e-Mortkowicz

Cyfrowa reedycja modopolskiego wydania Dzie Fryderyka Nietzschego

z zachowaniem paginacji i ukadu graficznego.
Nietzsche Seminarium, d-Wrocaw 2009-2010
Redakcja: Jakub Wroski, Tymoteusz Sowiski

http://nietzsche.org.pl/

Nietzsche Seminarium projekt zrzeszajcy polskich badaczy filozofii

Fryderyka Nietzschego poprzez:
powoany przez Cezarego Wodziskiego, Bogdana Banasiaka i Pawa
Pienika cykl dorocznych konferencji filozoficznych.
stron internetow nietzsche.org.pl. Na stronie:
Bibliografia polskich odniesie do Nietzschego
- do 1918 (Marta Kopij)
- z lat 1919-1939 (Grzegorz Kowal)
- z lat 1939-1989 (Jadwiga Sucharzewska)
- po 1989 (Jakub Wroski)
e-Mortkowicz - Cyfrowa reedycja modopolskiego wydania Dzie Fryderyka
Nietzschego z zachowaniem paginacji i ukadu graficznego.
Teksty archiwalne baza przedwojennych artykuw polskich na temat
Nietzschego
Wieci ze wiata Nietzschego: konferencje, seminaria, obronione prace
Opatrzony komentarzem zestaw linkw
Nietzsche Seminarium 2010 ... i wiele innych
DZIEA FRYD. NIETZSCHEGO FRYDERYK NIETZSCHE

W P R Z E K A D Z I E WACAWA
Z GENEALOGII
BERENTA, KONRADA DRZE
WIECKIEGO, L E O P O L D A STAFFA I
MORALNOCI
STANISAWA WYRZYKOWSKIEGO
PISMO POLEMICZNE
WYDA JAKB MORTKOWICZ.

PRZEOY LEOPOLD STAFF

WARSZAWA MCMV-MCMVl NAKAD JAKBA MORTKOWICZA

 PRZEDMOWA.

I.

J e s t e m y sobie nieznani, m y poznajcy, m y s a m i

s a m y m sobie: m a t o suszn p r z y c z y n . Nie s z u k a l i m y
siebie n i g d y , j a k e s t a si miao, b y m y si k i e d y
z n a l e l i ? Susznie p o w i e d z i a n o : gdzie j e s t w a s z
s k a r b , t a m jest i s e r c e w a s z e ; n a s z s k a r b jest tam,
gdzie stoj ule n a s z e g o p o z n a n i a . J a k o s k r z y d l a k i z u r o -
dzenia i zbieracze miodu duchowego, dymy zawsze
do tego, t r o s z c z y m y si z s e r c a w a c i w i e tylko o j e d n o
by c o p r z y n i e do d o m u . Co si p o z a tem t y c z y
ycia, t a k z w a n y c h w y d a r z e ycia, kt z n a s
bierze t o d o p o w a n i e ? L u b kto m a d o c z a s u n a
to? W t y c h r z e c z a c h , l k a m si, b y l i m y z a w s z e od
r z e c z y : nie p r z y k a d a m y t a m w a n i e s w e g o s e r c a ,
ani n a w e t s w e g o u c h a ! R a c z e j , j a k j a k i boski roz-
t r z e p a n i e c , lub w sobie z a t o p i o n y , k t r e m u d z w o n
z ca si w d z w o n i w a n i e w u c h o d w a n a c i e u d e -
rze poudnia, budzi si n a g l e i p y t a siebie c to
w a c i w i e tu bio? t a k i my niekiedy p r z e c i e r a m y
DZIEA NIETZSCHEGO T. III. I
2 3
sobie j u p o w s z y s t k i e m u s z y i p y t a m y , o g r o m
nie zdumieni, o g r o m n i e zmieszani, c e m y t o w a
ciwie przeyli ? c o w i c e j : c z e m j e s t e m y
w a c i w i e ? i liczymy, j u po w s z y s t k i e m , j a k si
rzeko, t e w s z y s t k i e d w a n a c i e u d e r z e n a s z e g o w y
d a r z e n i a , n a s z e g o ycia, n a s z e g o i s t n i e n i a . . . a c h !
i p r z e l i c z a m y si p r z y t e m . . . P o z o s t a j e m y sobie z ko
n i e c z n o c i obcy, nie r o z u m i e m y siebie, m u s i m y
b r a siebie z a k o g o i n n e g o , dla n a s p e w n i k i e m j e s t
p o w s z y s t k i e wieki K a d y jest s a m e m u sobie n a j -
d a l s z y , w z g l d e m siebie nie j e s t e m y w c a l e po-
znajcymi...
2.
Myli m o j e o p o c h o d z e n i u n a s z y c h m o -
r a l n o c i o w y c h p r z e s d w bo o nie c h o d z i w tem
pimie polemicznem znalazy swj pierwszy, skpy
i tymczasowy w y r a z w o w y m zbiorze aforyz
m w , k t r y nosi n a g w e k L u d z k i e to, a r c y l u d z k i e .
K s i k a dla d u c h w w o l n y c h . S p i s y w a n i e jej roz-
p o c z o si w S o r r e n t o p o d c z a s p e w n e j zimy, k t r a
mi p o z w o l i a z a t r z y m a si, j a k z a t r z y m u j e si w-
d r o w i e c , i p r z e b i e d z s p o j r z e n i e m k r a i n rozleg
i niebezpieczn, p r z e z ktr d u c h m j d o t y c h c z a s w
d r o w a . D z i a o si to w zimie 1 8 7 6 1 8 7 7 ; s a m e
m y l i s w c z e n i e j s z e . B y y to w g w n e j treci j u te
s a m e myli, k t r e w niniejszych r o z p r a w a c h n a n o w o
p o d e j m u j . Miejmy nadziej, e d u g i p r z e d z i a c z a s u
w p y n na nie dobrze, e s t a y si dojrzalsze, ja
niejsze, silniejsze, d o s k o n a l s z e ! e j e d n a k dzi j e s z c z e
t r w a m p r z y n i c h silnie, e o n e s a m e t y m c z a s e m c o
r a z silniej t r z y m a y si siebie, w r a s t a y w siebie
i z r o s y z sob, to w z m a c n i a we m n i e r a d o s n ufno,
e o d p o c z t k u p o w s t a w a y w e m n i e nie lunie, nie
dowolnie, nie s p o r a d y c z n i e , lecz ze w s p l n e g o k o r z e
nia, lecz z w a d n c e j gbi, z p r z e m a w i a j c e j c o r a z
p e w n i e j , z d a j c e j c o r a z w i k s z e j p e w n o c i za-
s a d n i c z e j w o l i poznania. T a k bowiem jedynie
przystoi filozofowi. Nie m a m y a d n e g o p r a w a w c z e m -
k o l w i e k i l u z e m . Nie w o l n o n a m ani bdzi luzem,
ani te l u z e m n a t k n si n a p r a w d . C o w i c e j ,
z koniecznoci, z j a k d r z e w o w y d a j e o w o c e , r o d z
si z n a s myli n a s z e , n a s z e w a r t o c i , n a s z e tak
i nie i jeeli i czy p o k r e w n e sobie i we w z a
j e m n y c h o d siebie z a l e n o c i a c h , w i a d e c t w a j e d n e j
woli, j e d n e g o z d r o w i a , j e d n e j ziemi, j e d n e g o s o c a .
C z y o n e w a m smakuj, t e n a s z e o w o c e ? L e c z c
t o o b c h o d z i d r z e w a ! C n a s obchodzi, n a s filo
zofw ! . . .
3.
P r z y p e w n e m w a c i w e m m i wtpieniu, k t r e
n i e c h t n i e w y z n a j (stosuje si ono m i a n o w i c i e do
m o r a l n o c i , d o w s z y s t k i e g o , c o dotd n a ziemi
j a k o m o r a l n o b y o czczone), p r z y wtpieniu, k t r e
w m e m yciu w y s t p i o t a k w c z e n i e , t a k n i e w z y -
w a n i e , t a k n i e p o w s t r z y m a n i e , t a k s p r z e c z n i e z otocze
niem, wiekiem, przykadem, pochodzeniem, ebym
m i a p r a w i e p r a w o n a z w a je s w e m a priori,
musiaa ciekawo moja rwnie, jak moje podejrze-
I*
4 5
nie, z a t r z y m a si z a w c z a s u p r z y p y t a n i u : j a k i e
p r a r d o m a w a c i w i e n a s z e d o b r o i zo. W istocie
ju jako trzynastoletniego chopca przeladowa mnie
p r o b l e m a t p r a r d a za. P o w i c i e m mu w wieku,
g d y si m a na p i g r a s z k i dziecinne, n a p B o g a
w s e r c u , p i e r w s z s w l i t e r a c k i g r a s z k dziecinn,
p i e r w s z e s w o j e filozoficzne w i c z e n i e p i s e m n e . A co
si t y c z y m e g o w c z e s n e g o r o z w i z a n i a p r o b l e
m a t u , to o d d a e m , j a k suszna, B o g u c z e i uczyni
e m g o o j c e m za. C z y t a k w a n i e c h c i a o o d e -
m n i e me a priori, to n o w e n i e m o r a l n e , co n a j m n i e j
b e z m o r a l n o c i o w e a p r i o r i i ten p r z e m a w i a j c y
z niego, a c h ! t a k a n t y k a n t o w s k i , t a k z a g a d k o w y ka
tegoryczny imperatyw, ktremu tymczasem uycza
e m c o r a z w i c e j p o s u c h u i nietylko p o s u c h u ? . . . N a
s z c z c i e n a u c z y e m si z a w c z a s u o d r n i a p r z e s d
t e o l o g i c z n y od m o r a l n o c i o w e g o i nie s z u k a e m ju
r d a za p o z a w i a t e m . Nieco h i s t o r y c z n e g o i filo
l o g i c z n e g o w y s z k o l e n i a , w l i c z a j c w to w r o d z o n y w y
bredny zmys w kierunku psychologicznych zagadnie
wogle, zmienio w k r t c e m j p r o b l e m a t n a i n n y .
w r d j a k i c h w a r u n k w w y n a l a z sobie c z o w i e k o w e
o c e n y w a r t o c i : d o b r z e i le i j a k w a r t o
m a j o n e s a m e ? W s t r z y m y w a y one, c z y te
p o p i e r a y r o z w j c z o w i e c z y ? C z y s o z n a k niedo
statku, zuboenia, z w y r o d n i e n i a ycia? L u b przeciw
nie c z y z d r a d z a si w n i c h penia, sia, d z a ycia,
j e g o o d w a g a , j e g o ufno, j e g o p r z y s z o ? Na to
z n a l a z e m i z d o b y e m si w sobie na z u c h w a o
r n y c h odpowiedzi, o d r n i a e m c z a s y , ludy, spo
e c z n e stopnie i n d y w i d u w , s p e c y a l i z o w a e m s w j
problemat, z o d p o w i e d z i rodziy si n o w e pytania,
b a d a n i a , p r z y p u s z c z e n i a , moliwoci. A w k o c u zdo-
b y e m w a s n k r a i n , w a s n ziemi, c a y m i l c z c y
r o s n c y k w i t n c y wiat, j a k b y t a j n e o g r o d y , k t r y c h
nikt nie mia p r z e c z u w a . . . Och, j a k e s z c z l i w i
jestemy, my poznajcy, pod warunkiem, bymy jeno
do dugo milcze u m i e l i ! . . .
4.
P i e r w s z y b o d z i e c d o o d e z w a n i a si z e s w e m i
h i p o t e z a m i o p o c h o d z e n i u m o r a l n o c i d a a mi j a s n a ,
przejrzysta i mdra, n a w e t starczo m d r a ksieczka,
w ktrej p o r a z p i e r w s z y u w y d a t n i mi si j a s n o pe
wien na wspak i w y w r t idcy rodzaj genealogicz
n y c h hipotez, ich w a c i w i e a n g i e l s k i typ, i k t r a
mnie p o c i g a a t si p o c i g u , ktr p o s i a d a
wszystko przeciwlege, wszystko antypodyczne. Tytu
ksiki b r z m i a O p o c h o d z e n i u u c z u m o r a l n y c h ;
jej a u t o r dr. P a w e R e e ; r o k jej w y j c i a 1877.
N i g d y m o e n i c nie c z y t a e m , c z e m u b y m t a k , z d a n i e
po zdaniu, k o n k l u z y a po konkluzyi, w sobie p r z e c z y ,
j a k p o d c z a s c z y t a n i a tej ksiki. L e c z z u p e n i e bez
p r z y k r o c i i zniecierpliwienia. W p o w y o z n a c z o n e m
dziele, n a d k t r e m w w c z a s p r a c o w a e m , u w z g l d
niaem przy sposobnoci i n i e s p o s o b n o c i twier
d z e n i a o w e j ksiki, nie e b y m je zbija (c mi
t a m zbijanie!), lecz, j a k p o z y t y w n e m u d u c h o w i przy
stoi, s t a w i a j c z a m i a s t n i e p r a w d o p o d o b i e s t w a to,
co p r a w d o p o d o b n i e j s z e , w danym razie zamiast
j e d n e g o bdu inny. W w c z a s d o b y e m , j a k si
rzeko, p o r a z p i e r w s z y n a w i a t o d z i e n n e o w e hi
potezy o p o c h o d z e n i u , k t r y m p o w i c o n e s te roz-
6 7
p r a w y ; a u c z y n i e m to z n i e z r c z n o c i , k t r b y m
ostatni u k r y w a z a m i e r z a p r z e d sob s a m y m , j e s z c z e
n i e p e w n y , j e s z c z e nie m a j c w a s n e g o j z y k a n a
w a s n e r z e c z y , nie bez cofa i w a h a . W s z c z e -
g a c h p o r w n a j , co w L u d z k i e t o , a r c y l u d z k i e
na str. 68 m w i o d w o i s t y c h p r z e d d z i e j a c h d o b r a
i za (to jest ze s t a n o w i s k a ludzi d o s t o j n y c h i ze
s t a n o w i s k a n i e w o l n i k w ) ; to s a m o na str. 141 i n a s t .
o wartoci i pochodzeniu moralnoci ascetycznej; tak
s a m o na str. 97 i nast. 1 0 1 . III, 49 o obyczajnoci oby-
czaju, t e g o o wiele s t a r s z e g o i p i e r w o t n i e j s z e g o ro-
d z a j u m o r a l n o c i , k t r y o c a e niebo o d l e g y jest od
a l t r u i s t y c z n e j o c e n y m o r a l n o c i (w k t r e j dr. Ree, j a k
w s z y s c y angielscy genealogowie, widzi ocen war
toci s a m w s o b i e ) ; t o s a m o n a str. 9 3 i nast.
W d r o w i e c str. 2 1 3 i nast. J u t r z e n k a str. 107 i nast.
o pochodzeniu sprawiedliwoci, jako w y r w n a n i a mi
d z y n i e l e d w i e r w n o - m o n y m i ( r w n o w a g a j a k o ko
n i e c z n y w a r u n e k w s z e l k i c h u k a d w , n a s t p n i e wszel
k i e g o p r a w a ) ; to s a m o o p o c h o d z e n i u k a r y ( W d r o
w i e c str. 208, 2 1 7 i n a s t ) , dla k t r e j t e r r o r y s t y c z n y
cel nie jest ani istotnym, ani p i e r w o t n y m (jak dr. R e e
m n i e m a : zosta on w ni d o p i e r o w o o n y , w r d
o k r e l o n y c h okolicznoci i z a w s z e j a k o co w t r n e g o
i nastpczego.
5.
W r z e c z y s a m e j leao mi w a n i e w w c z a s
c o o w i e l e w a n i e j s z e g o na sercu, ni s p r a w y w a s -
n y c h lub c u d z y c h hipotez o p o c h o d z e n i u m o r a l n o c i
(lub d o k a d n i e j : to ostatnie tylko dla celu, do kt
r e g o jest j e d n y m z wielu r o d k w ) . Chodzio mi
o w a r t o m o r a l n o c i i m u s i a e m si o to
p r a w i e s a m j e d e n r o z p r a w i z e s w y m w i e l k i m nau
c z y c i e l e m S c h o p e n h a u e r e m , d o k t r e g o , j a k o d o obec
n e g o o w a ksika, n a m i t n o i t a j e m n y s p r z e c i w o w e j
ksiki si z w r a c a ( bo i o w a ksika b y a p i s m e m
polemicznem). W szczeglnoci chodzio o warto
n i e e g o i s t y c z n e g o p i e r w i a s t k u , i n s t y n k t w litoci, sa
m o z a p a r c i a , ofiary s a m e g o siebie, k t r e S c h o p e n h a u e r
t a k d u g o pozaca, p r z e b s t w i a i w z a w i a t p r z e r z u c a ,
a o s t a t e c z n i e z o s t a y dla n i e g o w a r t o c i a m i s a m e m i
w sobie, na k t r y c h p o d s t a w i e y c i u i sobie sa
memu r z e k nie. Lecz wanie przeciw t y m
i n s t y n k t o m p r z e m a w i a a z e m n i e c o r a z b a r d z i e j za
s a d n i c z a p o d e j r z l i w o , c o r a z gbiej p o d k o p u j c y
s c e p t y c y z m ! T u w a n i e w i d z i a e m w i e l k i e niebezpie
c z e s t w o ludzkoci, jej n a j w z n i o l e j s z y w a b i k i m a n o -
w i e c dokd j e d n a k ? w n i c o ? Tu w a n i e wi
d z i a e m p o c z t e k koca, zastj i w s t e c z s p o g l d a j c e
znuenie, w o l z w r a c a j c si p r z e c i w yciu,
ostatni n i e m o c , z w i a s t u j c si tkliwie i smtnie.
Rozumiaem t coraz szerzej grasujc moralno
litoci, k t r a n a w e t filozofw d o s i g a i u c z y n i a
c h o r y m i , j a k o n a j n i e s a m o w i t s z y s y m p t o m n a s z e j nie
s a m o w i t e j e u r o p e j s k i e j kultury, j a k o jej d r o g o k r n
ku nowemu buddyzmowi? ku buddyzmowi europej
skiemu ? k u n i h i l i z m o w i ? . . . T o w s p c z e s n e u p r z y
w i l e j o w a n i e i p r z e c e n i a n i e litoci p r z e z filozofw j e s t
wanie czem nowem. Wanie co do niewar-
t o c i litoci z g a d z a l i si dotd filozofowie. W y m i e
n i a m tylko P l a t o n a , S p i n o z , La Rochefoucauld
8
9

i Kanta, cztery duchy w n a j w y s z y m stopniu kiem p o d a w a n i e m w w t p l i w o . Nie b y o dotd

r n e , lecz w j e d n e m z j e d n o c z o n e : w l e k c e w a e n i u n a w e t cienia w t p l i w o c i i w a h a n i a w p r z y z n a n i u
litoci. d o b r e m u w y s z e j w a r t o c i , ni zemu, w y s z e j
w a r t o c i w r o d z a j u s p r z y j a n i a , p o y t e c z n o c i , dopo
m a g a n i a r o z w o j o w i c z o w i e k a w o g l e (wliczajc
w to p r z y s z o czowieka). J a k to? J e l i b y o d w r o t n o
b y a p r a w d ? J a k to? Jeliby w dobrem t k w i sym
6. p t o m wstecznoci, a w i c n i e b e z p i e c z e s t w o u w i e d z e
nia, jad, n a r k o t y k , dziki k t r y m t e r a n i e j s z o y-
Problemat w a r t o c i wspczucia i moralnoci aby k o s z t e m p r z y s z o c i ? Moe w y g o d n i e j ,
wspczucia ( jestem przeciwnikiem haniebnego m n i e j niebezpiecznie, ale i w m n i e j s z y m stylu, niej? . . .
w s p c z e s n e g o z m i k c z e n i a u c z u ) w y d a j e m i si T a k , e b y w a n i e m o r a l n o b y a t e m u w i n n a , je
n a j p i e r w c z e m w y o s o b n i o n e m , z n a k i e m p y t a n i a dla sie- liby m o l i w e j s a m e j w sobie n a j w y s z e j m o c y
bie. Kto j e d n a k r a z t u utknie, t u p y t a s i n a u c z y , i w s p a n i a o c i typu czowieka nigdy dosign
t e m u p r z y d a r z y si, co m n i e si p r z y d a r z y o : o g r o m n y nie miano? Tak, e b y w a n i e m o r a l n o b y a nie
n o w y w i d n o k r g o t w o r z y si p r z e d n i m , m o l i w o bezpieczestwem nad niebezpieczestwy ? . . .
c h w y c i g o j a k z a w r t g o w y , w y s k o c z w s z y s t k i e ro
d z a j e nieufnoci, podejrzliwoci, lku, w i a r a w m o r a l
n o , w w s z e l k m o r a l n o z a c h w i e j e si; w k o c u
o d e z w i e si g o n o n o w e d a n i e . W y m w m y je, t o
n o w e d a n i e : p o t r z e b a n a m k r y t y k i mo 7.
ralnych wartoci, s a m w a r t o tych war
toci naley raz poda w w t p l i w o . D o , e j a sam, o d k d m i si w i d n o k r g t e n
Do tego za konieczna jest znajomo w a r u n k w o t w o r z y , m i a e m p o w o d y d o r o z g l d n i c i a si z a
i okolicznoci, z k t r y c h w y r o s y , w r d k t r y c h u c z o n y m i , m i a y m i i p r a c o w i t y m i t o w a r z y s z a m i (czy
si r o z w i j a y i p r z e s u w a y (moralno j a k o skutek, ni to i dzi jeszcze). N a l e y t o g r o m n , rozleg
jako symptom, jako maska, jako witoszkostwo, a tak skryt krain moralnoci moralnoci, ktra
j a k o c h o r o b a , j a k o n i e p o r o z u m i e n i e ; lecz t a k e mo- r z e c z y w i c i e istniaa, r z e c z y w i c i e y a o b j e c h a
r a l n o j a k o p r z y c z y n a , j a k o r o d e k leczniczy, j a k o z zupenie nowemi pytaniami, a take z nowemi
stimulans, j a k o z a p o r a , j a k o trucizna), z n a j o m o , j a k a o c z y m a . A nie z n a c z y to n i e m a l to s a m o , co t
ani dotd nie istniaa, ani n a w e t c h o b y p o d a n a krain dopiero o d k r y ? . . . Jelim przytem, midzy
nie bya. P r z y j m o w a n o w a r t o t y c h wartoci innymi, p o m y l a t a k e o w y m i e n i o n y m d-rze Ree, to
j a k o dan, j a k o oczywist, j a k o lec p o z a wszel- tylko dlatego, e nie w t p i e m w c a l e , e o n s a m
 10 11

z n a t u r y s w y c h z a g a d n i e p c h n i t y zostanie ku m e d o k o m e d y i , o d k r y j e m y dla d y o n i z y j s k i e g o d r a m a t u
t o d y c e w a c i w e j dla osignicia o d p o w i e d z i . Czy o p r z e z n a c z e n i u d u s z y n o w e z a w i k a n i e i moli
si w t e m omyliem? W k a d y m r a z i e y c z e n i e m w o . A on j u z niej w y c i g n i e sobie k o r z y , o to
mojem byo w s k a z a tak bystremu i bezinteresownemu si m o n a zaoy, on, wielki s t a r y w i e c z n y k o m e -
oku l e p s z y kierunek, k i e r u n e k k u p r a w d z i w e j h i s t o - dyopisarz naszego istnienia!. . .
r y i m o r a l n o c i i zawczasu jeszcze przestrzedz
g o p r z e d t a k i e m a n g i e l s k i e m s t a w i a n i e m hipotez n a
b k i c i e . P r z e c i e j a s n e m jest j a k n a doni, k t r a
b a r w a dla g e n e a l o g a m o r a l n o c i s t o k r o w a n i e j s z a
8.
b y musi, ni w a n i e bkit: m i a n o w i c i e s z a r o ,
to j e s t to, co d o k u m e n t a l n e , r z e c z y w i c i e d a j c e si
Jeli p i s m o to k o m u n i e z r o z u m i a e m bdzie,
s t w i e r d z i , to, co r z e c z y w i c i e istniao, s o w e m , c a e
lub le mu do u s z u p r z y p a d n i e , to w i n a , j a k mi si
dugie, t r u d n e d o o d c y f r o w a n i a , hieroglificzne p i s m o
zdaje, niekoniecznie ley w e mnie. J e s t o n o do w y
ludzkiej m o r a l n o c i o w e j przeszoci! T a bya
r a n e , jeli si p r z y p u c i , co ja p r z y p u s z c z a m , e czy-
d - r o w i R e e n i e z n a n a . L e c z c z y t a D a r w i n a . I t a k to
tao si w p i e r w m o j e w c z e n i e j s z e p i s m a i nie szcz
w h i p o t e z a c h j e g o p o d a j sobie g r z e c z n i e rk, w spo
dzio si p r z y t e m n i e c o t r u d u . S o n e w istocie nie
sb co n a j m n i e j z a b a w n y , d a r w i n o w s k a b e s t y a i n a j -
a t w o d o s t p n e . C o si n a p r z y k a d t y c z y m e g o Za
wspczeniejszy skromny przeczuleniec moralny,
r a t u s t r y , t o nie u w a a m z a j e g o z n a w c n i k o g o , ko-
k t r y ju nie k s a ; ostatni z w y r a z e m p e w n e j
g o b y k a d e j e g o s o w o r a z k i e d y g b o k o nie z r a
u p r z e j m e j i w y t w o r n e j n i e d b a o c i w obliczu, zmie
nio i r a z k i e d y g b o k o nie z a c h w y c i o . D o p i e r o
s z a n e j n a w e t z g r a n e m p e s y m i z m u i znuenia, j a k
bowiem wtedy moe u y w a przywileju uczestnicze
g d y b y si w a c i w i e nie o p a c a o w c a l e b r a t y c h
nia ze czci w h a l k i o s k i m ywiole, z k t r e g o si
wszystkich s p r a w problematw moralnoci tak
dzieo o w o zrodzio, w j e g o s o n e c z n e j jani, dali,
p o w a n i e . Mnie z a w y d a j e si p r z e c i w n i e , e n i e m a
p r z e s t r z e n n o c i i p e w n o c i . W i n n y c h r a z a c h afory
wcale adnych rzeczy, ktreby bardziej o p a c a y
s t y c z n a f o r m a s p r a w i a t r u d n o c i . L e o n e w tem,
to, e si je bierze p o w a n i e . J a k to n a p r z y k a d
e do f o r m y tej p r z y s t p u j e si dzi z n a z b y t
z a p a t jest, e si p e w n e g o d n i a m o e o t r z y m a po
m a y m n a k a d e m t r u d u . Aforyzm uczciwie wy
z w o l e n i e b r a j e p o g o d n i e . P o g o d a b o w i e m , lub,
k u t y i o d l a n y nie z o s t a j e s z c z e p r z e z to, e si go od
b y t o w moim wyrazi jzyku, w i e d z a r a d o s n a
czytao, odcyfrowanym. Raczej teraz dopiero winno
jest z a p a t : z a p a t z a dug dzieln p r a c o w i t
si z a c z j e g o w y o e n i e , d o k t r e g o p o t r z e b n a
i p o d z i e m n p o w a g , k t r a o c z y w i c i e nie jest rzecz
j e s t s z t u k a w y k a d a n i a . W t r z e c i e j r o z p r a w i e tej
k a d e g o . W dniu j e d n a k , w k t r y m z c a e g o s e r c a
ksiki p o d a e m w z r tego, c o w t a k i m w y p a d k u
powiemy: naprzd! i nasza stara moralno naley
z w wyoeniem. R o z p r a w t poprzedza aforyzm,
12

o n a s a m a jest j e g o k o m e n t a r z e m . O c z y w i c i e , a b y
w ten s p o s b u p r a w i a c z y t a n i e j a k o s z t u k , ko
n i e c z n e jest p r z e d e w s z y s t k i e m j e d n o , c z e g o si w a n i e
dzi w najlepsze z a p o m n i a o (i d l a t e g o nie c z a s j e s z c z e
n a czytelno m o i c h pism), d o c z e g o t r z e b a b y
p r a w i e k r o w , a w k a d y m r a z i e nie c z o w i e k i e m
w s p c z e s n y m : k o n i e c z n e jest p r z e u w a n i e . . .

S I L S - M A R I A , Oberengadin,
w lipcu 1887.

ROZPRAWA PIERWSZA:

Dobre i ze", Dobre i liche".

 I.

Ci a n g i e l s c y p s y c h o l o g o w i e , k t r y m te do
td z a w d z i c z a m y j e d y n e u s i o w a n i a d o p r o w a d z e -
nia d o j a k i e j historyi p o w s t a w a n i a m o r a l n o c i , sami
s dla n a s n i e m a z a g a d k . W y z n a m n a w e t , e
wanie z tego powodu, jako ucielenione zagadki,
p r z e w y s z a j w c z e m z a s a d n i c z e m s w o j e ksiki
o n i s a m i s z a j m u j c y ! C i angielscy psycho-
l o g o w i e c z e g c h c oni w a c i w i e ? Z n a j d u j e m y
ich, m n i e j s z a d o b r o w o l n i e czy nie d o b r o w o l n i e ,
z a w s z e p r z y t e m s a m e m dziele, m i a n o w i c i e w y s u
w a j c y c h na p i e r w s z y p l a n la partie honteuse na
s z e g o w i a t a w n t r z n e g o i s z u k a j c y c h t e g o , co
jest istotnie c z y n n e m , k i e r o w n i c z e m i o r o z w o j u roz-
s t r z y g a j c e m , t a m w a n i e , gdzie i n t e l e k t u a l n a d u m a
czowieka y c z y a b y s o b i e znale j e najp
niej ( n a p r z y k a d w vis inertiae n a w y k n i e n i a lub
w z a p o m i n a w c z o c i , lub w p r z y p a d k o w e m z a d z i e r z -
g a n i u si i m e c h a n i c e idei, lub w c z e m c z y s t o bier-
n e m , a u t o m a t y c z n e m , o d r u c h o w e m , m o l e k u l a r n e m i za
s a d n i c z o tpem). C g n a w a c i w i e t y c h p s y c h o l o g w
z a w s z e tylko w t y m k i e r u n k u ? Czy j e s t t o t a j e m n y ,
 16
17

s k r y c i e zoliwy, p r o s t a c k i , p r z e d s a m y m sob m o e
nie u l e g a , niestety, w t p l i w o c i , e z b y w a im na sa
nie z d r a d z a j c y si i n s t y n k t z m n i e j s z a n i a c z o w i e k a ?
m y m h i s t o r y c z n y m d u c h u , e o p u c i y ich w a
L u b m o e j a k a p e s y m i s t y c z n a p o d e j r z l i w o , nie
nie w s z y s t k i e d o b r e d u c h y s a m e j historyi! W s z y s c y
ufno r o z c z a r o w a n y c h , s p o s p n i a y c h , zjadowicia-
oni r a z e m myl, j a k to j u s t a r y m jest filozofw
ych i pozieleniaych idealistw? Lub maostkowa
zwyczajem, z g r u n t u niehistorycznie. Partactwo
p o d z i e m n a n i e p r z y j a i rancune p r z e c i w c h r z e c i a -
ich g e n e a l o g i i m o r a l n o c i w y c h o d z i o d r a z u n a j a w
s t w u ( i Platonowi), k t r a m o e n a w e t nie w y d o s t a a
t a m , gdzie t r z e b a w y l e d z i p o c h o d z e n i e p o j c i a
si p o n a d p r g w i a d o m o c i ? L u b c z y b y a c h u t n e
i oceny dobry. Pierwotnie tak wyrokuj
s m a k o w a n i e w tem, co z a d z i w i a j c e , bolenie p a r a
n i e e g o i s t y c z n e p o s t p k i c h w a l o n e b y y i z w a n e do-
d o k s a l n e , w t p l i w e i b e z s e n s o w n e w istnieniu? L u b
b r e m i p r z e z tych, k t r y m z o s t a y w y w i a d c z o n e ,
w r e s z c i e w s z y s t k i e g o potrosze, n i e c o p r o s t a c t w a ,
wic tych, ktrym byy p o y t e c z n e . Pniej z a -
nieco s p o s p n i e n i a , n i e c o p r z e c i w c h r z e c i a s k o c i ,
pomniano o t e m r d l e p o c h w a y , a n i e e g o i s t y c z n e
nieco askotki i p o t r z e b y p i e p r z u ? . . . L e c z sysz, e
p o s t p k i dlatego p o p r o s t u , e z p r z y z w y c z a j e n i a
s t o p o p r o s t u s t a r e , zimne, n u d n e a b y , k t r e w k o o
c h w a l o n o je j a k o dobre, o d c z u w a n o te j a k o d o b r e
c z o w i e k a , w w n t r z e c z o w i e k a w a i skacz, j a k
j a k g d y b y s a m e w sobie b y y c z e m d o b r e m . W i d a od
g d y b y tu n a p r a w d b y y w s w o i m y w i o l e , to
r a z u , e ten p i e r w s z y w y w d z a w i e r a p r a w i e w s z y s t k i e
j e s t w s w e m b a g n i e . S u c h a m t e g o odpornie, c o
t y p o w e rysy idyosynkrazyi angielskich psychologw.
w i c e j , nie w i e r z t e m u . I jeli p r a g n m o n a , gdzie
M a m y p o y t e c z n o , zapomnienie, p r z y z w y c z a j e -
w i e d z i e nie m o n a , to p r a g n z serca, by si od
nie i w k o c u bd, w s z y s t k o j a k o p o d w a l i n a o c e n y
w r o t n i e r z e c z z nimi miaa, by ci b a d a c z e i mi-
w a r t o c i , z k t r e j c z o w i e k w y s z y by d o t d p r z e
k r o s k o p i c y d u c h a byli w g r u n c i e dzielnymi, wielko
wanie dumny, jako z pewnego rodzaju przywileju
d u s z n y m i i d u m n y m i z w i e r z a m i , k t r e s w e s e r c e i bl
czowieka. T a d u m a m u s i by upokorzona, t a ocena
s w j n a w o d z y t r z y m a umiej i w y c h o w a y si p o
w a r t o c i p o z b a w i o n w a r t o c i . C z y osignito t o ? . . .
to, by w s z e l k p o d a n o z o y w ofierze p r a w d z i e ,
Ot dla mnie j a s n e jest n a j p i e r w , e t e o r y a t a
w s z e l k i e j prawdzie, choby nawet prostackiej,
szuka i umieszcza w miejscu faszywem waciwe
cierpkiej, s z k a r a d n e j , w s t r t n e j , n i e c h r z e c i a s k i e j , nie
o g n i s k o p o w s t a n i a pojcia dobry. Ocena do-
m o r a l n e j p r a w d z i e . . . Bo s takie p r a w d y .
bry n i e o d t y c h pochodzi, k t r y m w y w i a d c z a si
dobro! T o r a c z e j s a m i dobrzy, t o z n a c z y do
stojni, moni, w y s i s t a n o w i s k i e m i d u c h e m odczu
2.
w a l i i o z n a c z a l i siebie s a m y c h i s w d z i a a l n o
j a k o dobr, to j e s t w y s z , w p r z e c i w s t a w i e n i u
Czoem wic przed dobrymi d u c h a m i , ktre do w s z y s t k i e g o , co nizkie, m a o d u s z n e , pospolite
w tych historykach moralnoci moe wadn! Lecz i g m i n n e . Z tego p a t o s u o d d a l e n i a dobyli
DZIEA NIETZSCHEGO T. III. 2
 18 19

sobie d o p i e r o p r a w o s t w a r z a n i a w a r t o c i , w y k u w a n i a r a l n y , n i e e g o i s t y c z n y , desinteresse z a r w n o
m i a n w a r t o c i . C o b c h o d z i a ich p o y t e c z n o ! w a r t o c i o w e u w a a , j u z si idee fixe i koowa-
P u n k t w i d z e n i a p o y t e c z n o c i jest w a n i e w sto cizny).
s u n k u d o tak g o r c e g o w y p y w u n a j w y s z y c h po
r z d k u j c y c h i s t o p n i u j c y c h o c e n t a k o b c y i nie
odpowiedni, j a k tylko b y moe. W a n i e t u doszo
u c z u c i e d o p r z e c i w i e s t w a o w e g o nizkiego s t o p n i a
3.
ciepoty, k t r y k a d a w y r a c h o w a n a r o z t r o p n o , k a d y
k a l k u u y t e c z n o c i z g r y k a e p r z y p u s z c z a , i to P o d r u g i e j e d n a k , pomijajc z u p e n i e n i e m o -
nie n a j e d e n raz, nie n a g o d z i n wyjtku, lecz n a d u g i e no h i s t o r y c z n e g o o c a l e n i a o w e j h i p o t e z y o p o
t r w a n i e . P a t o s dostojnoci i oddalenia, j a k si rzeko, chodzeniu oceny dobry, choruje ona na psy
t r w a e i n a d a j c e ton, w s p l n e i p o d s t a w o w e u c z u c i e c h o l o g i c z n y n o n s e n s w sobie s a m e j . P o y t e c z n o
wyszego i wadncego gatunku wzgldem gatunku n i e e g o i s t y c z n e g o p o s t p k u m a b y r d e m j e g o po
niszego, p e w n e g o u dou ot to jest r d o c h w a y i rdo to miao pj w z a p o m n i e n i e .
p r z e c i w s t a w n o c i p o j dobre i ze. (Paskie J a k e t o z a p o m n i e n i e jest c h o b y tylko m o l i w e ?
p r a w o n a d a w a n i a n a z w s i g a tak daleko, e b y nale C z y m o e p o y t e c z n o t a k i c h p o s t p k w u s t a a kie
a o sobie p o z w o l i rdo s a m e j m o w y p o j m o w a , j a k o d y k o l w i e k ? R z e c z m a si p r z e c i w n i e . T a poytecz
p r z e j a w m o c y p a n u j c y c h . Mwi oni to j e s t t e m no bya owszem codziennem dowiadczeniem za
a tem, piecztuj k a d r z e c z i z d a r z e n i e d w i k i e m wszystkich czasw, wic czem, co ustawicznie zawsze
i p r z e z to bior je w posiadanie.) Z tego r d a wy n a n o w o byo p o d k r e l a n e . W s k u t e k t e g o , z a m i a s t
nika, e s o w o dobry w c a l e nie w i e si z g r y z n i k n ze w i a d o m o c i , z a m i a s t u t o n w z a p o m n i e
k o n i e c z n i e z n i e e g o i s t y c z n y m i p o s t p k a m i : j a k to jest niu, m u s i a a si w t a c z a w w i a d o m o z c o r a z
zabobonem owych genealogw moralnoci. Raczej wiksz w y r a z i s t o c i . O ile r o z s d n i e j s z a jest o w a
dopiero z a u p a d k u arystokratycznej oceny wartoci p r z e c i w n a t e o r y a (nie jest w s k u t e k tego p r a w d z i w
n a r z u c a si c a e t o p r z e c i w s t a w i e n i e e g o i s t y c z y , sza ) , k t r e j p r z e d s t a w i c i e l e m jest n a p r z y k a d H e r
nieegoistyczny l u d z k i e m u sumieniu, a z niem, a b y bert S p e n c e r , u w a a j c y pojecie dobry j a k o r w n e
w y r a z i si m o i m j z y k i e m , i n s t y n k t s t a d n y w istocie s w e j pojciu p o y t e c z n y , celowy, w o b e c
d o c h o d z i w k o c u do gosu ( t a k e do g o s w). c z e g o w o c e n a c h dobry i zy l u d z k o z s u m o
A i w t e d y wiele c z a s u j e s z c z e minie, zanim ten waa i uwiciaby wanie swe n i e z a p o m n i a n e
i n s t y n k t w tej m i e r z e si s p a n o s z y , e m o r a l n a o c e n a i niezapomninalne d o w i a d c z e n i a co do poy
w a r t o c i z a c z e p i si w a n i e o to p r z e c i w s t a w i e n i e t e c z n i e - c e l o w e g o , szkodliwie - b e z c e l o w e g o . D o b r e m
i u t k n i e (jak to n a p r z y k a d stao si w w s p c z e s n e j jest w e d l e tej teoryi to, co si z d a w i e n d a w n a poy-
E u r o p i e : p a n u j e dzi p r z e s d , k t r y p o j c i a mo- t e c z n e m o k a z a o i m o e w ten sposb j a k o c e n n e
2*
 21
20

