. 1935, (s.

60-64).

KPRL, Orhan F., Abdal Musa, DA, I, ist. 1988, (s. 64-65).

KUMRU KENZL-MESAB, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yay. st. 1992.

KUTLU, Snmez, Aleviliin Din Stats: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi,

Ortodoksi veya Metadoksi, slmiyt, VI/3, Ank. 2003, (s. 31-54).

KK, Murat, Horasandan zmir Kylarna Cemaat- Tahtacyan, Nefes Yay., st.
1995.

MAZZAOUI, Michel M., The Origins of The Safawids, Wiesbaden, 1972.

MLIKOFF, Irne Bektashi/Kzlba: Historical Bipartition and Its Concequences,

Alev Identity, Cultural,Religious and Social Perspectives, (Ed. Tord Olson, Elisabeth
zdalga, Catharina Raudvere), st. 1998, (s. 1-7).

MENKIB-I EYH SF, Milli Ktphane, Yazma Eserler Blm, No: 5723.

MRZA MUHAMMED TAK DERBEND, Kenzul-Mesib, (Haz. Ali Rza Efendi),

st. 1327/1909.

MUHSN EL-EMN, Ayn-a, (Nr. Hasan el-Emn), Beyrut, 1406/1986.

MUHAMMEDOLU, Aliyev Salih, Erdebil, DA, XI, st., 1995, (s. 276-277).

MNECCMBAI AHMED DEDE, Sahiful-Ahbr f Vekyiul-Asr, (ev. smail

Ernsal), Tercman Yay., st. Trz.
 OCAK, Ahmet Yaar, Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri,
Enderun Kitabevi, st. 1983.

Trkler, Trkiye ve slm, letiim Yay., st. 1999.

Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Trk Tarih

Kurumu Yay., Ank. 1997.

Veysel Karan ve veyslik, Dergh Yay., st. 1982.

Babaler syanndan Kzlbala: Anadoluda slm

Heterodoksisinin Dou ve Geliim Tarihine Ksa Bir Bak, Belleten, LXIV/239, Ank.
2000, (s. 129-159).

Trk Tarihinin Kayna Olarak Bektai Menakbname

(Vilayetname)lerinin Mahi-yeti, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, (21-25 Eyll 1981), III,
Ank. 1989, (s. 1239-1247).

Hac Bekta Vilyetnmesi, DA, XIV, st. 1996, (s. 471-472).

Hacm Sultan, DA, XIV, st. 1996, (s. 505-506).

OLSON, Tord, Ali Odakl Mezheplerde Yazya Geirme, Alevi Kimlii, (Ed. Tord
Olson, Elisabeth zdalga, Catharina Raudvere), Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1999, (s. 260-
275).

ONAT, Hasan, Kzlbalk Farkllamas zerine, slmiyt, VI/3, Ank., 2003, (s.
111-126).

ONG, Walter J., Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay. st. 1995.

OTTER-BEAUJEAN, Anke, Tahtaclarn Kutsal Kitab-Buyruk Hakknda Birka

Not, 1. Akdeniz Yresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps (Tahtaclar) Sempozyumu
Bildirileri, Kltr Bakanl Yay., Ank. 1995, (s. 1-8).

Z, Baki, Alevilik Nedir?, Der Yay. st. 1996.

Z, Mustafa, Cafer es-Sdk, DA, VII, st. 1993, (s. 1-3).

SARIKAYA, M. Saffet, Anadolu Alevliinin Tarih Arka Plan, tken Yay., st.
2003.

Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, slmiyat, VI/3, Ank.

2003, (s. 93-110).

SAVA, Saim, XVI. Asrda Anadoluda Alevlik, Vadi Yay., Ank. 2002.

Osmanl-Safev Mcadelesinin Toplumsal Sonular, Trkler,

(Ed. H. Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca), VI, Yeni Trkiye Yay., Ank. 2002, (s. 907-
919).
 SAVORY, R. M., Kizil-bash, E.I., V, Leiden, 1979, (s. 243-245).

SEYYD HSEYN B. SEYYD GAYB, erhu Hutbetil-Beyn, Sleymaniye

Ktphanesi, Laleli, No: 1496.

SLEYMAN FKR, Anadolunun Din Etnografyas: Teke (Antalya) Vilyetinde

Tahtaclar, Trk Yurdu, V/29, st. 1926, (s. 477-489).

SMER, Faruk, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin

Rol, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank. 1992.

Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri, Boy Tekilt, Destanlar, Ana

Yay., st. 1980.

TAIN, Ahmet, Ayetten Nefese: Alevi-Bektai Edebiyatnn Oluumu, Yol,

XVIII, Ank. 2002, (s. 28-43).

ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., st. 1991.

NVER, Mustafa, Hurflik ve Kuran Nesim rnei, Fecr Yay., Ank. 2003.

VEYSLKTEN BEKTALE KTAB-I CEBBR KULU, (Haz. Hasan Yksel, Saim

Sava), Sivas, 1997.

ZM, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevlik, Horasan Yay., st. 2002.

Batllarn Alevlik le lgili almalarnda slm D eleri ne

karmalar, Marife Der., II/3, Konya 2003, (s. 143-154).

Hsniyye, DA, XIX, st. 1999, (s. 34-35).

VLYET-NME- HNKR HACI BEKTA-I VEL, Milli Ktphane, Yazma

Eserler Blm, Kayt no: 215.

VLYET-NME MANAKIB-I HNKR HACI BEKTA VEL, (Haz. Abdlbki

Glpnarl), nklp Kitabevi, st. 1995.

VORHOFF, Karin, Trkiyede Alevilik ve Bektailikle lgili Akademik ve

Gazetecilik Nitelikli Yaynlar, Alevi Kimlii, (Ed. Tord Olsson, Elisabeth zdalga, Catharina
Raudvere), Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1999, (s. 32-66).

YAMAN, Ali, Alevilikte Dedeler Ocaklar, Ufuk Matbaaclk, st. 1998.

YEMN, Hz. Alinin Faziletnamesi, (ev. Abbas Altnka, Yay. Adil Ali Atalay).

YRKN, Y. Ziya, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, (Yay. Turhan Yrkn),

Kltr Bak. Yay., Ank. 1998.