t a m u j c y w p y w , k t r y d e m o k r a t y c z n y p r z e s d zako
w najwyszym stopniu, c e n n e w s a m e m sobie
r z e n i o n y w w i e c i e w s p c z e s n y m w y w i e r a w sto
u t r z y m a s w e z n a c z e n i e . I ta d r o g a w y j a n i e n i a jest,
s u n k u do w s z y s t k i c h z a g a d n i e r o d o w d z t w a . I to
j a k si rzeko, f a s z y w a , lecz p r z y n a j m n i e j w y j a n i e
a do najobjektywniejszej pozornie dziedziny wiedzy
nie to s a m o w sobie jest r o z s d n e i da si p s y c h o l o
p r z y r o d n i c z e j i psychologii, co tu c h c tylko z a z n a
g i c z n i e obroni.
c z y . J a k j e d n a k s z k o d ten, a d o n i e n a w i c i cza
sem rozkieznany, przesd wyrzdzi moe szczeglnie
m o r a l n o c i , okazuje o s a w i o n a s p r a w a B u c k l a . P l e -
b e i z m wspczesnego ducha, ktry jest angielskiego
4. pochodzenia, wybuchn znowu na swej rodzimej
ziemi, g w a t o w n i e j a k w u l k a n b o t n y i z o w p r z e
W s k a z w k ku w a c i w e j d r o d z e b y o solon w r z a s k l i w p r o s t a c k w y m o w , z j a k w s z y s t
mi pytanie, co maj waciwie ukute przez rozmaite kie dotd p r z e m a w i a y w u l k a n y .
jzyki okrelenia dobrego oznacza pod wzgldem
e t y m o l o g i c z n y m . W t e d y o d k r y e m , e w s z y s t k i e one
naprowadzaj n a t s a m p r z e m i a n p o j ,
e w s z d z i e d o s t o j n y , s z l a c h e t n y w s t a n o w e m
z n a c z e n i u j e s t p o d s t a w o w e m pojciem, z k t r e g o roz 5.
w i j a si n i e o d p a r c i e p o j c i e dobry w z n a c z e n i u du
Co do n a s z e g o problematu, ktry z p o w o d w
c h o w o dostojny, s z l a c h e t n y , dobrze u r o d z o n y ,
susznych m i l c z c y m problematem nazwany by
d u c h o w o u p r z y w i l e j o w a n y . J e s t t o r o z w j bieg
m o e i w y b r e d n i e ku n i e l i c z n y m jeno z w r a c a si
n c y r w n o l e g l e z o w y m d r u g i m , k t r y p o j c i a po-
u s z o m , nie b d z i e r z e c z m a e j w a g i stwierdzi, e
spolity, gminny, nizki d o p r o w a d z a o s t a t e c z n i e
c z s t o k r o j e s z c z e w s o w a c h i r d o s o w a c h , ozna
do pojcia zy. Najwymowniejszym przykadem
c z a j c y c h dobry, p r z e w i e c a t e n r y s g w n y , p o
o s t a t n i e g o j e s t s a m niemiecki wyraz schlecht )
k t r y m dostojni p o c z u w a l i si w a n i e l u d m i w y
k t r y j e s t i d e n t y c z n y m z schlicht. p o r w n a j
s z e g o r z d u . W p r a w d z i e z w siebie m o e n a j c z c i e j
schlechtweg, schlechterdings i o z n a c z a o pier
poprostu wedle swej wyszoci pod w z g l d e m mocy
w o t n i e p r o s t e g o , p o s p o l i t e g o czowieka, j e s z c z e bez
(monowadcami, panami, rozkazodawcami) lub
p o d e j r z l i w e j u b o c z n e j myli, p o p r o s t u j a k o przeci
w e d l e n a j w i d o c z n i e j s z y c h o z n a k tej w y s z o c i , n a p r z y -
w i e s t w o d o s t o j n e g o . Mniej w i c e j z a c z a s w t r z y
k a d bogatymi, p o s i a d a j c y m i (takie z n a c z e n i e m a
dziestoletniej w o j n y , w i c do pno, p r z e c h o d z i t o
w y r a z arya; o d p o w i e d n i o te w e r a s k i m i s o w i a
z n a c z e n i e w dzi u y w a n e . W s p r a w i e g e n e a l o g i i
skim). L e c z r w n i e w e d l e t y p o w e j c e c h y c h a
m o r a l n o c i zdaje mi si to i s t o t n e m w n i k n i c i e m .
r a k t e r u : i ten t o w y p a d e k t u n a s obchodzi. N a z y -
e dokonano go dopiero tak pno, winien temu
 22
w a j si n a p r z y k a d p r a w d o m w n y m i ; n a p r z d
s z l a c h t a g r e c k a , ktrej w y r a z e m jest m e g a r y j s k i p o e t a
Theognis. Ukuty na to wyraz , oznacza wedle
r d l o s o w u tego, k t r y j e s t , k t r y p o s i a d a rzeczy
wisto, ktry jest na prawd, ktry jest p r a w d z i w y
i potem, p r z e z z w r o t s u b j e k t y w n y , p r a w d z i w e g o j a k o
p r a w d o m w n e g o . W tej fazie p r z e m i a n y pojcia staje
si to s o w o h a s e m i o d z e w e m s z l a c h t y i p r z y
b i e r a z u p e n i e z n a c z e n i e s z l a c h e c k i , dla o d g r a n i
c z e n i a o d k a m l i w e g o pospolitego czowieka, j a k
go p o j m u j e i p r z e d s t a w i a T h e o g n i s , a ostatecz
nie s o w o to, po u p a d k u szlachty, p o z o s t a j e i nie
j a k o d o j r z e w a sodko do o k r e l e n i a d u c h o w e j no-
blesse. W s o w i e xx j a k i (plebejusz w p r z e
c i w i e s t w i e d o ) p o d k r e l o n a jest tchrzli-
w o . To m o e daje w s k a z w k , w k t r y m k i e r u n k u
trzeba szuka etymologicznego pochodzenia dajcego
si rnie w y k a d a . W acinie malus (obok
ktrego stawiam ) oznacza mogo czowieka
pospolitego jako c i e m n o b a r w n e g o , przedewszystkiem
j a k o c i e m n o w o s e g o (hic niger est ), j a k o przed-
a r y j s k i e g o t u b y l c a n a ziemi i t a l s k i e j , k t r y b a r w
n a j w y r a n i e j o d c i n a si od d o s z y c h do w a d z y
powej, aryjskiej rasy zdobywcw. Przynajmniej
j z y k gaelijski poda mi dokadnie odpowiada
j c y w y p a d e k fin ( n a p r z y k i a d w n a z w i e Fin-
Gal), sowo odrniajce szlacht, w k o c u zna
c z c e dobry, s z l a c h e t n y , czysty, p i e r w o t n i e p o w o -
g o w y , w p r z e c i w s t a w i e n i u do c i e m n y c h , c z a r n o w o
s y c h p r a m i e s z k a c w . Celtowie, m w i c n a w i a s e m ,
byli s t a n o w c z o r a s pow. N i e s u s z n a jest, jeli si
o w e (dajce si z a u w a y n a s t a r a n n i e j s z y c h etno
g r a f i c z n y c h m a p a c h Niemiec) p a s y istotnie ciemno-
23
wlosej ludnoci wie z jakiem celtyckiem pocho
d z e n i e m i z m i e s z a n i e m k r w i , j a k to j e s z c z e V i r -
c h o w czyni. R a c z e j w y b i j a si n a t y c h m i e j s c a c h
p r z e d a r y j s k a l u d n o N i e m i e c . (To s a m o stosuje
si p r a w i e d o c a e j E u r o p y : w istocie r z e c z y r a s a
p o d b i t a w z i a t a m e o s t a t e c z n i e z n o w u g r , w bar
wie, w krtkoci czaszki, m o e n a w e t w intelektual
n y c h i s o c y a l n y c h i n s t y n k t a c h . Kt n a m z a r c z y , c z y
wspczesna demokracya i jeszcze wspczeniejszy
a n a r c h i z m , a m i a n o w i c i e o w a s k o n n o do k o m u n y ,
tej n a j p r y m i t y w n i e j s z e j f o r m y s p o e c z n e j , w s p l n a
dzi w s z y s t k i m s o c y a l i s t o m E u r o p y , nie jest w g r u n
cie r z e c z y o l b r z y m i m o d d w i k i e m i c z y r a s a
zdobywcw, r a s a p a n w , t o jest Aryjczykw,
fizyologicznie t a k e nie chyli si k u u p a d k o w i ? . . . )
S d z , e m o g a c i s k i e bonus w y o y j a k o wo-
j o w n i k , p r z y j w s z y , e susznie s p r o w a d z a m bonus
do s t a r s z e g o duonus ( p o r w n a j bellum = duellum =
duen - lum, gdzie, zdaje mi si, z a w a r t e o w o duonus).
W i c bonus, j a k o c z o w i e k y j c y w s p r z e c z c e , roz
d w o j e n i u (duo), j a k o w o j o w n i k . W i d a , co w s t a r y m
R z y m i e s t a n o w i o dobro w m u . S a m o n a s z e nie
m i e c k i e gut c z y nie m i a o o z n a c z a den gtilichen,
m a b o s k i e g o r o d u ? I c z y nie m i a o b y jedno
z n a c z n e z l u d o w (pierwotnie s z l a c h e c k ) n a z w G o
t w ? U z a s a d n i e n i a t e g o d o m y s u nie n a l e t u t a j .
6.
W tem p r a w i d l e , e p o l i t y c z n e pojcie p i e r w
s z e s t w a p r z e c h o d z i z a w s z e w d u c h o w e pojcie
p i e r w s z e s t w a , nie s t a n o w i j e s z c z e w y j t k u (acz d o
 24
w y j t k w daje sposobno), jeli n a j w y s z a k a s t a jest
j e d n o c z e n i e k a s t k a p a s k i std dla wspl
n e g o s w e g o o k r e l e n i a w y s u w a n a czoo orzeczenie,
p r z y p o m i n a j c e jej f u n k c y k a p a s k . T u p r z e c i w
stawiaj si n a p r z y k a d p o r a z p i e r w s z y czysty
i nieczysty j a k o o d z n a k i s t a n o w e . I t a k e tu do
c h o d z i p n i e j p e w n e dobrze i le j u nie w zna 0 p c i o w e j w s t r z e m i
czeniu s t a n o w e m d o r o z w o j u . W r e s z c i e n a l e y p r z e -
strzedz, by t y c h p o j czysty i nieczysty nie b r a
z g r y zbyt ciko, z b y t s z e r o k o i zbyt symbolicznie.
R a c z e j l e d w i e dzi sobie w y o b r a z i m o n a w j a k i m
stopniu w s z y s t k i e pojcia d a w n i e j s z e j ludzkoci rozu
miano pocztkowo po grubiasku, niezgrabnie, zewntrz
nie, ciasno, w a n i e i s z c z e g l n i e niesymbolicznie.
C z y s t y jest to z r a z u j e d y n i e czowiek, k t r y si myje,
w y r z e k a si p e w n y c h p o t r a w , p o w o d u j c y c h c h o r o b y
s k r n e , k t r y nie s y p i a z b r u d n e m i kobietami z niz-
kiego ludu, k t r y ma o d r a z do krwi, nic w i c e j ,
nie wiele w i c e j ! Z d r u g i e j s t r o n y c a y u s t r j z a s a d
niczo k a p a s k i e j a r y s t o k r a c y i wyjania, d l a c z e g o t u
w a n i e p r z e c i w i e s t w a o c e n t a k w c z e n i e pogbi
i z a o s t r z y si z d o a y w sposb t a k n i e b e z p i e c z n y .
I r z e c z y w i c i e o s t a t e c z n i e r o z w a r y one m i d z y czo
wiekiem a czowiekiem przepaci, ktrych nawet
A c h i l l e s w o l n o m y l n o c i nie p r z e s a d z i bez g r o z y . J u
o d p o c z t k u j e s t co n i e z d r o w e g o w t a k i c h ka
p a s k i c h a r y s t o k r a c y a c h i w p a n u j c y c h tam, o d w r
c o n y c h od dziaania, czci w z a d u m i e p o g r o n y c h ,
czci u c z u c i o w o - w y b u c h o w y c h n a w y k n i e n i a c h , kt
r y c h n a s t p s t w e m w y d a j e si o w a , c z e p i a j c a si
nieuchronnie kapanw wszystkich czasw, chorowi-
to kiszek i n e u r a s t e n i a . O tem j e d n a k , co oni sami,
j a k o l e k a r s t w o , p r z e c i w c h o r o w i t o c i tej wynaleli,
25
c z y nie m o n a rzec, e w k o c u w s w y c h s k u t k a c h
p n i e j s z y c h o k a z a o si s t o k r o n i e b e z p i e c z n i e j s z e m
od c h o r o b y , z k t r e j miao w y z w o l i ? N a w e t ludz
ko odchorowywa jeszcze nastpstwa tych kapa
skich naiwnoci kuracyjnych! P o m y l m y n a p r z y k a d
o p e w n y c h f o r m a c h d y e t y ( u n i k a n i e misa), o pocie,
l i w o c i , o u c i e c z c e na p u s t y
ni ( W e i r M i c z e l o w s k a izolacya, o c z y w i c i e bez na
s t p u j c e g o po niej t u c z e n i a i bez p r z e k a r m i a n i a ,
w ktrych tkwi najskuteczniejszy antydot przeciw
w s z e l k i e j h i s t e r y i a s c e t y c z n e g o ideau), w l i c z y w s z y
w to ca w r o g z m y s o m , p o w o d u j c gnicie i w y
r a f i n o w a n i e m e t a f i z y k k a p a n w , ich s a m o hipno
t y z o w a n i e na s p o s b fakira i b r a m i n a b r a m i n ,
u y w a n y j a k o guzik s z k l a n y i ide fixe i osta
t e c z n y zbyt a t w y d o pojcia o g l n y d o s y t z e swoj
r a d y k a l n k u r a c y , Nicoci (lub B o g i e m : po
d a n i e o w e j unio mystica z B o g i e m jest p o d a n i e m
b u d d y s t w , s k i e r o w a n e m ku N i c o c i , N i r v n y
i n i c z e m w i c e j ! ) . U k a p a n w staje si w a n i e
w s z y s t k o n i e b e z p i e c z n i e j s z e m , nietylko r o d k i ku
r a c y j n e i sztuki l e c z n i c z e , lecz i w s p a n i a o m y l n o ,
z e m s t a , b y s t r o , n i e u m i a r k o w a n i e , mio, d z a pa
n o w a n i a , cnota, c h o r o b a . Istotnie, z p e w n s u s z n o
ci m o n a b y te d o d a , e d o p i e r o n a g r u n c i e tej
zasadniczo-niebezpiecznej f o r m y istnienia
czowieka, f o r m y k a p a s k i e j , sta si c z o w i e k w o g l e
z a j m u j c e m z w i e r z c i e m , e d o p i e r o t u po
siada dusza ludzka w p e w n e m w y s z e m znaczeniu
g b i s t a a si z a to s p r z e c i e d w i e z a s a d
nicze formy dotychczasowej wyszoci czowieka nad
innym zwierzem ! . . .
 26
Czytelnik o d g a d j u z a p e w n e , j a k a t w o m o e
si k a p a s k a o c e n a w a r t o c i od r y c e r s k o - a r y s t o k r a
t y c z n e j o d g a z i i p o t e m dalej r o z w i j a w jej p r z e
c i w i e s t w o . W s z c z e g l n o c i b o d c e m do t e g o za
k a d y m r a z e m jest, jeli k a s t a k a p a s k a i w o j o w n i
c z a z a z d r o s z c z sobie w z a j e m i nie c h c si zgodzi
z sob na p u n k c i e ceny. Z a o e n i e m r y c e r s k o - ary
s t o k r a t y c z n y c h o c e n jest p o t n a cielesno, k w i t n c e ,
b o g a t e , a p r z e l e w n e z d r o w i e , a z a r a z e m to, co jest
w a r u n k i e m ich u t r z y m a n i a , w i c w o j n a , p r z y g o d y ,
o w y , taniec, i g r z y s k a i w o g l e w s z y s t k o , w c z e m
t k w i silna, s w o b o d n a , r a d o s n a c z y n n o . K a p a s k o -
d o s t o j n a o c e n a w a r t o c i ma j a k w i d z i e l i m y
i n n e w a r u n k i : d o s y ze dla niej, jeli o w o j n cho
dzi ! K a p a n i s, j a k w i a d o m o , n a j g o r s z y m i n i e
p r z y j a c i m i c z e m u to? B o s najbezsilniejsi.
Z n i e m o c y w y r a s t a w nich z a w i do p o t w o r n o c i
n i e p o k o j c e j , do n a j w y s z e j d u c h o w o c i i j a d o w i t o c i .
W historyi w i a t a n a j b a r d z i e j n i e n a w i d z i l i z a w s z e
k a p a n i , n i e n a w i d z i l i z a r a z e m n a j g e n i a l n i e j . W o b e c du
c h a k a p a s k i e j z e m s t y , w s z e l k i i n n y d u c h nie w c h o
dzi w r a c h u b . D z i e j e ludzkie b y y b y n a z b y t gupi
s p r a w bez t e g o d u c h a , k t r e g o w nie tchnli bezsilni.
W e m y w tej c h w i l i n a j w i k s z y p r z y k a d . W s z y s t k o ,
c o n a ziemi p r z e d s i b r a n o p r z e c i w k o dostojnym,
g w a c i c i e l o m , p a n o m , d z i e r y c i e l o m w a d z y , nie
w a r t o s o w a w p o r w n a n i u z tem, co p r z e c i w k o nim
y d z i zdziaali; ydzi, ten n a r d k a p a s k i , k t r y
n a w r o g a c h s w o i c h i z w y c i z c a c h u m i a sobie zdo
by zadouczynienie ostatecznie tylko przez rady
k a l n z m i a n ich w a r t o c i , w i c p r z e z a k t n a j b a r-
27
d z i e j d u c h o w e j z e m s t y . Tak jedynie przystao
wanie narodowi kapaskiemu, narodowi najbardziej
zaczajonej kapaskiej mciwoci. ydzi to przeciwko
a r y s t o k r a t y c z n e m u z r w n a n i u w a r t o c i (dobry = do
stojny = m o n y = p i k n y = s z c z l i w y = bogumiy)
o d w a y l i si na p r z e w r t z p r z e j m u j c k i e m kon-
s e k w e n c y i z b a m i o t c h a n n e j n i e n a w i c i (nienawici
bezsilnych) u t r z y m a l i go, m i a n o w i c i e , e ndzni je
d y n i e s d o b r z y ; biedni, bezsilni, n i z c y s j e d y n i e
d o b r z y ; cierpicy, niedostatni, c h o r z y , s z k a r a d n i s
j e d y n i e n i e w i n n i , j e d y n i e b o g o s a w i e n i , dla n i c h
t y l k o j e s t z b a w i e n i e , z a wy, dostojni i g w a
ciciele, na ca w i e c z n o j e s t e c i e li, okrutni, roz
pustni, n i e n a s y c e n i , bezboni, w y te n a w i e k i b
dziecie z g u b i e n i , p r z e k l c i , p o t p i e n i ! . . . W i a d o m o ,
k t o wzi d z i e d z i c t w o tej y d o w s k i e j p r z e m i a n y w a r
toci . . . C o si t y c z y p o t w o r n e j i p o n a d w s z e l k
m i a r z o w i e s z c z e j i n i c y a t y w y , k t r dali y d z i t y m
najbardziej zasadniczym z wszystkich w y z y w w wo
j e n n y c h , t o p r z y p o m i n a m z d a n i e , k t r e p r z y innej
w y p o w i e d z i a e m s p o s o b n o c i (Poza d o b r e m i z e m
str. 126 i nast.), e m i a n o w i c i e ze z j a w i e n i e m y d w
z a c z y n a si b u n t n i e w o l n i k w n a p o l u m o
r a l n o c i , w bunt, k t r y d w u t y s i c z n e m a z a sob
dzieje i k t r y d l a t e g o j e d y n i e u s u n si n a m dzi
z p r z e d oczu, bo by z w y c i s k i . . .
8.
Nie r o z u m i e c i e j e d n a k tego? Nie m a c i e o c z u
n a co, c o p o t r z e b o w a o d w u c h tysicleci, b y o d n i e
 28
29

z w y c i s t w o ? . . . T e m u n i e m o n a si dziwi. W s z y s t k i e
w y r a c h o w a n e j z e m s t y to, e s a m Izrael m u s i a si
d u g o t r w a j c e s p r a w y t r u d n o j e s t ujrze, p r z e j
zaprze przed caym wiatem waciwego narzdzia
rze. T a k i e m z a jest t o z d a r z e n i e . Z p n i a tego
s w e j zemsty, j a k c z e g o miertelnie w r o g i e g o , i przy
drzewa zemsty i nienawici, ydowskiej nienawici
bi d o k r z y a , a e b y wiat cay, m i a n o w i c i e w s z y s c y
n a j w y s z e j i n a j w z n i o l e j s z e j , bo i d e a y s t w a r z a
p r z e c i w n i c y Izraela, n a t w a n i e p r z y n t bezmyl
jcej, w a r t o c i p r z e m i e n i a j c e j n i e n a w i c i , ktrej
nie z a p a si mogli? A z d r u g i e j strony, c z y b y m o n a
p o d o b n e j n i g d y nie b y o na ziemi w y r o s o co
z gbi c a e g o w y r a f i n o w a n i a d u c h a w o g l e w y m y
rwnie nieporwnanego, n o w a m i o , najwy
li j e s z c z e b a r d z i e j n i e b e z p i e c z n p r z y
sza i n a j w z n i o l e j s z a z w s z y s t k i c h r o d z a j w mioci.
nt? Co, coby wabic upajajc oszaamiajc
I z j a k i e g o i n n e g o d r z e w a m o g a te b y a w y r ? . . .
niszczc moc dorwna mogo temu symbolowi
Nie p r z y p u s z c z a j c i e j e d n a k , j a k o b y w y r o s a j a k o ja
w i t e g o k r z y a , t e g o p r z e j m u j c e g o d r e s z c z e m pa-
kie w a n i e z a p r z e c z e n i e o w e g o p r a g n i e n i a z e m s t y ,
r a d o k s u boga n a k r z y u , t e m u m i s t e r y u m niedaj-
j a k o p r z e c i w i e s t w o y d o w s k i e j n i e n a w i c i ! Nie, prze
c e g o si p o m y l e , n a j s k r a j n i e j s z e g o o s t a t e c z n e g o
c i w n i e ! T a m i o w y r o s a z niej, j a k o jej k o r o n a ,
okruciestwa i samoukrzyowania Boga d l a z b a
j a k o t r y u m f u j c a , w n a j c z y s t s z e j j a n i i peni so
w i e n i a c z o w i e k a ? . . . P e w n e m jest conajmniej,
n e c z n e j szeroko, c o r a z s z e r z e j r o z w i j a j c a si korona,
e sub hoc signo Izrael t r y u m f o w a dotd z a w s z e
k t r a w k r l e s t w i e w i a t a i w y y z t s a m si
z e m s t swoj i p r z e m i a n w s z y s t k i c h w a r t o c i n a d
p a r a k u celom n i e n a w i c i , k u z w y c i s t w u , z d o b y c z y ,
wszystkimi innymi ideaami, nad wszystkimi d o
uwodzeniu, z jak korzenie owej nienawici zapusz
stojniejszymi ideaami.
c z a y si c o r a z o t c h a n n i e j , c o r a z z a c h a n n i e j w e
w s z y s t k o , co m i a o gb i b y o ze. T e n J e z u s z Na
z a r e t u , j a k o w c i e l o n a E w a n g e l i a mioci, ten Zba
wiciel, p r z y n o s z c y b i e d n y m , c h o r y m , g r z e s z n i k o m
b o g o b y t i z w y c i s t w o nie bye on w a n i e z w o - 9.
d z i c i e l s t w e m w n a j b a r d z i e j niepokojcej i n i e o d p a r t e j
formie, u w o d z i c i e l s t w e m i d r o g o k r n w a n i e L e c z p o c tu m w i j e s z c z e o d o s t o j
ku o w y m y d o w s k i m wartociom i nowatorstwom n i e j s z y c h i d e a a c h ! T r z y m a j m y si f a k t w : z w y
ideau? C z y nie n a tej w a n i e o k r n e j d r o d z e t e g o ciy lud i n a c z e j niewolnicy, i n a c z e j motoch,
Zbawiciela, t e g o p o z o r n e g o p r z e c i w n i k a i r o z p r z - inaczej stado lub j a k w r e s z c i e w a m si t o n a z w a
y c i e l a s w e g o o s i g n I z r a e l n a j w y s z y cel s w e j p o d o b a . S k o r o p r z e z y d w t o si d o k o n a o , t e d y
w z n i o s e j m c i w o c i ? C z y nie zalicza si do t a j e m n y c h a d e n lud nie m i a b a r d z i e j w s z e c h d z i e j o w e j misyi.
c z a r n y c h k u n s z t w p r a w d z i w i e w i e l k i e j polityki P a n o w i e s t r c e n i ; m o r a l n o c z o w i e k a pospolitego
z e m s t y , d a l e k o w i d z c e j , p o d z i e m n e j , z w o l n a sigajcej, zwyciya. Mona zwycistwo to u w a a za zatrucie
k r w i (pomieszao z sob w s z y s t k i e rasy) nie sprze-
 3o
c i w i a m si. N i e w t p l i w i e j e d n a k z a t r u c i e t o u d a o
s i . W y b a w i e n i e r o d z a j u l u d z k i e g o (mianowicie o d
p a n w ) jest na n a j l e p s z e j d r o d z e . W s z y s t k o w o c z a c h
ydzieje, lub c h r z e c i a n i e j e , lub g m i n n i e j e (c z a l e y
n a sowach!). P o s t p tej t r u c i z n y s k r o c a e ciao
ludzkoci z d a si n i e p o w s t r z y m a n y m , j e g o tempo
i k r o k m o g n a w e t t e r a z s t a w a si c o r a z wolniej
s z e , delikatniejsze, c i c h s z e , u w a n i e j s z e w s z a k
c z a s u do . . . C z y kocioowi na d r o d z e t e g o celu
p r z y p a d a dzi j e s z c z e j a k i e k o n i e c z n e zada
nie, w o g l e j e s z c z e j a k i e p r a w o d o istnienia? C z y b y
te m o n a obej si bez niego? Quaeritur. Zdaje
si, e h a m u j e on r a c z e j i w s t r z y m u j e w postp,
m i a s t go p r z y p i e s z a ? Ot, w a n i e w tem m o g a b y
b y j e g o p o y t e c z n o . . . Z a p e w n e , j e s t on w a n i e
c z e m g r u b e m i c h a m s k i e m , co jest w s p r z e c z n o c i
z w y t w o r n i e j s z inteligency, z p r a w d z i w i e w s p
c z e s n y m s m a k i e m . C z y b y nie p o w i n i e n si p r z y n a j
mniej nieco w y r a f i n o w a ? . . . O d p y c h a dzi r a c z e j , ni
u w o d z i . . . Ktby z nas by wolnomylnym, gdyby
nie byo kocioa? M a m y o d r a z do kocioa, n i e do
t r u c i z n y . . . P o m i n w s z y koci, l u b i m y i my tru
cizn . . . Oto do m e j p r z e m o w y epilog wolno-
m y l n e g o : zacnego zwierzcia, jak to dostatecznie
okaza, p o n a d t o d e m o k r a t y . P r z y s u c h i w a m i si dotd
i nie m g w y t r z y m a , e m milcza. Ja b o w i e m w tem
m i e j s c u m a m wiele do p r z e m i l c z e n i a .
10.
Bunt n i e w o l n i k w na polu m o r a l n o c i , z a c z y n a
si tem, e ressentiment s a m o si staje t w r c z e m
31
i podzi w a r t o c i : ressentiment takich istot, kt
r y m w a c i w a r e a k c y a , r e a k c y a c z y n u , jest w z b r o
n i o n a i k t r e w y n a g r a d z a j j sobie tylko z e m s t
w imaginacyi. Gdy wszelka dostojna moralno wy
r a s t a z t r y u m f u j c e g o p o t w i e r d z e n i a siebie s a m e j ,
m o r a l n o n i e w o l n i c z a m w i z g r y nie w s z y s t
kiemu, co poza ni, co inne, co nie jest ni
s a m : i to nie j e s t jej t w r c z y m c z y n e m . To od
w r c e n i e u s t a n a w i a j c e g o w a r t o c i s p o j r z e n i a - ten
k o n i e c z n y kierunek n a zewntrz, miast wstecz
ku s a m e m u sobie jest w a n i e w a c i w e uczu
ciu ressentiment. Moralno niewolnikw, by po
w s t a , potrzebuje n a j p i e r w z a w s z e w i a t a p r z e c i w
n e g o i z e w n t r z n e g o , p o t r z e b u j e , fizyologicznie m
wic, z e w n t r z n y c h podniet, by w o g l e dziaa,
jej a k c y a j e s t z g r u n t u r e a k c y . P r z e c i w n i e dzieje
si z dostojn ocen w a r t o c i . D z i a a o n a i ronie
spontanicznie, w y n a c h o d z i j e n o s w o j e p r z e c i w i e s t w o ,
by siebie z tem w i k s z wdzicznoci, t e m r a d o
niej potwierdzi. Jej n e g a t y w n e pojcie nizki, po-
spolity, zy jest tylko p n i e j z r o d z o n y m , b l a d y m
k o n t r a s t o w y m o b r a z e m w s t o s u n k u do jej p o z y t y w
nego, na w s k r o y c i e m i n a m i t n o c i p r z e p o j o n e g o
z a s a d n i c z e g o pojcia m y dostojni, m y d o b r z y , m y
pikni, m y szczliwi! Jeli d o s t o j n a o c e n a w a r t o c i
t a r g n i e si i z g r z e s z y p r z e c i w r z e c z y w i s t o c i , to dzieje
si to w s t o s u n k u do sfery, k t r a jej nie jest dosta
tecznie znana, owszem przeciw ktrej p r a w d z i w e m u
p o z n a n i u broni si o n a o s t r o : z a n i e p o z n a j e w p e w n e j
m i e r z e p o g a r d z a n p r z e z siebie sfer, sfer pospoli-
t e g o c z o w i e k a i nizkiego g m i n u . Z d r u g i e j s t r o n y
naley r o z w a y , e w k a d y m razie uczucie po
gardy, spogldania w d, spogldania z gry, zgo-
32 33

d z i w s z y si n a w e t n a to, e f a s z u j e o b r a z p o g a r si u p o s a e n i , std z k o n i e c z n o c i c z y n n i lu
d z a n e g o , d a l e k i e m p o z o s t a j e od f a s z e r s t w a , k t r e g o dzie, nie oddziela d z i a a n i a od szczcia, b y czyn
z e p c h n i t a n i e n a w i , z e m s t a bezsilnego d o p u s z c z a si n y m wliczaj z k o n i e c z n o c i do s z c z c i a (skd
w o b e c s w e g o p r z e c i w n i k a o c z y w i c i e in effigie . dd s w j p o c z t e k w y w o d z i ) w s z y s t k o to w zu-

W r z e c z y s a m e j z b y t w i e l e niedbaloci, z b y t wiele p e n e m p r z e c i w i e s t w i e d o szczcia n a szczeblu

l e k c e w a e n i a , zbyt wiele o d w r a c a n i a oczu i zniecierp bezsilnych, u c i s k a n y c h , o w y c h od j a d o w i t y c h i nieprzy
liwienia m i e s z a si d o p o g a r d y , n a w e t z b y t wiele j a z n y c h u c z u r o p i e j c y c h ludzi, u k t r y c h w y s t p u j e
wasnego uradowania, by zdolna bya przemieni swj ono z a s a d n i c z o j a k o n a r k o z a , oszoomienie, spoczy
p r z e d m i o t w istotn k a r y k a t u r i p o t w o r a . N a l e y nek, pokj, sabbat, o d p r z e n i e u m y s u i w y c i g
w s u c h a si w p r z y c h y l n e p r a w i e odcienie, w k a d a n e nicie czonkw, s o w e m b i e r n i e . K i e d y c z o w i e k
n a p r z y k a d p r z e z g r e c k s z l a c h t w w s z y s t k i e sowa, d o s t o j n y yje ufnie i o t w a r c i e p r z e d s a m y m sob (
ktremi o d r n i a od siebie nizki tum, j a k si w nie szlachetnie u r o d z o n y p o d k r e l a o d c i e szczery
m i e s z a u s t a w i c z n i e i o c u k r z a je p e w i e n r o d z a j po a r w n i e i naiwny), to c z o w i e k o p a n o n o w a n y
aowania, wzgldnoci, wyrozumiaoci, a wreszcie p r z e z ressentiment nie jest ani s z c z e r y m , ani n a i w
wszystkie prawie sowa, pospolitemu przypadajce n y m , ani z s a m y m sob u c z c i w y m i o t w a r t y m . J e g o
czowiekowi, pozostay ostatecznie jako w y r a z y na dusza z e z u j e . D u c h jego kocha schowki, kryjome
nieszczliwy, p o a o w a n i a g o d n y (porwnaj drki, w r o t a o d tyu. W s z y s t k o , c o skryte, m a p o w a b
, , , , d w a ostatnie oznaczaj dla niego, j a k o j e g o wiat, j e g o p e w n o , j e g o
w a c i w i e c z o w i e k a pospolitego, j a k o r o b o c z e g o nie u c i e c h a . Z n a si o n n a milczeniu, n a n i e z a p o m i n a -
w o l n i k a i z w i e r z juczne) i j a k z d r u g i e j s t r o n y niu, na czekaniu, na t y m c z a s o w e m u m n i e j s z a n i u si i po
zy, nizki, nieszczesliwy n i g d y nie p r z e s t a y dla kornieniu. R a s a takich, o p a n o w a n y c h p r z e z ressentiment,
u c h a g r e c k i e g o b r z m i e w tonie, w k t r e g o b a r w i e ludzi stanie si w k o c u z k o n i e c z n o c i r o z t r o p n i e j
p r z e w a a n i e s z c z l i w y . J e s t t o d z i e d z i c t w o starej s z a , ni j a k a k o l w i e k i n n a r a s a dostojna, bdzie te
s z l a c h e t n i e j s z e j a r s t o k r a t y c z n e j o c e n y wartoci, k t r a czci r o z t r o p n o w z u p e n i e innej m i e r z e : m i a n o w i c i e
i w p o g a r d z i e nie s p r z e n i e w i e r z y a si sobie ( filo j a k o p i e r w s z o r z d n y w a r u n e k istnienia, g d y t y m c z a
l o g o m n i e c h a j p r z y p o m n i a n e m bdzie, w j a k i e m zna s e m w l u d z i a c h d o s t o j n y c h ma r o z t r o p n o lekk, w y
czeniu Uywane s , , , , kwintn przymieszk zbytku i wyrafinowania. Jest ona
). D o b r z e u r o d z e n i czuli si w a n i e szcz- b o w i e m w nich d a l e k o mniej z a s a d n i c z a , ni d o s k o n a a
l i w y m i ; nie musieli d o p i e r o p r z e z spojrzenie, skie p e w n o funkcyi r e g u l u j c y c h n i e w i a d o m y c h
r o w a n e na s w y c h wrogw, sztucznie konstruowa swo i n s t y n k t w lub n a w e t p e w n a n i e r o z t r o p n o , p e w n e
j e g o szczcia, w p e w n y m stopniu w m a w i a , wka- dzielne g n a n i e na olep, c z y to ku niebezpiecze
m y w a (jak t o w s z y s c y ludzie o p a n o w a n i p r z e z res stwu, czy t o n a w r o g a , lub o w a z a p a l c z y w a n a g o
sentiment c z y n i zwykli). I umieli r w n i e , j a k o zupeni, g n i e w u , mioci, czci, w d z i c z n o c i i z e m s t y , po kt-
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 3
 34
r y c h w s z e l k i e g o c z a s u p o z n a w a y si d u s z e dostojne.
N a w e t ressentiment d o s t o j n e g o c z o w i e k a , jeli si poja
w i a w nim, spenia si i w y c z e r p u j e w n a t y c h m i a s t o w e j
r e a k c y i , d l a t e g o nie z a t r u w a . Z d r u g i e j s t r o n y nie
w y s t p u j e ona w n i e z l i c z o n y c h w y p a d k a c h , w kt
r y c h n i e u n i k n i o n a jest u w s z y s t k i c h s a b y c h i bez
silnych. Nie p a m i t a z b y t d u g o s w o i c h w r o g w ,
swoich przykroci, nawet swoich z o c z y n w
to o z n a k a silnych p e n y c h n a t u r , w k t r y c h j e s t nad
w y k a p l a s t y c z n e j , ksztatujcej, gojcej i z a p o m n i e
n i e m d a r z c e j siy (dobrym t e g o p r z y k a d e m z n o w o
c z e s n e g o w i a t a jest M i r a b e a u , k t r e m u si nie
t r z y m a y p a m i c i a d n e w y r z d z a n e mu obelgi i po
doci, i k t r y d l a t e g o tylko nie m g p r z e b a c z a ,
bo zapomina). T a k i c z o w i e k o t r z s a z siebie
j e d n y m p o d r z u t e m w i e l e r o b a c t w a , k t r e si w i n n y c h
w e r a i w nim j e d y n i e jest m o l i w a p r z y p u c i
w s z y , e jest w o g l e na ziemi m o l i w a w a c i w a
m i o dla s w o i c h w r o g w . Ile j u czci dla
swego w r o g a ma czowiek dostojny! A taka cze
jest j u m o s t e m do m i o c i . . . On p r a g n i e p r z e c i e
s w e g o w r o g a dla siebie, j a k o s w e g o o d z n a c z e n i a , o n
nie zniesie p r z e c i e a d n e g o i n n e g o w r o g a , tylko ta
kiego, w k t r y m n i e m a nic do p o g a r d z a n i a , a b a r
d z o w i e l e d o czczenia! Natomiast przedstawcie
sobie w r o g a , j a k g o p o j m u j e czowiek, o p a n o w a n y
p r z e z rcsscntimcnt, i w t e m w a n i e jest j e g o czyn,
j e g o t w r c z o . P o w z i o n k o n c e p c y zego w r o g a ,
z e g o , i to j a k o z a s a d n i c z e pojcie, z ktrego, j a k o
odbicie i p r z e c i w i e s t w o w y m y l i sobie dobrego
samego siebie! . . .
35
11.
Z u p e n i e w i c p r z e c i w n i e , ni u d o s t o j n e g o ,
k t r y k o n c y p u j e z a s a d n i c z e pojcie dobry w p i e r w
i spontanicznie, m i a n o w i c i e z s a m e g o siebie i std
dopiero s t w a r z a sobie w y o b r a e n i e lichy! T o lichy
d o s t o j n e g o p o c h o d z e n i a i o w o zy z kota niena
s y c o n e j n i e n a w i c i p i e r w s z e jako t w r pniejszy,
p r z y s t a w k a , b a r w a dopeniajca, d r u g i e j a k o o r y g i n a ,
p o c z t e k , w a c i w y c z y n w pojciu m o r a l n o c i
n i e w o l n i c z e j j a k e r n e s te o b a , p o z o r n i e
t e m u s a m e m u pojciu dobry p r z e c i w s t a w i o n e s o w a
lichy (schlecht) i zy (bse)! L e c z to n i e jest
t o s a m o pojcie dobry. R a c z e j p y t a naley, k t o
jest w a c i w i e zy w z n a c z e n i u m o r a l n o c i , s t w o r z o n e j
p r z e z ressentiment. Najcilejsza o d p o w i e d : w a n i e
dobry, p r z e c i w n e j m o r a l n o c i , w a n i e d o s t o j n y ,
m o n y , w a d n c y , tylko p r z e f a r b o w a n y , p r z e i n a c z o n y ,
n a w y w r t w i d z i a n y j a d o w i t e m okiem, k t r e m p a t r z y res
sentiment. T u t a j j e d n e m u b y n a j m n i e j nie c h c e m y prze
c z y : kto t y c h d o b r y c h p o z n a t y l k o j a k o w r o g w ,
p o z n a t y l k o z y c h w r o g w . C i s a m i ludzie, kt
r z y dziki obyczajowi, z w y c z a j o w i , czci, w d z i c z n o c i ,
a b a r d z i e j j e s z c z e p r z e z w z a j e m n e s t r a o w a n i e si
i z a z d r o inter pares t a k s u r o w o t r z y m a j si w kar
b a c h i k t r z y z d r u g i e j s t r o n y w s t o s u n k u do siebie
okazuj si tak w y n a l a z c z y m i n a p u n k c i e wzgld
noci, p a n o w a n i a n a d sob, delikatnoci, wiernoci,
d u m y i p r z y j a n i ci s a m i s n a z e w n t r z , t a m
g d z i e si z a c z y n a c o o b c e , o b c z y z n a , nie wiele
lepsi, ni w o l n o p u s z c z o n e z w i e r z t a d r a p i e n e . T a m
u y w a j z w o l n i e n i a o d w s z e l k i e g o s p o e c z n e g o przy-
3*
36
m u s u , w p u s z c z y w y n a g r a d z a j sobie w y t e n i e , po
w o d o w a n e d u g i e m z a m k n i c i e m i ujciem w p o t y
pokoju, p o w r a c a j k u niewinnoci sumienia dra
piecw, jako radosne potwory, ktre moe po okrop
n y m szeregu m o r d w , p o d p a l e , z g w a c e i z n c a
si o d c h o d z z j u n a c t w e m i r w n o w a g d u c h o w ,
j a k b y spenili j e n o p s o t uczniack, w p r z e k o n a n i u ,
e poeci z n w n a d u g o bd mieli c o o p i e w a
i s a w i . Na dnie w s z y s t k i c h t y c h r a s d o s t o j n y c h nie
n a l e y p r z e o c z a d r a p i e c y , tej w s p a n i a e j , z a z d o b y c z
i z w y c i s t w e m lubienie w s z c e j , p o w e j b e s t y i .
Dla tego ukrytego podoa potrzeba co pewien
c z a s w y a d o w a n i a , z w i e r z m u s i n a w i e r z c h si
w y d o b y , musi z n w wrci do puszczy. Rzymska,
a r a b s k a , g e r m a s k a , j a p o s k a szlachta, h o m e r o w s c y
bohaterowie, s k a n d y n a w s c y wikingowie wszyscy
j e d n a k o t czuli p o t r z e b . T o w a n i e r a s y dostojne
p o z o s t a w i y pojcie B a r b a r z y c a n a w s z y s t k i c h
l a d a c h s w o j e g o p o c h o d u . J e s z c z e n a j w y s z a i c h kul
t u r a z d r a d z a w i a d o m o t e g o i n a w e t d u m (na-
przykad, gdy Perykles mwi Ateczykom, w owej
s a w n e j m o w i e p o g r z e b o w e j , ku w s z y s t k i m l d o m
i m o r z o m u t o r o w a a sobie d r o g m i a o n a s z a , w z n o
szc sobie w s z d z i e n i e p r z e m i j a j c e p o m n i k i d o b r e g o
i z e g o ) . T a miao r a s dostojnych, szalona,
n i e d o r z e c z n a , n a g a w s w y m w y j a w i e , ta nieobliczal
no, w p r o s t n i e p r a w d o p o d o b n o jej p r z e d s i w z i
P e r y k l e s p o d n o s i i k a d z i e n a c i s k na a A t e c z y -
k w , jej obojtno i p o g a r d a dla b e z p i e c z e s t w a ,
ciaa, ycia, w y g o d y , jej p r z e r a a j c a r a d o i g b o k a
r o z k o s z w w s z e l k i e m niszczeniu, we w s z y s t k i c h ucie
c h a c h z w y c i s t w a i o k r u c i e s t w a w s z y s t k o to ska
d a o si dla c i e r p i c y c h z p o w o d u t e g o na obraz barba-
37
r z y c y , zego w r o g a , co j a k b y Gota, W a n d a l a .
G b o k a , l o d o w a t a nieufno, ktr Niemiec w z b u d z a ,
skoro do w a d z y dojdzie, i t e r a z z n o w u jest z a w s z e
jeszcze oddwikiem owego niewygasego przerae
nia, z j a k i e m p r z e z c a e stulecia E u r o p a p r z y g l d a a
si w c i e k e m u s z a o w i p o w e j g e r m a s k i e j bestyi
(aczkolwiek pomidzy starymi G e r m a n a m i a nami
N i e m c a m i a d n e nie o s t a o si p o w i n o w a c t w o poj
cia, a c d o p i e r o krwi). Z w r c i e m r a z u w a g na
z a k o p o t a n i e H e z y o d a , g d y w y m y l a n a s t p s t w o kul
t u r a l n y c h epok i s t a r a si je w y r a z i w zocie, sre
brze, spiu. Nie u m i a on sobie z sprzecznoci, ktr
m u n a s t r c z a w s p a n i a y , lecz z a r w n o groz p r z e j
mujcy, gwatem dyszcy, wiat Homera, poradzi
i n a c z e j , ni dzielc j e d n e p o k n a dwie, k t r y m
k a z a n a s t p o w a p o sobie. N a j p i e r w e p o c e b o h a t e
r w i p b o g w z T r o i i T e b , t a k j a k t e n w i a t za
c h o w a si w p a m i c i d o s t o j n y c h s z c z e p w , k t r e
w niej m i a y w a s n y c h p r a s z c z u r w ; p o t e m e p o c e
s p i o w e j w sposb, w jaki ten s a m w i a t j a w i si
potomkom zdeptanych, ograbionych, katowanych, upro
w a d z o n y c h , s p r z e d a n y c h : e p o c e spiu, j a k si rzeko,
t w a r d e j , zimnej, srogiej, bez c z u c i a i sumienia, w s z y s t k o
m i a d c e j i k r w i z l e w a j c e j . Z g o d z i w s z y si na to, i
p r a w d z i w e m jest, co si i tak dzi za p r a w d u w a a ,
e z n a c z e n i e w s z e l k i e j k u l t u r y ley w a
nie w tem, by z d r a p i e n e g o z w i e r z a c z o w i e k a
wyhodowa obaskawione, cywilizowane zwierz,
z w i e r z d o m o w e , toby n a l e a o b e z s p r z e c z n i e
wszystkie owe instynkty reakcyi, instynkty mciwo-
u r a l i w e , z k t r y c h p o m o c s z c z e p y dostojne i i c h
i d e a y zostay w k o c u z n i s z c z o n e i p r z e m o o n e ,
uwaa z a waciwe n a r z d z i a k u l t u r y , przez
 38
c o w c a l e j e s z c z e nie p o w i e d z i a n o , j a k o b y i c h p r z e d
s t a w i c i e l e z a r w n o byli w y o b r a z i c i e l a m i s a m e j
kultury. R a c z e j co p r z e c i w n e g o b y o b y nietylko
p r a w d o p o d o b n e nie! j e s t t o dzi o c z y w i s t e ! C i
p r z e d s t a w i c i e l e o w y c h w d g n i o t c y c h , d y s z c y c h
dz odwetu instynktw, ci p o t o m k o w i e wszel
kiego europejskiego i nieeuropejskiego niewolnictwa,
w szczeglnoci wszelkiej ludnoci przedaryjskiej,
oni p r z e d s t a w i a j c o f a n i e s i l u d z k o c i ! T e na
r z d z i a k u l t u r y s h a b c z o w i e k a i r a c z e j po
dejrzeniem, przeciwdowodem w z g l d e m kultury
w o g l e ! Moe b y z u p e n i e u s p r a w i e d l i w i o n e m , jeli
si k t o nie m o e w y z b y o b a w y p r z e d p o w besty,
t k w i c n a d n i e w s z e l k i c h r a s d o s t o j n y c h , i m a si
p r z e d ni n a b a c z n o c i . L e c z k t b y p o s t o k r o nie
w o l a ba si, jeli r w n o c z e n i e p o d z i w i a moe,
ni n i e b a si, lecz p r z y t e m nie m d z si p o z b y
bardziej odraajcego widoku nieudatnoci, zmniej
szenia, zniedonienia, z a t r u c i a ? A c z y nie j e s t to
n a s z e m przeklestwem? C sprawia dzi n a s z
n i e c h ku czowiekowi? bo c z o w i e k n a m d o
l e g a , t o n i e w t p l i w e . N i e o b a w a ; r a c z e j to, e
nie m a m y j u c z e g o ba si w c z o w i e k u ; e to ro
b a c t w o czowiek n a p i e r w s z y m jest p l a n i e i m r o w i
si; e o b a s k a w i o n y czowiek, t e n n i e u l e c z a l n i e
m i e r n y i p r z y k r y , n a u c z y si c z u siebie p r a w i e
c e l e m i szczytem, n a j g b s z m y l dziejw, czo
wiekiem wyszym; co wicej, e ma p e w n e p r a w o
c z u si takim, o ile w p r z e r w a c h n a d m i a r u nie-
u d a t n o c i , chorowitoci, znuenia, p r z e y c i a , k t r e m
E u r o p a dzi m i e r d z i e p o c z y n a , czuje si c z e m
przynajmniej wzgldnie udatnem, przynajmniej jeszcze
39
z d o l n e m do y c i a , przynajmniej do y c i a tak m-
wicem . . .
12.
Nie t u m i w t e m m i e j s c u w e s t c h n i e n i a
i o s t a t n i e j nadziei. C j e s t w a n i e dla m n i e najnie-
z n o n i e j s z e m ? T o , z c z e m ja s a m nie m o g doj do
a d u , co m n i e d u s i i d a w i ? Z e p s u t e p o w i e t r z e ! Ze
p s u t e p o w i e t r z e ! e co n i e u d a t n e g o zblia si do
m n i e ; e m u s z w c h a t r z e w i a n i e u d a t n e j d u s z y ! . . .
Ileto zreszt c z o w i e k nie w y t r z y m a n d z y , niedo
statku, n i e p o g o d y , c h e r l a c t w a , znoju, o s a m o t n i e n i a ?
W g r u c i e r z e c z y da sobie z w s z y s t k i e m r a d , j a k o
e u r o d z o n y d o p o d z i e m n e g o , w o j u j c e g o istnienia;
z n o w u k i e d y w y d o s t a n i e si n a wiato, z n o w u p r z e
yje s w zot g o d z i n z w y c i s t w a i z n o w u b
dzie w t e d y , j a k si urodzi, n i e z o m n y , n a p i t y , n a
n o w y , j e s z c z e t r u d n i e j s z y , d a l s z y r z u t g o t w , j a k uk,
k t r y w s z e l k a p o t r z e b a j e s z c z e sprniej n a p i n a .
L e c z k i e d y n i e k i e d y p o z w l c i e mi r o z u m i e si, jeli
istniej s p r z y j a j c e niebianki p o z a d o b r e m i z e m
n a j e d n o spojrzenie. J e d n o s p o j r z e n i e t y l k o p o z w l c i e
m i rzuci n a co d o s k o n a e g o , d o k o c a u d a t n e g o ,
szczliwego, potnego, tryumfujcego, w czem
j e s z c z e b a si jest c z e g o ! N a czowieka, k t r y jest
usprawiedliwieniem czowieka, na jaki dopeniajcy
i zbawczy, szczliwym trafem udatny okaz czowieka,
gwoli k t r e m u b y m y w i a r w c z o w i e k a za
c h o w a m o g l i ! . . . B o t a k r z e c z si m a : z m n i e j s z e n i e
i wyrwnanie europejskiego czowieka kryje n a s z e
 40
n a j w i k s z e n i e b e z p i e c z e s t w o , bo w i d o k ten n u y . . .
Nie w i d z i m y dzi nic, co c h c e si s t a w i k s z e m ,
p r z e c z u w a m y , e to w c i j e s z c z e w s t e c z i w s t e c z
i bdzie, w c o r a z w i k s z r o z c i e c z o n o , w c o r a z
w i k s z d o b r o d u s z n o , r o z t r o p n o , w y g o d , mier
no, obojtno, c h i s z c z y z n , c h r z e c i a s k o czo siy jest w a n i e t a k i e m quantum p o p d u , woli, dzia
w i e k , n i e m a w t p l i w o c i , s t a w a si bdzie c o r a z
l e p s z y m . . . W tem w a n i e tkwi g r o c e fatum
E u r o p y , w r a z z o b a w p r z e d c z o w i e k i e m postra
d a l i m y i mio dla niego, c z e dla niego, n a d z i e j
i c h ku niemu. W i d o k c z o w i e k a j u n u y c z e m e
dzi jest nihilizm, jeli nie t e m ? . . . Z n u y l i m y
si c z o w i e k i e m . . .
13.
J e d n a k z a w r m y : p r o b l e m a t i n n e g o po
cztku dobra, dobra, j a k j e w y m y l i sobie czowiek,
o p a n o w a n y p r z e z ressentiment, d o m a g a si skoczenia.
e j a g n i t a czuj u r a z d o wielkich p t a k w d r a p i e n y c h ,
t o nie dziwota. L e c z t o j e s z c z e nie p o w d , b y b r a z a
ze wielkim p t a k o m d r a p i e n y m , e p o r y w a j m a e j a g
nita. A jeli j a g n i t a m w i m i d z y sob: te p t a k i
d r a p i e n e s ze; a j a g n i , k t r e t a k m a o , j a k tylko
b y moe, jest p t a k i e m d r a p i e n y m , o w s z e m j e g o
p r z e c i w i e s t w e m , nie m i a o b y b y dobrem?, to
nie mona takiemu postawieniu ideau nic zarzuci,
j a k k o l w i e k b y ptaki d r a p i e n e nieco s z y d e r c z o n a t o
s p o g l d a y i n a w e t m w i y sobie: m y d o n i c h nie
m a m y u r a z y , d o t y c h d o b r y c h jagnit, k o c h a m y j e na
w e t ; n i e m a nic s m a c z n i e j s z e g o n a d delikatne jagni.
41
d a o d siy, b y n i e o b j a w i a a si j a k o sia, a b y
n i e b y a chci p r z e m o e n i a , chci obalenia, chci
owadnicia, pragnieniem w r o g w i oporw i tryum
f w , jest r w n i e n i e d o r z e c z n e , j a k d a o d sa
boci, by o b j a w i a a si j a k o sia. P e w n e quantum
a n i a co w i c e j , nie jest n i c z e m innem, j a k w a n i e
s a m y m popdem, chceniem, dziaaniem, a inaczej
z d a w a si m o e tylko dziki z w o d n i c z o c i m o w y ,
(i s k a m i e n i a y m w niej z a s a d n i c z y m b d o m roz
sdku), k t r a w s z e l k i e dziaanie r o z u m i e j a k o u w a
r u n k o w a n e t e m , co d z i a a , p o d m i o t e m , i m y l n i e
r o z u m i e . T a k s a m o b o w i e m , j a k lud oddziela b y s k a
w i c od jej w i a t a i to ostatnie uwaa j a k o jej
c z y n n o , j a k o d z i a a n i e podmiotu, k t r y si z w i e
b y s k a w i c , t a k oddziela m o r a l n o t u m u t a k e si
od z e w n t r z n y c h siy o b j a w w , j a k g d y b y poza sil
n y m istnia i n d y f e r e n t n y substrat, k t r e m u jest p o -
z o s t a w i o n e m d o w o l i o b j a w i a si, lub te
nie. L e c z n i e m a t a k i e g o s u b s t r a t u ; n i e m a a d n e g o
i s t n i e n i a p o z a c z y n i e n i e m , dziaaniem, s t a w a
n i e m si. Czyniciel jest tylko z m y l e n i e m do czy
nienia d o d a n e m c z y n n o jest w s z y s t k i e m . T u m
zdwaja w gruncie rzeczy czynno, kac byskawicy
w i e c i ; jest t o c z y n - c z y n . T o s a m o z d a r z e n i e sta
wia raz jako przyczyn, a potem jeszcze raz jako
s k u t e k teje. P r z y r o d n i c y nie czyni lepiej, m w i c :
sia p o r u s z a , sia p o w o d u j e i t. p. c a a w i e d z a
n a s z a stoi j e s z c z e , m i m o c a y s w j chd, w y z b y c i e
si u c z u c i a , p o d u w o d n y m c z a r e m m o w y i nie w y
z b y a si j e s z c z e p o d r z u c o n y c h b k a r t w , podmio-
t w (atom jest, n a p r z y k a d , t a k i m p o d r z u t k i e m , to
s a m o k a n t o w s k a rzecz s a m a w sobie). C za dzi-
 42
wota, g d y u p o l e d z o n e , s k r y c i e t l c e u c z u c i a , z e m s t a
i n i e n a w i , w y z y s k u j dla siebie t w i a r i r z e c z y
w i c i e n a w e t a d n e j w i a r y nie z a c h o w u j arliwiej,
ni t, e jest p o z o s t a w i o n e m w o l i s i l n e g o
b y s a b y m , a d r a p i e n e m u p t a k o w i j a g n i c i e m . Zy
skuj tem p r z e c i e w o b e c siebie s a m y c h p r a w o w i n i e-
n i a ptaka drapienego, e jest ptakiem d r a p i e n y m . . .
Jeli ucinieni, upoledzeni, p r z e m o c zgnbieni z mci
w e j c h y t r o c i s w e j bezsiy w m a w i a j w siebie: po-
z w l c i e n a m b y innymi, nie z a t y l k o zymi, t o j e s t
i d o b r y m i ! A d o b r y m jest k a d y , kto nie d z i a a przemoc,
kto n i k o g o nie z a d r a n i e , n i k o g o nie zaczepi, n i k o m u
nie odpaci w o d w e c i e , k t r y z e m s t B o g u p r z e k a z u j e ,
k t r y j a k m y t r z y m a si w u k r y c i u , k t r y w s z y s t
kiemu zemu schodzi z drogi i mao wogle w y m a g a
od ycia, p o d o b n i e n a m , c i e r p l i w y m , p o k o r n y m , spra
w i e d l i w y m to nie z n a c z y to, dla s u c h a j c y c h
na z i m n o i bez u p r z e d z e n i a , w a c i w i e n i c i n n e g o ,
n i : m y sabi j e s t e m y , niestety, sabi; d o b r z e jest,
jeli nie c z y n i m y n i c , d o c z e g o n i e j e s t e m y
d o s i l n i . L e c z ten cierpki stan r z e c z y , t a roz
t r o p n o najniszego rzdu, ktr o w a d y n a w e t m a j
(przecie u d a j m a r t w o , by nie za wiele c z y n i
w o b e c w i e l k i e g o n i e b e z p i e c z e s t w a ) , p r z y b r a a dziki
o w e m u f a s z e r s t w u i s a m o o b u d z i e bezsilny strj pe- .
n e j z a p a r c i a si c i c h e j w y c z e k u j c e j cnoty, j a k g d y b y
sabo sabego to znaczy przecie jego i s t o t a ,
j e g o dziaalno, j e g o n i e u n i k n i o n a , n i e o d c z n a rze
czywisto bya dobrowolnym wysikiem, czem
chcianem, czem z wyboru, c z y n e m , z a s u g .
T e m u rodzajowi czowieka p o t r z e b a
w obojtny, majcy wolno wyboru podmiot,
z instynktu samozachowawczoci, samopotwierdzenia,
43
w k t r y m k a d e k a m s t w o u w i c a si z w y k o . P o d
m i o t (lub, b y p o p u l a r n i e p o w i e d z i e , d u s z a ) by m o e
d l a t e g o d o t y c h c z a s n a ziemi najlepsz p o d w a l i n
w i a r y , e bezlikowi m i e r t e l n y c h , s a b y m i uciemi
onym wszelkiego rodzaju umoliwia owo wzniose
o s z u s t w o s a m y c h siebie, w y k a d a j c e n a w e t s a b o
j a k o w o l n o , a to e s t a c y , nie inni, j a k o z a-
sug.
14.
C z y c h c e kto s p o j r z e n i e c o w d, w s e r c e
t a j e m n i c y , j a k si n a ziemi takie f a b r y k u j e
i d e a y ? Kto m a odwag k u t e m u ? . . . Nue wic!
Oto o t w a r t a oku d r o g a w ten c i e m n y w a r s z t a t . Po
czekaj p a n j e s z c z e c h w i l k , m j p a n i e w c i b s k i
i m i a k u . P a s k i e oko m u s i p r z y w y k n w p r z d d o
t e g o u u d n e g o , m i e n i c e g o si w i a t a . . . T a k ! D o !
M w p a n t e r a z ! C si t a m w dole dzieje? W y p o
wiedz, co widzisz, c z e k u o n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z e j cie
k a w o c i t e r a z j a b d si p r z y s u c h i w a .
Nie w i d z nic, s y s z t e m w i c e j . J a k i e
p r z e z o r n e c h y t r e c i c h e p r z e b k i w a n i e i s z e p t a n i e ze
w s z y s t k i c h k t w i z a k t k w . Z d a j e mi si, e ka
mi; c u k r o w a s o d y c z oblepia d w i k k a d y . Maj
s a b o n a z a s u g g a r s t w e m p r z e n i c o w a , nie
u l e g a w t p i e n i u r z e c z ma si, j a k e p a n mwi
wiary Dalej!
a n i e m o c , nie szukajc o d w e t u , na do-
b r o ; t r w o l i w nizko n a pokor; u l e g o w o b e c
 44
t y c h , k t r y c h si n i e n a w i d z i , na p o s u s z e s t w o (mia
n o w i c i e temu, o k t r y m mwi, e n a k a z u j e u l e g o
n a z y w a j go Bogiem). B r a k z a c z e p n o c i w sabym,
n a w e t tchrzostwo, w ktre jest bogaty, jego wysta
w a n i e u drzwi, n i e u n i k n i o n y d l a m u s c z e k a n i a do
c h o d z t u d o p i k n e g o imienia, j a k o cierpliwo,
t o te z w i e si C n o t ; n i e m o n o z e m s t y z w i e si
n i e c h c e n i e m z e m s t y , m o e n a w e t p r z e b a c z e n i e m (bo
o n i n i e wiedz, c o c z y n i m y j e d y n i e w i e m y , c o
o n i czyni!). Mwi t u te o mioci dla w r o g w
s w o i c h i p o c si przytem.
Dalej!
S ndzni, bez wtpienia, te s k r z e c z k i i po-
k t n i faszerze monet, c h o siedz w k u p i e i grzej
si w z a j e m lecz m w i oni, e n d z a ich jest w y
b r a n i e m i o d z n a c z e n i e m p r z e z Boga, e bije si psy,
k t r e n a j b a r d z i e j si lubi; m o e te j e s t t a n d z a
p r z y g o t o w a n i e m , d o w i a d c z e n i e m , szko, a m o e
j e s z c z e c z e m w i c e j c z e m , co k i e d y w y r w n a -
n e m zostanie i w y p a c o n e m olbrzymiemi odsetkami
w zocie, nie! w szczciu. To z w szczliwoci
wieczn.
Dalej!
T e r a z daj mi do z r o z u m i e n i a , e nietylko
s lepsi od m o n y c h , p a n w ziemi, k t r y c h p l w o c i n y
liza m u s z ( n i e z t r w o g i , b y n a j m n i e j nie z t r w o g i !
lecz tylko, e B g k a e czci w s z e l k z w i e r z c h n o )
e nietylko s lepsi, lecz t a k e , e jest im lepiej,
w k a d y m r a z i e k i e d y bdzie im lepiej. L e c z d o !
d o ! Nie w y t r z y m a m w i c e j . Z e p s u t e p o w i e t r z e !
Z e p s u t e p o w i e t r z e ! T e n w a r s z t a t , gdzie f a b r y k u j e
s i i d e a y z d a m i si, mierdzi o d t y c h wszyst
kich k a m s t w .
45
Nie! J e s z c z e c h w i l ! Nie p o w i e d z i e l i j e s z c z e
nic o m a j s t e r s z t y k u t y c h c z a r n y c h k u n s z t w , k t r e
z c z a r n e g o robi b i a e , m l e k o i n i e w i n n o . Nie
z a u w a y e pan, c o j e s t s z c z y t e m i c h w y r a f i n o w a n i a ,
najmielszym, n a j w s p a n i a l s z y m , n a j s p r y t n i e j s z y m , n a j -
k a m l i w s z y m p o p i s e m ich a r t y z m u ? B a c z n o ! T e
p i w n i c z n e zwierzta, p e n e z e m s t y i n i e n a w i c i c
to one robi z z e m s t y i nienawici? C z y s y s z a p a n
k i e d y t e s o w a ? C z y b y p r z y p u s z c z a , g d y b y tylko
i c h s o w o m ufa, e j e s t m i d z y s a m y m i l u d m i ,
zaraonymi przez r e s s e n t i m e n t ? . . .
Rozumiem, o t w i e r a m r a z j e s z c z e u s z y (ach!
a c h ! a c h ! a z a t y k a m nos). T e r a z d o p i e r o sysz,
c o j u tak czsto m w i l i : My d o b r z y m y j e
s t e m y s p r a w i e d l i w i to, czego pragn,
nie n a z y w a j o d w e t e m , j e n o t r y u m f e m s p r a w i e d
l i w o c i ; t o , c z e g o n i e n a w i d z , t o nie i c h w r g ,
n i e ! n i e n a w i d z n i e s p r a w i e d li w o c i, bez-
b o n o c i ; to, w co w i e r z i c z e g o s p o d z i e w a j si,
to nie n a d z i e j a z e m s t y , upojenie sodkiej z e m s t y
( s o d s z od miodu n a z w a j j u H o m e r ) , lecz
zwycistwo Boga, s p r a w i e d l i w e g o Boga nad
b e z b o n y m i ; c o j e s z c z e ich mioci p o z o s t a o n a
ziemi, to nie ich b r a c i a w n i e n a w i c i , lecz ich bra-
cia w mioci, j a k m w i w s z y s c y d o b r z y i s p r a
w i e d l i w i na ziemi.
A j a k e n a z y w a j to, co j e s t im pociesze
niem we w s z y s t k i c h c i e r p i e n i a c h ziemi - sw
f a n t a s m a g o r y z g r y p o w z i t e j , p r z y s z e j szczli
woci?
Co? C z y d o b r z e sysz? N a z y w a j to s-
d e m o s t a t e c z n y m , p r z y j c i e m i c h k r l e s t w a , kr-
 46 47

l e s t w a boego t y m c z a s e m j e d n a k yj w wie complaceat. L u b czy c h c e c i e w silniejszym sy

rze, w mioci, w nadziei. sze to tonie, z ust t r y u m f u j c e g o ojca kocioa,
Do! Do! k t r y s w y m c h r z e c i a n o m o d r a d z a o k r u t n y c h roz
k o s z y p u b l i c z n y c h w i d o w i s k c z e m u to? W i a r a
u y c z a n a m p r z e c i e d a l e k o w i c e j m w i , de spectac.
c . 2 9 ss. , c z e g o o w i e l e s i l n i e j s z e g o . Dziki
z b a w i e n i u r o z p o r z d z a m y p r z e c i e innemi u c i e c h a m i ;
15.
m i a s t atletw m a m y s w y c h m c z e n n i k w ; jeli k r w i
W w i e r z e w co? W mioci czego? W na c h c e m y , oto m a m y k r e w C h r y s t u s a . . . A c d o p i e r o
dziei c z e g o ? Ci sabi c h c b o w i e m , by k i e d y oczekuje n a s w dniu j e g o p o w r o t u , w dniu j e g o
i o n i byli silni, t o n i e w t p l i w e ; k i e d y m a n a tryumfu! i t e r a z cignie d a l e j , z a c h w y c o n y j a s n o
dej i i c h krlestwo krlestwem boem zw w i d z : At e n i m supersunt alia spectacula, ille ulti-
t o p o p r o s t u , j a k si r z e k o : s p r z e c i e w e w s z y s t k i e m mus et perpetuus judicii dies, ille nationibus inspera-
t a k pokorni. J u a b y t e g o d o y , t r z e b a d u g o y, t u s , ille derisus, cum tanta saceuli vetustas et tot ejus
p o z a g r a n i c mierci, n a w e t p o t r z e b a w i e c z n e g o nativitates uno igne hauirientur. Quae tunc spectaculi
ycia, a b y p r z e z w i e c z n o m o n a d o z n a w a w kr latitudo! Quid admirer! Quid rideam! Ubi
lestwie boem o d s z k o d o w a n i a z a o w o y c i e ziemskie gaudeam! Ubi exultem, spectans tot et tantos
w w i e r z e , mioci i nadziei. O d s z k o d o w a n i a za co? reges, qui in caelum recepti nuutiabantur, cum ipso
O d s z k o d o w a n i a p r z e z c o ? . . . D a n t e , z d a m i si, omyli Jove et ipsis suis testibus in imis tenebris congeme-
si g r u b o , g d y z p r z e j m u j c lkiem p r o s t o t ten scentes! Item praesides (namiestnicy p r o w i n c y i ) perse
n a d b r a m s w e g o p i e k a pooy n a p i s : i m n i e cutores dominici nominis saevioribus quam ipsi flam-
s t w o r z y a mio w i e c z n a . N a d b r a m c h r z e c i a - mis saevierunt insultantibus contra Christianas lique-
skiego raju i j e g o w i e c z n e j szczliwoci m g b y b y scentes! Quos praeterea sapientes illos philosophos
w k a d y m r a z i e z w i k s z susznoci w y r y t y n a p i s : coram discipulis suis una conflagrantibus erubescentes,
i mnie stworzya wieczna n i e n a w i przy quibus nihil ad deum p e r t i n e r e suadebant, quibus ani
p u c i w s z y , e p r a w d a m o g a b y by w y p i s a n a n a d mas aut nullas aut non in prstina corpora redituras
d r z w i a m i d o k a m s t w a ! B o c z e m e jest szczli affirmabant! Etiam poetas non ad R h a d a m a n t i nec ad
w o w i e c z n a ? . . . M o e b y m y n a w e t odgadli. L e p i e j Minois, sed ad inopinati Christi tribunal palpitantes!
j e d n a k , e z a w i a d c z y n a m to w y r a n i e t a k a w t y c h Tunc magis tragoedi audiendi, magis scilicet vocales
r z e c z a c h p o w a g a , ktrej l e k c e w a y nie m o n a , T o (bardziej p r z y gosie, j e s z c z e gorsi k r z y k a c z e ) in sua
m a s z z A k w i n u , wielki n a u c z y c i e l i wity. -Beati in propria calamitate; tunc histriones cognosccndi, solu-
regno coelesti, m w i a g o d n i e j a k j a g n i , videbunt tiores multo per ignem; tunc spectaudus auriga in
poenas damnafornm, ut beatitudo ilis magis f l a m m e a rota totus r u b e n s , tune xystici contemplandi
48 49

non in gymnasiis, sed in igne jaculati, nisi quod ne miejsc, g d z i e n i e r o z s t r z y g n i t a w a l k a dalej si toczy.
tunc quidem illos v e l i m vivos, ut qui m a l i m ad eos M o n a b y n a w e t rzec, e si t y m c z a s e m c o r a z w y e j
potius conspectum insatiabilem conferre, qui in w g r w z n o s i a i w a n i e p r z e z to c o r a z b a r d z i e j
dominum desaevierunt. Hic est ille, dicam, fabri aut p o g b i a a i u d u c h o w i a a : t a k e n i e m a dzi m o e
quaestuariae filus (jak w y k a z u j e c i g dalszy, a w szcze bardziej rozstrzygajcego znaku n a t u r y w y s z e j ,
g l n o c i i to z T a l m u d u z n a n e o k r e l e n i e m a t k i J e n a t u r y b a r d z i e j d u c h o w e j , ni b y w r o z d w o j e n i u p o d
zusa, ma T e r t u l i a n odtd na myli ydw), sabbati kadym wzgldem i by polem walki o w y c h prze
destructor, Samarites et daemonium habens. Hic est c i w s t a w i e . S y m b o l tej walki, w y r a o n y p i s m e m ,
quem a Juda redemistis, hie est ille arundine et co- k t r e p o p r z e z w s z y s t k i e dzieje l u d z k i e d o t y c h c z a s
laphis diverberatus, sputamentis dedecoratus, felle et p o z o s t a o c z y t e l n e m , z w i e si R z y m p r z e c i w J u d e i ,
aceto potatus. Hic est, quem clam discentes subripue- J u d e a p r z e c i w R z y m o w i : nie b y o dotd w i k s z e g o
runt, ut resurrexisse dicatur vel hortulanus detraxit, zdarzenia nad t walk, nad to postawienie zagad
ne lactucae suae frequentia commeantium laederen- nienia, t o m i e r t e l n i e w r o g i e p r z e c i w i e s t w o . R z y m
tur? Ut talia spectes, ut talibus exultes, quis o d c z u w a w y d z i e c o s p r z e c z n e g o z s a m natur,
tibi praetor aut consul ant quaestor aut sacerdos de niejako swe antypodyczne monstrum. W Rzymie uwa
sua liberalilate praestabit? Et tamen haec jam habe- a n o y d a z a tego, k t r e m u d o w i e d z i o n o niena
mus quodammodo per fidem spiritu imaginante wici do c a e g o r o d z a j u l u d z k i e g o : susznie, o ile ma
repraesentata. Ceterum qualia illa sunt, quae nec ocu- si s u s z n e p r a w o r o z k w i t i p r z y s z o l u d z k i e g o r o
lus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascen- dzaju n a w i z y w a do bezwzgldnego p a n o w a n i a war
derunt? (I. Cor. 2, 9.) Credo circo et utraquae cavea toci a r y s t o k r a t y c z n y c h , w a r t o c i r z y m s k i c h . C na
(pierwszy i c z w a r t y r z d lub, w e d l e i n n y c h , k o m i c z n a t o m i a s t o d c z u w a l i ydzi w z g l d e m R z y m u ? Z g a d u j e m y
i t r a g i c z n a scena) et omni stadio gratiora. P e r to z t y s i c z n y c h z n a k w . L e c z w y s t a r c z y p r z y w i e
f i d e m : tak napisano. sobie tylko n a p a m i J a n o w A p o k a l i p s , ten n a j
d z i k s z y z w s z y s t k i c h p i s a n y c h w y b u c h w , k t r e nie
n a w i m a n a s u m i e n i u . (Nie n a l e y zreszt niedoce
n i a gbokiej k o n s e k w e n c y i c h r z e c i a s k i e g o in
stynktu, skoro w a n i e t ksik n i e n a w i c i o p a t r z y
26. i m i e n i e m a p o s t o a mioci, k t r e m u o w mionie-
marzycielsk Ewangeli przypisuje. T k w i w tem cz
Z d a j m y d o k o c a . T e obie p r z e c i w prawdy, a c z k o l w i e k wiele l i t e r a c k i e g o f a s z e r s t w a
s t a w n e w a r t o c i d o b r y i l i c h y (schlecht), d o b r y p o t r z e b a byo do t e g o celu.) R z y m i a n i e byli p r z e c i e
i zy (bse) t o c z y y na ziemi straszliw, t y s i c o l e c i a t a k silni i d o s t o j n i , e silniejszych i d o s t o j n i e j s z y c h
t r w a j c w a l k . A j a k k o l w i e k ta d r u g a w a r t o od- dotd j e s z c z e n a ziemi nie byo. T a k i c h nie n i o n o
d a w n a p r z e w a a , nie b r a k n i e j e d n a k i dzi j e s z c z e
DZlEA NIETZSCHEGO. T. III. 4
 50
n a w e t n i g d y . K a d y s z c z t e k p o nich, k a d y n a p i s
z a c h w y c a , ma si r o z u m i e jeeli si o d g a d n i e , c o
t a m pisz. ydzi, p r z e c i w n i e , byli o w y m k a p a s k i m
n a r o d e m , o p t a n y m p r z e z ressentiment par excellence,
posiadajcym niemajc rwnej gminnie - moraln
genialno: porwnajmy jeno pokrewnie uposaone
n a r o d y , C h i c z y k w lub N i e m c w , z y d a m i , by w y
c z u co j e s t p i e r w s z o - , a co p i t o r z d n e m . Kto na
razie z w y c i y , R z y m czy Judea? Ale t u niema
w t p l i w o c i : z w a m y tylko, p r z e d c z e m kaniaj si
dzisiaj n a w e t w R z y m i e , j a k o p r z e d w c i e l e n i e m
w s z y s t k i c h n a j w y s z y c h w a r t o c i i nietylko w R z y
mie, lecz p r a w i e n a p r z e s t r z e n i p ziemi, w s z d z i e ,
g d z i e si t y l k o c z o w i e k o b a s k a w i lub o b a s k a w i
si p r a g n i e , p r z e d t r z e m a y d a m i , j a k wia
domo, i j e d n y d w k (przed J e z u s e m z Na
zaretu, przed rybakiem Piotrem, tkaczem kobiercw
P a w e m i matk owego, pocztkowo zwanego Jezu
sem, n a z w a n Marya). T o p o d z i w u g o d n e : R z y m
uleg b e z s p r z e c z n i e . W p r a w d z i e z d a r z y o si z a Od
r o d z e n i a w s p a n i a e , n i e p o k o j c e p r z e b u d z e n i e kla
s y c z n e g o ideau, dostojnej o c e n y w a r t o c i w s z y s t k i c h
r z e c z y . N a w e t R z y m p o r u s z a si, j a k p r z e b u d z o n y
z l e t a r g u , p o d u c i s k i e m n o w e g o , z b u d o w a n e g o na nim
zydziaego Rzymu, ktry przedstawia widok ekume
n i c z n e j s y n a g o g i i z w a si Kocioem. L e c z na
t y c h m i a s t z a t r y u m f o w a a z n o w u J u d e a , dziki o w e m u
z a s a d n i c z o g m i n n e m u (niemieckiemu i a n g i e l s k i e m u )
ruchowi ressentiment, k t r y nazywaj Reformacy,
w r a z z tem, co j e j w y n i k i e m b y m u s i a o , z p r z y
w r c e n i e m k o c i o a z a r a z e m p r z y w r c e n i e m mo
gilnego s p o k o j u k l a s y c z n e m u R z y m o w i . W p e w n e m
nawet bardziej decydujcem i gbszem znaczeniu,
51
ni w w c z a s , d o s z a J u d e a r a z j e s z c z e z R e w o l u c y
francusk do zwycistwa nad ideaem klasycznym.
O s t a t n i a p o l i t y c z n a dostojno, j a k a b y a w E u r o p i e ,
dostojno siedmnastego i omnastego f r a n c u
s k i e g o stulecia p a d a p o d g m i n n y m i i n s t y n k t a m i
m c i w e j u r a l i w o c i . N i g d y nie s y s z a n o n a ziemi
wikszego okrzyku radoci, wrzaskliwszego z a c h w y t u !
W p r a w d z i e z d a r z y a si w r d t e g o r z e c z n a j p o t w o r
niejsza, n a j n i e o c z e k i w a s z a : s t a r o y t n y i d e a w y s t p i
c i e l e n i e z niesychanym przepychem przed oczy
i s u m i e n i a ludzkoci, i r a z j e s z c z e silniej, p r o c i e j ,
przenikliwiej ni kiedykolwiek, r o z b r z m i a o p r z e c i w k o
starym garczym rozwizaniom mciwej uraliwoci
w myl p i e r w s z e s t w a n a j l i c z n i e j s z y c h ,
p r z e c i w k o d z y zniania, poniania, z r w n a n i a , sta
c z a n i a si w s t e c z i w z a m i e r z c h c z o w i e k a : roz
b r z m i a o s t r a s z l i w e i p o r y w a j c e p r z e c i w n e rozwi
zanie w myl p i e r w s z e s t w a n a j n i e l i c z
niejszych! J a k o ostatni d r o g o w s k a z k u i n n e j
d r o d z e zjawi si Napoleon, t e n n a j b a r d z i e j odosob
n i o n y i n a j p n i e j s z y z p n o z r o d z o n y c h , j a k i istnia
kiedykolwiek, a w nim ucieleniony problemat d o
s t o j n e g o i d e a u s a m e g o w s o b i e roz
wacie, co to za problemat: Napoleon, ta synteza
n i e c z o w i e k a i n a d c z o w i e k a. . .
17.
C z y na t e m k o n i e c ? Czy to n a j w i k s z e ze
w s z y s t k i c h p r z e c i w s t a w i e i d e a u zostao t e m s a m e m
na w i e c z n e c z a s y zoone ad acta ? C z y t y l k o o d r o -
4*
52 53

c z o n e , na d u g o o d r o c z o n e ? . . . C z y z n w k i e d y udzia fizyologw i m e d y k w : p r z y c z e m niechaj z a w o d o w y m filo

n i e b d z i e m u s i a n a s t p i j e s z c z e straszniejszy, j e s z c z e zofom pozostawiona bdzie i w tym poszczeglnym w y p a d k u rola
obrocw i porednikw, g d y im si na og udao przeksztaci
duej p r z y g o t o w y w a n y w y b u c h s t a r e g o p o a r u ? W i
o w e tak zaostrzone pocztkowo i nieufne stosunki pomidzy filo
cej j e s z c z e : c z y w a n i e t e g o nie n a l e y sobie z e zofi, fizyologi i m e d y c y n w najprzyjaniejsz i najowocniejsz
w s z y s t k i c h si y c z y ? n a w e t chcie? n a w e t d a ? . . . wzajemn wymian. W rzeczy samej wszystkie tablice wartoci,
K t o w m i e j s c u tem z a c z n i e , j a k m o i czytelnicy, m y w s z y s t k i e powiniene, znane historyi lub badaniom etnologicz-
le, r o z m y l a , t e m u t r u d n o b d z i e doj z tem nym, w y m a g a j przedewszystkiem f i z y o l o g i c z n e g o owietlenia
i wytumaczenia, w kadym razie prdzej ni p s y c h o l o g i c z n e g o ;
p r d k o do k o c a , a to p o w d w y s t a r c z a j c y , a b y m
tak samo w s z y s t k i e czekaj k r y t y k i ze strony wiedzy medycznej.
s a m d o s z e d d o koca, p r z y j m u j c , e o d d a w n a stao Pytanie: j a k warto m a t a lub o w a tablica dbr czyli mo-
si d o j a s n e , c z e g o c h c , d o c z e g o z m i e r z a m ralno? naley stawia pod wszystkimi ktami widzenia; nie
przez to wanie niebezpieczne rozwizanie, ktre mona mianowicie rozbiera do subtelnie kwestyi wart dla
o s t a t n i a m a k s i k a nosi n a g r z b i e c i e : Poza do jakiego c e l u ? Naprzykad co, coby miao widoczn warto
ze w z g l d u na najwysz niespoyto rasy (lub spotgowanie jej
b r e m i z e m . . . To bynajmniej n i e znaczy Poza
siy przystosowawczej do pewnego klimatu lub na osignicie
dobrem i lichem. najwyszej iloci), nie miaoby w c a l e tej samej wartoci, gdyby
chodzio o wytworzenie silniejszego typu. Dobro najliczniejszych
i dobro najnieliczniejszych to dwa p r z e c i w l e g e punkty zapatry
wania na warto. U w a a n i e pierwszego za wicej wartociowy
ju sam w sobie, pozostawiamy naiwnoci angielskich biolo
gw . . . Wszystkie umiejtnoci winny teraz torowa drog
zadaniu filozofw, zadaniu przyszoci, tak pojtemu, e filozof ma
rozwiza p r o b l e m a t w a r t o c i , ma u s t a n a w i a stopnie
U w a g a . K o r z y s t a m z e sposobnoci, ktr nastrcza m i t a wartoci.
rozprawa, by wyrazi publicznie i formalnie yczenie, wyjawiane
dotd przeze mnie tylko okolicznociowo w rozmowach z uczo
nymi : mianowicie, aby ktry z fakultetw filozoficznych przez
rozpisanie szeregu nagrd akademickich zechcia si zasuy
okoo popierania studyw historyi m o r a l n o c i : moe t a
ksika posuy jako bodziec w tym kierunku. Co si tyczy moli
woci tego rodzaju, s t a w i a m nastpujce zagadnienie, ktre zasu
g u j e na u w a g zarwno filologw i historykw, jak i w a c i w y c h
uczonych filozofw z powoania.

Jakie w s k a z w k i daje j z y k o z n a w s t w o , w szcze

glnoci badania etymologiczne, do dziejw
rozwoju poj moralnych ?

Z drugiej strony oczywicie naley pozyska dla tych

problematw (o w a r t o c i dotychczasowych ocen wartoci) wsp-
 ROZPRAWA DRUGA:

Wina", Nieczyste Sumienie"

i tym podobne.
 I.

W y c h o w a zwierz, ktre moe p r z y r z e

k a c z y nie t o w a n i e j e s t o w e m p a r a d o k s a l n e m
z a d a n i e m , k t r e p o s t a w i a sobie n a t u r a w s t o s u n k u
d o c z o w i e k a ? C z y nie t o jest w a c i w y p r o b l e m a t
c z o w i e k a ? . . . e p r o b l e m a t t e n jest d o p e w n e g o w y
sokiego stopnia r o z w i z a n y , t o d z i w i m u s i t e m b a r -
dziej tego, kto p r z e c i w d z i a a j c e j sile, z a p o m i n a w -
c z o c i , dostateczne przypisuje znaczenie. Zapomi-
n a w c z o nie j e s t j e d y n i e j a k vis inertiae, jak
ludzie p o w i e r z c h o w n i sdz. Jest ona, owszem,
c z y n n , w najcilejszem z n a c z e n i u p o z y t y w n zdol
noci h a m u j c , ktrej p r z y p i s a naley, e w s z y s t k o
to, co przeywamy, dowiadczamy, wchaniamy,
u w i a d a m i a n a m si w s t a n i e t r a w i e n i a ( m o n a b y go
n a z w a w d u c h a w i a n i e m ) nie w i c e j , ni w c a y
t y s i c o r a k i p r o c e s , w j a k i m o d b y w a si n a s z e cie
l e s n e o d y w i a n i e , t a k z w a n e wcielanie. C h w i l o w o
z a m k n d r z w i i o k n a n a s z e j w i a d o m o c i ; nie b y
n a p a s t o w a n y m przez w r z a w i walk, wrd ktrej
podziemny wiat naszych suebnych o r g a n w pra
cuje dla siebie i p r z e c i w sobie w z a j e m ; n i e c o ciszy,
 58
p e w n a tabula rasa w i a d o m o c i , a b y z n w z n a l a z o si
m i e j s c e dla c z e g o n o w e g o , p r z e d e w s z y s t k i e m dla do
s t o j n y c h funkcyi i f u n k c y o n a r y u s z w , dla r z d z e n i a ,
p r z e w i d y w a n i a , r o z k a z y w a n i a z g r y (bo n a s z o r g a
n i z m u r z d z o n y j e s t o l i g a r c h i c z n i e ) oto k o r z y , j c y m k o n i e c z n o c i , b y m d z oblicza te siebie
j a k si rzeko, c z y n n e j z a p o m i n a w c z o c i , o d w i e r n e j
niejako, s t r a n i c z k i d u c h o w e g o adu, spokoju, ety
kiety. I tu n a t y c h m i a s t r o z w a y naley, j a k b y d a l e c e
nie b y o a d n e g o szczcia, a d n e g o w e s e l a , a d n e j
nadziei, a d n e j d u m y , a d n e g o t e r a z b e z z a p o m i
n a w c z o c i . Czowiek, w k t r y m t e n h a m u j c y a p a r a t
u l e g u s z k o d z e n i u i le dziaa, p o d o b n y j e s t do d y s -
p e p t y k a (a nietylko p o d o b n y ) nie m o e si z n i c z e m
u p o r a . . . W a n i e to z k o n i e c z n o c i z a p o m i n a w -
c z e z w i e r z , w k t r e m z a p o m n i e n i e s t a n o w i si,
f o r m t g i e g o z d r o w i a , p r z y s w o i o sobie z d o l n o
przeciwn, pami, z ktrej pomoc zawiesza w pew
n y c h w y p a d k a c h zapominawczo w jej czynno
ci, w t y c h m i a n o w i c i e w y p a d k a c h , k i e d y si ma
p r z y r z e k a . A w i c n i e j e s t t o w c a l e b i e r n a nie
mono pozbycia si raz wyrytego wraenia,
nietylko n i e s t r a w n o r a z w z a s t a w d a n e g o sowa,
z k t r e m n i e m o n a si u p o r a , l e c z c z y n n e n i e-
c h c e n i e p o z b y c i a si, p r z e d u a n e c h c e n i e r a z
c h c i a n e g o , w a c i w a p a m i w o l i : tak, e m i d z y
p i e r w o t n e chc, uczyni a w a c i w e w y a d o w a s r o g o c i , t y r a s t w a , t p o t y i i d y o t y z m u , ma w t e m
nie woli, jej a k t , m o n a b e z p i e c z n i e w s t a w i w i a t
n o w y c h r z e c z y , s z c z e g w , n a w e t a k t w woli, bez
o b a w y , e d u g i t e n a c u c h w o l i p k n i e . L e c z cze
g to wszystko w y m a g a ! Jake to czowiek, by
w t e n s p o s b r o z p o r z d z a swoj przyszoci, mu p r o c e s u , t a m gdzie d o j r z e w a j o s t a t e c z n i e o w o c e
sia w y u c z y si o d r n i a z d a r z e n i a k o n i e c z n e o d
p r z y p a d k o w y c h , w i z a m y l i p r z y c z y n o w o , n a to, c o
59
odlege, p a t r z e j a k n a o b e c n e i u m i e j e p r z e w i d y w a ,
o z n a c z a p e w n i e cel i rodki ku niemu, w o g l e u m i e
liczy, oblicza! J a k e c z o w i e k w p r z d s a m m u s i a
si s t a o b l i c z a l n y m , p r a w i d o w y m , u l e g a
samego w stosunku do swego wasnego wyobraenia,
a w k o c u w sposb, w j a k i to c z y n i p r z y r z e k a j c y ,
z a r c z y z a siebie, j a k o z a p r z y s z o !
2.
Oto s w a n i e d u g i e dzieje p o c h o d z e n i a
o d p o w i e d z i a l n o c i . Z a d a n i e w y c h o w a n i a zwie
rzcia, k t r e p r z y r z e k a m o e j a k w a m t o j u j a s n e
z a p e w n e z a w i e r a w sobie, j a k o w a r u n e k i p r z y g o
t o w a n i e , z a d a n i e blisze: u c z y n i w p r z d c z o w i e k a
d o p e w n e g o s t o p n i a p o d l e g y m koniecznoci, jednoli
tym, r w n y m w r d r w n y c h , p r a w i d o w y m i std
obliczalnym. O l b r z y m i a p r a c a tego, c o z w o b y c z a j -
noci o b y c z a j u (por. J u t r z e n k a str. 15, nast. 21. 24)
w a c i w a p r a c a c z o w i e k a n a d s a m y m sob w n a j
duszym okresie rodzaju ludzkiego, jego caa p r z e d
h i s t o r y c z n a p r a c a , i l e k o l w i e k b y w niej t k w i o
swe gbokie znaczenie, swe wielkie usprawiedliwie
nie, e o b y c z a j n o o b y c z a j u i s p o e c z n y k a f t a n bez
p i e c z e s t w a u c z y n i y c z o w i e k a r z e c z y w i c i e obli
czalnym. Stamy natomiast na kocu olbrzymiego
d r z e w a , g d z i e s p o e c z e s t w o i o b y c z a j n y j e g o oby
czaj w y j a w i a j n a r e s z c i e , d o c z e g o b y y tylko
 6o
r o d k i e m : a z n a j d z i e m y , j a k o n a j d o j r z a l s z y na tem
drzewie owoc u d z i e l n e i n d y w i d u u m , samemu
sobie tylko r w n e , k t r e z n o w u u w o l n i o si o d oby
c z a j n o c i obyczaju, s a m o r z d n e , n a d o b y c z a j n e i n d y w i
d u u m (bo s a m o r z d n y i obyczajny w y k l u c z a j si
wzajem), s o w e m c z o w i e k a w a s n e j n i e z a w i s e j d u g o
t r w a e j woli, k t r y m i e p r z y r z e k a a w n i m
dumn, w k a d y m m i n i u d r g a j c w i a d o m o tego, j c y , p r z y p u s z c z a j c , e u c z u j e w sobie p o t r z e b s o w a
co tu o s t a t e c z n i e z d o b y t e z o s t a o i w n i e g o wcielone,
w a c i w w i a d o m o m o c y i w o l n o c i , u c z u c i e spe
nienia czowieka wogle. T e n wyzwolony, ktry rze
c z y w i c i e m i e p r z y r z e k a , ten p a n w o l n e j woli,
ten s a m o w a d n y , j a k e b y nie m i a w i e d z i e , j a k tem
s a m e m osign w y s z o n a d w s z y s t k i e m , c z e m u
n i e w o l n o p r z y r z e k a i p o r c z a za siebie, ile w z b u
d z a o n zaufania, o b a w y , czci z a s u g u j e n a
w s z y s t k o t r o j e i j a k m u , z tem p a n o w a n i e m n a d
sob, d a n e m j e s t k o n i e c z n i e w do i p a n o w a n i e
n a d okolicznociami, n a d p r z y r o d i w s z e l k i e m u k r -
c o n e m w s w e j w o l i i nie d a j c e m p o r k i s t w o r z e
n i e m ? C z o w i e k w o l n y , p o s i a d a c z d u g o t r w a e j i nie
z o m n e j woli, m a w t e m p o s i a d a n i u i m i a r w a r
t o c i . Z e swego patrzc stanowiska n a innych, czci
l u b g a r d z i . I z t s a m koniecznoci, z j a k c z c i so
bie r w n y c h , silnych, d a j c y c h p o r k (ktrym w o l n o
przyrzeka), wic kadego ktry przyrzeka, jak samo-
w a d c a , niechtnie, r z a d k o , powoli, k t r y skpi zaufania,
k t r y w y r n i a d a r z c z a u f a n i e m , k t r y daje s w e
sowo, j a k o co, n a c o si s p u c i m o n a , b o c z u j e
si d o silny, b y g o d o t r z y m a n a w e t w b r e w z y m
p r z y p a d k o m , n a w e t w b r e w losowi : ot z t
sam koniecznoci bdzie mia w pogotowiu kopni
cie dla g o d n y c h p s w g o c z y c h , k t r e p r z y r z e k a j ,
61
c h o nie mi, i k n u t dla g a r z a , k t r y a m i e s w e s o w o
j u w chwili, g d y j e m a n a j z y k u . D u m n a w i a d o
mo nadzwyczajnego przywileju o d p o w i e d z i a l
n o c i , w i a d o m o tej r z a d k i e j w o l n o c i , tej m o c y
n a d sob s a m y m i losem, w s i k a w n i e g o , w g b
j e g o n a j s k r y t s z i s t a a si i n s t y n k t e m , d o m i n u j c y m
i n s t y n k t e m . A j a k e n a z w i e o n ten i n s t y n k t d o m i n u
n a to? A l e nie u l e g a wtpliwoci, e t e n u d z i e l n y
czowiek zwie go s w e m s u m i e n i e m . . .
3.
S w e m sumieniem?. . . Mona o d g a d n z gry,
e to p o j c i e sumienie, k t r e s p o t y k a m y tu w j e g o
najwyszem, prawie odstrczajcem uksztatowaniu,
m a z a sob d u g i e dzieje i p r z e m i a n y . m i e r
c z y z a siebie i z d u m , a w i c m i e r z e c
tak o sobie t a k e to, j a k si rzeko, d o j r z a y
owoc, lecz i p n y owoc. Jake dugo musia ten
o w o c w i s i e n a d r z e w i e , cierpki i k w a n y ! A p r z e z
c z a s j e s z c z e d u s z y w c a l e nic nie b y o w i d a z t e g o
o w o c u , n i k t b y nie m i a b y g o o b i e c y w a , j a k k o l
wiek wszystko w tem drzewie przygotowanem byo
i w a n i e do w y d a n i a go d y o ! W jaki sposb
s t w a r z a si c z o w i e k o w i - z w i e r z c i u p a m i ? J a k w ten
c z c i tpy, czci b e z m y l n y r o z u m chwili, w t
w c i e l o n z a p o m i n a w c z o w t a c z a si co tak, a b y
si s t a o o b e c n e ? . . . T e g o p r a s t a r e g o p r o b l e m a t u ,
j a k t o sobie w y o b r a z i m o n a , nie r o z w i z a n o w c a l e
subtelnymi odpowiedziami i rodkami; moe nawet
 62
niema nic straszliwszego i niesamowitszego w caych
przeddziejach czowieka nad jego m n e m o t e c h -
n i k . W y p a l a si ogniem, c o m a z o s t a w p a m i c i :
t y l k o to, co nie p r z e s t a j e b o l e , zostaje w p a m i c i
oto n a c z e l n a z a s a d a n a j s t a r s z e j z w s z y s t k i c h (nie
stety i najduej trwajcej z wszystkich) psychologii
n a ziemi. C h c i a o b y si n a w e t r z e c , e g d z i e k o l w i e k
dzi j e s z c z e n a ziemi istnieje u r o c z y s t o , p o w a g a ,
t a j e m n i c a , p o s p n e b a r w y w yciu ludzi i ludw,
wszdzie tam o d b i j a s i jeszcze co z owej
straszliwoci, z jak ongi wszdzie na ziemi
przyrzekano, porczano, lubowano. Przeszo, naj
dusza najgbsza najtwardsza przeszo, owiewa
n a s i w z b i e r a w n a s , ilekro s t a j e m y si po
w a n i . N i e obeszo si n i g d y bez k r w i , bez mk,
b e z ofiar, g d y c z o w i e k w i d z i a p o t r z e b s t w o r z e n i a
sobie p a m i c i . N a j s t r a s z l i w s z e ofiary i z a s t a w y (do
k t r y c h n a l e a y ofiary z p i e r w o r o d w ) o d r a a j c e
okaleczenia (naprzykad kastracye), najokrutniejsze
f o r m y r y t u a l n e lub k u l t y religijne (a w s z y s t k i e religie
s w n a j g b s z e j istocie s y s t e m a m i o k r u c i e s t w )
wszystko to ma swe rdo w o w y m instynkcie, ktry
w blu o d g a d n a j m o n i e j s z y r o d e k p o m o c n i c z y m n e -
m o n i c z n y . I w p e w n y m sensie z a l i c z y tu t r z e b a c a
a s c e t y k : p e w n a ilo idei m a p o z o s t a niezatart,
w s z e c h o b e c n , niezapominaln, ustalon, w celu za
h i p n o t y z o w a n i a c a e g o n e r w o w e g o i i n t e l e k t u a l n e g o sy
s t e m u t e m i ideami s t a e m i ; a a s c e t y c z n e p r o c e d u r y
i f o r m y y c i o w e s r o d k i e m do tego, by o w e i d e e
u w o l n i o d w s p z a w o d n i c t w a w s z e l k i c h i n n y c h idei,
by je niezapominalnemi uczyni. Im gorszy jest
stan p a m i c i l u d z k o c i , t e m s t r a s z l i w s z y z a w s z e
widok jej zwyczajw. Srogo ustaw k a r n y c h daje
63
w s z c z e g l n o c i m i a r tego, ile t r u d w k o s z t o w a o
osignicie z w y c i s t w a n a d z a p o m i n a w c z o c i i u p r z y
tomnienie na stae tym niewolnikom chwilowego uczu
cia i d z y kilku p r y m i t y w n y c h w y m o g w spoecz
n e g o w s p y c i a . M y N i e m c y nie u w a a m y si sta
nowczo za jaki szczeglnie okrutny i t w a r d e g o serca
n a r d , j e s z c z e m n i e j za s z c z e g l n i e p o c h y i y j c y
z d n i a na d z i e ; lecz w y s t a r c z y p r z y p a t r z e si tylko
n a s z e m u d a w n e m u p o s t p o w a n i u k a r n e m u , a b y si do
p a t r z e , ile t r u d u kosztuje n a ziemi w y c h o w a n i e na-
r o d u mylicieli (to z n a c z y : t e g o n a r o d u E u r o p y ,
w r d k t r e g o i dzi j e s z c z e z n a l e m o n a m a x i m u m
zaufania, p o w a g i , b r a k u s m a k u i r z e c z o w o c i i k t r y
z temi waciwociami ma p r a w o do w y c h o w a n i a
wszelkich rodzajw m a n d a r y n w Europy). Ci Niemcy
s t r a s z l i w y m i r o d k a m i s t w o r z y l i sobie p a m i , a b y
sta si p a n a m i swych gminnych podstawowych
instynktw i swego brutalnego nieokrzesania. Naley
p r z y p o m n i e sobie d a w n e n i e m i e c k i e k a r y , n a p r z y k a d
kamienowanie ( ju podanie ciska kamie myski
n a g o w winnego), a m a n i e k o e m (najbardziej s y n n y
wynalazek i specyalno niemieckiego geniuszu w kr
l e s t w i e kary!), w b i j a n i e na pal, r o z d z i e r a n i e i t r a t o
w a n i e k o m i (wiartowanie), g o t o w a n i e z b r o d n i a r z a
w oliwie lub w i n i e (jeszcze w c z t e r n a s t e m i p i t n a s t e m
stuleciu), ulubione u p i e n i e ze s k r y (darcie pasw),
w y k r a w a n i e misa z piersi; zarwno te s m a r o w a n i e
zoczycy miodem i rzucanie na pastw m u c h o m
w skwarze sonecznym. Z pomoc takich obrazw
i p r z y k a d w n a r z u c i si w k o c u p a m i c i pi, s z e
t a k i c h nie c h c , c o d o k t r y c h d a o si p r z y r z e
c z e n i e , b y y w r d k o r z y c i , j a k i e d a j e spo
e c z n o . I p r a w d z i w i e ! z p o m o c t a k i e j p a m i c i do-
 64
szo si o s t a t e c z n i e do r o z u m u ! A c h ! r o z u m ,
powaga, panowanie nad uczuciami, caa ta pospna
s p r a w a , z w a n a rozwag, wszystkie te przywileje
i b y s k o t k i c z o w i e k a : j a k e d r o g o t r z e b a je byo
o p a c i ! Ile k r w i i z g r o z y ley na d n i e w s z y s t k i c h
dobrych rzeczy!. . .
4.
L e c z j a k e p r z y s z a n a w i a t t a d r u g a po
s p n a s p r a w a , w i a d o m o winy, t o c a e nieczyste su
mienie? I oto p o w r a c a m y do n a s z y c h g e n e a l o g w
m o r a l n o c i . J e s z c z e r a z p o w t a r z a m lub nie p o w i e -
d z i a e m e j e s z c z e t e g o w c a l e ? nie s nic w a r c i .
P o s i a d a p i p i d z i d u g i e , w a s n e , j e d y n i e wsp
c z e s n e d o w i a d c z e n i e ; nie m i e a d n e j wiedzy, ad
n e j c h c i w i e d z y r z e c z y p r z e s z y c h , j e s z c z e mniej
i n s t y n k t u h i s t o r y c z n e g o , t u w a n i e p o t r z e b n e g o dru-
g i e g o w z r o k u , a j e d n a k u p r a w i a dzieje m o r a l n o c i :
t o m u s i si w e d l e w s z e l k i e j s u s z n o c i s k o c z y n a
w y n i k a c h , k t r e d o p r a w d y nietylko w k r u c h y m
stoj s t o s u n k u . C z y t y m d o t y c h c z a s o w y m g e n e a l o
g o m m o r a l n o c i nio si c h o b y t y l k o w przyblie
niu, e n a p r z y k a d o w o m o z o l n e z a s a d n i c z e pojcie
wina wzio pocztek swj z bardzo materyalnego
pojcia by winnym, dunym? L u b e k a r a jako
o d p a t a r o z w i n a si z u p e n i e n a u b o c z u o d
w s z e l k i e g o z a o e n i a w o l n o c i i n i e w o l n o c i woli i to
d o t e g o stopnia, e o w s z e m t r z e b a z a w s z e w p r z d
w y s o k i e g o s z c z e b l a u c z o w i e c z e n i a , z a n i m zwie
r z czowiek z a c z n i e t w o r z y o w e o wiele p r y m i -
65
t y w n i e j s z e r o z r n i e n i a umylnie, niedbale, przy-
p a d k o w o , poczytalnie, w r a z z ich p r z e c i w i e s t w a m i
i u w z g l d n i a j e p r z y w y m i a r z e k a r y . O w a dzi t a k
t a n i a i p o z o r n i e t a k n a t u r a l n a , t a k n i e u n i k n i o n a myl,
k t r a m o e n a w e t dla o b j a n i e n i a sposobu, w j a k i
p o w s t a o n a ziemi p o c z u c i e s p r a w i e d l i w o c i , m u s i a a
podsun mniemanie zbrodniarz zasuguje na kar,
p o n i e w a b y m g b y postpi i n a c z e j : jest fak
t y c z n i e n a d z w y c z a j p n o osignit, n a w e t wyrafi
n o w a n form l u d z k i e g o s d u i w n i o s k o w a n i a . Kto
jej d o p a t r u j e si w p o c z t k a c h , bierze si n i e z g r a b
n y m i p a l c a m i d o p s y c h o l o g i i d a w n i e j s z e j ludzkoci.
Przez najduszy okres dziejw ludzkich wcale n i e
karano d l a t e g o , p o n i e w a czyniono zoczyc
za czyn jego odpowiedzialnym, wic n i e z powodu
zaoenia, e w i n n y m a b y u k a r a n y m , lecz r a c z e j ,
j a k dzi j e s z c z e r o d z i c e k a r z s w e dzieci, z g n i e w u
z a poniesion s z k o d , g n i e w u , s z u k a j c e g o sobie
u p u s t u n a s z k o d n i k u . G n i e w ten j e d n a k t r z y m a n a
w o d z y i m o d y f i k u j e m y l , e k a d a s z k o d a m o e
mie w czemci swj r w n o w a n i k i rzeczywi
cie m o e z o s t a p o w e t o w a n a , c h o b y s a m y m b o l e m
s z k o d n i k a . S k d ta p r a s t a r a , gboko w k o r z e n i o n a ,
m o e t e r a z j u nie d a j c a si w y t p i idea w z i a
m o c swoj, i d e a r w n o w a n o c i s z k o d y i bolu? Na
p o m k n e m ju co o t e m : w s t o s u n k u u m o w n y m
w i e r z y c i e l a i d u n i k a , t a k s t a r y m , j a k istnie
nie w o g l e osb p r a w n y c h i ze w s k a z u j c y m
znowu ze swej strony na podstawowe formy kupna,
sprzeday, wymiany, kramarstwa.
DZIEA NIETZSCHEGO T. III 5
 66
5.
U p r z y t o m n i e n i e sobie t y c h s t o s u n k w u m o w
n y c h w z b u d z a w istocie, j a k p o p o p r z e d n i e j u w a d z e
z gry tego mona oczekiwa, niejedno podejrzenie
i o p r p r z e c i w d a w n i e j s z e j ludzkoci, k t r a je s t w o
r z y a lub n a nie p o z w a l a a . T u w a n i e p r z y r z e k a
s i , t u w a n i e c h o d z i o to, b y s t w o r z y p a m i
przyrzekajcemu; tu wanie, miem podejrzywa,
m o n a o c z e k i w a srogoci, o k r u c i e s t w a , z n c a n i a
si. D u n i k , c h c c w z b u d z i z a u f a n i e w s w e p r z y
r z e c z e n i e zwrotu, c h c c z a r c z y z a p o w a g i w i
to swego przyrzeczenia, wasnemu sumieniu s w e m u
p r z y k a z a z w r o t j a k o obowizek, z o b o w i z a n i e , d a j e
w i e r z y c i e l o w i w z a s t a w (na w y p a d e k , jeeli nie za
paci) co, c o j e s z c z e n a d t o p o s i a d a , c z e m m o e
r o z p o r z d z a , n a p r z y k a d s w e ciao lub s w on,
lub s w w o l n o lub te s w e ycie (lub, w r d p e w
nych okrelonych religijnych zaoe, n a w e t sw
szczliwo, swe zbawienie duszne, w kocu n a w e t
s w j spokj w g r o b i e ; w E g i p c i e , n a p r z y k a d , t r u p
d u n i k a n a w e t i w g r o b i e nie m g z n a l e s p o k o j u
przed wierzycielem, a wanie u E g i p c y a n mia
t e n spokj p e w n e s w o j e znaczenie). W i e r z y c i e l m g
b o w i e m ciau d u n i k a z a d a w a w s z e l k i e r o d z a j e
haby i mczarni, naprzykad wyci z niego tyle,
ile o d p o w i a d a o wielkoci d u g u . B a r d z o w c z e n i e
i w s z d z i e istniay z t e g o p u n k t u w i d z e n i a d o k a d n e ,
nieraz nawet przeraajco drobiazgowe oszacowa
nia, p r a w e m u s t a l o n e o s z a c o w a n i a p o s z c z e g l n y c h
c z o n k w i miejsc na ciele. U w a a m to p r a w i e za
p o s t p , za d o w d wolniejszego, o s z e r s z y c h pogl-
6 7
d a c h , r z y m s k i e g o p o j c i a p r a w a , jeli r z y m s k i e
p r a w o d a w s t w o D w u n a s t u tablic w y r o k u j e , e jest
r z e c z obojtn, c z y w i c e j l u b m n i e j w i e r z y c i e l z e
tnie w t a k i m wypadku si plus minusve secuerunt,
ne fraude esto. R o z j a n i j m y sobie logik c a e j tej
formy w y r w n a n i a : jest ona do dziwna. Rwno
w a n i k d a n y jest w tem, e z a m i a s t z y s k u p o k r y w a
jcego wprost szkod (wic zamiast wyrwnania
w zocie, ziemi, p o s i a d o c i a c h w s z e l k i e g o r o d z a j u )
p r z y z n a n a jest w i e r z y c i e l o w i p e w n e g o r o d z a j u u c i e
c h a jako odpata i wyrwnanie, uciecha, e moe
bez s k r u p u u w y w r z e m o c swoj n a bezsilnym, ucie
c h a -dc f a i r e le mal pour le plaisir de le faire, roz
kosz u y w a n i a p r z e m o c y . R o z k o s z ta w t e m w i k s z e j
jest cenie, im gbiej i niej stoi w i e r z y c i e l w po
r z d k u s p o e c z n y m i i m a t w i e j z d a w a m u si o n a
moe najwyborniejszym kskiem, nawet przedsma
k i e m w y s z e g o stopnia s p o e c z n e g o . P r z e z kar
w y w a r t na duniku wierzyciel uczestniczy w p r a
w i e p a s k i e m : wreszcie osiga raz przynajmniej
podniose uczucie monoci pogardzania i zncania
si n a d j a k istot, j a k o n a d c z e m , co pod n i m
lub p r z y n a j m n i e j , w r a z i e jeli m o c k a r a n i a , w y m i a r
kary przeszy n a zwierzchno, w i d z e n i a , jak
p o g a r d z a j i zncaj si n a d ni. Na w y r w n a n i e
w i c s k a d a si p r z e k a z i p r a w o do o k r u c i e s t w a .
6.
W t e j dziedzinie w i c , w p r a w i e o zobowi
z a n i a c h , jest ognisko p o w s t a n i a w i a t a poj m o r a l -
 68
n y c h wina, sumienie, obowizek, w i t o obo ich potrzeba okruciestwa, jak zasadniczo uwaaj
w i z k u . P o c z t e k jego, j a k p o c z t e k w s z y s t k i e g o
na ziemi, b y obficie i d u g o z l e w a n y krwi. I c z y
nie n a l e a o b y doda, e w i a t ten w g r u n c i e r z e c z y
n i g d y nie p o s t r a d a c a k i e m z a p a c h u k r w i i k a t o w n i ?
( n a w e t w s t a r y m K a n c i e nie : k a t e g o r y c z n y i m p e r a
t y w c z u o k r u c i e s t w e m . . .) Tu r w n i e z a d z i e r z g
n o si n a s a m p r z d to t a j e m n i c z e i m o e nierozwi-
z a l n e z a h a c z e n i e p o j w i n a i bl. J e s z c z e r a z
p y t a m : o ile m o e bl b y w y r w n a n i e m dugu?
O tyle, o ile z a d a w a n i e bolu s p r a w i a o w n a j
w y s z y m s t o p n i u p r z y j e m n o , o ile p o s z k o d o w a n y
w z a m i a n za u s z c z e r b e k w r a z z p r z y k r o c i z p o
wodu uszczerbku, nabywa nadzwyczajn odpatn
r o z k o s z : m o n o z a d a w a n i a bolu. P r a w d z i w e
w i t o , co, co, j a k r z e c z o n o , w t e m w y s z e j b y o
cenie, i m b a r d z i e j nie p r z y s t a w a o d o s t o p n i a i spo
ecznego stanowiska wierzyciela. To wszystko przy
p u s z c z a l n i e : bo t r u d n o j e s t s i g n d n a t a k i c h pod
z i e m n y c h r z e c z y , nie m w i c , e bolenie. A kto tu
w e t k n i e j e s z c z e n i e z g r a b n i e pojcie z e m s t a , nie-
t y l k o w n i k n i c i e sobie utrudni, lecz i z a c i e m n i za
m i a s t w y j a n i ( z e m s t a s a m a p r o w a d z i p r z e c i e do
t a k i e g o s a m e g o p r o b l e m a t u : jake z a d a w a n i e cier
p i e n i a m o e b y z a d o u c z y n i e n i e m ? ) . Z d a j e m i si,
e s p r z e c i w i a si delikatnoci, b a r d z i e j j e s z c z e w i -
t o s z k o s t w u o s w o j o n y c h z w i e r z t d o m o w y c h (to zna
c z y w s p c z e s n y c h ludzi, to z n a c z y nas) p r z e d s t a
w i e n i e sobie w c a e j p e n i , do j a k i e g o s t o p n i a
o k r u c i e s t w o t w o r z y o wielk u c i e c h o d w i t n
d a w n i e j s z e j ludzkoci, d o j a k i e g o s t o p n i a j e s t s k a d
n i k i e m i p r z y m i e s z k p r a w i e k a d e j ich u c i e c h y ; j a k
n a i w n i e z d r u g i e j strony, j a k n i e w i n n i e w y s t p u j e
69
w a n i e b e z i n t e r e s o w n zo (lub, m w i c za Spi
noz, sympathia malevolens) z a n o r m a l n w a c i
w o c z o w i e k a , a w i c za co, c z e m u s u m i e n i e ser
d e c z n i e p r z y t a k u j e ! G b s z e oko d o s z u k a o b y si
m o e i w yciu dzisiejszem n i e m a o tej n a j s t a r s z e j
i najgbszej uciechy odwitnej czowieka. W Poza
d o b r e m i zem na str. 125 i nast. ( p r z e d t e m j u
w J u t r z e n c e na str. 25, 76, 1 1 0 i nast.) w s k a z a e m
przezornym palcem na coraz bardziej rosnce prze-
duchawianie i przebstwianie okruciestwa, ktre
cignie si p r z e z c a e dzieje w y s z e j k u l t u r y (i jeeli
si na ni p a t r z y w p e w n e m z n a c z e n i u s k a d a si na
ni). W k a d y m r a z i e nie z b y t to j e s z c z e d a w n o , g d y
nie u m i a n o sobie w y o b r a z i k s i c e g o w e s e l a , l u d o
w e g o w i t a w w i k s z y m s t y l u bez e g z e k u c y i , t o r t u r
lub j a k i e g o autodafe, t a k s a m o a d n e g o d o s t o j n e g o
d o m u bez istot, n a k t r y c h b y n i e m o n a w y w r z e
s w e j zoci i d o p u s z c z a si o k r u t n y c h i g r a s z e k
( n a l e y sobie p r z y p o m n i e don K i c h o t a n a d w o
r z e k s i n e j : c z y t a m y dzi c a e g o d o n K i c h o t a z gorz
k i m p o s m a k i e m na j z y k u , p r a w i e z udrk, i byli
bymy z tego powodu dziwem i zagadk dla jego
t w r c y i t e g o w s p c z e n i k w oni c z y t a l i go
z n a j c z y s t s z e m s u m i e n i e m , j a k o n a j w e s e l s z z ksi
ek, z a m i e w a l i si n a d n i m p r a w i e n a mier). P r z y
p a t r y w a n i e si cierpieniu s p r a w i a p r z y j e m n o , z a d a
w a n i e cierpienia j e s z c z e w i k s z j e s t to z d a n i e
srogie lecz stare, potne, ludzkie, a r c y l u d z k i e zdanie,
k t r e b y zreszt j u m a p y m o e b y y p o d p i s a y . B o
mwi, e j u o n e d o s t a t e c z n i e z a p o w i a d a j czo
wieka wymylaniem dziwacznych okruciestw i w tem
s j a k b y p r z y g r y w k d o niego. B e z o k r u c i e s t w a
 70
niema uroczystoci: tak ucz najstarsze, najdusze
dzieje ludzkie a i w k a r z e j e s t tyle u r o c z y
stego !
7.
Mwic nawiasem, nie m a m wcale zamiaru
n a p d z a n a s z y m p e s y m i s t o m w i e e j w o d y n a ich
rozstrojone skrzypice myny, przesycone yciem.
Przeciwnie, niechaj zaznacz wyranie, e wwczas
g d y l u d z k o nie w s t y d z i a si j e s z c z e s w y c h okru
c i e s t w , y c i e w e s e l s z e b y o n a ziemi, ni t e r a z , g d y
nie b r a k p e s y m i s t w . S p o s p n i e n i e n i e b a n a d czo
w i e k i e m w z m a g a o si z a w s z e w m i a r , j a k r o s o
w c z o w i e k u w s t y d z e n i e si c z o w i e k a . Z n u o n e
p e s y m i s t y c z n e spojrzenie, nieufno k u z a g a d c e ycia,
l o d o w e n i e w s t r t u do y c i a to nie s c e c h y
n a j g o r s z e g o okresu ludzkiego rodzaju. W y c h o
dz o n e na w i a t o d z i e n n e w p o s t a c i r o l i n b a g i e n
n y c h , k t r e m i s, d o p i e r o g d y si z j a w i b a g n o , do
k t r e g o nale. M a m n a m y l i c h o r o b l i w e p r z e c z u
lenie i p r z e m o r a l n i e n i e , z p o w o d u k t r y c h z w i e r z
czowiek o s t a t e c z n i e u c z y si w s t y d z i w s z y s t k i c h
s w o i c h i n s t y n k t w . N a d r o d z e d o anioa (aby t w a r d
s z e g o n i e u y s o w a ) w y h o d o w a sobie c z o w i e k
w z e p s u t y o d e k i o b o o n y jzyk, z p o w o d u kt
r y c h nietylko w s t r t n a mu si s t a a u c i e c h a i niewin
n o z w i e r z c a , lecz i y c i e s a m o p e n e m n i e s m a k u
tak, e c z a s e m z a t y k a n o s p r z e d sob s a m y m i za
p a p i e e m I n n o c e n t y m T r z e c i m , p e e n n a g a n y sporz
d z a k a t a l o g s w o i c h o b r z y d l i w o c i ( n i e c z y s t e spo-
71
dzenie, w s t r t n e o d y w i a n i e w onie matki, o h y d a
m a t e r y i , z k t r e j si c z o w i e k rozwija, o k r o p n y s m r d ,
w y d z i e l a n i e liny, m o c z u i kau). Dzisiaj g d y cier
pienie z m u s z o n e j e s t s t a w a w s z e r e g , j a k o p i e r w s z y
z a r g u m e n t w p r z e c i w istnieniu, j a k o n a j g o r s z y
j e g o z n a k z a p y t a n i a , d o b r z e j e s t p r z y p o m n i e sobie
c z a s y , k i e d y w y r o k o w a n o o d w r o t n i e , b o nie u m i a n o
obej si b e z z a d a w a n i a cierpienia i w i d z i a n o
w niem czar pierwszorzdny, waciw przynt
u w o d n k u yciu. M o e w w c z a s a b y p o c i e s z y
p r z e c z u l e c w bl nie bola t a k j e s z c z e j a k dzi.
P r z y n a j m n i e j w n i o s e k t e n bdzie m g w y c i g n l e
k a r z , k t r y l e c z y M u r z y n w (jako p r z e d s t a w i c i e l i
p r z e d d z i e j o w e g o c z o w i e k a ) w cikich w y p a d k a c h
w e w n t r z n e g o z a p a l e n i a , d o p r o w a d z a j c y c h najlepiej
nawet uorganizowanego Europejczyka do rozpaczy.
N a M u r z y n w n i e dziaaj one tak. ( K r z y w a ludz
kiej zdolnoci c i e r p i e n i a z d a j e si r z e c z y w i c i e nie
zwykle i p r a w i e nagle opada, skoro tylko przekro
c z y m y w y s z e d z i e s i t y s i c y lub dziesi milionw,
n a l e c e d o n a d k u l t u r y ; c o d o m n i e n i e wtpi, e
w p o r w n a n i u z j e d n n o c blu j e d n e j j e d y n e j hi
s t e r y c z n e j w y k s z t a c o n e j s a m i c y , cierpienia w s z y s t
k i c h r a z e m zwierzt, k t r e dotd dla celu n a u k o w y c h
o d p o w i e d z i w y p y t y w a n o n o e m , nie g o d n e s p o p r o s t u
uwagi). Moe n a w e t w o l n o p r z y p u c i m o l i w o , e
i o w a u c i e c h a z o k r u c i e s t w a w a c i w i e nie koniecz
nie w y m r z e m u s i a a ; p o t r z e b o w a a tylko o tyle, o ile
b a r d z i e j bl dzisiaj boli, p e w n e g o w y d e l i k a c e n i a i w y -
subtelnienia, m u s i a a m i a n o w i c i e w y s t p i w prze
szczepieniu na grunt w y o b r a e n i o w y i duchowy,
i u s t r o j o n a s a m e m i t a k n i e w i n n e m i m i a n a m i , by nie
w z b u d z i n a w e t w n a j c z u l s z e m h i p o k r y t y c z n e m su-
 72
mieniu adnego podejrzenia (tragiczne wspczucie
jest t a k i e m m i a n e m ; i n n e b r z m i les nostalgies de la
croix). Co w a c i w i e o b u r z a p r z e c i w cierpieniu, to
nie cierpienie s a m o p r z e z si, lecz n i e d o r z e c z n o
cierpienia, atoli a n i d l a c h r z e c i a n i n a , k t r y w m w i
w cierpienie c a t a j e m n m a s z y n e r y z b a w i e n i a , ani
dla naiwnego czowieka dawniejszych czasw, ktry
u m i a sobie w y o y w s z e l k i e c i e r p i e n i e z m y l
o w i d z a c h i z a d a j c y c h cierpienie, nie istniao w o g l e
n i e d o r z e c z n e cierpienie. A b y m d z u s u n z e
w i a t a i u c z c i w i e z a n e g o w a utajone, n i e w y k r y t e ,
b e z w i a d k o w e cierpienie, b y o s i w w c z a s p r a w i e
zmuszonym wynale bogw i d u c h w porednich
w s z e l k i e j w y y i gbi, k r t k o co, co i w u k r y c i u
t u a si n a d n a m i , co i w c i e m n o c i w i d z i i nie da
uj s w e j u w a d z e a d n e m u z a j m u j c e m u b o l e s n e m u
w i d o w i s k u . Z p o m o c t a k i c h to w y n a l a z k w z n a o
si w w c z a s y c i e n a s z t u c z k a c h , n a k t r y c h si
z a w s z e znao, u s p r a w i e d l i w i e n i a siebie s a m e g o , u s p r a
w i e d l i w i e n i a s w e g o za. T e r a z p o t r z e b o w a o b y m o e
d o t e g o c e l u i n n y c h p o m o c n i c z y c h w y n a l a z k w (na-
przykad ycie jako zagadka, ycie jako problemat
poznania). U s p r a w i e d l i w i o n e m j e s t k a d e zo, kt
r e g o w i d o k i e m B g si b u d u j e : t a k b r z m i a a przed-
dziejowa logika uczucia i zaprawd, czy tylko
p r z e d d z i e j o w a ? B o g o w i e pojci j a k o m i o n i c y o k r u t
n y c h widowisk och jak bardzo prastare to wy
o b r a e n i e w r z y n a si j e s z c z e k l i n e m n a w e t w n a s z e
e u r o p e j s k i e u c z o w i e c z e n i e ! n a l e a o b y si z a s t a n o w i
n a d tem z K a l w i n e m i L u t r e m . W k a d y m r a z i e
p e w n a jest, e j e s z c z e i G r e c y nie umieli b o g o m
swoim przyjemniejszej przyda do szczcia przy
p r a w y n a d u c i e c h y o k r u c i e s t w a . Jakiemi, sdzicie,
73
oczyma kaza Homer bogom swoim spoglda na
l o s y czowiecze? J a k i e w g r u n c i e r z e c z y o s t a t e c z n e
m i a y z n a c z e n i e w o j n y t r o j a s k i e i t y m p o d o b n e tra
g i c z n e s t r a s z l i w o c i ? Nie u l e g a z u p e n i e w t p i e n i u :
uwaa j e z a w i t e c z n e z a b a w y dla bogw:
a, o ile p o d t y m w z g l d e m p o e t a j e s t b a r d z i e j ni
inni ludzie s t w o r z o n y na p o d o b i e s t w o boskie, t a k e
za w i t e c z n e z a b a w y d l a p o e t w . . . Nie i n a c z e j
p o t e m j e s z c z e g r e c c y filozofowie m o r a l n o c i p o j m o
w a l i o c z y boga, s p o g l d a j c e n a m o r a l n e z a p a s y , n a
h e r o i z m i s a m o u d r k c n o t l i w y c h . H e r a k l e s obo
w i z k u z n a j d o w a si na s c e n i e i c z u si na niej.
Cnota bez w i a d k w bya dla tego narodu aktorw
czem, c z e g o nie m o n a sobie w y o b r a z i . Nie u c z y -
niono o w e g o t a k z u c h w a e g o , t a k f a t a l n e g o filozo
ficznego w y n a l a z k u , k t r y w t e d y p o r a z p i e r w s z y dla
E u r o p y z r o b i o n o , w y n a l a z k u wolnej w o l i , o bez
w z g l d n e j s p o n t a n i c z n o c i c z o w i e k a w z e m i do
b r e m , p r z e d e w s z y s t k i e m p o to, b y s t w o r z y sobie
p r a w o d o w y o b r a e n i a , e z a i n t e r e s o w a n i e si b o g w
czowiekiem, cnot czowiecz w y c z e r p a s i
n i g d y n i e m o e ? N a ziemskiej tej s c e n i e nie
miao nigdy brakn nowoci, prawdziwie niesycha
n y c h n a p i , z a w i k a , katastrof. w i a t z u p e n i e de
terministycznie pojmowany byby bogom atwy do
odgadnicia i w s k u t e k tego znuyby ich wkrtce,
d o s t a t e c z n y p o w d dla t y c h p r z y j a c i b o g w ,
filozofw, b y b o g o m s w y m t a k i e g o d e t e r m i n i s t y c z
n e g o nie p r z y p i s y w a w i a t a ! C a a l u d z k o staro
y t n a p e n a jest d e l i k a t n y c h w z g l d w dla w i d z a ,
j a k o w i a t z a s a d n i c z o publiczny, z a s a d n i c z o n a o c z n y ,
k t r y nie u m i a sobie p o m y l e s z c z c i a b e z wido-
 74
w i s k i u r o c z y s t o c i . A j a k si r z e k o i wielka
k a r a ma w sobie t y l e u r o c z y s t e g o ! . . .
8.
P o c z u c i e winy, z o b o w i z a n i a osobistego - by
p o d j ni n a s z e g o b a d a n i a w y w o d z i , j a k widzie
limy, p o c z t e k s w j z n a j s t a r s z e g o i n a j p i e r w o t n i e j
szego, j a k i istnieje, s t o s u n k u osb, s t o s u n k u k u p c a
i s p r z e d a w c y , w i e r z y c i e l a i dunika. T u t a j w y s t p o
w a a p o r a z p i e r w s z y o s o b a p r z e c i w osobie, t u p o
r a z p i e r w s z y m i e r z y a s i o s o b a osob. Nie od
n a l e z i o n o j e s z c z e t a k nizkiego s t o p n i a c y w i l i z a c y i ,
g d z i e b y l a d w t e g o s t o s u n k u nie d a o si j u z a u
w a y . Stanowi ceny, odmierza wartoci, w y m y l a
rwnowaniki, przeprowadza zamian wszystko
to w t a k i m s t o p n i u z a j m o w a o n a j p i e r w o t n i e j s z e m y
lenie, e w p e w n e m z n a c z e n i u b y o s a m e m m y
leniem. T u w y h o d o w a si n a j s t a r s z y r o d z a j
bystroci umysowej, tuby mona rwnie upatrywa
pierwszy zawizek ludzkiej dumy, poczucia pierw
s z e s t w a w s t o s u n k u do r e s z t y zwierzt. Moe nie
m i e c k i w y r a z M e n s c h (manas) w y r a a j e s z c z e
c o z t e g o s a m o p o c z u c i a : c z o w i e k o k r e l a siebie,
j a k o istot, k t r a o d m i e r z a w a r t o c i , o c e n i a i m i e r z y
j a k o oceniajce w a r t o c i z w i e r z s a m o w sobie.
Kupno i sprzeda, z swemi psychologicznemi przy-
n a l e n o c i a m i , s s t a r s z e n a w e t od p o c z t k w wszel
k i c h s p o e c z n y c h form o r g a n i z a c y j n y c h i z w i z k w .
Z z a c z t k o w y c h r a c z e j form p r a w a o s o b o w e g o p r z e
n i o s o s i d o p i e r o kiekujce p o c z u c i e w y m i a n y ,
75
u m o w y , dugu, p r a w a , zobowizania, w y r w n a n i a n a
najgrubsze i najpierwotniejsze kompleksy spoeczne
(w ich stosunku do podobnych kompleksw), wraz
z p r z y z w y c z a j e n i e m p o r w n y w a n i a , m i e r z e n i a , obli
c z a n i a m o c y moc. Oko p r z y s t o s o w a o si j u d o tej
perspektywy. I z ow niezdarn konsekwencj, wa
c i w o c i a e m u , lecz pniej n i e u b a g a n i e w t y m
s a m y m k i e r u n k u t o c z c e m u si dalej m y l e n i u d a w
niejszej ludzkoci, doszo si n i e b a w e m , z p o m o c
w i e l k i e g o u o g l n i e n i a d o tego, e k a d a r z e c z m a
sw cen; w s z y s t k o moe by odpacone. Jest t o
najstarszy i najnaiwniejszy moralny kanon s p r a -
wi e d li w o c i, p o c z t e k wszelkiej d o b r o d u s z n o -
ci, w s z e l k i e j susznoci, wszelkiej dobrej woli,
w s z e l k i e j o b j e k t y w n o c i n a ziemi. S p r a w i e d l i w o c i
na tym pierwszym szczeblu jest dobra wola pord
mniej wicej rwnie monych, postpowanie ku wza
jemnemu zadowoleniu, p o r o z u m i e n i u si z n o w u
d r o g w y r w n a n i a a w s t o s u n k u do m n i e j mo
n y c h , z m u s z e n i e ich d o w y r w n a n i a p o m i d z y
sob.
9.
Jeeli cigle b d z i e m y m i e r z y m i a r c z a s w
pierwotnych (ktre zreszt istniej w k a d y m czasie,
lub z n w s m o l i w e ) : to i s p o e c z n o stoi do s w y c h
czonkw w t y m w a n y m z a s a d n i c z y m s t o s u n k u wie
r z y c i e l a do d u n i k a . yje si w r d spoecznoci,
k o r z y s t a si z d o b r o d z i e j s t w z niej w y p y w a j c y c h
 76
(och, c o z a k o r z y c i ! n i e d o c e n i a m y i c h dzi czasami),
m i e s z k a si p o d opiek i ochron, spokojnie i ufnie,
bez troski o p e w n e s z k o d y i n i e p r z y j a n o c i , na k t r e
w y s t a w i o n y j e s t c z o w i e k obcy, w y j t y z p o d p r a w a
pokoju N i e m i e c z r o z u m i e co Elend, elend pier
w o t n i e m a o z n a c z a , j a k si c z o w i e k z e w z g l d u
na te u s z c z e r b k i i w r o g o c i g m i n i e z a p r z e d a i zobo
wiza. C stanie si w p r z e c i w n y m r a z i e ?
G r o m a d a , w i e r z y c i e l o s z u k a n y , z n a j d z i e sobie w m i a r
s w e j m o c y z a p a t , m o n a l i c z y n a to. C h o d z i t u
n a j m n i e j o b e z p o r e d n i szkod, k t r szkodnik w y
rzdzi. P o m i j a j c j, j e s t p r z e s t p c a p r z e d e w s z y s t -
kiem zdrajc, amicym u m o w i sowo w o b e c
c a o c i , w stosunku do wszystkich dbr i przy
j e m n o c i w s p y c i a , w k t r y c h a do tej p o r y
u c z e s t n i c z y . P r z e s t p c a j e s t dunikiem, k t r y u y
c z o n y c h mu k o r z y c i i p o w z i t k w nietylko nie s p a c a
z p o w r o t e m , lecz j e s z c z e t a r g a si na s w e g o wie
r z y c i e l a . D l a t e g o t r a c i odtd, j a k suszna, n i e t y l k o
w s z y s t k i e te d o b r a i k o r z y c i , lecz j e s z c z e p r z y w i e
dzie m u si n a p a m i , j a k s i m a r z e c z z t e m i
r z e c z a m i . G n i e w p o s z k o d o w a n e g o w i e r z y c i e l a , spo
e c z n o c i , p r z y w r a c a d u n i k a d o dzikiego, w y j t e g o
z p o d p r a w a stanu, p r z e d k t r y m b y d o t d c h r o
n i o n y : o d p y c h a go od siebie. I oto w o l n o u y w a
w z g l d e m niego w s z e l k i e g o r o d z a j u s r o g o c i . K a r a
na t y m stopniu u o b y c z a j e n i a to p o p r o s t u obraz, mi-
mus n o r m a l n e g o p o s t p o w a n i a ze z n i e n a w i d z o n y m ,
r o z b r o j o n y m , o b a l o n y m w r o g i e m , k t r y p o s t r a d a nie
tylko p r a w o i opiek, lecz i w s z e l k a s k , w i c j e s t
to p r a w o w o j e n n e i w i t o z w y c i s t w a , Vae victis!
n a j n i e m i o s i e r n i e j s z e i n a j o k r u t n i e j s z e : co w y j a
nia, e w o j n a s a m a (wliczajc w o j e n n y kult ofiarni-
77
czy) uyczya wszystkich tych form. pod ktremi
k a r a w y s t p u j e w historyi.
10.
W r a z z potniejc m o c s p o e c z n o p r z e s t a j e
zbytnio w a y p r z e s t p k i jednostki, b o nie m o e ich
ju, w tej m i e r z e co d a w n i e j , u w a a za niebez
p i e c z n e i z a g r a a j c e ostaniu si caoci. Z o c z y c y
nie w y j m u j e si z p o d p r a w a pokoju, ani nie ska
z u j e n a b a n i c y , oglny- g n i e w nie m i e j u j a k
d a w n i e j d o t e g o s t o p n i a n i e p o h a m o w a n i e s z u k a so
bie n a n i m upustu, o w s z e m c a o b i e r z e odtd zo
c z y c p r z e z o r n i e w o b r o n i opiek, z w a s z c z a p r z e d
gniewem bezporednio poszkodowanego. Kompromis
z g n i e w e m najbliej z o c z y n e m d o t k n i t y c h ; usiowa
nie, by skutki w y p a d k u o g r a n i c z y i z a p o b i e d z szer
s z e m u lub n a w e t o g l n e m u m i e s z a n i u si w s p r a w
i z a n i e p o k o j e n i u ; s t a r a n i a , by z n a l e r w n o w a n i k i
i ca r z e c z z a a t w i (compositio) ; p r z e d e w s z y s t k i e m
c o r a z dobitniej w y s t p u j c a c h u w a a n i a k a d e g o
p r z e s t p s t w a z a o d p a c a l n e w j a k i e m znaczeniu,
w i c , p r z y n a j m n i e j d o p e w n e g o stopnia, i z o l o w a
n i e o d siebie p r z e s t p c y i j e g o c z y n u : oto s c e c h y ,
k t r e c o r a z w y r a n i e j w y c i s k a j si n a d a l s z y m r o z w o j u
p r a w a k a r n e g o . W m i a r w z r o s t u siy i u w i a d o m i e n i a
spoecznoci agodnieje zawsze i p r a w o karne. Kade
osabienie i g b s z e n i e b e z p i e c z e s t w o s p o e c z e s t w a
w y w o d z i n a w i a t o s u r o w s z e t e g o p r a w a formy. Wie
rzyciel s t a w a si b a r d z i e j ludzki z a w s z e w m i a r ,
g d y s t a w a si b o g a t s z y . W k o c u staje si n a w e t
 78
m i a r j e g o b o g a c t w a ilo szkd, k t r e w y t r z y m a
m o e , nie w i e l e c i e r p i c n a tem. M o n a w y o b r a z i
sobie w s p o e c z e s t w i e w i a d o m o m o c y , p r z y
k t r e j b y m o g o sobie ono p o z w o l i n a n a j d o s t o j n i e j
szy zbytek, n a j a k i j e s t a , p u c i b e z k a r n i e
szkodnika. C m n i e o b c h o d z w a c i w i e m o j e pa-
s o r z y t y ? m o g o b y r z e c w w c z a s . N i e c h e sobie
yj i tyj : na t o m d o j e s z c z e silne ! . . . S p r a n e g o p r o b l e m a t u (ze w z g l d u n a k t r y w a r t o c i t y c h
wiedliwo, ktra zaczyna tem, e wszystko jest
odpacalne, wszystko musi by odpacone, koczy
patrzeniem przez palce i puszczaniem niewypacal
n e m u pazem, koczy, j a k w s z e l k a d o b r a r z e c z n a
ziemi, z n i e s i e n i e m s i e b i e s a m e j . W i a d o m o ,
j a k p i k n z w i e siebie n a z w to zniesienie si s p r a
w i e d l i w o c i : a s k . P o z o s t a j e ona, r o z u m i e si s a m o
p r z e z si, p r z y w i l e j e m m o c n i e j s z e g o , w a c i w i e j jesz
cze, j e g o p o z a p r a w i e m .
11.
T e r a z s o w o c e l e m s p r z e c i w i e n i a si n i e d a w n o
podjtym usiowaniom szukania pocztku sprawiedli
woci na zupenie innym gruncie, mianowicie na
g r u n c i e , k t r y m jest ressentiment. Psychologom naj
p i e r w p o w i e m d o u c h a , p r z y p u s z c z a j c , e mieliby
o c h o t z b a d a r a z s a m u r a z zblizka : rolina ta
k w i t n i e t e r a z najpikniej w r d a n a r c h i s t w i anty
semitw, zreszt tak, j a k z a w s z e k w i t a , w u k r y c i u ,
fiokowi p o d o b n a , a c z z i n n y m z a p a c h e m . A j a k z po
d o b n e g o koniecznie p o d o b n e p o w s t a musi, tak te
nie z d z i w i nikogo, e w a n i e z n w z t a k i c h k, j a k
79
to j u czciej b y w a o p o r w n a j str. 4 5 , w y
chodz usiowania uwicenia zemsty pod n a z w
sprawiedliwoci, jak gdyby sprawiedliwo bya tylko
w gruncie rzeczy dalszym rozwojem uczucia obrazy.
A w r a z z z e m s t p r a g n i e si w y n i e do czci w s z y s t k i e
wogle r e a k t y w n e uczucia. T e m ostatniem jabym
si n a j m n i e j zgorszy. W s t o s u n k u do c a e g o biologicz
u c z u dotd niedoceniano), u w a a b y m t o n a w e t z a
z a s u g . Z w r a c a m t y l k o u w a g n a okoliczno, e
to z s a m e g o j u d u c h a o w e g o ressentiment wyrasta
t e n n o w y odcie n a u k o w e j s p r a w i e d l i w o c i (na k o r z y
n i e n a w i c i , zazdroci, nieyczliwoci, p o d e j r z l i w o c i ,
p a m i t a n i a runcune, z e m s t y ) . Ta n a u k o w a s u s z n o
za ustaje natychmiast i ustpuje miejsca akcentom
miertelnej wrogoci i uprzedzenia, skoro tylko cho
dzi o inn g r u p u c z u , m a j c y c h , z d a mi si, j e s z c z e
d a l e k o w y s z w a r t o biologiczn, ni o w e o d p o r n e ,
a std t e m b a r d z i e j z a s u g u j c y c h , by je n a u k o w o
i w y s o k o ceni. M a m n a m y l i w a c i w e c z y n n e
uczucia, j a k d z a w a d z y , c h c i w o i im p o d o b n e .
(E. D u h r i n g a W a r t o y c i a ; K u r s filozofii ;
w g r u n c i e r z e c z y wszdzie). T y l e p r z e c i w t e n d e n c y i
tej w o g l e . Co si j e d n a k t y c z y p o s z c z e g l n e g o zda
nia D u h r i n g a , e o j c z y z n y s p r a w i e d l i w o c i s z u k a
naley na gruncie uczucia odpornego, to trzeba mu,
dla mioci p r a w d y , s z o r s t k i e m o d w r c e n i e m i n n
przeciwstawi p r a w d : o s t a t n i m gruntem, ktry
d u c h s p r a w i e d l i w o c i z d o b y moe, jest g r u n t u c z u
cia r e a k t y w n e g o ! Jeli si r z e c z y w i c i e z d a r z y , e
sprawiedliwy czowiek sprawiedliwym zostanie n a w e t
w z g l d e m s w y c h s z k o d n i k w (a nietylko z i m n y m ,
umiarkowanym, obcym, obojtnym: by sprawiedli-
8o
w y m jest z a w s z e p o z y t y w n e m z a c h o w a n i e m si),
jeli si n a w e t p o d n a w a e m osobistej o b r a z y , szy
d e r s t w a , p o d e j r z e n i a nie z m c i w y s o k a , czysta, r w n i e
g b o k o j a k a g o d n i e p a t r z c a p r z e d m i o t o w o spra wstrzyma wybujao odpornego patosu i nakaza
w i e d l i w e g o , s d z c e g o oka, w t a k i m r a z i e jest t o
c z d o s k o n a o c i i n a j w y s z e g o m i s t r z o s t w a na
ziemi, a n a w e t co, c z e g o tu r o z t r o p n i e j e s t nie ocze
k i w a , w c o w k a d y m r a z i e nie n a l e y w i e r z y
zbyt atwo. Niewtpliwa, e rednio n a w e t osobom
n a j u c z c i w s z y m w y s t a r c z a d r o b n a z a c z e p k a , zoliwo,
i n s y n u a c y a , by w p d z i im k r e w w oczy, a w y p
dzi z o c z u w s z e l k i e p o c z u c i e s u s z n o c i . C z y n n y ,
n a p a d a j c y , n a p a s t u j c y c z o w i e k stoi z a w s z e sto
k r o k w bliej s p r a w i e d l i w o c i , ni o d p o r n y . Nie jest
b o w i e m w c a l e z m u s z o n y , w sposb, j a k to c z y n n y
c z o w i e k czyni, c z y n i musi, do f a s z y w e g o , u p r z e
dzonego oceniania swego przedmiotu. Rzeczywi
cie d l a t e g o c z o w i e k n a p a d a j c y j a k o silniejszy, od-
w a n i e j s z y , dostojniejszy m i a z a w s z y s t k i c h c z a s w
i s w o b o d n i e j s z e oko i c z y s t s z e sumie
nie. N a o d w r t z g a d n j u a t w o , kto w o g l e m a
na s u m i e n i u w y n a l e z i e n i e n i e c z y s t e g o s u m i e n i a
czowiek opanowany przez ressentiment! W kocu
r o z e j r z y j m y si w d z i e j a c h : w j a k i e j sferze w o g l e
dotd s p r a w o w a n i e p r a w a , j a k te w a c i w a p o t r z e b a
p r a w a c z u y si u siebie? C z y b y w sferze c z o w i e k a
o d p o r n e g o ? W c a l e n i e : r a c z e j w sferze c z y n n e g o ,
silnego, s p o n t a n i c z n e g o , n a p a d a j c e g o . N i e c h p a d n i e
s o w o k u z m a r t w i e n i u p o m i e n i o n e g o a g i t a t o r a (ktry
s a m r a z to o sobie zoy z e z n a n i e : n a u k a z e m s t y
p r z e w i j a a si j a k c z e r w o n a ni s p r a w i e d l i w o c i p r z e z
w s z y s t k i e m o j e p r a c e i usiowania). Ot ze s t a n o w i s k a
h i s t o r y c z n e g o p r a w o n a ziemi p r z e d s t a w i a w a l k
81
wanie p r z e c i w odpornym uczuciom, wojn, wy
d a n im ze s t r o n y c z y n n y c h i n a p a d a j c y c h potg,
k t r e s w e j siy u y w a y p o czci n a to, b y po
mu m i a r i w y m u s i p o g o d z e n i e . W s z d z i e , gdzie
dzieje si i u t r z y m u j e s p r a w i e d l i w o , w i d a silniej
sz m o c , k t r a w s t o s u n k u do niej od niej sto
jcych, sabszych (czy to grup, czy jednostek),
s z u k a r o d k w , by b e z m y l n i e s z a l e j c e m u ressenti
ment k r e s pooy, j u to w y d z i e r a j c p r z e d m i o t te
g o ressentiment z rk z e m s t y , j u to w z a s t p s t w i e
z e m s t y z e s w e j s t r o n y w y d a j c b i t w w r o g o m po
koju i p o r z d k u , ju to w y n a j d u j c w y r w n a n i a , pro
ponujc, o k o l i c z n o c i o w o n a r z u c a j c , j u t o p o d n o
szc p e w n e r w n o w a n i k i u s z k o d z e d o n o r m y , d o
ktrej odtd r a z na z a w s z e ressentiment s t o s o w a
si m u s i . N a j b a r d z i e j j e d n a k r o z s t r z y g a j c rzecz,
ktr najwysza w a d z a w y w i e r a i p r z e p r o w a d z a
przeciw przemocy uczucia odporu i urazy czyni
t o z a w s z e skoro t y l k o jest d o silna k u t e m u ,
jest t o n a d a n i e p r a w a , r o z k a z o d a w c z e w y j a w i e n i e ,
co w o g l e w jej o c z a c h u c h o d z i ma za p o z w o l o n e ,
za s p r a w i e d l i w e , a co za w z b r o n i o n e , za n i e s p r a
wiedliwe. Traktujc po nadaniu p r a w a wykroczenia
i p r z e s t p k i jednostek, j a k te c a y c h g r u p , j a k o
t a r g n i c i e si na p r a w o i b u n t p r z e c i w n a j w y s z e j
w a d z y , o d w r a c a o n a u c z u c i e p o d l e g y c h sobie o d
najbliszej t a k i m i w y s t p k a m i w y r z d z o n e j s z k o d y
i osiga w ten s p o s b o d w r o t n o tego, c z e g o c h c e
z e m s t a , z n a j c a j e d y n i e i u z n a j c a t y l k o p u n k t wi
d z e n i a p o s z k o d o w a n e g o : odtd w i c z y si oko w co
r a z b e z o s o b i s t s z e j o c e n i e c z y n u , n a w e t oko
p o s z k o d o w a n e g o (aczkolwiek t o n a s a m y m ostatku,
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 6
 82
j a k w y e j z a u w a o n o ) . W e d l e t e g o p r a w o i bez-
p r a w i e istniej d o p i e r o o d n a d a n i a p r a w a ( a nie,
j a k c h c e D h r i n g , od a k t u u r a z y ) . M w i o p r a w i e
i bezprawiu s a m y c h w s o b i e niema adnego
sensu. N a t u r a l n i e nie m o e u r a e n i e , p o g w a c e n i e ,
zupienie, z n i s z c z e n i e s a m o w s o b i e b y c z e m
b e z p r a w n e m , o ile ycie f u n k c y o n u j e e s e n c y o -
n a l n i e , t o j e s t r a n i c o , g w a c c o , u p i e c z o , nisz
c z c o w s w y c h z a s a d n i c z y c h f u n k c y a c h i nie da si
w c a l e p o m y l e b e z tego c h a r a k t e r u . T r z e b a w y z n a
j e s z c z e co c i e k a w s z e g o : e z n a j w y s z e g o biolo
gicznego stanowiska stany prawne mog by zawsze
tylko s t a n a m i w y j t k o w y m i , j a k o c z c i o w e
o g r a n i c z e n i a w a c i w e j , d c e j d o m o c y woli y
ciowej i p o d p o r z d k o w a n i e sobie jej w s p l n y c h ce
l w j a k o p o s z c z e g l n y c h r o d k w , t o j e s t j a k o rod
kw d o stworzenia w i k s z y c h jednoci mocy.
P o r z d e k p r a w n y , p o m y l a n y s a m o w a d c z o i oglnie,
nie j a k o r o d e k w w a l c e k o m p l e k s w m o c y , lecz
j a k o r o d e k p r z e c i w w s z e l k i e j w a l c e w o g l e , nie
jako wedle komunistycznego szablonu Dhringa, e
kada wola winna kad wol za rwn uwaa,
b y b y z a s a d w r o g y c i u , b u r z y c i e l e m i roz
p r z e n i e m czowieka, z a m a c h e m n a p r z y s z o czo
wieka, znakiem znuenia, u k r a d k o w y m przesmykiem
do nicoci.
12.
Tu j e s z c z e sowo o p o c z t k u i celu k a r y d w a
p r o b l e m a t y , k t r e rozdzielaj si, lub rozdzieli si
83
p o w i n n y . Niestety, zlepia si je z w y k l e w j e d n o . Bo
jake postpuj dotychczasowi genealogowie moral
n o c i w t y m w y p a d k u ? N a i w n i e , j a k z w y k l e post
powali. W y n a j d u j j a k i cel w k a r z e , n a p r z y k a d
z e m s t lub o d s t r a s z e n i e , u m i e s z c z a j d o b r o d u s z n i e ten
cel u pocztku, j a k o causa fiendi k a r y i r z e c z go
t o w a . L e c z cel w p r a w i e p r z y d a si m o e h i s t o r y i
powstawania p r a w a dopiero na s a m y m ostatku. Co
w i c e j , n i e m a d l a a d n e g o r o d z a j u historyi w a n i e j
szego twierdzenia nad owo, ktre z takim trudem
zdobyto, lecz k t r e te w i n n o s i b y o z d o b y ,
to jest, e p r z y c z y n a p o w s t a n i a j a k i e j r z e c z y i j e j
ostateczna uyteczno, jej rzeczywiste zuytkowanie
i w c i g n i c i e w s y s t e m celw, o d l e g e s od siebie
o c a e n i e b o ; e w s z y s t k o , co jest, co j a k i m k o l w i e k
s p o s o b e m doszo d o skutku, b y w a w y k a d a n e c i g l e
przez moc ode wysz pod ktem n o w y c h zamys
w, n a n o w o z a g a r n i a n e , w n o w y p o y t e k p r z e
k s z t a c a n e i k i e r o w a n e ; e w s z y s t k o , co si dzieje
w wiecie organicznym jest p r z e m o e n i e m , o p a
n o w a n i e m , a wszelkie znw przemoenie i opano
wanie nowem wytumaczeniem i przystosowaniem,
p r z y k t r e m d o t y c h c z a s o w y sens i cel z k o n i e c z
n o c i z a c i e m n i si l u b z a g a s n m u s i . C h o b y si
nie w i e m j a k d o b r z e pojo p o y t e k j a k i e g o fizyo-
l o g i c z n e g o o r g a n u (lub te i n s t y t u c y i p r a w n e j , oby
czaju s p o e c z n e g o , z w y c z a j u p o l i t y c z n e g o , f o r m y
w s z t u k a c h lub w kulcie religijnym), to j e s z c z e tem
s a m e m nie pojlimy n i c c o d o j e g o p o w s t a n i a . B y
m o e , e bdzie t o s t a r s z y m u s z o m b r z m i e n i e w y
g o d n i e i n i e p r z y j e m n i e , g d y z d a w i e n d a w n a ustalio
si m n i e m a n i e , e d a j c y si w y k a z a cel, p o y t e c z
n o p e w n e j r z e c z y , p e w n e j formy, p e w n e g o u r z -
6*
 84
d z e n i a t u m a c z y t a k e p o w d ich p o w s t a n i a , e oko
s p o r z d z o n e m jest d o p a t r z e n i a , r k a d o c h w y t a n i a .
T a k t e w y o b r a a n o sobie i k a r , j a k o w y n a l e z i o n
d o k a r a n i a . L e c z w s z y s t k i e cele, w s z y s t k i e poy
t e c z n o c i s tylko o z n a k a m i tego, e d z a m o c y
s t a a si p a n i c z e g o m n i e j m o c n e g o i w y c i s n a n a w e t iloci tego, c o m u m u s i a o b y p o w i c o n e m .
p r z e z siebie n a n i c h z n a c z e n i e funkcyi. C a l e dzieje
j a k i e j k o l w i e k rzeczy, j a k i e g o k o l w i e k o r g a n u , jakie
g o k o l w i e k z w y c z a j u m o g b y w ten s p o s b d a l s z y m
c i g i e m a c u c h a z n a k w , cigle n o w y c h t u m a c z e
i p r z y s t o s o w a , k t r y c h s a m e p r z y c z y n y nie m u s z
z n a j d o w a si m i d z y s o b w z w i z k u p r z y c z y n o
w y m , r a c z e j w p e w n e j m i e r z e p r z y p a d k o w o tylko p o
sobie n a s t p u j i z a s t p u j si. Rozwj j a k i e j rze ci w s z y s t k i e g o , co si dzieje, ni z t e o r y o d g r y w a
czy, j a k i e g o z w y c z a j u , j a k i e g o o r g a n u b y n a j m n i e j
nie j e s t w t e n s p o s b p o s t p e m (progressus) ku p e w
n e m u celowi, ani te l o g i c z n y m i n a j k r t s z y m , z n a j
m n i e j s z y m n a k a d e m si i k o s z t w o s i g n i o n y m po
s t p e m , j e n o k o l e j n e m n a s t p s t w e m gbiej lub
pyciej o d b y w a j c y c h si, mniej lub w i c e j w z a j e m
nie n i e z a l e n y c h , o d g r y w a j c y c h si w niej p r o c e s w
p r z e m a g a n i a , z d o d a t k i e m o p o r u s t o s o w a n e g o w ka
d y m w y p a d k u , u s i o w a z m i a n f o r m y w celu o b r o n y
i reakcyi, i wynikw u d a n y c h przeciwdziaa. Forma
jest z m i e n n a , sens z a b a r d z i e j j e s z c z e . N a w e t
w e w n t r z k a d e g o o d d z i e l n e g o o r g a n i z m u nie dzieje
si i n a c z e j . Z k a d y m i s t o t n y m w z r o s t e m caoci
z m i e n i a si te s e n s p o s z c z e g l n y c h o r g a n w .
W pewnej mierze c z c i o w e ich z a n i k a n i e , ich
liczebne z m n i e j s z a n i e si ( n a p r z y k a d p r z e z niszczenie
czonkw porednich) m o e by znakiem wzrastajcej
siy i d o s k o n a o c i . C h c i a e m r z e c : t a k e c z c i o w e
b e z u y t e c z n i e n i e , niedonienie i zwyrodnianie,
85
z a t r a c a n i e si s e n s u i celowoci, k r t k o m i e r na
le d o w a r u n k w r z e c z y w i s t e g o p o s t p u , k t r y j a w i
si z a w s z e w p o s t a c i woli i d r o g i k u w i k s z e j
m o c y i zawsze osigany b y w a kosztem licznych
m n i e j s z y c h m o c y . W i e l k o postpu m i e r z y s i
L u d z k o , j a k o m a s a p o w i c o n a u d a n i u si j e d n e g o
s i l n i e j s z e g o species c z o w i e k a t o b y b y p o
stp . . . Podnosz ten zasadniczy punkt patrzenia
historycznej metodyki tembardziej, e zachodzi drog
w a n i e p a n u j c e m u i n s t y n k t o w i i s m a k o w i czasu,
k t r y b y r a c z e j zgodzi si j e s z c z e z b e z w z g l d n
przypadkowoci, nawet z mechaniczn bezmylno
j c e j si w e w s z y s t k i e m , c o si d z i e j e , d z y
m o c y . Demokratyczna idyosynkrazya d o wszyst
kiego, c o p a n u j e i c h c e p a n o w a , w s p c z e s n y m i z -
a r c h i z m (aby s t w o r z y ze s o w o na z rzecz)
p r z e m i e n i i p r z e b r a si s t o p n i o w o w ten s p o s b
d u c h o w o i n a j b a r d z i e j d u c h o w o , e dzisiaj k r o k za
k r o k i e m w c i s k a si, m i e si w c i s k a p r a w i e w n a j
surowsze, pozornie najbardziej przedmiotowe umie
jtnoci. Co w i c e j , z d a j e mi si, e sta si j u pa
n e m caej fizyologii i n a u k i o yciu, ku jej szkodzie,
j a k si s a m o p r z e z si r o z u m i e , u k r a d s z y jej pojcie
zasadnicze, pojcie waciwej a k t y w n o c i . W z a -
m i a n p o d n a c i s k i e m o w e j i d y o s y n k r a z y i w y s u w a si
n a czoo p r z y s t o s o w a n i e , t o znaczy a k t y w n o dru
giego rzdu, czysta reaktywno. N a w e t ycie samo
o k r e l o n o j a k o z a w s z e c e l o w e w e w n t r z n e przysto
s o w y w a n i e d o z e w n t r z n y c h okolicznoci ( H e r b e r t
S p e n c e r ) . W t e n s p o s b j e d n a k z a n i e p o z n a j e si istot
ycia, j e j d z m o c y . W ten s p o s b p r z e o c z a

86
si z a s a d n i c z e p i e r w s z e s t w o , j a k i e p o s i a d a j sponta
niczne, z a c z e p n e , n a p a s t n i c z e , w y k a d a j c e i kieru
j c e w s p o s b n o w y k s z t a t u j c e siy, k t r y c h dzia
a n i e d o p i e r o s p r o w a d z a p r z y s t o s o w a n i e . W ten
sposb zaprzeczono w organizmie nawet wadczej
roli n a j w y s z y c h f u n k c y o n a r y u s z w , w k t r y c h w o l a
y c i o w a o b j a w i a si c z y n n i e i k s z t a t u j c o . Przy
p o m n i j m y sobie, co z a r z u c a H u x l e y S p e n c e r o w i
j e g o nihilizm a d m i n i s t r a c y j n y . L e c z c h o d z i t u jesz
cze o c o w i c e j , ni o a d m i n i s t r o w a n i e . . .
13.
A b y w i c w r c i do p r z e d m i o t u , to jest do
k a r y , n a l e y w niej r o z r n i a d w i e r z e c z y : n a j
p i e r w to, c o j e s t w niej w z g l d n i e t r w a e , z w y c z a j ,
akt, d r a m a t , p e w n s r o g k o l e j n o p o s t p o w a n i a ,
z d r u g i e j s t r o n y to, co w niej z m i e n n e , sens, cel,
o c z e k i w a n i e , k t r e si c z y z w y k o n a n i e m t a k i e g o
p o s t p o w a n i a . P r z y t e m p r z y p u s z c z a m y , tylko per ana-
logiam, w e d l e w y u s z c z o n e g o w a n i e z a s a d n i c z e g o
p u n k t u w i d z e n i a h i s t o r y c z n e j metodyki, e p r o c e d u r a
s a m a b d z i e c z e m s t a r s z e m , w c z e n i e j s z e m , ni jej
zuytkowanie d o kary, e dopiero w o o n o j
w p r o c e d u r i p o d s u n i t o j a k o tej p r o c e d u r y t u m a
czenie ( d a w n o i s t n i e j c e j , lecz i n a c z e j u y w a n e j ) ,
s o w e m r z e c z n i e t a k si ma, j a k n a s i n a i w n i g e -
n e a l o g o w i e m o r a l n o c i i p r a w a dotd p r z y p u s z c z a l i ,
mniemajc wszyscy razem, e procedur w y n a l e
z i o n o dla celu k a r y , t a k j a k sobie n i e g d y w y o b r a
a n o r k w y n a l e z i o n c e l e m c h w y t a n i a . C o si t y c z y
87
owego drugiego pierwiastku w karze, zmiennego, jej
sensu, to w p n i e j s z y m stanie k u l t u r y ( n a p r z y k a d
w E u r o p i e dzisiejszej) pojcie kara n i e p r z e d s t a w i a
f a k t y c z n i e w c a l e j u j e d n e g o sensu, lecz c a s y n
tez sensw. D o t y c h c z a s o w e dzieje k a r y wogle,
dzieje j e j w y z y s k i w a n i a d o n a j r n i e j s z y c h celw,
krystalizuj si ostatecznie w p e w i e m r o d z a j j e d n o c i ,
t r u d n o r o z p u s z c z a l n e j , t r u d n e j do a n a l i z o w a n i a i, co
p o d n i e trzeba, n i e d a j c e j s i w c a l e z d e f i
n i o w a . ( N i e m o l i w j e s t dzi r z e c z p o w i e
dzie d o k a d n i e , d l a c z e g o w a c i w i e si k a r z e .
W s z y s t k i e pojcia, w k t r y c h si c a y p r o c e s semio-
t y c z n i e streszcza, u c h y l a j si od definicyi. Definio
w a daje si t y l k o to, c o nie m a a d n y c h dziejw).
N a t o m i a s t w p e w n e m w c z e n i e j s z e m s t a d y u m oka
zuje si j e s z c z e o w a s y n t e z a sensw b a r d z i e j roz
wizaln, a t a k e b a r d z i e j zmienn. M o n a z a u w a y
jeszcze, jak w kadym poszczeglnym p r z y p a d k u
p i e r w i a s t k i s y n t e z y zmieniaj swoj w a r t o c i o w o
i w e d l e t e g o i n a c z e j si porzdkuj, t a k e raz ten,
to znw w pierwiastek kosztem pozostaych wybija
si na czoo i ton n a d a j e , a n a w e t w p e w n y c h r a
z a c h j e d e n p i e r w i a s t e k (moe cel o d s t r a s z e n i a ) z d a j e
si znosi ca r e s z t s k a d n i k w . A b y d a p r z y n a j
mniej wyobraenie, jak niepewnym, jak nastpczym,
j a k p r z y p a d k o w y m j e s t sens k a r y i j a k j e d n a i ta
s a m a p r o c e d u r a z e w z g l d u n a z a s a d n i c z o r n e za
m y s y moe by rnie zuytkowana, wytumaczona,
przykrojona, niechaj posuy tu schemat, do ktrego
d o s z e d e m n a p o d s t a w i e m a e g o s t o s u n k o w o i przy
p a d k o w e g o materyau. K a r a jako unieszkodliwienie,
j a k o p r z e s z k o d z e n i e d a l s z e m u szkodzeniu. K a r a j a k o
odpacenie p o s z k o d o w a n e m u szkody, w jakiejbd
 88
formie (take w u c z u c i o w e m w y n a g r o d z e n i u ) . K a r a
jako izolowanie zakcenia rwnowagi, by zapobiedz
r o z s z e r z e n i u si z a k c e n i a . K a r a j a k o w p a j a n i e stra
c h u p r z e d tymi, k t r z y k a r w y z n a c z a j i w y k o n y
waj. K a r a j a k o r o d z a j w y r w n a n i a z a t e korzyci,
ktrych przestpca dotychczas uywa (naprzykad
jeli si go u y w a j a k o n i e w o l n i k a w kopalniach).
Kara jako wyczenie pierwiastka zwyrodniaego
( w z g l d n i e caej gazi, j a k w e d l e p r a w a c h i s k i e g o ,
w i c j a k o r o d e k do u t r z y m a n i a czystoci r a s y i utrzy-
m a n i a t g o c i t y p u spoecznego). K a r a j a k o u r o c z y
sto, to jest j a k o p o g w a c e n i e i w y s z y d z e n i e obalo
nego nakoniec wroga. K a r a jako wyrabianie pamici,
c z y to temu, k t r y k a r p o n o s i t a k z w a n a po-
p r a w a , czy to wiadkom egzekucyi. K a r a jako ho-
noraryum, zastrzeone ze strony wadzy, ktra chroni
z o c z y c p r z e d r o z p a s a n i e m z e m s t y . K a r a j a k o kom
p r o m i s z n a t u r a l n y m s t a n e m z e m s t y , o ile t e n ostatni
u t r z y m u j e si dziki m o n y m r o d o m i o ile o n e rosz
cz sobie do p r z y w i l e j e . K a r a j a k o w y p o w i e d z e n i e
w o j n y i r o d e k w o j e n n y p r z e c i w w r o g o w i pokoju,
prawa, porzdku, zwierzchnoci, wrogowi, ktrego
z w a l c z a si r o d k a m i , j a k i e w o j n a w a n i e daje w r c e ,
j a k o n i e b e z p i e c z n e g o dla spoecznoci, j a k o a m i c e g o
u m o w , t y c z c si z a w a r o w a teje s p o e c z n o c i , j c y , ni r e d n i e d z i a a n i e k a r y , k t r e c h a r a k t e r y z u j e
jako buntownika, zdrajc i pokojoomc.
14.
L i s t a t a jest n i e w t p l i w i e n i e z u p e n a ; k a r a j e s t
j a w n i e p r z e a d o w a n a p o y t e c z n o c i a m i w s z e l k i e g o ro-
89
dzaju. T e m s n a d n i e j odj jej m o n a u y t e c z n o d o
m n i e m a n , k t r a w s a m e j r z e c z y u c h o d z i w wia
d o m o c i l u d o w e j za istotn. W i a r a w k a r , c h w i e j c a
si dzi z l i c z n y c h p o w o d w , znajduje w a n i e w niej
z a w s z e j e s z c z e najsilniejsz s w p o d p o r . K a r a po
siada m a t wasno, e wzbudza p o c z u c i e w i n y
w w i n n y m , s z u k a si w niej w a c i w e g o instrumen-
tum o w e j d u c h o w e j r e a k c y i , k t r a z w i e si nie-
czystem sumieniem, wyrzutem sumienia. Lecz tem
s a m e m w y k r a c z a si n a w e t z e w z g l d u n a dzi jesz
cze p r z e c i w r z e c z y w i s t o c i i psychologii, a c do
p i e r o z e w z g l d u n a n a j d u s z e dzieje czowieka,
jego pradzieje! P r a w d z i w y wyrzut sumienia jest wa
nie wrd zbrodniarzy i s k a z a c w czem niezmiernie
rzadkiem. Wizienia, d o m y p o p r a w y n i e s wyl
garni, w k t r e j ta species t o c z c e g o r o b a k a najcht
niej si u d a j e . W t e m z g a d z a j si w s z y s c y s u m i e n n i
p o s t r z e g a c z e , k t r z y w l i c z n y c h w y p a d k a c h sd t e g o
rodzaju do niechtnie i przeciw w a s n y m wydaj
yczeniom. Naog liczc, kara hartuje i ostudza;
koncentruje; zaostrza poczucie osamotnienia; wzmac
nia si oporu. Jeli si z d a r z y , e z a m i e e n e r g i
i w y w o a n d z n e u k o r z e n i e i ponienie si, to w y p a
dek taki jest b e z s p r z e c z n i e j e s z c z e mniej p o k r z e p i a
sucha, ponura powaga. G d y za pomylimy jeszcze
0 o w y c h t y s i c o l e c i a c h p r z e d dziejami c z o w i e k a ,
t o m i a o m o e m y w y d a sd, e w a n i e k a r a n a j
bardziej p o w s t r z y m a a r o z w j p o c z u c i a w i n y ,
p r z y n a j m n i e j w s t o s u n k u do ofiar, na k t r y c h sobie
p r z e m o c k a r z c a s z u k a a u p u s t u . Nie w a m y m i a n o
wicie l e k c e tego, j a k d a l e c e w a n i e w i d o k s d o w y c h
i wykonawczych procedur przeszkadza przestpcy
 90
o d c z u w a czyn swj, sposb swego dziaania jako
pogardy godny s a m w s o b i e . Widzi on bowiem
z u p e n i e ten s a m s p o s b d z i a a n i a s p e n i a n y w su
bie s p r a w i e d l i w o c i , i n a z y w a n y w w c z a s d o b r y m ,
z czystem sumieniem s p e n i a n y : wic szpiegostwo,
podejcie, p r z e k u p s t w o , z a s t a w i a n i e side, ca fran-
t o w s k i s z c z w a n s z t u k p o l i c y a n t w i oskarycieli,
n a s t p n i e z a s a d n i c z e , n a w e t a f e k t e m nie u n i e w i n
n i o n e grabienie, p o g w a c e n i e , lenie, wizienie, tortu
r o w a n i e , m o r d o w a n i e , t a k j a k si w r n y c h r o d z a
j a c h k a r y przebijaj, w s z y s t k o to w i c j a k o c z y n
noci w c a l e p r z e z s d z i w nie n a p i t n o w a n e p o g a r d ,
ani p o t p i o n e s a m e w s o b i e , l e c z tylko w p e w
nym wzgldzie i p e w n e m zuytkowaniu. "Nieczyste
sumienie, ten n a j b a r d z i e j n i e s a m o w i t y i z a j m u j c y
k w i a t n a s z e j ziemskiej rolinnoci, n i e w y r s n a
t y m gruncie. W rzeczywistoci przez najduszy okres
czasu nawet w wiadomoci sdzcych, karzcych
nie istniao n i c , c o b y w y r a a o , e si m a d o c z y n i e
nia z w i n n y m . T y l k o ze szkodnikiem, z n i e o d p o w i e
dzialn czci p r z e z n a c z e n i a . I n a w e t ten, na k t r e g o
pniej spadaa kara, znowu jako cz przeznacze
nia, nie d o z n a w a p r z y t e m a d n e j innej w e w n t r z n e j
k a t u s z y , j a k k i e d y nastpio co nieobliczalnego, ja
k i s t r a s z n y w y p a d e k w n a t u r z e , o b e r w a n i e si mia
d c e j skay, p r z e c i w c z e m u n a n i c w s z e l k a w a l k a .
15.
U w i a d o m i o si to r a z w s p o s b n i e b e z p i e c z n y
Spinozie (ku z m a r t w i e n i u j e g o w y k a d a c z y , k t r z y
91
p o r z d n i e si wysilaj, by go w t e m m i e j s c u n i e r o
zumie, naprzykad Kuno Fischer), gdy pewnego
p o p o u d n i a , kto wie, o j a k i e o c i e r a j c si w s p o m n i e
nie, z a j t y b y p y t a n i e m , c o j e m u s a m e m u w a c i w i e
p o z o s t a o z s a w n e g o morsus conscientiae , j e m u ,
k t r y d o b r o i zo w y g n a m i d z y u r o j e n i a l u d z k i e
i g n i e w n i e broni czci s w e g o w o l n e g o B o g a p r z e
ciw bluniercom, utrzymujcym, e B g czyni wszystko
sub ratione boni (lecz t o b y z n a c z y o p o d d a w a B o g a
p r z e z n a c z e n i u i b y o b y zaiste n a j w i k s z z w s z y s t
kich n i e d o r z e c z n o c i ) . w i a t cofn si z n o w u
d l a S p i n o z y do s t a n u o w e j niewinnoci, w k t r e j spo
czywa przed wynalezieniem nieczystego sumienia:
c z a t e m p o z o s t a o z morsus conscientiae ? Przeci-
w i e s t w o gaudium, r z e k sobie w k o c u , s m u t e k ,
p o c z o n y z w y o b r a e n i e m r z e c z y minionej, k t r a
w y p a d a p r z e c i w w s z e l k i e m u o c z e k i w a n i u . Eth. III.
propos. XVIII, schol. I . II. N i e i n a c z e j n i S p i
n o z a p r z e z c i g tysicoleci o d c z u w a l i p o p e n i o n e
p r z e s t p s t w o z o c z y c y , k t r y c h k a r a d o s i g a : co
t u w b r e w p r z y p u s z c z e n i o m poszo le, a n i e : tego
nie p o w i n i e n e m b y czyni. P o d d a w a l i si k a r z e ,
j a k si p o d d a j e c z o w i e k chorobie, n i e s z c z c i u lub
m i e r c i , z t y m o d w a n y m f a t a l i z m e m b e z buntu,
dziki k t r e m u n a p r z y k a d dzi j e s z c z e R o s y a n i e
w s z a f o w a n i u y c i e m w y e j stoj od n a s , m i e s z k a
c w Z a c h o d u . Jeli i s t n i a a w w c z a s k r y t y k a c z y n u ,
to czyn p o d d a w a a krytyce roztropno. Bez wtpienia,
musimy szuka waciwego s k u t k u kary przede-
wszystkiem w zaostrzeniu roztropnoci, w przedue
niu p a m i c i , w woli p r z y s t p o w a n i a n a d a l do d z i e a
ostroniej, nieufniej, t a j e m n i e j , w z r o z u m i e n i u , e d l a
wielu r z e c z y j e s t si r a z n a z a w s z e z a s a b y m ,
 92
w p e w n e m p o l e p s z e n i u s a m o o c e n y . Co n a o g osig
n m o n a p r z e z k a r , w c z o w i e k u i z w i e r z c i u , to
zmoenie obawy, zaostrzenie rozsdku, opanowanie
dz. W ten s p o s b k a r a o b a s k a w i a c z o w i e k a ,
nie c z y n i go j e d n a k lepszym, m o n a b y z wik-
s z e m p r a w e m j e s z c z e t w i e r d z i co p r z e c i w n e g o .
(Kady m d r y po szkodzie, m w i l u d : o ile s z k o d a
c z y n i m d r y m , o tyle i z y m . Na s z c z c i e c z y n i d o
czsto gupim).
16.
W tem tu miejscu nie mog unikn, by was
nej mojej hipotezie o pocztku nieczystego sumie
n i a nie d o p o m d z d o p i e r w s z e g o t y m c z a s o w e g o
w y j a w u : nie a t w o z d o b y dla niej p o s u c h , c h c e
b y d u g o j p r z e m y l a n a j a w i e i w e nie. U w a a m
n i e c z y s t e s u m i e n i e za c i k i e c h o r z e n i e , w k t r e
c z o w i e k w p a m u s i a p o d n a c i s k i e m o w e j najbar
dziej z a s a d n i c z e j z p r z e m i a n w s z y s t k i c h , j a k i e w o g l e
p r z e y , o w e j p r z e m i a n y , g d y z n a l a z si osta
t e c z n i e z a m k n i t y m w z a k t e m kole s p o e c z e s t w a
i pokoju. J a k zwierztom wodnym, g d y zmuszone
b y y a l b o s t a si z w i e r z t a m i l d o w e m i , a l b o zgin,
t a k s a m o dziao si t y m p z w i e r z o m dziczy, p r z y
s t o s o w a n y m s z c z l i w i e do w o j n y , w c z g i i p r z y
gd. Instynkty ich nagle pozbawione zostay wartoci
i z a w i e s z o n e . Miay o d t d c h o d z i na n o g a c h i no-
si s a m e siebie, S t r a s z l i w e b r z e m i c i y o n a n i c h .
D o n a j p r o s t s z y c h z a t r u d n i e c z u y si n i e z g r a b n e ,
brako im ich starych po tym n o w y m nieznanym
93
wiecie przewodnikw, regulujcych, niewiadomie
a pewnie wiodcych popdw. Zostay ograniczone
d o m y l e n i a , w n i o s k o w a n i a , obliczania, k o m b i n o w a
nia przyczyn i skutkw, nieszczniki, ograniczone
do swej wiadomoci, do s w e g o najbiedniejszego,
n a j z a w o d n i e j s z e g o o r g a n u ! Z d a j e m i si, e n i g d y
nie istniao n a w i e c i e p o d o b n e p o c z u c i e n d z y , t a k i e
oowiane zniechcenie. A nadto o w e stare instynkty
nie p r z e s t a y o d r a z u s t a w i a s w y c h w y m a g a ! T y l k o
e t r u d n o i r z a d k o m o n a b y o c z y n i po i c h woli.
N a o g m u s i a y sobie s z u k a n o w y c h i j a k b y pod
z i e m n y c h z a d o w o l e . W s z y s t k i e p o p d y , nie m o g c e
w y a d o w a si n a z e w n t r z , z w r a c a j s i w e -
w n t r z. Oto co n a z y w a m u w e w n t r z n i a n i e m
c z o w i e k a ; t a k d o p i e r o p r z y r a s t a d o c z o w i e k a to, c o
si p n i e j j e g o dusz z o w i e . Cay w i a t w n t r z n y ,
p o c z t k o w o cienki, j a k b y w c i n i t y m i d z y d w a na
skrki, r o z r s si i w y r s , n a b r a gbi, s z e r z y , w y
sokoci, w m i a r j a k z a t a m o w a n e m z o s t a o w y
a d o w y w a n i e si c z o w i e k a n a z e w n t r z . O w e s t r a s z n e
obwarowania, ktremi organizacya p a s t w o w a bronia
si p r z e c i w d a w n y m i n s t y n k t o m w o l n o c i k a r y
p r z e d e w s z y s t k i e m n a l e do t y c h o b w a r o w a ,
s p r a w i y , e w s z y s t k i e o w e i n s t y n k t y s t a r e g o , wol
n e g o , k o c z o w n i c z e g o c z o w i e k a z w r c i y si w s t e c z ,
przeciw czowiekowi samemu. Wrogo,
okruciestwo, uciecha z przeladowania, z napadania,
ze z m i a n y i z n i s z c z e n i a w s z y s t k o to, z w r c o n e
p r z e c i w p o s i a d a c z o m t a k i c h i n s t y n k t w , o t o pocz
tek n i e c z y s t e g o s u m i e n i a . Czowiek, k t r y z b r a k u
z e w n t r z n y c h w r o g w i o p o r w , w t o c z o n y w gnio
tc c i e i p r a w i d o w o obyczaju, n i e c i e r p l i w i e s a m
siebie t a r g a , p r z e l a d o w a , ksa, r o z j u s z a i k a t o w a ,
 94
to o k r a t y s w e j klatki r a n i c e si z w i e r z , k t r e si
c h c e obaskawi, ten n d z a r z , c z u j c y b r a k i tra
w i o n y tsknot za pustyni, k t r y z s a m e g o siebie
w y d o b y w a sobie m u s i a p r z y g o d , m i e j s c e t o r t u r y ,
p u s z c z n i e p e w n i niebezpieczn, t e n szaleniec, ten
s t s k n i o n y i z r o z p a c z o n y w i z i e sta si w y n a l a z c
nieczystego s u m i e n i a . O d niego j e d n a k r o z p o c z a
si n a j w i k s z a i n a j s t r a s z n i e j s z a n i e m o c , z k t r e j
l u d z k o po dzi dzie nie o z d r o w i a a . C z o w i e k roz
c h o r o w a si n a c z o w i e k a , n a s i e b i e s a
m e g o , w s k u t e k g w a t o w n e g o o d e r w a n i a si o d p r z e
szoci z w i e r z c e j , w s k u t e k skoku i r u n i c i a w n o w e
p o o e n i e i w a r u n k i bytu, w s k u t e k w y p o w i e d z e n i a
w o j n y s t a r y m i n s t y n k t o m , n a k t r y c h p o l e g a a dotd
j e g o sia, u c i e c h a i s t r a s z l i w o . D o d a j m y n a t y c h
miast, e z d r u g i e j s t r o n y w r a z z d u s z z w i e r z c ,
z w r a c a j c si p r z e c i w s a m e j sobie, stajc po stro
nie p r z e c i w n e j sobie s a m e j , zaszo n a ziemi co t a k
nowego, gbokiego, niesychanego, zagadkowego,
b r z e m i e n n e g o w sprzeczno i p r z y s z o , miadca i bezwzgldna m a s z y n e r y a , a wreszcie
e w i d o k ziemi zmieni si z a s a d n i c z o . W s a m e j rze
czy, t r z e b a b y o b o s k i c h w i d z w , a b y g o d n i e u c z c i
w i d o w i s k o , k t r e si w w c z a s z a c z o i k t r e g o k o c a
j e s z c z e dzi w c a l e p r z e w i d z i e nie m o n a , w i d o w i s k o
zbyt gbokie, z b y t c u d o w n e , zbyt p a r a d o k s a l n e , a b y
m o g o si o d e g r a n i e d o r z e c z n i e , n i e p o s t r z e e n i e n a
jakiej miesznej gwiedzie! Odtd czowiek naley
do n a j b a r d z i e j n i e o c z e k i w a n y c h i w z r u s z a j c y c h r z u -
t w szczcia, w k t r e g r a wielkie dziecko H e r a -
klita, n i e c h si z w i e Z e u s e m czy P r z y p a d k i e m ,
w z b u d z a dla siebie zajcie, n a p i c i e u w a g i , nadziej,
n i e l e d w o p e w n o , j a k g d y b y co si n i m zwiasto
w a o , co p r z y g o t o w y w a o , j a k g d y b y c z o w i e k nie
95
b y w c a l e celem, lecz tylko drog, o g n i w e m , m o s t e m ,
wielk obietnic . . .
17.
D o zaoenia tej h i p o t e z y p o c z t k u n i e c z y s t e g o
s u m i e n i a n a l e y i to, e o w a p r z e m i a n a nie b y a
w c a l e stopniowa, w c a l e d o b r o w o l n a i nie p r z e d s t a
w i a a si j a k o o r g a n i c z n e w r a s t a n i e w n o w e w a
runki, lecz j a k o przeom, j a k o skok, m u s , n i e o d p a r t a
fatalno, p r z e c i w k t r y m nie byo a d n e j walki, ani
n a w e t a d n e g o ressentiment. Po d r u g i e j e d n a k i to,
e p o d d a n i e si nie h a m o w a n e j dotd i nie u k s z t a -
conej l u d n o c i staej formie, j a k z a c z o si g w a t e m ,
t a k te s a m y m i g w a t a m i d o k o c a d o p r o w a d z o n e m
z o s t a o ; e n a j s t a r s z e p a s t w o , w e d l e tego, w y s t
pio i dalej d z i a a o j a k o t y r a n i a s t r a s z l i w a , j a k o
taki s u r o w y m a t e r y a l u d u i p z w i e r z t nietylko
ugnit si i sta si p o d a t n y , lecz t a k e z o s t a
u f o r m o w a n y . U y w a m w y r a z u p a s t w o : wia
domo, c o p r z e z t o r o z u m i e m . J a k g r o m a d p o w o -
w o s y c h d r a p i e c w , r a s z d o b y w c w i p a n w , ktra,
zorganizowana na sposb wojenny, i posiadajc moc
d o o r g a n i z o w a n i a , k a d z i e bez s k r u p u u s w e s t r a s z
l i w e a p y n a l u d n o m o e liczebnie n i e s k o c z e n i e
wysz, lecz j e s z c z e nie u k s z t a t o w a n , j e s z c z e ko
czownicz. T a k p r z e c i e p o c z y n a si p a s t w o n a
ziemi. Sdz, e p o z b y t o si o w e g o m a r z e n i a , k t r e
kazao mu powstawa drog umowy. Kto rozkazy
w a umie, kto jest z n a t u r y p a n e m , kto g w a t e m
96
sobie p o c z y n a w k a d y m r u c h u i dziele, c t a k i e m u
po u m o w a c h ? T a k i e istoty nie s obliczalne, p r z y
c h o d z one j a k p r z e z n a c z e n i e , bez p o w o d u , p r z e c i w
r o z u m o w i , bez w z g l d u , pozoru, zjawiaj si j a k g r o m ,
z b y t strasznie, z b y t n a g i e , zbyt p r z e k o n y w a j c o , z b y t
inaczej, b y n a w e t n i e n a w i d z o n e b y m o g y . Dzieo
ich j e s t i n s t y n k t o w n e m t w o r z e n i e m form, n a r z u c a
n i e m form, s to n a j b a r d z i e j poniewolni, n a j n i e w i a -
domsi artyci, j a c y t y l k o istniej. G d z i e si pojawi,
j a w i si w k r t c e co n o w e g o , t w r w a d c z y , k t r y
y j e, w k t r y m czci i funkcye z o s t a y o d g r a n i
c z o n e i uzalenione, w k t r y m nie z n a j d z i e m i e j s c a
nic wogle, w co w p r z d nie zosta w o o n y m sens
o d n o n i e do caoci. Oni nie wiedz, ci u r o d z e n i o r g a
n i z a t o r o w i e , co wina, co o d p o w i e d z i a l n o , co w z g l d .
D z i a a w n i c h w s t r a s z l i w y e g o i z m t w r c y , k t r y
p a t r z y j a k spi i j a k m a t k a p r z e z dzieci swoje,
czuje si z g r y u s p r a w i e d l i w i o n y m p r z e z s w e dzieo
n a wieki. T o n i e w n i c h w y r o s o n i e c z y s t e su
mienie, r o z u m i e si z g r y , a l e b y nie b y o w y r o s o
b e z n i c h t o o b r z y d e zielsko, b r a k o b y go, g d y b y
p o d n a c i s k i e m i c h m o t w bijcych, ich p o t g i twr
czej p e w n e o l b r z y m i e quantum w o l n o c i nie z o s t a o
u s u n i t e ze w i a t a , p r z y n a j m n i e j z w i d o k u i n i e j a k o
w p r o w a d z o n e m w s t a n utajenia. T y m w p r o w a d z o n y m
gwatownie w stan utajenia i n s t y n k t e m w o l
n o c i pojlimy t o ju, t y m w s t e c z w y p a r
tym, cofnitym, w e w n t r z uwizionym i w k o c u
z n a j d u j c y m ujcie i u p u s t j e s z c z e tylko na sobie
s a m y m i n s t y n k t e m w o l n o c i : tem i tylko tem jest
w s w y m zacztku n i e c z y s t e s u m i e n i e .
97
18.
S t r z e m y si p o m i a t a c a e m tem z j a w i s k i e m
d l a t e g o tylko, e j u o d r a z u jest w s t r t n e i bolesne.
W g r u n c i e r z e c z y jest to ta s a m a sia c z y n n a , k t r a
u o w y c h p o t n y c h t w r c w dziaa w s p a n i a l e j i bu
duje p a s t w a , a k t r a tutaj, w e w n t r z n a , mniejsza,
m a o s t k o w s z a , na w s t e c z s k i e r o w a n a , w labiryncie
piersi, m w i c z G o e t h y m , s t w a r z a sobie n i e c z y s t e
sumienie, b u d u j e i d e a y n e g a t y w n e , j e s t to w a n i e
w i n s t y n k t w o l n o c i (mwic m o i m j z y k i e m :
w o l a mocy). Tylko e tworzywem, ktre urabia
k s z t a t u j c a i g w a c i c i e l s k a n a t u r a o w e j siy, jest
w a n i e s a m czowiek, j e g o caa, z w i e r z c a , s t a r a
istota a n i e , j a k w o w e m w i k s z e m , n a o c z n i e j -
s z e m zjawisku, i n n y czowiek, i n n i ludzie. T o tajne
g w a c e n i e siebie, t o o k r u c i e s t w o t w r c z e , t a u c i e c h a
n a d a w a n i a sobie s a m e m u , j a k o cikiemu, o p o r n e m u ,
c i e r p i c e m u t w o r z y w u , ksztatu, u c i e c h a w y p a l a n i a
na sobie woli, k r y t y k i , p r z e c i w i e s t w a , p o g a r d y , za
przeczenia, ta niesamowita, przeraajco rozkoszna
r o b o t a d o b r o w o l n i e r o z d w o j o n e j w sobie duszy, k t r a
sobie bl z a d a j e z r o z k o s z y z a d a w a n i a blu, c a e to
a k t y w n e nieczyste s u m i e n i e j a k o m a c i e r z y s k i e
ono i d e a l n y c h i w y o b r a n i o w y c h w y d a r z e j a k to
j u z g a d n m o n a w y w i o d o o s t a t e c z n i e n a wiato
t a k e ca p e n i n o w e j d z i w n e j p i k n o c i i afirmacyi,
a m o e w o g l e d o p i e r o po r a z p i e r w s z y P i k n o . . .
C b y b o w i e m byo piknem, g d y b y w p i e r w sprzecz
n o nie u w i a d o m i a s a m e j sobie siebie, g d y b y
w p i e r w b r z y d o t a nie p o w i e d z i a a s a m e j sobie : je
s t e m b r z y d k a ?. . . Po tej w s k a z w c e p r z y n a j m n i e j
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 7
 98
bdzie m n i e j z a g a d k o w a z a g a d k a , o ile w p o j c i a c h
z a p r z e c z n y c h , j a k b e z o s o b o w o , z a p a r c i e si siebie,
ofiara z s a m e g o siebie, w y r a a si idea, p i k n o . pokolenia dawniejszego, a w szczeglnoci wobec naj
I j e d n o odtd w i a d o m o nie w t p i , m i a n o w i
cie w j a k i m r o d z a j u o d p o c z t k u jest r o z k o s z ,
ktr o d c z u w a b e z o s o b o w y , s a m o z a p i e r a j c y si, sa-
moofiarny. R o z k o s z ta ma w sobie co z o k r u c i e
s t w a . T y l e t y m c z a s e m co do p i e r w i a s t k u nieegoi-
stycznego, jako wartoci m o r a l n e j , i co do
w y z n a c z e n i a g r u n t u , z k t r e g o w a r t o ta w y r o s a .
D o p i e r o n i e c z y s t e sumienie, d o p i e r o d z a s a m o d r -
c z e n i a staje si w a r u n k i e m w a r t o c i p i e r w i a s t k u
nieegoistycznego.
19.
C h o r o b jest n i e c z y s t e s u m i e n i e , to nie ulega
w t p l i w o c i , lecz c h o r o b tak, j a k jest cia na-
przykad. Poszukajmy warunkw, wrd ktrych cho
r o b a ta d o s z a do n a j s t r a s z n i e j s z e g o i n a j w y s z e g o
szczytu. Z o b a c z y m y , co z t c h w i l w a c i w i e do
piero n a w i a t p r z y s z o . D o tego p o t r z e b a j e d n a k
dugiego oddechu, i przedewszystkiem musimy raz
jeszcze wrci do dawniejszego punktu widzenia.
P r y w a t n o - p r a w n y s t o s u n e k d u n i k a do w i e r z y c i e l a ,
o k t r y m j u obszerniej m o w a bya, zosta r a z jesz
cze, a to w s p o s b h i s t o r y c z n i e z u p e n i e p o d z i w u
godny i zastanawiajcy, jako tumaczenie wcignity
w stosunek, gdzie dla n a s , ludzi w s p c z e s n y c h , jest
m o e n a j n i e z r o z u m i a l s z y . M i a n o w i c i e w s t o s u n e k lu
dzi t e r a n i e j s z y c h d o s w y c h p r z o d k w .
99
W onie p i e r w o t n y c h z w i z k w r o d o w y c h m w i m y
0 p r a c z a s a c h k a d e z kolei pokolenie u z n a j e w o b e c
d a w n i e j s z e g o , w o b e c zaoycieli rodu, p e w i e n obo
w i z e k p r a w n y (nie z a j e d y n i e z o b o w i z a n i e uczu
c i o w e : o ile chodzi o to ostatnie, m o n a b y n a w e t nie
bez p o w o d u w o g l e z a p r z e c z y , o ile d o t y c z y n a j
duszego okresu ludzkiego rodzaju). Panuje tu prze
konanie, e r d istnieje tylko dziki ofiarom i wiad
c z e n i o m p r z o d k w i e t r z e b a i m j e s p a c a ofia
r a m i i w i a d c z e n i a m i . Tem s a m e m u z n a j e si d u g ,
k t r y p r z e z to j e s z c z e u s t a w i c z n i e n a r a s t a , e przod
k o w i e w d a l s z y m c i g u s w e g o istnienia, j a k o p o t n e
d u c h y , nie przestaj u y c z a r o d o w i n o w y c h k o r z y c i
i n o w y c h z a d a t k w . C z y d a r m o ? L e c z dla o w e g o
n i e o k r z e s a n e g o i u b o g i e g o d u c h e m o k r e s u nie ist
nieje a d n e d a r m o . C z e m e m o n a si i m w y p a
ci ? Ofiarami (z p o c z t k u p o k a r m e m , w n a j g r u b s z e m
rozumieniu), w i t a m i , kaplicami, o z n a k a m i czci, prze
dewszystkiem posuszestwem gdy wszystkie zwy
czaje, j a k o dziea p r z o d k w , s te ich u s t a w a m i
i r o z k a z a m i . C z y a b y z a d a w a l a si ich k i e d y k o l w i e k ?
Ta o b a w a pozostaje i r o n i e . Co p e w i e n c z a s wy
m u s z a o n a wielk r y c z a t o w w y p a t n a r z e c z wie
r z y c i e l a (osawiona ofiara z p i e r w o r o d w n a p r z y -
kad, k r e w l u d z k a w k a d y m w y p a d k u ) . S t r a c h
p r z e d p r a s z c z u r e m i j e g o moc, w i a d o m o d u g u
w z g l d e m niego w z m a g a si k o n i e c z n i e w e d l e t e g o
r o d z a j u logiki zupenie w tej m i e r z e , w jakiej w z r a s t a
m o c s a m e g o rodu, w jakiej s a m rd staje si c o r a z
b a r d z i e j zwyciski, niezaleny, czci i o b a w p r z e j
m u j c y . Nie z a o d w r o t n i e ! K a d y k r o k k u u p a d
k o w i rodu, w s z y s t k i e n i e s z c z s n e p r z y p a d k i , w s z y s t k i e
7*
 100
oznaki z w y r o d n i e n i a i u j a w n i a j c e g o si r o z k a d u
z m n i e j s z a j raczej zawsze take strach przed
d u c h e m j e g o zaoyciela i c o r a z b a r d z i e j w y o b r a e
nie o jego mdroci, przezornoci i obecnoci jego
m o c y . Jeli si r z e c z p r z e m y l i t y m s u r o w y m r o d z a
j e m logiki d o koca, t o o s t a t e c z n i e p r z o d k o w i e n a j -
p o t n i e j s z y c h r o d w m u s z dziki w y o b r a n i
r o s n c e j t r w o g i s a m i w y r d o p o t w o r n o c i i usu
n si w m r o k boskiej tajemniczoci i n i e w y o b r a -
alnoci. P r a s z c z u r p r z e k s z t a c a si o s t a t e c z n i e z ko
niecznoci w b o g a . Moe t u jest s a m pocztek
bogw, a wic pocztek ze s t r a c h u r o d e m ! . . .
a k o m u b y si w y d a w a o , e n a l e y d o d a : ale i z po
bonoci! t e m u b y t r u d n o b y o z o s t a p r z y r a c y i c o
si t y c z y o w e g o n a j d u s z e g o o k r e s u l u d z k i e g o ro
dzaju, j e g o p r a c z a s w . Z a t o t e m b a r d z i e j o c z y w i c i e
c o d o okresu r e d n i e g o , kiedy powstaj dostojne
rody, ktre rzeczywicie s w y m praszczurom, s w y m
p r z o d k o m (bohaterom, b o g o m ) z o d s e t k a m i o d d a y
w s z y s t k i e te w a c i w o c i , k t r e t y m c z a s e m w n i c h sa
m y c h si ujawniy, w a c i w o c i dostojne. N a uszlach-
c e n i e i u s z l a c h e t n i e n i e b o g w (ktre o c z y w i c i e nie
jest ich uwiceniem) pniej r a z j e s z c z e r z u c i m y
okiem. T y m c z a s e m w y t k n i e m y j e n o d o k o c a d r o g
tego r o z w o j u w i a d o m o c i w i n y .
20.
w i a d o m o d u g u w z g l d e m b s t w a , j a k nau
czaj dzieje, nie u s t a a w c a l e po u p a d k u , o p a r t e j na
zwizkach krwi, organizacyjnej formy gminy. Ludz-
101
ko w ten s a m sposb, w j a k i o d z i e d z i c z y a p o j c i a
d o b r y i zy po s z l a c h c i e r o d o w e j ( w r a z z tego
psychologiczn zasadnicz skonnoci porzdkowa
nia w e d l e stopni), o t r z y m a a w r a z z d z i e d z i c t w e m
bstw rodowych i szczepowych take dziedzictwo
ucisku niespaconych dugw i pragnienie wywiza
nia si z nich. (Przejcie t w o r z o w e liczne l u d y nie
w o l n i k w i p o d d a n y c h , k t r e p r z y s t o s o w a y si do
b o s k i e g o kultu s w y c h p a n w , czy t o p o d p r z y m u s e m ,
czy p r z e z ulego i mimicry. Od n i c h pniej p r z e
l e w a si t o d z i e d z i c t w o n a w s z y s t k i e strony). U c z u c i e
d u n i c z e w z g l d e m Boga nie p r z e s t a o w z r a s t a p r z e z
kilka tysicoleci i to u s t a w i c z n i e w t y m s a m y m sto
sunku, w j a k i m pojcie i p o c z u c i e b o g a r o s o na
ziemi i w z n o s i o si w g r . (Cae dzieje w a l k etnicz
n y c h , z w y c i s t w , z a w i e r a n i a pokoju, s t a p i a n i e si,
w s z y s t k o , co p o p r z e d z a w k a d e j wielkiej s y n t e z i e
ras ostateczne ustopniowanie wszystkich elementw
l u d o w y c h , o d z w i e r c i e d l a si w g e n e a l o g i c z n e j gmat
w a n i n i e jej b o g w , w p o d a n i a c h o ich w a l k a c h , zwy
c i s t w a c h i p o j e d n a n i a c h . P o s t p ku p a s t w o m uni
w e r s a l n y m jest z a w s z e t a k e p o s t p e m k u u n i w e r s a l
n y m b s t w o m , d e s p o t y z m z s w e m p o g w a c e n i e m nie
z a l e n e j s z l a c h t y toruje te z a w s z e d r o g j a k i e m u
monoteizmowi.) Z j a w i e n i u si c h r z e c i a s k i e g o Boga,
j a k o n a j w i k s z e g o Boga, j a k i e g o d o t d osignito,
t o w a r z y s z y o te n a ziemi m a x i m u m p o c z u c i a w i n y .
P r z y p u s z c z a j c , e m y w a n i e rozpoczli r u c h o d -
w r o t n y , m o n a b y te z w c a l e nie m a e m p r a w d o
podobiestwem wnosi z niepowstrzymanego upadku
w i a r y w c h r z e c i a s k i e g o Boga, e t e r a z s p e n i a si
ju t a k e z a s u g u j c y n a u w a g u p a d e k ludzkiej wia-
d o m o c i w i n y . I nie m o n a o d r z u c a w i d o k w , e
 103
102

i na ksztat polipa ronie w s z e r z i gb, a w r e s z c i e

zupene i ostateczne zwycistwo ateizmu mogoby
z n i e o d p u s z c z a l n o c i d u g u p o w s t a j e k o n c e p c y a nie-
z g o a uwolni ludzko od tego uczucia, e p o s i a d a
d u g w o b e c s w e g o pocztku, s w e j causa prima. A t e i z m o d p u s z c z a l n o c i pokuty, m y l o jej n i e o d p a c a l n o c i
i p e w i e n rodzaj w t r n e j n i e w i n n o c i id z sob (o karze w i e c z n e j ) . W k o c u take nawet prze
w parze. c i w wierzycielowi. P r z y p o m n i j m y sobie o causa prima
czowieka, o p o c z t k u r o d z a j u ludzkiego, o j e g o p r a -
ojcu, k t r y dotd obciony jest k l t w ( A d a m ,
g r z e c h p i e r w o r o d n y , niewolno woli), lub o na
turze, z k t r e j o n a c z o w i e k p o w s t a j e i w ktr
21.
obecnie w k a d a si z y p i e r w i a s t e k ( p r z y r o d a j a k o
o p t a n i e dyabelskie), lub o istnieniu w o g l e , k t r e
Tyle tymczasem w krtkoci i zgrubsza o zwizku
zostaje n i c w a r t o samo w sobie (nihi-
p o j dug, obowizek z z a o e n i a m i religijnemi.
listyczne o d w r c e n i e si od niego, p o d a n i e nicoci
Umylnie p o z o s t a w i e m dotd n a u b o c z u w a c i w e
lub p o d a n i e j e g o p r z e c i w i e s t w a , i n n e g o istnienia,
u m o r a l n i e n i e t y c h p o j ( w t o c z e n i e i c h w dziedzin
b u d d y z m i p o k r e w n e rzeczy). A n a r a z z n a j d u j e m y
sumienia, j e s z c z e d o k a d n i e j , popltanie n i e c z y s t e g o
si p r z e d p a r a d o k s a l n y m i p r z e r a a j c y m w y b i e g i e m ,
s u m i e n i a z pojciem Boga) i m w i e m n a w e t na k o c u
w k t r y m z n k a n a l u d z k o c z a s o w z n a l a z a ulg,
p o p r z e d n i e g o rozdziau, j a k g d y b y o w o u m o r a l n i e n i e
p r z e d g e n i a l n y m figlem c h r z e c i a s t w a : Bg
w c a l e nie istniao, std te, j a k o b y pojcia te z ko
ofiaruje siebie s a m e g o z a w i n - d u g c z o w i e k a , B g
n i e c z n o c i m i a y si j u k u k o c o w i , s k o r o u p a d o
s a m e g o siebie w o k u p daje s a m e m u sobie, B g j e s t
ich zaoenie, w i a r a w n a s z e g o wierzyciela, w Boga.
t y m jedynym, ktry moe uwolni czowieka, od
Istotny s t a n r z e c z y rni si od tego w s p o s b s t r a s z -
c z e g o b y o n s a m si n i g d y w y z w o l i nie m g . Du
liwy. U m o r a l n i e n i e p o j d u g u i o b o w i z k u , wtocze
nik ofiaruje si z a s w e g o w i e r z y c i e l a , z m i o c i
nie ich w n i e c z y s t e s u m i e n i e daje w a c i w i e p r b
( m a m y w to w i e r z y ? ) , z mioci dla s w e g o
o d w r c e n i a k i e r u n k u o p i s a n e g o d o p i e r o c o roz
dunika!. . .
woju, p r z y n a j m n i e j z a s t a n o w i e n i a j e g o r u c h u . T e r a z
p o w i n n y wanie widoki ostatecznego odpuszcze
nia z a m k n si r a z n a z a w s z e p e s y m i s t y c z n i e , t e r a z
s p o j r z e n i e p o w i n n o beznadziejnie odbi si o d spi
o w e j niemoliwoci, cofn, t e r a z p o w i n n y poj- 22.
cia d u g u i obowizku z w r c i si w s t e c z
p r z e c i w k o m u j e d n a k ? Nie m o n a w t p i : n a s a m - Ju p r a w i e da si z g a d n , co si p r z y tem
p r z d p r z e c i w dunikowi, w k t r y m o b e c n i e nie w s z y s t k i e m i p o d tem w s z y s t k i e m dziao. W i d z i m y
c z y s t e s u m i e n i e t a k si z a g n i e d a , w e r a , r o z p i e r a ow c h s a m o d r c z e n i a , o w o w gb cofnite okru-
 104
c i e s t w o u w e w n t r z n i o n e g o , w siebie z a p d z o n e g o
c z o w i e k a - z w i e r z a , w p a s t w o c e l e m o b a s k a w i e -
nia z a m k n i t e g o winia, k t r y w y n a l a z n i e c z y s t e
sumienie, b y sobie bl z a d a w a , skoro n a t u r a l n e
ujcie tej chci z a d a w a n i a cierpienia zostao zatamo
wane. Ten czowiek z sumieniem nieczystem owad-
n z a o e n i e m religijnem, by swoj s a m o u d r k do-
p r o w a d z i do najgroniejszej s r o g o c i i s u r o w o c i .
W i n a p r z e c i w B o g u ! . . . T a m y l staje si dla
n a r z d z i e m t o r t u r y ; ujmuje w Bogu k r a c o w e p r z e -
c i w i e s t w a , j a k i e dla s w y c h w a c i w y c h i nieodcz
nych instynktw zwierzcych mg wynale, prze
i n a c z a te i n s t y n k t y z w i e r z c e w w i n p r z e c i w B o g u
(jako w r o g o , opr, b u n t p r z e c i w panu, ojcu,
r d u i p o c z t k o w i wiata), w p r z g a si w s p r z e c z -
n o Boga i d y a b a . W s z e l k i e z a p r z e c z e n i e sie
bie s a m e g o , n a t u r y , n a t u r a l n o c i , o c z y w i s t o c i s w e j
istoty w y r z u c a z siebie j a k o p o t w i e r d z e n i e , j a k o to,
c o istnieje, c o cielesne, r z e c z y w i s t e , j a k o Boga, j a k o
w i t o B o g a , j a k o s d z i o s t w o B o g a , j a k o kato-
s t w o Boga, j a k o z a w i a t , j a k o w i e c z n o , j a k o k a t u
sz bez koca, j a k o pieko, j a k o n i e z m i e r z o n o k a r y
i winy. J e s t w t e m o k r u c i e s t w i e d u c h o w e m r o d z a j
s z a l e s t w a woli, nie m a j c e g o b e z w z g l d n i e nic sobie
r w n e g o . W o l a c z o w i e k a u w a a n i a siebie z a win
n e g o i g o d n e g o p o t p i e n i a a do n i e m o l i w o c i po
k u t y ; j e g o w o l a c z u si s k a r a n y m , bez nadziei, e
kara win z r w n o w a y moe; jego w o l a , by naj
g b s z e dno r z e c z y z a r a z i p r o b l e m a t e m k a r y i w i n y
i z a t r u , by r a z na z a w s z e odci sobie o d w r t z t e g o
l a b i r y n t u ide f i x e ; j e g o w o l a w z n i e s i e n i a i d e a u
ideau witego B o g a by w o b l i c z n o c i j e g o b y
dotykalnie pewnym swej bezwzgldnej niegodnoci!
105
Och, t a szalona, s m u t n a b e s t y a czowiek! J a k i e na
c h o d z j p o m y s y , j a k i e p o g w a c e n i a n a t u r y , j a k i e
paroksyzmy gupstwa, jakie b e s t y a l s t w o i d e i
w y s t r z e l a n a t y c h m i a s t , skoro tylko p r z e s z k o d z i si jej
b y b e s t y w c z y n i e! W s z y s t k o to jest a nad
m i e r n i e zajmujce, lecz t a k e p e n e c z a r n e g o , p o s p
nego, d e n e r w u j c e g o s m u t k u , e t r z e b a p r z e m o c
broni si zbyt d u g i e m u p a t r z e n i u w te bezdnie. T k w i
t u c h o r o b a , nie u l e g a wtpliwoci, n a j s t r a s z n i e j s z a
c h o r o b a , j a k a d o t y c h c z a s w c z o w i e k u szalaa. A kto
j e s z c z e u s y s z e zdoa (lecz dzi nie ma si j u u s z u
na t o ! ), j a k w r d tej n o c y k a t u s z y i n i e d o r z e c z
noci b r z m i a k r z y k m i o c i , k r z y k t s k n i c e g o za
c h w y t u , w y b a w i e n i a w m i o c i , ten o d w r c i si,
przejty niezwycion groz . . . W czowieku jest
tyle p r z e r a a j c e g o ! . . . Z i e m i a za d u g o j u b y a
domem waryatw ! . . .
23.
Niech t o w y s t a r c z y r a z n a z a w s z e o d n o n i e d o
p o c h o d z e n i a w i t e g o B o g a . e p o j c i e b o g w
s a m o w s o b i e nie k o n i e c z n i e p r o w a d z i d o t e g o
p o g o r s z e n i a f a n t a z y i , k t r e g o u p r z y t o m n i e n i a ani n a
c h w i l nie m o g l i m y sobie o s z c z d z i ; e istniej do-
stojniejsze s p o s o b y p o s u g i w a n i a si z m y l e n i e m bo
gw, ni s a m o k r z y o w a n i e i s a m o h a b i e n i e c z o w i e k a ,
w c z e m ostatnie stulecia E u r o p y d o s z y do m i s t r z o s t w a ,
to d a j e si na s z c z c i e w y s n u z k a d e g o s p o j r z e
nia, r z u c o n e g o n a b o g w g r e c k i c h , n a t e od
z w i e r c i e d l e n i a d o s t o j n y c h i p a n u j c y c h n a d sob
 1o6
ludzi, w k t r y c h z w i e r z ludzkie czuo si ub-
s t w i o n e m , n i e z a r o z d z i e r a o s a m e g o siebie, nie w c i e
k a o si n a siebie s a m e g o ! W a n i e G r e c y p o s u g i w a l i
si p r z e z n a j d u s z y o k r e s c z a s u s w o i m i bogami,
by w a n i e z d a l e k a od siebie t r z y m a nieczyste su
mienie, by m d z c i e s z y si z s w e j w o l n o c i d u s z y .
W i c w r o z u m i e n i u o d w r o t n e m , ni c h r z e c i a s t w o
u y w a o s w e g o B o g a . P o s u w a y si w t e m b a r d z o
d a l e k o te p r z e p y s z n e istoty o l w i c h s e r c a c h a go
w a c h dzieci. I nie m n i e j s z y autorytet, j e n o s a m Z e u s
h o m e r o w s k i , daje i m k i e d y n i e k i e d y d o zrozumienia,
e bior to n a z b y t lekce. D z i w n a ! m w i on r a z
c h o d z i o s p r a w E g a i s t o s a , b a r d z o z s p r a w
Dziwna, jak bardzo miertelni uskaraj si
[na b o g w !
Zo od nas tylko p o c h o d z i , sadz; lecz
[sami zrzdzaj
Sobie nieszczcia przez swj nierozum, w b r e w
[przeznaczeniu ...
J e d n a k widzi si i s y s z y z a r a z e m , e i ten olim
pijski widz i sdzia daleki jest od tego, by g n i e w a
si na n i c h za to i le m y l e o nich. J a k e oni
g u p i ! myli, p a t r z c na w y s t p k i m i e r t e l n y c h .
G u p s t w o , brak r o z u m u , nieco z a m i e s z a n i a w go
wie, t o tylko p r z y p u s z c z a l i G r e c y n a w e t n a j
tszych, najdzielniejszych czasw, jako powd wiela
zego i fatalnego. G u p o t a , n i e g r z e c h ! Rozumie
cie to ? . . . J e d n a k n a w e t to z a m i e s z a n i e w go
w i e b y o p r o b l e m a t e m . Bo j a k e t o te m o l i w e ?
s k d b y si wzio w g o w a c h , j a k i e m y m a m y ,
m y ludzie s z l a c h e t n e g o p o c h o d z e n i a , szczliwi, po
m y l n i , n a j l e p s z e g o t o w a r z y s t w a , dostojni i cnot-
107
liwi? t a k p y t a siebie p r z e z stulecia dostojny
G r e k , stajc p r z e d n i e z r o z u m i a d l a z d r o n o c i
i w y s t p k i e m , k t r y m i splami si kto z j e m u r w
n y c h . Musia m u p e w n o b g j a k i r o z u m odj,
m w i sobie w k o c u , p o t r z s a j c g o w . . . Ta kon-
k l u z y a jest t y p o w o g r e c k a . . . W ten s p o s b su
yli w w c z a s b o g o w i e j a k o u s p r a w i e d l i w i e n i e czo
w i e k a do p e w n e g o stopnia n a w e t w zem, suyli
j a k o p r z y c z y n a zego w t e d y brali na siebie nie
k a r , lecz, c o j e s t d o s t o j n i e j , w i n . . .
24.
K o c z t r z e m a z n a k a m i pytania, w i d a t o
d o b r z e . Czy w a c i w i e s t a w i a si j a k i idea, c z y
si go o b a l a ? takie s p o t k a m n i e m o e p y t a n i e . . .
L e c z c z y c i e te sami pytali do, j a k d r o g o o p a c a
si n a ziemi w z n i e s i e n i e k a d e g o i d e a u ? Ile r z e
c z y w i s t o c i t r z e b a byo na to z a w s z e o c z e r n i i za-
n i e p o z n a , ile k a m s t w uwici, ile s u m i e z b u r z y ,
ile z boga k a d y m r a z e m w ofierze z o y ? By
m d z j a k wito w z n i e , t r z e b a j a k w i -
t o z b u r z y . T o jest p r a w o pokacie m i wy
padek, w k t r y m b y si nie spenio ! . . . My ludzie
w s p c z e n i j e s t e m y s p a d k o b i e r c a m i w i w i s e k c y i su
m i e n i a i s a m o d r c z e n i a si z w i e r z t od stuleci. W t e m
m a m y n a j d u s z e w i c z e n i e , swj a r t y z m moe, w ka
d y m razie swe wyrafinowanie, swj smak zepsuty.
C z o w i e k zbyt d u g o zem s p o j r z e n i e m o b s e r w o w a
s w e p r z y r o d z o n e skonnoci, tak e z a w a r y w nim
one o s t a t e c z n i e siostrzany z w i z e k z n i e c z y s t e m su-
 109
1o8

wielkiej mioci i p o g a r d y , d u c h t w r c z y , k t r e g o na
mieniem. Usiowanie odwrotne byoby s a m o w s o
p r si w a s n y c h z a w s z e n a n o w o w y g a n i a z w s z e l k i c h
b i e m o l i w e m lecz kt jest d o silny na t o ? ,
u b o c z y i z a w i a t w , k t r e g o s a m o t n o tum zanie-
t o jest, b y n i e n a t u r a l n e skonnoci, wszystkie
poznaje, j a k g d y b y o n a b y a u c i e c z k p r z e d rze
o w e aspiracye do zawiata, do tego co przeciwne
czywistoci. T y m c z a s e m j e s t o n a tylko j e g o z a n u
z m y s o m , i n s t y n k t o w i , n a t u r z e , zwierzciu, k r t k o do
r z e n i e m si, z a g r z e b a n i e m , z a g b i e n i e m w r z e c z y
t y c h c z a s o w e ideay, k t r e w s z y s t k i e r a z e m w r o g i e
wisto, b y s t a m t d kiedy, g d y w r c i n a wiato,
s y c i u i o c z e r n i a j ziemi, p o c z y z n i e c z y s t e m
m g p r z y n i e w y z w o l e n i e tej r z e c z y w i s t o c i :
s u m i e n i e m s i o s t r z a n y m zwizkiem. D o k o g o z w r c i
jej w y z w o l e n i e o d p r z e k l e s t w a , k t r e m o b a r c z y j
si dzi z t a k i e m i n a d z i e j a m i i w y m a g a n i a m i ?. . .
d o t y c h c z a s o w y idea. T e n c z o w i e k p r z y s z o c i , k t r y
W a n i e d o b r y c h ludzi m i a o b y si w tej s p r a w i e
n a s t a k s a m o o d d o t y c h c z a s o w e g o w y z w o l i ideau,
p r z e c i w sobie. P o n a d t o , c o suszna, w y g o d n y c h , po
j a k o d tego, c o z e w y r m u s i a o , o d wiel
j e d n a n y c h , p r n y c h , m a r z y c i e l i , z n u o n y c h . . . C
k i e g o w s t r t u , od d z y nicoci, od nihilizmu, ten
o b r a a gbiej, c r o z d z i e l a g r u n t o w n i e j ni to, e
d z w o n bijcy p o u d n i a i w i e l k i e g o r o z s t r z y g n i c i a ,
si daje co n i e c o do p o z n a n i a z o w e j s u r o w o c i
d z w o n , k t r y w o l z n w w o l n uczyni, k t r y w r c i
i w y y n n o c i , z j a k si p o s t p u j e w o b e c s a m e g o
ziemi jej cel, a c z o w i e k o w i j e g o nadziej, t e n anty
siebie? I z n o w u j a k e u p r z e d z a j c y m , j a k e u p r z e j
c h r y s t i antynihilista, ten z w y c i z c a B o g a i nicoci
m y m o k a z u j e si n a m w i a t cay, skoro c z y n i m y j a k
musi przyj kiedy...
w i a t c a y i f o l g u j e m y sobie j a k c a y w i a t ! . . . Po-
trzebaby d o owego celu i n n e g o rodzaju duchw,
ni te, k t r e w t y m w a n i e m o l i w e s o k r e s i e : du
c h w p r z e z w o j n y i z w y c i s t w a w z m o c n i o n y c h , kt-
r y m b y z d o b y w a n i e , p r z y g o d a , n i e b e z p i e c z e s t w o , bl 7.
a p o t r z e b si stay. T r z e b a b y na to n a w y k n i e n i a do
ostrego wysokiego powietrza, do zimowych wdr L e c z c t o p r a w i ? D o ! D o ! W m i e j s c u
wek, do lodu i g r w k a d e m z n a c z e n i u , t r z e b a b y na tem godzi mi si j e d n o t y l k o , milcze. T a r g a m si
to p e w n e g o r o d z a j u w z n i o s e j zoby, o s t a t e c z n e g o b o w i e m n a co, c o w o l n o j e n o k o m u m o d s z e m u ,
n a j p e w n i e j s z e g o siebie z u c h w a l s t w a p o z n a n i a , k t r e k o m u b a r d z i e j p r z y s z e m u , silniejszemu, ni j a
j e s t w a c i w e w s z e l k i e m u zdrowiu, t r z e b a b y , m w i c j e s t e m , c o j e d y n i e Z a r a t u s t r z e przystoi, Z a -
krtko i d o le, w a n i e t e g o w i e l k i e g o z d r o ratustrze bezbonikowi. . .
w i a ! . . . L e c z c z y t o dzi w a n i e jest c h o
m o l i w e m ? . . . L e c z kiedy, w c z a s a c h silniejszych,
ni ta z b u t w i a a , s a m o z w i t p i a a t e r a n i e j s z o , m u s i
n a m si z j a w i p r z e c i e ten w y z w a 1 a j c y c z o w i e k
 ROZPRAWA TRZECIA:

Co znacz ideay ascetyczne?

Beztroskich, drwicych, gwaltownikw

takimi chce n a s mie mdro: jest nie
wiast, kocha zawsze tylko wojownika.

Tako rzecze Zaratustra.

 I.

Co z n a c z ideay a s c e t y c z n e ? U a r t y s t w nic,
lub z b y t wiele r z e c z y . U filozofw i u c z o n y c h co
jakby wietrzenie i instynkt w kierunku najbardziej
s p r z y j a j c y c h w a r u n k w w y s o k i e j d u c h o w o c i . U ko
biet, w n a j l e p s z y m razie, j e d e n p o w a b u w o d n y w i
cej, p e w n morbidezza p i k n e g o c i a a , a n i e l s k o
a d n e g o t u s t e g o z w i e r z a . U fizyologicznie u p o l e d z o
nych i rozstrojonych (u w i k s z o c i miertelnych)
u s i o w a n i e , b y w y d a w a si zbyt d o b r y m i dla t e g o
w i a t a . S one ich wit form w y b u j a o c i , g w
n y m r o d k i e m w w a l c e z d u g i e m c i e r p i e n i e m i nud.
U k a p a n w waciw wiar kapask, najlepszem
narzdziem mocy, take najwyszem zezwole
n i e m na m o c . U w i t y c h w r e s z c i e p o z o r e m do snu
z i m o w e g o , i c h novissima gloriae cupido, i c h s p o k o j e m
w nicoci (Bogu), form ich obdu. e j e d n a k
w o g l e idea a s c e t y c z n y tak wiele z n a c z y dla czo
w i e k a , w t e m w y r a a si z a s a d n i c z y fakt c z o w i e c z e j
woli, jej horror vacui. P o t r z e b u j e o n c e l u ,
i woli r a c z e j p o d a n i c o c i , nili w c a l e n i e
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 8
114
poda. Czy mnie rozumiecie ? . . . Czycie mnie
zrozumieli?... B y n a j m n i e j ! m j p a n i e !
Zacznijmy wic od pocztku.
2.
Co z n a c z i d e a y a s c e t y c z n e ? L u b , by po
szczeglny wzi przypadek, co do ktrego do
czsto p y t a n o m n i e o r a d , co z n a c z y n a p r z y k a d ,
jeli taki a r t y s t a j a k R y s z a r d W a g n e r n a s w o j e s t a r e
lata skada hod czystoci? Oczywicie w p e w n y m
sensie czyni t o z a w s z e ; lecz d o p i e r o n a s a m y m k o c u
w sensie a s c e t y c z n y m . Co z n a c z y to n a w r c e n i e si,
ta z m i a n a r a d y k a l n a skonnoci? bo t a k b y a ona,
R y s z a r d W a g n e r r z u c i si w t e d y w k i e r u n e k ca
k i e m sobie p r z e c i w n y . C o z n a c z y , jeli t w r c a r z u c a
si w k i e r u n e k c a k i e m p r z e c i w n y ? . . . T u t a j przy
p o m i n a si n a m , o c z y w i c i e , jeli c h c e m y z a t r z y m a
si n i e c o p r z y t e m z a g a d n i e n i u , p r z y p o m i n a si n a m
w n e t najlepszy, n a j m o c n i e j s z y , n a j r a d o n i e j s z y , n a j
m i e l s z y m o e czas, jaki b y w yciu R y s z a r d a
W a g n e r a . B y o to w w c z a s , g d y go w n t r z n i e i g
boko p r z e j m o w a p o m y s w e s e l a L u t r a . Kto wie, ja
kie to w a c i w i e zrzdziy p r z y p a d k i , e dzi z a m i a s t
tej m u z y k i w e s e l n e j p o s i a d a m y M a j s t e r z y n g i e r w ?
I wiele w nich jeszcze moe tamtej podzwania? Lecz
nie u l e g a a d n e j w t p l i w o c i , e i w t e m W e s e l u
L u t r a c h o d z i o b y tylko o p o c h w a czystoci. L e c z
w k a d y m r a z i e te o p o c h w a z m y s o w o c i . I wa
nie tak w y d a o b y mi si w s z y s t k o w p o r z d k u , t a k b y
115
w a n i e byo te po w a g n e r o w s k u . B o m i d z y
c z y s t o c i a z m y s o w o c i nie koniecznie m u s i istnie
przeciwiestwo. Kade dobre maestwo, kade praw
d z i w e k o c h a n i e si s e r c stoi p o n a d t e m p r z e c i w i e
s t w e m . W a g n e r , z d a m i si, b y b y d o b r z e zrobi,
g d y b y by t p r z y j e m n oczywisto z pomoc
w d z i c z n e j i dzielnej k o m e d y i L u t r o w e j w p o i n a -
n o w o w s w y c h N i e m c w , bo jest i byo m i d z y Niem
cami zawsze wielu oszczercw zmysowoci. I moe
z a s u g a L u t r a nie jest w n i c z e m t a k w i e l k a , j a k
wanie w tem, e mia o d w a g do z m y s o
w o c i ( n a z y w a n o j w w c z a s , d o delikatnie,
e w a n g e l i c z n wolnoci . . .) L e c z n a w e t w w y
p a d k u , g d z i e istnieje n a p r a w d p r z e c i w i e s t w o mi
dzy czystoci a z m y s o w o c i , nie m u s i to b y na
szczcie wcale jeszcze przeciwiestwo tragiczne.
Stosuje si to p r z y n a j m n i e j do w s z y s t k i c h b a r d z i e j
u d a n y c h , o c h o c z y c h m i e r t e l n i k w , k t r z y d a l e c y s,
by sw zawodn r w n o w a g midzy zwierzciem
i a n i o e m u w a a z a r a z za a r g u m e n t p r z e c i w istnie
niu. N a j w y k w i n t n i e j s i , najjaniejsi, j a k G o e t h e , j a k
Hafis, widzieli w t e m n a w e t j e d e n p o w a b y c i a w i
c e j . . . Takie sprzecznoci wanie s pokus
i s t n i e n i a . . . Z d r u g i e j s t r o n y r o z u m i e si a z b y t
dobrze, e jeli winie, k t r e r a z n i e s z c z c i e spotkao,
d o p r o w a d z o n e z o s t a y do u w i e l b i e n i a c z y s t o c i a s
takie winie! , to w i d z one i uwielbiaj w niej
tylko p r z e c i w i e s t w o , p r z e c i w i e s t w o wini, dotkni
tej n i e s z c z c i e m (z j a k i e m t r a g i c z n e m r e c h t a n i e m
i arliwoci! m o n a sobie w y o b r a z i ) o w o bolesne
i zbyteczne przeciwiestwo, do ktrego R y s z a r d W a
gner chcia bezsprzecznie na kocu swego ycia
jeszcze muzyk uoy i wprowadzi na scen. Po
8*
116
c j e d n a k ? j a k susznie m o n a z a p y t a . B o c
o b c h o d z i y jego, bo c n a s o b c h o d z winie?
3.
Nie m o n a p r z y t e m o c z y w i c i e p o m i n o w e g o
d r u g i e g o p y t a n i a , c o g o w a c i w i e obchodzi ten
m s k i (ach, tak n i e m s k i p o c z c i w i n a w i e j s k i , w
nieborak i prostaczek Parsyfal, ktrego tak podchwyt
liwymi r o d k a m i zrobi o s t a t e c z n i e katolikiem. J a k t o ?
b y e ten P a r s y f a l p o w a n i e p o m y l a n y ? C z u o b y
si b o w i e m p o k u s p r z y p u s z c z a , n a w e t y c z y so
bie c z e g o o d w r o t n e g o , e w a g n e r o w s k i P a r s y f a l po
m y l a n y zosta p o g o d n i e , niby fina i d r a m a t saty
ryczny, ktrym tragik W a g n e r , w jemu wanie
p r z y s t o j n y i j e g o g o d n y sposb, c h c i a p o e g n a si
z nami, t a k e z sob, p r z e d e w s z y s t k i e m z t r a g e d y ,
a to w y b r y k i e m n a j w y s z e j i n a j z u c h w a l s z e j p a r o d y i
s a m e j t r a g i c z n o c i , p a r o d y i caej p r z e r a a j c e j po
w a g i ziemi i j k u ziemi z o n e g d a j , p r z e z w y c i o n e j
n a r e s z c i e n a j g r u b s z e j f o r m y s p r z e c z n o c i asce
t y c z n e g o i d e a u z natur. To w a n i e , j a k si rzeko,
b y o b y g o d n e m wielkiego t r a g i k a , ktry, j a k k a d y
artysta, w t e d y dopiero dosiga ostatecznego szczytu
s w e j wielkoci, g d y u m i e siebie i s z t u k swoj w i d z i e
p o d sob, g d y u m i e m i a s i z siebie. J e s t e
Parsyfal W a g n e r a j e g o t a j e m n y m m i e c h e m w y
szoci z siebie s a m e g o , t r y u m f e m j e g o z d o b y t e j ,
ostatecznej, najwyszej wolnoci twrczej, zawiato-
w o c i t w r c y ? C h c i a o b y si, j a k r z e k e m , y c z y
tego. B o c z e m e b y b y p o w a n i e p o m y l a n y
117
Parsyfal ? Czy rzeczywicie trzeba w nim widzie
(jak w y r a o n o si p r z e d e mn) w y r o d k a o s z a l a e j
nienawici poznania, d u c h a i zmysowoci ? Przekle
s t w o n a z m y s y i d u c h a , r z u c o n e j e d n y m t c h e m nie
n a w i c i ? O d s t p s t w o i n a w r t ku c h r z e c i a s k o cho
robliwym i szerzcym ciemnot ideaom ? I wreszcie
z a p r z e c z e n i e i p r z e k r e l e n i e s a m e g o siebie p r z e z
t w r c , k t r y dotd ca m o c s w e j woli p a r d o
czego odwrotnego, t o jest d o n a j w y s z e g o u d u
c h o w i e n i a i u z m y s o w i e n i a s w e j sztuki ?
A nie tylko s w e j s z t u k i : t a k e s w e g o ycia. P r z y
p o m n i j m y sobie, j a k arliwie szed W a g n e r o w e g o
c z a s u l a d a m i filozofa F e u e r b a c h a . S o w o F e u e r b a
c h a o zdrowej zmysowoci brzmiao w trzydzie
stych i czterdziestych latach Wagnerowi, jak i innym
N i e m c o m ( n a z y w a l i siebie m o d y m i Niemcami),
n i b y g o s z b a w i e n i a . C z y o s t a t e c z n i e przyj i n n
0 tem n a u k ? Bo c o n a j m n i e j zdaje si, e w k o c u
m i a w o l p o temu, b y o t e m i n a c z e j p o u c z a .
I nie tylko z p o m o c p a r s y f a l o w y c h trb ze s c e n y .
W m t n e j , r w n i e n i e s w o b o d n e j j a k b e z r a d n e j , pisa
ninie j e g o o s t a t n i c h lat znajduje si sto miejsc, g d z i e
z d r a d z a si t a j e m n e y c z e n i e i c h , ocigliwa, nie
pewna, niewyznana ch goszenia odwrotu, nawr
cenia, zaprzeczenia, chrzeciastwa i powiedzenia
s w y m u c z n i o m to nic nie jest! s z u k a j c i e z b a w i e n i a
gdzieindziej! n a w e t w z y w a r a z k r w i Z b a w i c i e l a . . .
4.
Wypowiadajc w takim wypadku, ktry ma
w sobie wiele b o l e s n e g o , s w o j e m n i e m a n i e a jest
 118
t o w y p a d e k t y p o w y : sdz, e b d z i e z p e w n o c i
najlepiej oddzieli t w r c o tyle od j e g o dziea, by
j e g o s a m e g o nie b r a t a k p o w a n i e j a k j e g o dzieo.
J e s t o n w k o c u tylko u p r z e d n i m w a r u n k i e m s w e g o
dziea, o n e m m a t c z y n e m , g r u n t e m , w p e w n e j m i e r z e
p o g n o j e m i mieciem, na k t r e m , z k t r e g o ono w y -
r a s t a . W t e n s p o s b j e s t on w n a j l i c z n i e j s z y c h w y
p a d k a c h czem, o c z e m t r z e b a z a p o m n i e , jeli si
s a m e m dzieem r a d o w a c h c e m y . W n i k a n i e w p o-
c h o d z e n i e dziea n a l e y d o fizyologw i wiwi-
s e k t o r w d u c h a : n i g d y za, n i g d y d o ludzi estetycz
n y c h , a r t y s t w ! P o e c i e i t w r c y P a r s y f a l a nie zostao
o s z c z d z o n e m gbokie, p o d s t a w o w e , n a w e t s t r a s z l i w e
w y c i e si i zejcie w r e d n i o w i e c z n e k o n t r a s t y
d u s z n e , w z o w r o g i e z b o c z e n i e od wszelkiej w y y n y ,
s u r o w o c i i k a r n o c i d u c h a , p e w i e n r o d z a j intelek
t u a l n e j p r z e w r o t n o c i (jeli m i si w y b a c z y t o
sowo), p o d o b n i e j a k b r z e m i e n n e j kobiecie w s z y s t k i e
o b r z y d l i w o c i i p r z e d z i w n o c i ciy, o k t r y c h , j a k
si rzeko, m u s i si z a p o m n i e , b y m d z si dziec
k i e m r a d o w a . N a l e y si w y s t r z e g a i nie m i e s z a
r z e c z y , j a k to s a m t w r c a zbyt a t w o czyni, z p s y
chologicznej contiguity, jak mwi Anglicy: jakoby
o n s a m b y tem, c o p r z e d s t a w i a , w y m y l a , w y r a
a m o e . W r z e c z y w i s t o c i r z e c z si ma tak, e,
j e l i b y by t e m w a n i e , si k o n i e c z n o c i nie
m g b y tego p r z e d s t a w i , w y m y l i , w y r a z i . H o
m e r nie b y b y s t w o r z y A c h i l l e s a , G o e t h e F a u s t a ,
g d y b y H o m e r by A c h i l l e s e m a G o e t h e F a u s t e m .
D o s k o n a y i z u p e n y t w r c a jest po w s z y s t k i e wieki
o d d z i e l o n y m od r e a 1 n o c i , od r z e c z y w i
stoci. Z d r u g i e j s t r o n y jest z r o z u m i a e m , j a k t nie
realnoci i faszywoci swego najwntrzniejszego
119
istnienia n i e k i e d y a d o r o z p a c z y z n u y si m o e .
Wtedy usiuje w t a r g n w t o , c o m u najbar
dziej w z b r o n i o n e , w to, co r z e c z y w i s t e , i b y rze
czywicie. Z jakiem powodzeniem ? Mona odgad
n . . . J e s t t o t y p o w a z a c h c i a n k a twrcy,
t a s a m a z a c h c i a n k a , k t r e j uleg i p o s t a r z a y W a
g n e r i ktr t a k drogo, t a k fatalnie o d p o k u t o w a
m u s i a ( straci z jej p o w o d u n i e k t r y c h c e n n y c h
przyjaci). L e c z w k o c u , p o m i j a j c t z a c h c i a n k ,
k t b y w o g l e nie yczy, dla s a m e g o W a g n e r a , b y
i n a c z e j si b y p o e g n a z n a m i i s w o j sztuk,
nie P a r s y f a l e m , lecz b a r d z i e j z w y c i s k o , z wiksz
p e w n o c i siebie, po w a g n e r o w s k u , m n i e j u w o
d z c o na m a n o w i e c , m n i e j d w u z n a c z n i e w s t o s u n k u
d o caoci s w y c h u s i o w a , m n i e j p o s z o p e n h a u e -
r o w s k u , mniej nihilistycznie ?. . .
5.
C w i c z n a c z i d e a y a s c e t y c z n e ? Jeeli cho
dzi o t w r c , p o j m u j e m y t o w a n i e : n i c w c a l e ! . . .
L u b t a k wiele r z e c z y , e jest to tyle, co n i c zgoa . . .
W r e s z c i e , c z a l e y n a t e m ? P a n o m a r t y s t o m da
leko do tego, by sta d o n i e z a l e n i e na w i e c i e
i p r z e c i w wiatu, eby ich oceny wartoci i zmiana
tyche zasugiwaa w s o b i e na wspodczuwanie!
Byli oni za w s z y s t k i c h c z a s w l o k a j a m i jakiej m o
ralnoci, lub filozofii, lub religii, pomijajc j u zupenie,
e byli niestety d o czsto n a z b y t gibkimi d w o r a
k a m i s w y c h z w o l e n n i k w i p o p l e c z n i k w i wietrz
c y m i p o c h l e b c a m i w z g l d e m s t a r y c h lub w a n i e n o w o -
 120
w y n u r z a j c y c h si p o t g . C o n a j m n i e j p o t r z e b u j za
w s z e o c h r o n y , oparcia, j a k i e g o u s t a l o n e g o a u t o r y
tetu. A r t y c i nie stoj n i g d y o w a s n e j sile. Stanie
o w a s n e j sile s p r z e c i w i a si ich n a j g b s z y m in
s t y n k t o m . T a k wzi sobie n a p r z y k a d R y s z a r d W a
g n e r filozofa S c h o p e n h a u e r a , g d y n a d s z e d c z a s ,
za p r z e w o d n i k a i o p i e k u n a . K t b y zreszt c h o b y
t y l k o p r z y p u c i , e m g m i e o d w a g d o ideau to jest z u d z i e l n o c i muzyki, tak jak j Scho
a s c e t y c z n e g o bez p o p a r c i a , k t r e g o m u u y c z a a filo
zofia S c h o p e n h a u e r a , bez a u t o r y t e t u S c h o p e n h a u e r a ,
k t r y w s i e d m d z i e s i t y c h l a t a c h osign w E u r o p i e
p r z e w a g ( p o m i n w s z y ju, c z y w n o w y c h
N i e m c z e c h b y w o g l e m o l i w y m a r t y s t a bez m l e k a
skromnego, p a s t w o w o skromnego sposobu myle
nia). I oto d o t a r l i m y do n a j p o w a n i e j s z e g o p y
t a n i a . Co z n a c z y , jeli p r a w d z i w y filozof h o d u j e
i d e a o w i a s c e t y c z n e m u , p r a w d z i w i e n a sobie s a m y m
o p a r t y duch, j a k S c h o p e n h a u e r , m i r y c e r z o spi-
owem spojrzeniu, ktry ma o d w a g by sob
s a m y m , k t r y u m i e s t a s a m , a nie c z e k a d o p i e r o
na p r z o d o w n i k w i skinienia z g r y ? R o z w a m y
t u n a t y c h m i a s t g o d n e u w a g i i dla p e w n e g o r o d z a j u
ludzi m o c c z a r u m a j c e s t a n o w i s k o S c h o p e n h a u e r a
w s t o s u n k u d o s z t u k i . B o ono t o byo o c z y w i c i e
p o w o d e m , dla k t r e g o n a p r z d R y s z a r d W a g n e r p r z e
szed n a s t r o n S c h o p e n h a u e r a ( n a m w i o n y d o tego
p r z e z p e w n e g o poet, w i a d o m o , p r z e z H e r w e g h a ) , i to
a do t e g o stopnia, e p r z e z to r o z w a r a si z u p e n a
teoretyczna sprzeczno pomidzy jego dawniejsz
a j e g o pniejsz w i a r estetyczn. P i e r w s z a n a p r z y -
kad w y r a o n a jest w Operze i Dramacie, druga
w p i s m a c h , k t r e w y d a po r o k u 1870. W szczegl
noci z m i e n i a W a g n e r , c o m o e n a j b a r d z i e j zadziwia,
121
zmienia odtd b e z w z g l d n i e s w j sd o w a r t o c i
i s t a n o w i s k u m u z y k i s a m e j . C z a l e a o m u n a
tem, e dotd czyni z niej rodek, m e d i u m , ko
biet, ktra, by si r o z w i j a , p o t r z e b u j e k o n i e c z n i e
celu, m c z y z n y m i a n o w i c i e d r a m a t u ! P o j on
odrazu, e z s z o p e n h a u e r o w s k t e o r y i n o w o c i
w i c e j zrobi m o n a in majorem musicae gloriam,
p e n h a u e r poj. M u z y k a s t a n a t u n a u b o c z u prze
ciw wszystkim pozostaym sztukom, jako niezawisa
w sobie sztuka, n i e , j a k t a m t e , p r z e d s t a w i a j c e od
tworzenie zjawiskowoci, owszem jako mwica mow
w o l i b e z p o r e d n i o z bezdni, j a k o jej n a j w a n i e j -
sze, n a j r d o w s z e , w p r o s t z niej si w y w o d z c e
objawienie. W r a z z t e m n a d z w y c z a j n e m p o d w y s z e
n i e m w a r t o c i m u z y k i , w y r o s e m z filozofii szopen-
h a u e r o w s k i e j , podnis si o d r a z u i s a m m u z y k
n i e s y c h a n i e w cenie. Sta si odtd wyroczni, ka
p a n e m , n a w e t w i c e j ni k a p a n e m , p e w n e g o r o d z a j u
trb r z e c z y s a m e j w sobie, telefonem z a w i a t a .
W y p o w i a d a odtd nietylko m u z y k , t e n b r z u c h o -
m o w c a boga, w y p o w i a d a m e t a f i z y k . C dziw
n e g o , e wreszcie p e w n e g o dnia zacz prawi
o ideaach ascetycznych?...
6.
S c h o p e n h a u e r z u y t k o w a dla siebie k a n t o w s k i e
ujcie p r o b l e m a t u e s t e t y c z n e g o , j a k k o l w i e k z p e w
noci nie p a t r z a n a k a n t o w s k i e m i o c z y m a . K a n t
s p o d z i e w a si, e w y w i a d c z y z a s z c z y t sztuce, g d y
 122
m i d z y w a c i w o c i a m i p i k n a o d z n a c z y i na czoo
w y s u n i e te, k t r e s z a s z c z y t e m w i e d z y : bezosobo
w o i w a n o p o w s z e c h n . C z y to nie byo w za
s a d z i e b d e m , nie tu m i e j s c e do r o z t r z s a n i a . Pod
kreli j e n o p r a g n , e Kant, p o d o b n i e j a k w s z y s c y
filozofowie, z a m i a s t p a t r z e n a p r o b l e m a t e s t e t y c z n y
ze s t a n o w i s k a d o w i a d c z e a r t y s t y , r o z m y l a o s z t u c e
i p i k n i e j e d y n i e ze s t a n o w i s k a widza i p r z y tem
w c i g n n i e p o s t r z e e n i e s a m e g o widza w pojcie
pikny. L e c z g d y b y p r z y n a j m n i e j ten widz by
d o s t a t e c z n i e z n a n y filozofujcym o piknie, to j e s t
jako wielka o s o b i s t a oczywisto i dowiadczenie,
jako penia najbardziej wasnych silnych wydarze
y c i o w y c h , dz, n i e s p o d z i a n e k , z a c h w y t w w dzie
dzinie p i k n a ! L e c z r z e c z m i a a si z a w s z e , j a k si
obawiam, przeciwnie. T a k wic otrzymujemy od nich
z a r a z z p o c z t k u definicye, ktre, j a k w s a w n e j de-
finicyi K a n t a o piknie, b r a k w y t w o r n i e j s z e g o do
wiadczenia wasnego toczy jak duy robak w miejscu
z a s a d n i c z e j p o m y k i . P i k n e m jest, m w i K a n t ,
c o si p o d o b a b e z i n t e r e s o w n i e . B e z i n t e r e s o w
nie! P o r w n a j m y z t definicy t a m t inn, ktr
s t w o r z y p r a w d z i w y widz i a r t y s t a , S t e n d h a l , na
z y w a j c y r a z pikno une promesse de bonheur. J e s t
tu w kadym razie wanie o d r z u c o n e i wykre
lone to, co K a n t w e s t e t y c z n y m stanie j e d y n i e w y
r n i a : le dsintressement. Kto ma s u s z n o , K a n t
c z y S t e n d h a l ? Jeeli n a s z y m e s t e t y k o m nie p r z y
k r z y si obcia szali n a k o r z y K a n t a tem, e
pod czarem pikna mona n a w e t nieubrane posgi
k o b i e c e o g l d a bezinteresownie, t o n a m w o l n o te
p o b a w i si t r o c h ich k o s z t e m . D o w i a d c z e n i a a r -
t y s t w s n a t y m lizkim p u n k c i e b a r d z i e j inte-
123
r e s u j c e , a w k a d y m r a z i e P i g m a l i o n n i e koniecz
nie m u s i a b y czowiekiem n i e e s t e t y c z n y m . Z m y
tem lepsze w i a d e c t w o n i e w i n n o c i n a s z y c h estety
kw, k t r z y o d z w i e r c i e d l a j si w t a k i c h a r g u m e n
tach, p o c z y t a j m y n a p r z y k a d K a n t o w i z a c h l u b n e to,
c z e g o o najistotniejszej w a c i w o c i z m y s u d o t y k u
uczy umie z naiwnoci wiejskiego pastora! A teraz
p o w r a c a m y do S c h o p e n h a u e r a , k t r y w z u p e n i e in
nej ni K a n t m i e r z e b y blizki sztukom, a j e d n a k nie
m g w y d o b y si z z a k l t e g o koa k a n t o w s k i e j de-
finicyi. J a k to si stao? Okoliczno j e s t d o d z i w n a .
S o w o bezinteresownie w y k a d a sobie w n a j o s o b i -
stszy sposb na podstawie jednego dowiadczenia,
k t r e u niego n a l e e m u s i a o do n a j p r a w i d o w s z y c h .
O niewielu rzeczach mwi Schopenhauer z tak
pewnoci, j a k o dziaaniu k o n t e m p l a c y i e s t e t y c z n e j .
P o m a w i a j, e p r z e c i w d z i a a o n a w a n i e intere-
sownoci p c i o w e j , podobnie jak lupulina i kam
fora. B y n i e z n u o n y n a p u n k c i e u w i e t n i a n i a t e g o
p o z b y w a n i a si woli, j a k o wielkiej k o r z y c i i p o y t k u
s t a n u e s t e t y c z n e g o . Czuje si p o k u s z a p y t a , c z y
j e g o z a s a d n i c z a k o n c e p c y a woli i w y o b r a e n i a ,
c z y j e g o myl, i w y z w o l e n i e si z woli m o l i w e
jest j e d y n i e p r z e z w y o b r a e n i e , nie p o c h o d z i z uogl
nienia o w e g o d o w i a d c z e n i a p c i o w e g o . ( P r z y w s z y s t
k i c h z a g a d n i e n i a c h co do filozofii s z o p e n h a u e r o w -
skiej, m w i c n a w i a s e m , nie n a l e y n i g d y w y p u s z c z a
z pod u w a g i , e jest o n a k o n c e p c y d w u d z i e s t o s z e
cioletniego m o d z i e c a ; e w i c z a b a r w i o n a j e s t nie
tylko tem, co jest s p e c y f i c z n e m w S c h o p e n h a u e r z e ,
lecz i tem, co jest s p e c y f i c z n e m w o w y m o k r e s i e
ycia.) P o s u c h a j m y n a p r z y k a d j e d n e g o z n a j w y r a -
n i e j s z y c h u s t p w z p o r d t y c h licznych, k t r e pisa
124
n a c h w a s t a n u e s t e t y c z n e g o (wiat j a k o w o a i w y
o b r a e n i e , I., 231), w s u c h a j m y si w ton, w cierpie
nie, szczcie, w d z i c z n o , z k t r e m i te s o w a m u
s i a y b y w y m a w i a n e . Jest t o stan b e z b o l e s n y , k t r y
E p i k u r sawi j a k o d o b r o n a j w y s z e , j a k o s t a n bo
g w ; n a t c h w i l p o z b y l i m y si m a r n e g o n a p o r u
woli, w i c i m y s a b a t w i z i e n n e j p r a c y c h c e n i a , koo
I k s y o n a z a t r z y m a o si. C o z a d o s a d n o s w ! C o
z a p a t o l o g i c z n e p r a w i e p r z e c i w s t a w i e n i e c z a s u owej
chwili i p o z o s t a e g o p o z a t e m koa I k s y o n a , wi-
ziennej p r a c y chcenia i marnego naporu woli!
Lecz przypuciwszy, e Schopenhauer ma stokrotnie
co do swej osoby suszno, co uczyniono przez to
dla l e p s z e g o w n i k n i c i a w istot p i k n a ? S c h o p e n
h a u e r opisa j e d n o d z i a a n i e pikna, to, k t r e u s p a
k a j a wol. Czy j e s t ono j e d n a k p r a w i d o w e m ? Stend
hal, j a k si rzeko, n a t u r a nie mniej z m y s o w a , lecz
szczliwiej ni S c h o p e n h a u e r u d a n a , p o d n o s i i n n e
d z i a a n i e p i k n a : pikno o b i e c u j e szczcie. J e m u
w y d a j e si w a n i e p o b u d z e n i e woli ( i n t e r e s u )
przez pikno rzeczywistym stanem rzeczy. I czyby
nie m o n a w k o c u s a m e m u S c h o p e n h a u e r o w i z a r z u
ci, e si p o d t y m w z g l d e m b a r d z o niesusznie z a
k a n t o w c z y k a u w a a , e k a n t o w s k i e j definicyi p i k n a
w c a l e a w c a l e po k a n t o w s k u nie r o z u m i a , e i j e m u
p i k n o p o d o b a si z interesu, n a w e t najsilniejszego,
najosobistszego i n t e r e s u : z interesu k a t o w a n e g o , k t r y
si od s w e j k a t u s z y u w a l n i a ? . . . I by p o w r c i do
n a s z e g o p i e r w s z e g o z a g a d n i e n i a , c z n a c z y , jeli
filozof h o d u j e i d e a o m a s c e t y c z n y m ? to znajdu
jemy tu przynajmniej pierwsz wskazwk : c h c e
si u w o l n i od k a t u s z y .
125
7.
S t r z e m y si p r z y s o w i e katusza z a s p i a za
r a z t w a r z e . W t y m w a n i e w y p a d k u jest d o d o
z a s t r z e e n i a , do do odjcia, p o z o s t a j e n a w e t d o
d o m i e c h u . Nie n a l e y n a m n i e d o c e n i a m i a n o w i c i e ,
e S c h o p e n h a u e r o w i , k t r y w istocie u w a a pcio-
w o za osobistego w r o g a (a o b e j m o w a t e m uczu
c i e m jej n a r z d z i e , kobiet, to i n s t r u m e n t u m diaboli),
w r o g o w i e byli n i e z b d n i d o z a c h o w a n i a dobrej
m y l i ; e lubi z g r y l i w e , c i o w e , c z a r n o z i e l o n e
s o w a ; e g n i e w a si, by si g n i e w a , z p a s y i ; e
byby zachorowa, b y b y si sta p e s y m i s t
( bo nie by nim, a c z b a r d z o t e g o p r a g n ) bez
s w y c h w r o g w , bez H e g l a , bez kobiety, b e z zmyso
w o c i i caej d z y istnienia, p o z o s t a n i a . S c h o p e n
h a u e r b y b y i n a c z e j t u n i e pozosta, m o n a si o t o
z a o y , b y b y std uciek. J e g o w r o g o w i e j e d n a k
t r z y m a l i g o silnie, j e g o w r o g o w i e uwodzili g o cigle
n a n o w o k u istnieniu, j e g o g n i e w b y z u p e n i e j a k
gniew dawnych cynikw jego pokrzepieniem, jego
w y p o c z y n k i e m , j e g o o d w e t e m , j e g o remedium prze
ciw wstrtowi, jego s z c z c i e m . Tyle co do strony
najosobistszej w s p r a w i e S c h o p e n h a u e r a . Z d r u g i e j
s t r o n y j e s t tu j e s z c z e co t y p o w e g o , i tu dopiero
s p o t y k a m y si z n o w u z n a s z y m p r o b l e m a t e m . P e w -
n e m jest b e z s p r z e c z n i e , e o d j a k d a w n a istniej n a
ziemi filozofowie i w s z d z i e gdzie tylko istnieli filo
zofowie (od I n d y i do Anglii, by w z i p r z e c i w l e g e
b i e g u n y u z d o l n i e do filozofii), istnieje te w s t o s u n k u
do z m y s o w o c i filozoficzna d r a l i w o i rancune.
S c h o p e n h a u e r jest t y l k o n a j w y m o w n i e j s z y m i, jeli
126
si m a u s z y p o temu, t a k e n a j b a r d z i e j p o r y w a j c y m
i z a c h w y c a j c y m w y b u c h e m . Istnieje r w n i e p e w n e
filozoficzne p r z y s p o s o b i e n i e i s e r d e c z n o w z g l d e m
c a e g o a s c e t y c z n e g o ideau, j e d n a k nie n a l e y si c o
do t e g o udzi. J e d n o i d r u g i e , j a k si rzeko, n a l e y
do t y p u ; jeli obojga b r a k u j e filozofowi, to j e s t on
m o n a b y t e g o p e w n y m z a w s z e t y l k o tak z w a
n y m . C t o z n a c z y ? B o t r z e b a t e n s t a n r z e c z y
d o p i e r o i n t e r p r e t o w a : stoi o n t u s a m w s o b i e ,
g u p i p o w s z y s t k w i e c z n o , j a k w s z e l k a rzecz
s a m a w sobie. K a d e z w i e r z , t e m s a m e m t a k e la
bte philosophe, d y i n s t y n k t o w n i e do p e w n e g o opti
mum s p r z y j a j c y c h w a r u n k w , w r d k t r y c h m o e
z u p e n i e sile s w e j d a u j c i e i o s i g a maximum po
c z u c i a m o c y . K a d e z w i e r z o d r z u c a t a k s a m o in
s t y n k t o w n i e i z p e w n czuoci w c h u , w y s z e g o
ni wszelki r o z s d e k , w s z y s t k i e r o d z a j e z a w i c h r z e
i p r z e s z k d , k t r e mu staj lub s t a n m o g na tej
d r o d z e do optimum ( to, o c z e m m w i , nie j e s t
j e g o d r o g d o szczcia, lecz j e g o d r o g d o m o c y ,
do c z y n u , do n a j m o c n i e j s z e g o dziaania, i w najlicz
n i e j s z y c h w y p a d k a c h f a k t y c z n i e j e g o d r o g d o nie
szczcia). W ten s p o s b o d r z u c a filozof m a e n i a : pereat mundus,
s t w o , w r a z z tem, c o b y do n i e g o n a k o n i mogo, -
m a e s t w o j a k o p r z e s z k o d i fatalne z r z d z e n i e na
j e g o d r o d z e do optimum. K t r y wielki filozof by
dotd o n a t y m ? Heraklit, Platon, K a r t e z y u s z , Spinoza,
Leibnitz, Kant, S c h o p e n h a u e r nie byli nimi. Co
w i c e j , nie m o n a ich sobie n a w e t j a k o o n a t y c h
w y o b r a z i . o n a t y filozof n a l e y d o k o m e d y i , t o
m o j e t w i e r d z e n i e . A w w y j t e k S o k r a t e s zoliwy
S o k r a t e s oeni si, z d a si, ironice, j e d y n i e b y t e g o
w a n i e t w i e r d z e n i a d o w i e . K a d y filozof r z e k b y ,
127
jak rzek Budda, g d y m u oznajmiono u r o d z e n i e
s y n a : -Rhula mi si u r o d z i , pto mi u k u t o (r
hula z n a c z y tu m a y demon). D l a k a d e g o wol
nego ducha musiaaby nadej ta pena namy
su godzina, p r z y p u c i w s z y , e m i a p r z e d t e m bez
myln, k t r a n a d e s z a dla B u d d y : utrapionem, m y
la w sercu, jest ycie w d o m u , m i e j s c e m nieczy
stoci; w o l n o jest w p o r z u c e n i u d o m u ; a e t a k
myla, opuci dom. I d e a a s c e t y c z n y w s k a z u j e tyle
m o s t w d o n i e z a w i s o c i , e filozof nie m o e
bez w n t r z n e j r a d o c i i p r z y k l a n i c i a s u c h a histo-
ryi tych wszystkich zdecydowanych, ktrzy pewnego
d n i a w s z e l k i e j niewoli rzekli n i e i poszli g d z i e n a
p u s t y n i , p r z y p u s z c z a j c n a w e t , e b y y t o tylko
silne osy i z u p e n e p r z e c i w i e s t w a silnego d u c h a .
C w e d l e t e g o z n a c z y i d e a a s c e t y c z n y filozofa ?
O d p o w i e d moj o d g a d l i c i e z a p e w n e d a w n o : filozof
n a j e g o w i d o k u m i e c h a si d o optimum w a r u n k w
n a j w y s z e j i najmielszej d u c h o w o c i . N i e z a p r z e
c z a p r z e z t o istnienia, p o t w i e r d z a r a c z e j s w o j e
istnienie i t y l k o s w o j e istnienie i to m o e a do
tego stopnia, e nie jest d a l e k i m n i e c n e g o ycze
fiat philosophia, fiat philosophus,
fia m ! . . .
8.
J a k w i d a , nie s t o w c a l e n i e p r z e k u p n i w i a d
kowie i sdziowie w a r t o c i ideau ascetycznego,
ci filozofowie! Myl o s o b i e , c i c h o b c h o d z i
wity! Myl p r z y t e m o tem, co dla n i c h w a n i e
128 129

jest n a j n i e z b d n i e j s z e : to jest o w o l n o c i od m u s u , swe przeprowadza przed wszystkimi innymi instynk

przeszkody, haasu, od zaj, obowizkw, trosk; t a m i i c z y n i to j e s z c z e ; g d y b y t e g o nie czynia, n i e
i o j a s n o c i w g o w i e ; o t a c u , s k o k u i locie m y l i ; b y a b y w a n i e d o m i n u j c . N i e m a w i c w tem nic
0 dobrem powietrzu, rzadkiem, czystem, wolnem, su- z cnoty. Zreszt pustynia, o k t r e j w a n i e m
chem, jak powietrze wyynne, wrd ktrego wszel w i e m , g d z i e w y c o f u j si i s a m o t n i e j silne, nieza
kie z w i e r z c e istnienie d u c h o w e m si staje i dostaje w i l e n a s t r o j o n e d u c h y och j a k e i n a c z e j w y g l d a ,
skrzyde; o spokoju we wszystkich podziemiach; ni w y k s z t a c e n i j sobie w y o b r a a j ! W p e w n e j m i e
wszystkie psy uwizane starannie na a c u c h a c h ; nie r z e b o w i e m oni ni s, ci w y k s z t a c e n i . I p e w n e m
sycha adnego szczekania nieprzyjani ni rozczoch jest, e w s z y s c y d u c h o w i a k t o r z y si k o n i e c z n o c i
r a n e j u r a z y ; a d n e p o d j a d k i nie tocz z a d r a n i t e j nie w y t r z y m a l i b y w n i e j . D l a n i c h n a z b y t m a o j e s t
d u m y ; s k r o m n e i p o d d a c z e w n t r z n o c i s pilne j a k o n a r o m a n t y c z n i syryjsk, n a z b y t m a o p u s t y n i
k o o w r o t y m y s k i e , lecz d a l e k i e ; s e r c e obce, z a w i a teatraln. J u c i nie b r a k w niej w i e l b d w . Do t e g o
t o w e , p r z y s z e , p o g r o b o w e ; myl, r a z e m w z i w s z y , j e d n a k o g r a n i c z a si c a e p o d o b i e s t w o . W a s n o w o l n e
przy ascetycznym ideale o pogodnym ascetyzmie m o e u k r y c i e w c i e m n o c i ; u s u w a n i e si z d r o g i sa
p r z e b s t w i o n e g o i u s k r z y d l o n e g o z w i e r z a , k t r y wi m e m u sobie; s p o s z o n y lk p r z e d w r z a w , s z a c u n
cej p o n a d y c i e m buja, ni s p o c z y w a . W i a d o m o c z e m k i e m , n o w i n , w p y w e m ; m a y u r z d , d z i e po
s te trzy byskotliwe sowa ascetycznego ideau: w s z e d n i , co c o w i c e j u k r y w a , ni n a w i a t o sta
u b s t w o , p o k o r a , c z y s t o : p r z y p a t r z c i e si j e s z c z e wia; przy sposobnoci obcowanie z beztroskim po
r a z zblizka y c i u w s z y s t k i c h w i e l k i c h r o d z a j n y c h w y godnym zwierzem i ptastwem, ktrego widok pokrze
nalazczych duchw. Odnajdziecie tam zawsze wszyst- p i a ; g r y d o t o w a r z y s t w a , lecz n i e m a r t w e , g r y
kie t r z y d o p e w n e g o stopnia. W c a l e n i e , r o z u m i e z o c z y m a (to z n a c z y z jeziorami); w p e w n e j mie
si s a m o p r z e z si, j a k o ich cnoty c ma t e n r z e n a w e t pokj w p r z e p e n i o n e j w s z e c h w i a t o w e j
r o d z a j ludzi do c z y n i e n i a z c n o t a m i ! lecz j a k o gospodzie, gdzie si jest p e w n y m , e n a s w e z m z a
najistotniejsze i n a j n a t u r a l n i e j s z e w a r u n k i i c h n a j k o g o innego, i gdzie b e z k a r n i e m o n a m w i z k a
l e p s z e g o istnienia, i c h n a j b u j n i e j s z e j pod dym, to jest tu pustyni. Och, j e s t o n a d o sa
n o c i . P r z y t e m z u p e n i e m o l i w e m jest, e ich domi m o t n a , w i e r z c i e m i ! G d y H e r a k l i t w y c o f y w a si
nujca duchowo musiaa wprzd wodze naoy w dziedzice wolne i portyki olbrzymiej wityni
n i e p o h a m o w a n e j i d r a l i w e j d u m i e lub k r n b r n e j A r t e m i d y , t o p u s t y n i a t a b y a godniejsz, p r z y
z m y s o w o c i , albo e d o t r u d n o jej byo s e r c e m znaj. D l a c z e g o n a m b r a k t a k i c h w i t y ? ( m o e
i r k p o d t r z y m y w a s w d z pustyni p r z e c i w n a m ich n i e b r a k : w a n i e p r z y p o m i n a m sobie s w o j
s k o n n o c i do z b y t k u i n a j w i k s z e g o w y s z u k a n i a , j a k najpikniejsz p r a c o w n i , piazza di San Marco, p o d
i p r z e c i w m a r n o t r a w n e j s z c z o d r o c i e . L e c z c z y n i a to w a r u n k i e m , e jest w i o s n a i p r z e d p o u d n i e , p o r a mi
wanie jako instynkt d o m i n u j c y , ktry dania d z y 10-t a 12-t). L e c z co H e r a k l i t w y m i j a , to to
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 9
130
s a m o , c z e m u m y dzi z d r o g i s c h o d z i m y . T o h a a s
i d e m o k r a t y c z n a w r z a w a E f e z y j c z y k w , ich polityka,
i c h n o w o c i o pastwie (Persyi, r o z u m i e c i e mnie),
i c h k r a m j a r m a r c z n y dnia dzisiejszego. B o m y filo
zofowie p o t r z e b u j e m y p r z e d e w s z y s t k i e m s p o k o j u o d
j e d n e g o : od w s z e l k i e g o d z i s i a j . C z c i m y to, co
ciche, zimne, dostojne, o d l e g e , p r z e s z e , w s z y s t k o
wogle, n a c z e g o w i d o k d u s z a nie m u s i si broni
i z a s z n u r o w y w a , co, z c z e m m o n a m w i , nie
m w i c g o n o . P o s u c h a j c i e tylko d w i k u d u c h a ,
g d y m w i : k a d y d u c h m a s w j dwik, k o c h a s w j
dwik. T e n t a m n a p r z y k a d to z p e w n o c i a g i t a
tor, t o z n a c z y p u s t a g o w a , p u s t y g a r n e k . C o k o l w i e k
w e w e j d z i e , w y c h o d z i z e d u d n i c o i g r u b o , obci
o n e e c h e m wielkiej p r n i . T a m t e n m w i p r a w i e
z a w s z e o c h r y p l e . C z y b y siebie o c h r y p l e p o m y
l a ? T o m o l i w e z a p y t a j c i e fizyologw. L e c z kto
s o w a m i myli, myli j a k m w c a , a nie j a k myli
ciel (zdradza to, e w g r u n c i e m y l i nie o r z e c z a c h ,
nie r z e c z o w o , lecz t y l k o o s t o s u n k u do r z e c z y , e
myli w a c i w i e o s o b i e i o s w o i c h s u c h a c z a c h ) .
T e n trzeci tu m w i w n a r z u c a j c y si sposb, na
zbyt p r z y s u w a si d o n a s , w i e j e n a m w t w a r z s w y m
o d d e c h e m , m i m o w o l i z a m y k a m y usta, c h o c i a p r z e z
ksik m w i d o n a s . D w i k j e g o stylu w y j a w i a
p o w d tego, e nie ma on c z a s u ; e m a o w i e r z y
w s a m e g o siebie; e dzi, lub n i g d y j u nie dojdzie
d o s o w a . L e c z duch, k t r y jest p e w i e n s a m e g o sie
bie, m w i c i c h o ; s z u k a u k r y c i a , p o z w a l a c z e k a n a
siebie. Filozofa p o z n a j e si po tem, e schodzi z drogi
t r z e m b y s z c z c y m i g o n y m r z e c z o m : sawie, ksi
tom i kobietom; p r z e z co j e s z c z e nie p o w i e d z i a n o ,
e one do niego nie p r z y c h o d z . U n i k a zbyt j a s n e g o
131
w i a t a ; d l a t e g o u n i k a s w e g o c z a s u i j e g o dnia.
W t e m p o d o b n y jest do cienia: im b a r d z i e j mu s o c e
z a c h o d z i , t e m w i k s z y m si staje. Co si t y c z y j e g o
pokory, to znosi p e w n z a w i s o i z a m i e n i e , j a k
znosi c i e m n o . Co wicej, boi si z a m t u , g r o m w ,
przeraa go bezchronno nazbyt wyosobnionego i na
pastw wydanego drzewa, na ktrem kada burza
daje u p u s t s w y m g n i e w o m , k a d y g n i e w s w e j b u r z y .
J e g o i n s t y n k t m a c i e r z y s k i , t a j e m n a mio k u t e m u ,
co w n i m w z r a s t a , w s k a z u j e mu pooenia, w kt
r y c h odjtem mu jest m y l e n i e o s o b i e ; w tem sa
m e m z n a c z e n i u , j a k i n s t y n k t m a t k i w kobiecie
u t r z y m a dotd z a l e n e s t a n o w i s k o kobiety w o g l e .
D o m a o w k o c u daj ci filozofowie. Ich h a s e m
jest kto posiada, jest p o s i a d a n y . I to n i e , j a k
cigle p o w t a r z a m u s z , z cnoty, z b d c e j z a s u g
woli, dcej do p r z e s t a w a n i a na m a e m , i nie z p r o
stoty. L e c z p o n i e w a i c h p a n n a j w y s z y t e g o o d
nich w y m a g a , m d r z e i n i e u b a g a n i e w y m a g a ; pan,
k t r y J e d n o t y l k o r o z u m i e i w s z y s t k o , c z a s , si,
mio, i n t e r e s na to tylko g r o m a d z i i o s z c z d z a . T e n
rodzaj ludzi nie lubi b y n i e p o k o j o n y m p r z e z nie-
p r z y j a , ani te p r z e z p r z y j a . Z a p o m i n a j oni lub
p o g a r d z a j a t w o . N i e s m a c z n e m w y d a j e i m si g r a
rol m c z e n n i k a ; dla p r a w d y c i e r p i e . P o z o s t a
wiaj to a m b i t n y m i t e a t r a l n y m b o h a t e r o m d u c h o w y m
i w o g l e k o m u k o l w i e k , kto ma c z a s po t e m u ( oni
sami, filozofowie, m a j co dla p r a w d y u c z y n i ) .
O s z c z d n i e u y w a j wielkich sw. P o n o n a w e t s o w o
p r a w d a nie p r z y p a d a i m d o s m a k u : m a b r z m i e
n a d c i e . . . C o w r e s z c i e czystoci u filozofw doty
czy, to ten rodzaj d u c h w w i d o c z n i e p o d n o swoj
z a s a d z a n a c z e m innem, ni n a d z i e c i a c h ; m o e n a
9*
132
c z e m i n n e m te d a l s z e ycie s w e g o imienia, s w
m a n i e m i e r t e l n o (jeszcze n i e s k r o m n i e j w y r a a n o
si w d a w n y c h I n d y a c h m i d z y filozofami : poc
p o t o m s t w o t e m u , k t r e g o d u s z j e s t wiat?). N i e m a
w tem n i c z c z y s t o c i j a k i e g o a s c e t y c z n e g o s k r u
p u u i n i e n a w i c i z m y s w , z a r w n o j a k nie jest
czystoci, jeli atleta lub d o k e j p o w s t r z y m u j e si
o d kobiet. T a k c h c e r a c z e j , p r z y n a j m n i e j n a c z a s
wielkiej ciy, ich d o m i n u j c y instynkt. K a d y a r t y s t a
wie, j a k s z k o d l i w e jest s p a n i e z kobiet w s t a n a c h
wielkiego d u c h o w e g o n a p i c i a i p r z y g o t o w a n i a . N a j
p o t n i e j s z y m i pod w z g l d e m i n s t y n k t w n a j p e w
n i e j s z y m p o r d n i c h nie p o t r z e b a d o p i e r o d o w i a d
czenia, z e g o d o w i a d c z e n i a . W a n i e ich macie-
rzyski i n s t y n k t n a k o r z y s t a j c e g o si dziea
r o z p o r z d z a b e z w i e d n i e w s z e l a k i m i z a p a s a m i i nad
d a t k a m i siy, od j u r n o c i z w i e r z c e g o y c i a p o c z w
szy. W i k s z a sia z u y w a w t e d y mniejsz. W y
t u m a c z m y zreszt w e d l e tej i n t e r p r e t a c y i p o w y e j
omwiony przykad z Schopenhauerem. Widok pikna
o c z y w i c i e dziaa n a niego, n a g w n s i j e g o
n a t u r y j a k o p o d n i e t a w y z w a l a j c a (na si n a m y s u
i g b o k i e g o w n i k a n i a ) ; t a k e sia ta w y b u c h a a i za
jednym zamachem opanowywaa wiadomo. Tem
s a m e m n i e w y k l u c z a si w c a l e moliwoci, e o w a
osobliwa s o d y c z i penia, w a c i w a s t a n o w i este
t y c z n e m u , m o g a b y w a n i e p o c h o d z i z domieszki
zmysowoci (jak z t e g o s a m e g o r d a p o c h o d z i
w idealizm, w k t r y m p o d o b a j sobie d z i e w c z t a
na w y d a n i u ) e w i c z m y s o w o za n a d e j c i e m
s t a n u e s t e t y c z n e g o nie zostaje zniesiona, j a k Scho
p e n h a u e r sdzi, lecz p r z e k s z t a c a si t y l k o i u w i a
d a m i a , ale nie j a k o p o d n i e t a p c i o w a . (Do t e g o p u n k t u
133
widzenia w r c innym razem w zwizku z jeszcze
delikatniejszymi p r o b l e m a t a m i tej dotd t a k n i e t y k a -
nej, tak niewyjanionej f i z y o l o g i i e s t e t y k i ) .
9.
P e w i e n a s c e t y z m , w i d z i e l i m y to, p e w n e t w a r d e
i p o g o d n e n a j d o b r o w o l n i e j s z e w y r z e c z e n i e si n a l e y
do warunkw, sprzyjajcych najwyszej duchowoci,
t a k s a m o te do jej n a j n a t u r a l n i e j s z y c h s k u t k w .
Z g r y w i c m o n a p o w i e d z i e i nie bdzie to
a d n dziwot, jeli w a n i e filozofowie nie odnosili
si n i g d y d o i d e a u a s c e t y c z n e g o b e z p e w n e g o u p r z e
dzenia. P r z y p o w a n y m h i s t o r y c z n y m o b r a c h u n k u
o k a z u j e si n a w e t , e w z e m i d z y i d e a e m a s c e
t y c z n y m a filozofi b y j e s z c z e o wiele c i a n i e j s z y
i surowszy. Rzecby mona, e dopiero n a p a s k u
t e g o i d e a u filozofia w o g l e n a u c z y a si s t a w i a
p i e r w s z e kroki i k r o c z k i na ziemi a c h , i t a k nie
z g r a b n i e , a c h , j e s z c z e z t a k s t r a p i o n min, ach, t a k
g o t o w a do u p a d k u i leenia na b r z u c h u , ta m a a ,
bojaliwa niedojda i chuchro z krzywemi n o g a m i !
W i o d o si filozofii z p o c z t k u j a k w s z y s t k i m d o b r y m
rzeczom, nie miay dugo odwagi by samemi
sob, o g l d a y si z a w s z e , c z y nikt im z p o m o c
p r z y j nie z e c h c e , co w i c e j , b a y si k a d e g o , kto
im si p r z y g l d a . Policzcie p o s z c z e g l n e p o p d y
i c n o t y filozofa po p o r z d k u j e g o p o p d powt
p i e w a j c y , j e g o popd z a p r z e c z a j c y , j e g o p o p d w y
czekujcy (ephektyczny), jego popd analityczny,
j e g o p o p d b a d a w c z y , szukajcy, w a c y , j e g o po-
 135
134

jca, nie w t p i m y o tem, b a r d z i e j j e s z c z e p o u c z a j c a

p d p o r w n a w c z y i w y r w n a w c z y , j e g o c h bez
ni z d r o w i e . C h o r o b o t w r c y z d a j n a m si dzi
stronnoci i przedmiotowoci, jego ch wszelkiego
n a w e t potrzebniejsi ni j a c y k o l w i e k l e k a r z e i zba-
sine ira et studio. C z y c i e te pojli, e w s z y s t k o
wiciele. G w a c i m y t e r a z siebie s a m y c h , t o nie u l e g a
t o r a z e m p r z e z n a j d u s z y o k r e s c z a s u z g a d z a o si
wtpliwoci, m y d u c h o w i w y u s k i w a c z e o r z e c h w , m y
z elementarnemi daniami moralnoci i sumienia?
p y t a j c y i p y t a n i a godni, j a k g d y b y y c i e nie byo
(nie m w i c w c a l e o r o z u m i e wogle, k t r y L u t e r
n i c z e m innem, j e n o w y u s k i w a n i e m o r z e c h w . W a
j e s z c z e lubi n a z y w a p a n i M d r o c h , m d r
nie d l a t e g o m u s i m y k o n i e c z n i e s t a w a si c o d z i e
n i e r z d n i c ) . e filozof, j e l i b y b y si sobie
bardziej pytania godni, g o d n i e j s i , b y p y t a ,
u w i a d o m i , b y b y si w p r o s t m u s i a c z u ucielenio-
z tego powodu moe godniejsi ycia ? . . . Wszyst
nem -nitimur in vetitum* i b y b y nastpnie
kie d o b r e r z e c z y b y y n i e g d y zemi r z e c z a m i ; k a d y
w y s t r z e g a s i czu siebie, u w i a d a m i a si
g r z e c h p i e r w o r o d n y sta si cnot p i e r w o r o d n . Ma
sobie ? Nie inaczej, j a k si rzeko, ma si r z e c z
estwo naprzykad uchodzio dugo za grzech prze
z w s z y s t k i e m i d o b r e m i r z e c z a m i , z k t r y c h dzi d u m n i
c i w k o p r a w u g r o m a d y . N i e g d y p a c o n o pokut, jeli
jestemy. Mierzc nawet jeszcze miar starych Grekw,
kto b y t a k n i e s k r o m n y , e p r z y w a s z c z a sobie ko
w y d a j e si c a e n a s z e w s p c z e s n e istnienie, o ile nie
biet (tu n a l e y n a p r z y k a d jus primae noctis, k t r e
jest saboci, lecz m o c i p o c z u c i e m m o c y , c z y s t
dzi j e s z c z e w K a m b o d y j e s t p r z y w i l e j e m k a p a n w ,
Hybris i bezbonoci. Bo w a n i e o d w r o t n o rze
t y c h p r z e s t r z e g a c z y s t a r y c h d o b r y c h obyczajw).
czy, k t r e dzi czcimy, m i a y p r z e z n a j d u s z y o k r e s
U c z u c i a a g o d n e , p r z y c h y l n e , ustpcze, litone w a
c z a s u s u m i e n i e po s w e j stronie i B o g a s w o i m s t r a
nie d l a t e g o t a k w a r t o c i w y s o k i e , e s p r a w i e war-
nikiem. Hybris jest dzi n a s z s t o s u n e k do n a t u r y , na
t o c i a m i w sobie m i a y p r z e z n a j d u s z y c z a s
sze p o g w a c e n i e n a t u r y z p o m o c m a c h i n i t a k bez
w a n i e p o g a r d w a s n p r z e c i w sobie. W s t y d z o n o
troskiej w y n a l a z c z o c i t e c h n i k w i i n y n i e r w . Hy
si a g o d n o c i , j a k si dzi w s t y d z t w a r d o c i (po
bris j e s t n a s z s t o s u n e k do Boga, to z n a c z y do jakie
r w n a j P o z a d o b r e m i zem str. 240 i nast.) Pod
go p r z y p u s z c z a l n e g o p a j k a celu i o b y c z a j n o c i
d a n i e si p r a w u : - o c h z j a k i m o p o r e m s u m i e n i a
p o z a wielk p a j c z sieci p r z y c z y n o w o c i m o
z r z e k a y si w s z d z i e n a ziemi s z c z e p y d o s t o j n e ven
emy, j a k K a r o l m i a y w w a l c e z L u d w i k i e m XI,
detty i u s t p o w a y p r z e m o c y p r a w a ! P r a w o byo d u g o
r z e c je combats l'universelle araigne. Hybris jest
vetitum, zbrodni, n o w i n k ; w y s t p o w a o u y w a j c
nasz stosunek do s i e b i e , bo eksperymentujemy tak
przemocy, j a k o przemoc, ktrej jedynie ulegano z e
n a sobie s a m y c h , j a k b y m y sobie w z g l d e m a d n y c h
w s t y d e m p r z e d sob s a m y m . K a d y n a j m n i e j s z y k r o k
nie pozwolili zwierzt, r o z p r u w a m y sobie w z a d o w o
na ziemi z d o b y w a n o n i e g d y k a t u s z a m i d u c h a i ciaa.
leniu i c i e k a w o c i d u s z w y j c e m ciele. C n a m
T e n w a n i e p u n k t w i d z e n i a : e n i e t y l k o p o s t p
z a l e y j e s z c z e na zbawieniu d u s z y ! P o t e m u z d r a
n a p r z d , n i e ! pochd, r u c h , z m i a n a p o t r z e b o w a y
w i a m y siebie s a m y c h : c h o r o b a jest b a r d z i e j p o u c z a -
136
n i e z l i c z o n y c h m c z e n n i k w , b r z m i n a m dzi w a n i e
t a k obco. Owietliem go w Jutrzence na str. 25
i nast. Niczego nie o k u p i o n o droej, n a p i s a n o t a m e
na str. 27, n a d t o d r o b i n l u d z k i e g o r o z u m u i u c z u
cia wolnoci, k t r e s dzi d u m nasz. T a d u m a
j e d n a k jest p o w o d e m , dla k t r e g o n a m dzi niemoli-
w e m jest p r a w i e c z u w e s p z o w y m i o g r o m n y m i
o k r e s a m i obyczajnoci o b y c z a j u , p o p r z e d z a j c y m i
dzieje w i a t a , j a k o p r a w d z i w e i r o z s t r z y g a j c e g w n e
dzieje, k t r e ustaliy c h a r a k t e r c z o w i e k a i gdzie ucho
dzio cierpienie za cnot, o k r u c i e s t w o za cnot, uda
w a n i e z a cnot, z e m s t a z a cnot, z a p a r c i e si r o z u m u
z a cnot, n a t o m i a s t z a d o w o l e n i e z a niebezpiecze
stwo, d z a w i e d z y z a n i e b e z p i e c z e s t w o , p o k j z a
n i e b e z p i e c z e s t w o , lito za n i e b e z p i e c z e s t w o , wzbu
d z a n i e licoci z a h a b , p r a c a z a h a b , s z a l e s t w o
za bosko, z m i a n a za nieobyczajno i grob
zagady!
10.
W tej s a m e j k s i c e na str. 47 w y u s z c z o n o
w r d j a k i e j oceny, p o d j a k i m n a c i s k i e m o c e n y
m u s i a o y n a j s t a r s z e p o k o l e n i e ludzi k o n t e m p l a c y j
n y c h , p o g a r d z a n e w tej s a m e j m i e r z e , w jakiej
si g o nie b a n o ! K o n t e m p l a c y a p r z y s z a n a s a m y m
p o c z t k u na w i a t w p o s t a c i o z a k r y t e j t w a r z y , o w y
gldzie d w u z n a c z n y m , z z e m s e r c e m i c z s t o z za
n i e p o k o j o n g o w : co do t e g o n i e m a w t p l i w o c i .
Pierwiastek nieczynny, zadumany, niewojowniczy
w i n s t y n k t a c h ludzi k o n t e m p l a c y j n y c h r o z t a c z a d u g o
137
w o k n i c h gbok nieufno. P r z e c i w t e m u nie b y o
i n n e g o r o d k a j a k tylko w z b u d z i s t a n o w c z o s t r a c h
p r z e d sob. I na tem znali si n a p r z y k a d s t a r z y b r a -
m i n o w i e ! N a j s t a r s i filozofowie umieli s w e m u istnieniu
i zjawieniu n a d a z n a c z e n i e , p o s t a w i to, z p o w o d u
k t r y c h n a u c z o n o si i c h b a . Jeli si r o z w a y do
kadniej, czynili to z g r u n t o w n i e j s z e j j e s z c z e p o t r z e b y ,
to j e s t by n a b r a s t r a c h u p r z e d s a m y m i sob i czci
dla siebie s a m y c h . Bo znaleli w sobie w s z y s t k i e
o c e n y w a r t o c i z w r c o n e p r z e c i w sobie, musieli
p r z e c i w filozofowi w sobie z w a l c z a w s z e l k i e g o
r o d z a j u p o d e j r z e n i a i o p o r y . Jako ludzie s t r a s z n y c h
c z a s w , czynili t o s t r a s z n y m i r o d k a m i : o k r u c i e s t w o
w z g l d e m siebie, w y n a l a z c z e s a m o u d r c z e n i e oto
b y g w n y r o d e k t y c h s p r a g n i o n y c h m o c y pustel
n i k w i n o w a t o r w myli, k t r z y musieli w s a m y c h
sobie w p i e r w p o g w a c i b o g w i w s z y s t k o , co byo
z w y c z a j e m u w i c o n e , by s a m i w n o w o c i s w e w i e-
r z y mogli. P r z y p o m i n a m s a w n h i s t o r y k r l a
Vivamitry, ktry na podstawie tysicletniego samo-
u m a r t w i e n i a zdoby t a k i e p o c z u c i e m o c y i ufnoci
w siebie, e podj si n o w e n i e b o z b u d o w a .
N i e s a m o w i t y to s y m b o l n a j s t a r s z e j i n a j m o d s z e j hi-
storyi filozofw na ziemi. K a d y , kto k i e d y k o l w i e k
zbudowa jakie nowe niebo, znajdowa m o c do
tego d o p i e r o w w a s n e m p i e k l e . . . S t r e m y
c a y s t a n r z e c z y w k r t k i c h f o r m u a c h : d u c h filozo
ficzny m u s i a si n a j p i e r w z a w s z e p r z e b i e r a i p r z e -
p o c z w a r c z a w d a w n i e j u s t a l o n e t y p y ludzi
kontemplacyjnych, jak o t o : kapana, czarodzieja,
w r b i a r z a , w o g l e o s o b y d u c h o w n e j , by w jakiejkol-
w i e k b d m i e r z e m g istnie p r z y n a j m n i e j . I d e a
a s c e t y c z n y s u y p r z e z d u g i c z a s filozofowi j a k o
138
f o r m a zjawiska, j a k o w a r u n e k istnienia. Musia o n
g o p r z e d s t a w i a , b y m d z b y filozofem, m u s i a
w e w i e r z y , b y m d z g o p r z e d s t a w i a . Osobliwe,
w s t o s u n k u do w i a t a z a p r z e c z n e , yciu w r o g i e ,
z m y s o m n i e w i e r n e , o d z m y s o w i o n e t r z y m a n i e si filo
zofw n a uboczu, k t r e u t r z y m a o si a d o c z a s w
n a j n o w s z y c h i p r z e z to z y s k a o sobie z n a c z e n i e p r a
w i e p o s t u r y f i l o z o f i c z n e j , jest p r z e d e w s z y s t -
k i e m s k u t k i e m n d z y w a r u n k w , w r d k t r y c h filo
zofia w o g l e p o w s t a a i o s t a a si : to j e s t , e ina
czej n a j d u s z y o k r e s filozofii n a ziemi n i e b y b y
w c a l e m o l i w y b e z a s c e t y c z n e j p o w o k i i prze
b r a n i a , bez a s c e t y c z n e g o z sob n i e p o r o z u m i e n i a .
W y r a z i w s z y si p o g l d o w o i p l a s t y c z n i e : k a p a n -
a s c e t a a d o najnowszych czasw by jeno
w s t r t n i p o s p n form gsienicy, p o d ktr filo
zofia j e d y n i e y i s k r a d a si m o g a . . . C z y si to
r z e c z y w i c i e z m i e n i o ? C z y ten p s t r y i niebez
p i e c z n y z w i e r z s k r z y d l a t y , w duch, k t r e g o g
sienica o w a krya, z o s t a n a p r a w d dziki sonecz-
niejszemu, cieplejszemu, b a r d z i e j r o z j a n i o n e m u w i a t u
r o z p o w i t y i w y p u s z c z o n y na w i a t o ? C z y jest j u
dzi d o d u m y , o d w a g i , dzielnoci, p e w n o c i siebie,
woli d u c h o w e j , d z y o d p o w i e d z i a l n o c i , w o l n o c i
w o l i , b y odtd r z e c z y w i c i e n a z i e m i filozof
mg istnie?
11.
T e r a z dopiero, g d y m y ju obejrzeli k a p a n a -
a s c e t , wykonajmy powane natarcie n a nasz
139
p r o b l e m a t : c o z n a c z y i d e a a s c e t y c z n y ? T e r a z do
p i e r o staje si o n p o w a n y m . M a m y t e r a z p r z e d
sob w a c i w e g o p r z e d s t a w i c i e l a powagi
w o g l e . Co z n a c z y w s z e l k a p o w a g a ? T o j e s z c z e
b a r d z i e j z a s a d n i c z e p y t a n i e w y s u w a si t u m o e j u
n a usta, p y t a n i e dla fizyologw, j a k s u s z n a , obok
k t r e g o j e d n a k t y m c z a s e m p r z e k r a d n i e m y si cicha
c z e m . K a p a n - a s c e t a s k a d a w o w y m i d e a l e nie-
t y l k o swoj w i a r , lecz i s w wol, s w m o c , s w j
i n t e r e s . J e g o p r a w o d o istnienia t r w a i z n i k a
z o w y m i d e a e m . C za d z i w , e n a t y k a m y si tu
na strasznego przeciwnika (przypuszczajc, e je
s t e m y p r z e c i w n i k a m i o w e g o ideau), n a p r z e c i w n i k a ,
k t r y o swoj e g z y s t e n c y w a l c z y p r z e c i w oszczer
c o m o w e g o ideau ? Z d r u g i e j s t r o n y z g r y m o n a
wtpi, by tego rodzaju interesowny stosunek do na
szego problematu przeciwnikowi szczeglnie wy
szed n a dobre. K a p a n - a s c e t a s a m l e d w i e b d z i e
m g o d e g r a rol n a j s z c z l i w s z e g o o b r o c y s w e g o
ideau, z tej s a m e j p r z y c z y n y , z k t r e j z w y k o si
nie u d a w a kobiecie, g d y c h c e b r o n i kobiety s a m e j
w sobie, nie m w i c j u o woli n a j o b j e k t y w n i e j -
s z e g o oceniciela i sdzi, p o r u s z o n y c h tu k o n t r o w e r s y i .
Raczej wic bdziemy musieli mu pomdz tyle
jest j u t e r a z w i d o c z n e by d o b r z e si p r z e c i w
n a m broni, ni e b y m y si b a mieli, i z b y t do
b r z e n a s zbija bdzie . . . Myl, o ktr tu w a l k a
si toczy, jest o c e n a w a r t o c i n a s z e g o y c i a z e
strony kapana - ascety. Wi oni ycie (wraz
z tem, do c z e g o ono n a l e y , p r z y r o d , w i a t e m ,
ca sfer s t a w a n i a si i znikomoci) z p e w n e m zu
penie i n n e g o r o d z a j u istnieniem, do k t r e g o stoi ono
w stosunku sprzecznym i wyczajcym, c h y b a ,
140
e z w r a c a si p r z e c i w sobie s a m e m u , z a p r z e c z a
s i e b i e s a m e g o . Z tego punktu widzenia, z punktu
widzenia ycia ascetycznego, uchodzi ycie za most
d o o w e g o i n n e g o istnienia. A s c e t a u w a a y c i e z a
m a n o w i e c , k t r y m n a l e y si o s t a t e c z n i e p o w s t e c z cof
n z p o w r o t e m a do t e g o miejsca, g d z i e si z a c z y n a ;
lub z a bd, k t r y si c z y n e m zbija, zbi n a l e y .
B o w i e m w y m a g a on, a b y z n i m i, w y m u s z a ,
gdzie m o e , s w o j o c e n istnienia. C t o o z n a c z a ?
T a k i e j p o t w o r n e j o c e n y w a r t o c i nie w p i s a n o w dzieje
c z o w i e k a j a k o w y p a d k u w y j t k o w e g o i curiosum.
Jest ona jednym z najwicej rozpowszechnionych
i n a j t r w a l s z y c h faktw, j a k i e istniej. C z y t a n e z ja
kiej dalekiej g w i a z d y , wielkiemi literami krelone,
p i s m o n a s z e g o z i e m s k i e g o istnienia d o p r o w a d z i o b y
m o e d o w n i o s k u , e z i e m i a jest w a c i w g w i a z d
ascetyczn, zaktem niezadowolonych, pysznych
i w s t r t n y c h s t w o r z e , k t r e nie m o g si p o z b y
k w a n e g o n i e z a d o w o l e n i a z siebie s a m y c h , z ziemi,
z w s z e l k i e g o y c i a i z a d a j sobie, ile t y l k o mog,
c i e r p i e n i a dla s a m e j p r z y j e m n o c i z a d a w a n i a g o so
bie, p r a w d o p o d o b n i e j e d y n e j s w e j p r z y j e m n o c i . Roz
w a m y bowiem, jak prawidowo, jak powszechnie,
j a k w k a d y m czasie p r a w i e p o j a w i a si k a p a n -
a s c e t a ; nie n a l e y o n w y c z n i e d o a d n e j r a s y ;
z a k w i t a w s z d z i e ; w y r a s t a z w s z y s t k i c h s t a n w . Nie
d l a t e g o e b y h o d o w a lub r o z m n a a s w e o c e n y w a r
toci p r z e z d z i e d z i c z e n i e ; r z e c z si m a o d w r o t n i e :
gboki instynkt, b i o r c o g e m , z a b r a n i a m u r a c z e j
r o z m n a a n i a si. Musi t o b y j a k a k o n i e c z n o
p i e r w s z o r z d n a , k t r a tej w r o g i e j y c i u species
p o m a g a u s t a w i c z n i e do w z r o s t u i r o z w o j u , musi
tkwi w t e m i n t e r e s s a m e g o y c i a , b y taki
141
typ s p r z e c z n o c i w sobie nie w y m a r . Bo y c i e a s c e
t y c z n e jest s p r z e c z n o c i w sobie: w a d a tu nie ma
jce rwnego ressentiment n i e s y t e g o i n s t y n k t u i
d z y m o c y , p r a g n c s t a si p a n e m nie c z e g o
w yciu , lecz s a m e g o y c i a , j e g o n a j g b s z y c h ,
najsilniejszych, n a j b a r d z i e j z a s a d n i c z y c h w a r u n k w .
J e s t t u u s i o w a n i e u y c i a siy c e l e m z a t a m o w a n i a
rdlisk siy; tu z w r a c a si zielone i j a d o w i t e spoj
rzenie przeciw s a m e m u fizyologicznemu rozwojowi,
w s z c z e g l n o c i p r z e c i w j e g o w y r a z o w i , piknu, r a
doci; t y m c z a s e m u c z u w a si u p o d o b a n i e i s z u k a
s i go w tem, co c h y b i o n e , s p a c z o n e , w bolu, w nie
szczciu, w b r z y d o c i e , w d o b r o w o l n y m u s z c z e r b k u ,
w w y z b y w a n i u si s a m e g o siebie, b i c z o w a n i u si,
samoofierze. To w s z y s t k o j e s t w n a j w y s z y m stopniu
p a r a d o k s a l n e : stoimy tutaj w obliczu r o z d w o j e n i a ,
ktre c h c e by rozdwojonem, ktre r o z k o s z u j e
si w t e m cierpieniu s a m e m sob i staje si na
w e t c o r a z p e w n i e j s z e siebie i b a r d z i e j tryumfujce,
w m i a r j a k j e g o w a s n e g o zaoenia, fizyologicznej
zdolnoci y c i o w e j u b y w a . T r y u m f w o s t a t e c z n e j
w a n i e agonii : p o d t y m n a j w y s z y m z n a k i e m w a l
czy z d a w i e n d a w n a i d e a a s c e t y c z n y ; w tej z a g a d c e
u w i e d z e n i a , w t y m o b r a z i e z a c h w y t u i u d r k i wi
dzia on s w o j e n a j j a n i e j s z e wiato, s w o j e z b a w i e n i e ,
s w o j e o s t a t e c z n e z w y c i s t w o . Crux, nux, lux sta
nowi dla jedno.
12.
P r z y p u c i w s z y , e t a k a u c i e l e n i o n a w o l a prze
czenia i w y n a t u r z a n i a d o p r o w a d z o n a zostanie do
142
f i l o z o f o w a n i a : t o n a czem w y w r z e ona naj-
w n t r z n i e j s z s w s a m o w o l ? na tem, co z najwik
sz o d c z u w a si p e w n o c i j a k o p r a w d z i w e , j a k o
r z e c z y w i s t e : s z u k a bdzie b d u t a m w a n i e , gdzie
waciwy instynkt yciowy najbezwarunkowiej wska
zuje p r a w d . N a p r z y k a d , j a k to czynili filozofowie
V e d a n t y , z n i y o n a c i e l e s n o d o z u d z e n i a , bole
t a k s a m o , wielo, c a e p r z e c i w i e s t w o p o j pod
m i o t i przedmiot bdy, s a m e tylko b d y ! Od
m w i s w o j e m u j a w i a r y , sobie s a m e m u w a s n e j z a
n e g o w a realnoci co za t r y u m f ! J u nie
t y l k o n a d z m y s a m i , n a d oczywistoci, d a l e k o w y
szy rodzaj tryumfu, pogwacenie i okruciestwo
wzgldem r o z u m u . Rozkosz ta dochodzi do szczytu
p r z e z to, e a s c e t y c z n a s a m o p o g a r d a , s a m o s z y d e r -
stwo rozsdku w y r o k u j e : j e s t krlestwo p r a w d y
i istnienia, lecz w a n i e r o z u m j e s t z e w y k l u
c z o n y ! . . . (Mwic n a w i a s e m : n a w e t j e s z c z e
w k a n t o w s k i e m pojciu, m y l n y c h a r a k t e r r z e c z y ,
pozostao co jeszcze z tego pochutliwego ascetycz
n e g o r o z d w o j e n i a , k t r e lubi z w r a c a r o z u m p r z e
ciw rozumowi; mylny charakter bowiem oznacza
u Kanta pewn rzeczy waciwo, z ktrej intelekt
w a n i e tyle pojmuje, e jest ona dla intelektu
z u p e n i e n i e d o p o j c i a . ) Nie b d m y zreszt,
wanie jako poznajcy, niewdziczni takim wanie
r e z o l u t n y m o d w r c e n i o m z w y k y c h p e r s p e k t y w i ocen,
k t r e m i d u c h n a z b y t d u g o p o z o r n i e z b r o d n i c z o i bez-
u y t e c z n i e p r z e c i w sobie s a m e m u szala. W t e n spo
sb raz widzie inaczej, c h c i e widzie inaczej
j e s t n i e m a w p r a w i p r z y s p o s a b i a n i e m intelektu do
j e g o p r z y s z e j p r z e d m i o t o w o c i , pojtej nie w zna
c z e n i u k o n t e m p l a c y i b e z i n t e r e s o w n e j (coby byo
143
bez z n a c z e n i a i sensu), lecz j a k o m o n o d z i e r e
n i a w s w e j m o c y s w e g o za i p r z e c i w i do
w o l n e g o w a d a n i a niemi tak, e m o n a u y w a w a
nie r o z m a i t o c i p e r s p e k t y w i u c z u c i o w y c h inter-
p r e t a c y i n a p o y t e k p o z n a n i a . S t r z e m y si b o w i e m ,
m o i p a n o w i e filozofowie, odtd lepiej p r z e d niebez-
piecznem starem pojciowem bajczarstwem, ktre
w y m y l i o sobie czysty, b e z w o l n y , bezbolesny, bez-
c z a s o w y p o d m i o t p o z n a j c y , s t r z e m y si lepiej p o
l i p o w y c h r a m i o n t a k i c h s p r z e c z n y c h w sobie poj,
j a k c z y s t y r o z u m , b e z w z g l d n a d u c h o w o , po-
z n a n i e s a m o w sobie : te r z e c z y b o w i e m w y m a
gaj z a w s z e , by p o m y l e sobie oko, k t r e g o po
m y l e sobie nie m o n a , o k o , k t r e nie m a m i e
a d n e g o k i e r u n k u , k t r e g o siy c z y n n e i i n t e r p r e t u j c e
maj b y p o d w i z a n e , m a i c h b y brak, p r z e z k t r e
j e d n a k p a t r z e n i e staje si d o p i e r o w i d z e n i e m c z e g o .
W y m a g a si w i c t u z a w s z e o d o k a n i e d o r z e c z n o c i
i r z e c z y nie m a j c y c h z n a c z e n i a . Istnieje t y l k o
j e d n o p e r s p e k t y w i c z n e patrzenie, t y l k o j e d n o p e r
s p e k t y w i c z n e poznanie. A i m w i c e j u c z u d o
p u s z c z a m y do s o w a o j a k i e j rzeczy, i m w i c e j
oczu, r o z m a i t y c h o c z u dla j a k i e j r z e c z y w s t a w i
sobie u m i e m y , t e m z u p e n i e j s z e staje si n a s z e po-
jcie o tej rzeczy, n a s z a p r z e d m i o t o w o . W y k l u
c z y j e d n a k zupenie wol, w y k l u c z a a f e k t y w s z y s t
kie r a z e m i p o s z c z e g l n i e ( p r z y p u c i w s z y , e t o b y
b y o w n a s z e j mocy), j a k e ? nie n a z y w a o b y si to
k a s t r o w a n i e m intelektu ? . . .
144
13.
Ale z a w r m y . T a k a s p r z e c z n o w sobie, j a k a
si w a s c e c i e u j a w n i a zdaje, ycie p r z e c i w y
ciu, jest ley to j a k na doni b i o r c fizyolo-
gicznie nie z a p s y c h o l o g i c z n i e , p o p r o s t u n o n s e n s e m .
Moe o n a b y tylko p o z o r n ; m u s i b y p e w n e g o
r o d z a j u t y m c z a s o w y m w y r a z e m , w y o e n i e m , formu,
przyrzdzeniem, psychologicznem nieporozumieniem
c z e g o , c z e g o w a c i w a n a t u r a nie m o g a j e s z c z e
z o s t a zrozumian, nie m o g a j e s z c z e z o s t a o k r e
lon s a m a w s o b i e , - j e d y n i e s o w e m w c i n i -
tem w star l u k ludzkiego poznania. ebym za
k r t k o p r z e c i w s t a w i t e m u istotny s t a n r z e c z y : i d e a
a s c e t y c z n y w y p y w a z o c h r o n n e g o i lecz
niczego i n s t y n k t u z w y r a d n i a j c e g o si
y c i a , k t r e w s z e l k i m i r o d k a m i s t a r a si pod
t r z y m a siebie i o istnienie s w e w a l c z y ; w s k a z u j e on
na c z c i o w y fizyologiczny zastj i z n u e n i e , p r z e
ciw k t r y m n a j g b s z e , n i e n a r u s z o n e i n s t y n k t y y c i a
walcz nieustannie nowymi rodkami i wynalazkami.
I d e a a s c e t y c z n y j e s t t a k i m r o d k i e m : r z e c z ma si
w i c o d w r o t n i e , ni czciciele t e g o i d e a u sdz,
y c i e z m a g a si z n i m i w a l c z y p r z e z e z mierci
i p r z e c i w mierci, i d e a a s c e t y c z n y j e s t fortelem
d o p o d t r z y m a n i a ycia. e m g o n w tej m i e
r z e , j a k t e g o h i s t o r y a uczy, r z d z i i o w a d n czo
wiekiem, w szczeglnoci t a m wszdzie, gdzie cywi-
l i z a c y a i o b a s k a w i e n i e c z o w i e k a dopite zostay, to
d o w o d z i wielkiej r z e c z y : c h o r o b l i w o c i d o t y c h
czasowego typu czowieka, przynajmniej obaskawio
n e g o czowieka, fizyologiczne z m a g a n i e si c z o w i e k a
145
z mierci (dokadniej z u p r z y k r z e n i e m sobie ycia,
ze z n u e n i e m , z y c z e n i e m sobie k o c a ) . K a
p l a n - a s c e t a jest u c i e l e n i o n e m y c z e n i e m , b y b y
c z e m innem, by b y g d z i e i n d z i e j , i to n a j w y s z y m
stopniem tego yczenia, jego waciw arliwoci
i namitnoci. L e c z w a n i e m o c j e g o y c z e n i a j e s t
p t e m , k t r e g o t u p r z y k u w a ; w a n i e p r z e z ni staje
si o n n a r z d z i e m , k t r e m u s i p r a c o w a , b y s t w o
r z y p o m y l n i e j s z e w a r u n k i dla istnienia tutaj i po
z o s t a n i a czowiekiem, w a n i e t m o c p r z y t r z y m u j e
on silnie p r z y istnieniu ca t r z o d c h y b i o n y c h , nie
z a d o w o l o n y c h , z a w i e d z i o n y c h , rozbitkw, w s z e l k i e g o
r o d z a j u c i e r p i c y c h z p o w o d u siebie s a m y c h , p r z o
d u j c i m i n s t y n k t o w n i e j a k o p a s t e r z . Sdz, e m n i e
j u r o z u m i e c i e : ten k a p a n - a s c e t a , ten p o z o r n y
w r g ycia, ten p r z e c z y c i e l , o n w a n i e n a
ley d o bardzo wielkich z a c h o w u j c y c h i s t w a
r z a j c y c h a f i r m a c y potg ycia . . . N a czem
p o l e g a o w a c h o r o b l i w o ? Bo c z o w i e k j e s t b a r d z i e j
chorym, bardziej niepewnym, bardziej zmiennym,
m n i e j u t r w a l o n y m ni j a k i e k o l w i e k i n n e z w i e r z , t o
nie u l e g a w t p l i w o c i , j e s t o n z w i e r z c i e m c h o
r e m . S k d t o p o c h o d z i ? Z a p e w n e w a y si te n a
w i c e j , w i c e j si r z u c a n a nowinki, z u c h w a l i si
w i c e j , w y z y w a p r z e z n a c z e n i e w i c e j ni w s z y s t k i e
i n n e z w i e r z t a r a z e m wzite, on, wielki e k s p e r y m e n
t a t o r n a sobie s a m y m , on, n i e z a d o w o l e n i e c , n i e n a s y -
ceniec, k t r y o o s t a t e c z n e p a n o w a n i e w a l c z y z zwie
r z c i e m , p r z y r o d i b o g a m i , on, z a w s z e j e s z c z e
niezmoony, wiecznie przyszy, ktry przed naporem
s w y c h w a s n y c h si nie znajduje n i g d y s p o k o j u tak,
e mu jego przyszo niezbaganie, jak ostroga wpija
si co c h w i l a w ciao t e r a n i e j s z o c i . J a k e b y te t a k
DZIEA NIETZSCHEGO T. III. IO
146
m i a e i b o g a t e z w i e r z nie m i a o b y n a j b a r d z i e j
z a g r o o n e , n a j d u e j i najgbiej c h o r e ze w s z y s t k i c h
c h o r y c h z w i e r z t ? . . . C z o w i e k s y t j u tego, d o
czsto wybuchaj epidemie takiego dosytu ( na-
p r z y k a d okoo r o k u 1348, z a c z a s w t a c a mierci):
l e c z n a w e t t e n w s t r t , t o znuenie, t o s p r z y k r z e n i e
sobie s a m e g o siebie w s z y s t k o w y s t p u j e w n i m
t a k potnie, e n a t y c h m i a s t z n o w u staje si n o w e m
p t e m . J e g o n i e , k t r e m w i yciu, w y p r o w a d z a ,
j a k b y m o c c z a r w , peni t k l i w s z y c h t a k n a
w i a t o ; jeli si z a z r a n i , w m i s t r z niszczenia,
samozniszczenia, to potem r a n a sama zmusza go
do ycia.
14.
Im n o r m a l n i e j s z a j e s t c h o r o b l i w o w czo
w i e k u a nie m o e m y n o r m a l n o c i tej z a p r z e c z y
t e m w y e j p o w i n n i m y c e n i r z a d k i e w y p a d k i du-
c h o w o - c i e l e s n e j t y z n y , p o m y l n e o k a z y czo
wieka, tem surowiej strzedz szczliwie u d a n y c h od
najgorszej atmosfery, atmosfery choroby. Czy to czy
n i m y ? . . . C h o r z y s n a j w i k s z e m n i e b e z p i e c z e s t w e m
dla z d r o w y c h ; n i e o d n a j s i l n i e j s z y c h g r o z i s i l n y m
c h o r o b a , lecz od n a j s a b s z y c h . C z y w i e m y o t e m ? . . .
O g e m biorc, w c a l e nie z m n i e j s z e n i a si s t r a c h u
p r z e d c z o w i e k i e m p o w i n n i m y sobie y c z y , b o s t r a c h
t e n z m u s z a silnego, b y b y silnym, w d a n y m r a z i e
straszliwym on to p o d t r z y m u j e udany typ
c z o w i e k a . T o c z e g o n a l e y si o b a w i a , c o d z i a a
fatalnie j a k a d n a fatalno, t o nie w i e l k a o b a w a ,
147
t y l k o wielki w s t r t k u c z o w i e k o w i ; t a k s a m o
w i e l k a l i t o n a d c z o w i e k i e m . G d y b y oboje, p r z y
p u m y , p o c z y y si dnia p e w n e g o , t o b y n i e o c h y b n i e
p r z y s z o n a t y c h m i a s t n a w i a t co n a j n i e s a m o w i t -
szego, ostatnia wola czowieka, j e g o c h nicoci,
nihilizm. A r z e c z y w i c i e , wiele do t e g o p r z y g o t o w a n o .
K t o m a nietylko n o s d o w c h a n i a , l e c z t a k e o c z y
i u s z y , p o c z u j e p r a w i e w s z d z i e , g d z i e tylko dzi
stpi, c o j a k b y a t m o s f e r d o m u w a r y a t w lub szpi
tala. Mwi, o c z y w i c i e , o k r a j a c h , z a m i e s z k i w a n y c h
przez czowieka cywilizowanego, o wszelkiego ro
d z a j u E u r o p a c h , j a k i e tylko istniej n a ziemi. C h o
r o w i c i s w i e l k i e m n i e b e z p i e c z e s t w e m dla czo
w i e k a : n i e li, n i e z w i e r z t a d r a p i e n e . Ci, kt
r z y j u z u r o d z e n i a s rozbitkami, o b a l o n y m i , z a m a
n y m i oni t o , s a b i , p o d m i n o w u j n a j b a r d z i e j
y c i e p o d czowiekiem, z a t r u w a j i z a r a a j w t p i e
n i e m nasz ufno do ycia, do c z o w i e k a , do siebie
s a m y c h . D o k d uj p r z e d t e m f a t a l n e m s p o j r z e n i e m ,
k t r e o b a r c z a n a d r o g s m u t k i e m gbokim, p r z e d
tem wstecz zwrconem spojrzeniem dziwolga z uro
dzenia, p r z e d t e m spojrzeniem, k t r e j e s t j k i e m !
i k t r e z d r a d z a , j a k taki c z o w i e k m w i do s a m e g o
siebie o sobie s a m y m : C z y b y m m g b y c z e m
i n n e m ? t a k w z d y c h a t e n w z r o k ; ale t u n i e m a na
dziei. J e s t e m , k i m j e s t e m : j a k e b y m m g w y z b y si
s a m e g o siebie? A j e d n a k j e s t e m s y t s i e b i e ! . . .
Na takim gruncie samopogardy, waciwie na gruncie
b a g n i s t y m , r o n i e w s z e l k i c h w a s t , w s z e l k i e zielsko
j a d o w i t e , a w s z y s t k o t a k m a e , t a k s k r y t e , t a k nie
u c z c i w e , t a k s o d k a w e . T u r o i si o d r o b a c t w a u c z u
z e m s t y i u r a z y ; tu m i e r d z i p o w i e t r z e od s k r y t o c i
i r z e c z y n i e w y z n a n y c h ; tu t k a si n i e u s t a n n i e sie
10*
148
n a j z o l i w s z e g o spisku, spisku c i e r p i c y c h p r z e c i w
pomylnie udanym i zwyciskim; tu n i e n a w i d z i
s i w i d o k u z w y c i z c w . A co za obuda, by niena
w i t a nie w y d a w a a si n i e n a w i c i ! c o z a z b y t e k
s w w i e l k i c h i p o s t a w p r z y b r a n y c h , co za s z t u k a
prawego oszczerstwa! Ci nieudani: co za szlachetna
w y m o w a z u s t ich p y n i e ! Co za c u k r z a n e , szla-
m i a s t e , p o k o r n e p o d d a n i e si p y w a w i c h o c z a c h !
C z e g c h c oni w a c i w i e ? P r z y n a j m n i e j u d a w a
s p r a w i e d l i w o , m i o , m d r o , w y s z o oto p r z y t e m nic yjcego, n i c u m a r e g o , o d g r z e b u j e n a j g
ambicya tych najniszych, tych c h o r y c h ! A jak
z r c z n i e p o c z y n a sobie t a k a a m b i c y a ! P o d z i w u g o d n a
ta z r c z n o f a s z e r z y monet, z j a k n a l a d u j tu od
bitk cnoty, d w i k zota, d w i k cnoty. Ci sabi
i b e z n a d z i e j n i e c h o r o w i c i wzili t e r a z z u p e n i e c n o t
w d z i e r a w , to nie u l e g a w t p l i w o c i . My j e d y n i e
j e s t e m y dobrzy, s p r a w i e d l i w i , t a k mwi, m y j e d y n i e
j e s t e m y homines bonae voluntatis. Snuj si
pord nas, jak ucielenione wyrzuty, jak przestrogi
dla n a s , j a k g d y b y z d r o w i e , to co si u d a o , sia,
duma, poczucie mocy byy ju wogle czem wy-
s t p n e m , z a c o k i e d y m u s i si o d p o k u t o w a , ciko
o d p o k u t o w a . A c h j a k e oni w g r u n c i e r z e c z y s a m i
gotowi s z a d a w a pokut, jake p r a g n gorco
b y o p r a w c a m i . J e s t w p o r d n i c h p e n o z a s
dziw przebranych mciwcw, ktrzy ustawicznie
s o w o s p r a w i e d l i w o j a k lin w u s t a c h nosz,
w u s t a c h z a w s z e w y s u n i t y c h , z a w s z e g o t o w y c h oplu
w s z y s t k o , co nie p a t r z y n i e z a d o w o l e n i e m i dobrej
m y l i k r o c z y swoj drog. Nie b r a k te m i d z y nimi
o w e g o n a j w s t r t n i e j s z e g o r o d z a j u p r n y c h , kamli
w y c h n i e d o r o d k w , k t r z y staraj si u d a w a pikne
d u s z e i s w na p s y zesz z m y s o w o , spowit
149
w w i e r s z e i i n n e p i e l u c h y , na t a r g w y n o s z j a k o
c z y s t o s e r c a . Nie b r a k t y c h m o r a l n y c h o n a n i s t w
i z a d o w a l a j c y c h si sob. d z a c h o r y c h w y o
braania j a k i e j k o l w i e k wyszoci, ich instynkt
drek chykowych, ktre wiod do tyranii nad zdro
w y m i , j a k e b y si z n a l e nie miaa, ta d z a m o c y
w a n i e w n a j s a b s z y c h ! W s z c z e g l n o c i c h o r e j ko
biety nikt nie p r z e c i g n i e w raffinements p a n o w a n i a ,
uciskania, t y r a n i z o w a n i a . C h o r a kobieta nie o s z c z d z a
biej z a g r z e b a n e r z e c z y (Bogoanie m w i : kobieta jest
h y e n ) . W g l d n i j m y w g b k t r e j k o l w i e k rodziny, kt
rejkolwiek korporacyi, ktregokolwiek spoeczestwa:
wszdzie walka chorych przeciw zdrowym, cicha
walka zazwyczaj, z pomoc niepozornych proszkw
t r u j c y c h , u k u s z p i l k o w y c h , c h y t r e j g r y m i n cierpli
w e g o znoszenia, n i e k i e d y j e d n a k i z o w y m f a r y z e i z m e m
c h o r y c h , g o n y m g e s t e m , k t r y n a j c h t n i e j od
g r y w a s z l a c h e t n e o b u r z e n i e . A w u w i c o n e dzie
d z i n y w i e d z y c h c i a o b y w n i k a i b y s y s z a n e to
z a c h r y p e s z c z e k a n i e c h o r o w i t y c h psw, t a k s a j c a
obuda i wcieko takich szlachetnych faryzeuszw
( p r z y p o m i n a m czytelnikom, m a j c y m u s z y , r a z
jeszcze berliskiego apostoa zemsty Eugeniusza Dh-
ringa, k t r y w d z i s i e j s z y c h N i e m c z e c h n a j n i e p r z y -
stojniejszy i n a j w s t r t n i e j s z y u y t e k c z y n i z m o r a l
nego bum - bum : Dhringa, najwikszego pyskacza
m o r a l n o c i , j a k i o b e c n i e istnieje, n a w e t w r d j e m u
r w n y c h , a n t y s e m i t w ) . W s z y s t k o to s ludzie opa
n o w a n i p r z e z ressentiment, te fizyologiczne rozbitki
i r o b a c z y w c e , c a e to d r g a j c e p a s t w o p o d z i e m n e j
zemsty, niewyczerpane, nienasycone w w y b u c h a c h
przeciw szczliwym, a tak samo w m a s k a r a d a c h
 150
z e m s t y , w p o z o r a c h do z e m s t y . K i e d y b y doszli w a
ciwie do swego ostatecznego, najprzebieglejszego,
n a j w z n i o l e j s z e g o t r y u m f u z e m s t y ? W t e d y niewtpli
wie, g d y b y i m si u d a o s w w a s n n d z , c a
n d z w o g l e w t o c z y w s u m i e n i e szczli
w y c h tak, e ci p e w n e g o d n i a poczliby si w s t y d z i
s w e g o s z c z c i a i m o e b y r z e k l i d o siebie h a b
jest by szczliwym! z a w i e l e j e s t n d z y ! . . .
L e c z nie m o g o b y b y w i k s z e g o i fatalniejszego nie
p o r o z u m i e n i a , ni g d y b y szczliwi, u d a n i , m o c n i n a
ciele i d u s z y poczli w t p i o s w e m p r a w i e d o
s z c z c i a . Precz z tym przewrconym wiatem!
P r e c z z tem h a n i e b n e m z m i k c z e n i e m u c z u c i a ! e b y
c h o r z y z d r o w y c h nie uczynili c h o r y m i a t e m b y
b y o takie z m i k c z e n i e , oto p o w i n i e n b y n a j w y
s z y p u n k t w i d z e n i a n a ziemi. D o t e g o j e d n a k p o
trzeba przedewszystkiem, b y zdrowych o d d z i e l i
od chorych, strzedz nawet od widoku chorych, aby
siebie z a c h o r y c h nie brali. L u b c z y b y m i a o b y
ich z a d a n i e m z o s t a d o z o r c a m i c h o r y c h i leka
r z a m i ? . . . L e c z nie m o g l i b y g o r z e j z a n i e p o z n a w a
i z a p r z e c z a s w e g o z a d a n i a . To co w y s z e , n i e
p o w i n n o znia si d o roli n a r z d z i a tego, c o ni
sze, p a t o s o d d a l e n i a p o w i n i e n p o c a w i e c z n o
u t r z y m y w a p r z e d z i a w z a d a n i a c h . Ich p r a w o istnie
nia, p i e r w s z e s t w o d z w o n u o p e n y m d w i k u p r z e d
f a s z y w y m , p k n i t y m , j e s t p r z e c i e t y s i c k r o wik
s z e ; oni j e d y n i e s p o r c z y c i e l a m i p r z y s z o c i ,
oni j e d y n i e s z o b o w i z a n i w z g l d e m p r z y s z o c i
c z o w i e k a . C o o n i mog, c o o n i p o w i n n i , t e g o nie
miej n i g d y c h o r z y m d z , ni m i e w p o w i n n o c i . L e c z
a e b y m o g l i to, c o tylko o n i p o w i n n i , j a k e b y
m i a o i m b y w o l n o b y l e k a r z e m , pocieszycielem, zba-
151
wicielem chorych ? . . . A przeto czystego powie
trza! czystego powietrza! A w kadym razie precz
z poblia w s z e l k i c h d o m w w a r y a t w i s z p i t a l w
k u l t u r y ! A przeto dobrego t o w a r z y s t w a ! s w e g o
t o w a r z y s t w a ! L u b s a m o t n o c i , jeli t a k b y m u s i !
Lecz w kadym razie precz od zych w y z i e w w we
w n t r z n e j zgnilizny i t a j e m n e g o r o b a c z y w e g o c i e r w a
c h o r y c h ! . . . A to dlatego, by siebie s a m y c h , p r z y
jaciele moi, p r z y n a j m n i e j n a c h w i l j e s z c z e o b r o n i
p r z e d d w i e m a n a j g o r s z e m i z a r a z a m i , k t r e oby n a m
wanie oszczdzane byy: przed w i e l k i m w s t r
tem do c z o w i e k a ! p r z e d w i e l k lito
ci nad c z o w i e k i e m ! . . .
15.
Jeli pojlicie w c a e j gbi a d a m , by tu
w a n i e s i g a n o g b o k o , p o j m o w a n o d o gbi
0 ile w k a d y m r a z i e n i e m o e b y z a d a n i e m
z d r o w y c h p i e l g n o w a n i e c h o r y c h , u z d r a w i a n i e cho
r y c h , to pojlicie tem s a m e m i j e d n k o n i e c z n o
w i c e j k o n i e c z n o dla ludzi c h o r y c h l e k a r z y
i d o z o r c w , k t r z y s a m i s c h o r z y : i oto
m a m y i t r z y m a m y obu rkami znaczenie k a p a n a -
a s c e t y . M u s i m y u w a a k a p a n a - a s c e t za z g r y
przeznaczonego na wybawiciela, pasterza i rzecz
nika chorej trzody. W t e d y dopiero zrozumiemy
jego ogromne dziejowe posannictwo. P a n o w a n i e
n a d c i e r p i c y m i jest j e g o k r l e s t w e m , k u n i e m u
p o p y c h a go i n s t y n k t j e g o , w n i e m t k w i j e g o najistot
n i e j s z a sztuka, j e g o m i s t r z o s t w o , j e g o r o d z a j s z c z c i a .
 152
S a m o n c h o r y m b y musi, m u s i b y z g r u n t u p o
k r e w n y chorym i zawiedzionym, aby ich rozumie,
by p o r o z u m i e si z n i m i ; lecz m u s i te b y silnym,
b a r d z i e j j e s z c z e p a n e m s a m e g o siebie, ni i n n y c h ,
nienaruszonym mianowicie w swej dzy mocy,
by z d o b y z a u f a n i e i s t r a c h c h o r y c h , by m g im
by przystankiem, oporem, podparciem, musem, kar
noci, t y r a n e m , bogiem. Musi b r o n i s w e j o w c z a r n i
p r z e c i w k o m u ? P r z e c i w k o z d r o w y m , to nie u l e g a
wtpliwoci, take przeciwko zazdroci wzgldem
z d r o w y c h ; m u s i b y n a t u r a l n y m p r z e c i w n i k i e m i g a r-
d z i c i e l e m w s z e l k i e g o s u r o w e g o , b u r z l i w e g o , nie-
ujarzmionego, twardego, gwatowniczo - drapienego
z d r o w i a i t y z n y . K a p a n j e s t p i e r w s z form d e-
l i k a t n i e j s z e g o zwierzcia, ktre atwiej jeszcze
p o g a r d z a , ni n i e n a w i d z i . Nie b d z i e m u o s z c z d z o -
n e m p r o w a d z e n i e w o j n y z dzikiemi z w i e r z t a m i ,
w o j n y c h y t r o c i (ducha) b a r d z i e j , ni p r z e m o c y , j a k
si r o z u m i e s a m o p r z e z si, bdzie m u s i a w r a z i e
p o t r z e b y w y t w o r z y z siebie p r a w i e p e w i e n n o w y
t y p dzikiego z w i e r z c i a , p r z y n a j m n i e j o z n a c z a
je p e w n n o w s t r a s z l i w o zwierzc, w ktrej
n i e d w i e d p o l a r n y , gibka, zimna, w y c z e k u j c a ty
g r y s i c a i n i e m n i e j lis zdaj si b y z c z o n e w r w -
nie pocigajc, j a k n a p a w a j c s t r a c h e m j e d n o . niej, w r a l i w e g o n a cierpienie, w i n n e g o s p r a w c y ,
Jeeli z m u s z a g o d o t e g o p o t r z e b a , w y s t p u j e j a k
n i e d w i e d silny, c z c i g o d n y , r o z u m n y , z i m n y , z w o d n i -
czo-rozwany, jak herold i narzdzie tajemniejszych
potg, p o m i d z y i n n e r o d z a j e z w i e r z t d r a p i e n y c h
s a m , z d e c y d o w a n y s i a n a t y m g r u n c i e cierpienie,
r o z d w o j e n i e , s p r z e c z n o z sob, g d z i e t y l k o moe,
z b y t p e w n y s w e j sztuki o p a n o w y w a n i a c i e r p i
c y c h k a d e j chwili. P r z y n o s i z sob m a c i e i bal-
153
s a m y , n i e m a wtpliwoci, l e c z b y b y l e k a r z e m , m u s i
wprzd zrani, umierzajc nastpnie bl, ktry
sprawia rana, z a t r u w a j e d n o c z e n i e r a n
n a t e m b o w i e m z n a si p r z e d e w s z y s t k i e m , ten cza
r o w n i k i p o s k r a m i a c z dzikich zwierzt, w k t r e g o
okrgu wszystko co z d r o w e z koniecznoci chorem
si staje, w s z y s t k o co c h o r e o b a s k a w i o n e m . B r o n i on,
t e n d z i w n y pasterz, d o d o b r z e s w e j c h o r e j t r z o d y ,
broni jej t a k e p r z e c i w niej, p r z e c i w tlcej w sa
m e j trzodzie n i k c z e m n o c i , k r n b r n o c i , zoliwoci
i w s z y s t k i e m u , co w s p l n e m jest w s z y s t k i m c h e r l a
kom i chorym, w a l c z y roztropnie, t w a r d o i tajemnie
z a n a r c h i i c o r a z z a c z y n a j c y m si r o z k a d e m
w trzodzie, w r d k t r e j u s t a w i c z n i e g r o m a d z i si
i g r o m a d z i w n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z y , r o z s a d z a j c y
i w y b u c h o w y m a t e r y a , ressentiment. Wyadowywa
ten r o z s a d z a j c y m a t e r y a tak, b y nie r o z s a d z i ani
trzody, ani p a s t e r z a , oto j e g o w a c i w a s z t u k a i j e g o
n a j w y s z a p o y t e c z n o . G d y b y si c h c i a o w a r t o
k a p a s k i e j e g z y s t e n c y i uj w n a j k r t s z formu,
toby trzeba poprostu rzec : kapan z m i e n i a k i e
r u n e k u c z u c i a ressentiment. K a d y c i e r p i c y bo
w i e m szuka instynktownie swego cierpienia przy
c z y n y ; d o k a d n i e j j e s z c z e , s p r a w c y , j e s z c z e okrele-
krtko, c z e g o y j c e g o , n a c z e m u c z u c i a s w o j e c z y n
nie lub in effigie p o d j a k i m k o l w i e k p o z o r e m w y a d o
w a moe. Bo w y a d o w a n i e uczucia jest najwiksz
dla c i e r p i c e g o p r b ulgi, m i a n o w i c i e o g u s z e n i a
s i , jego poniewolnie podanym narkotykiem prze
ciw katuszy wszelkiego rodzaju. Tu jedynie znale
m o n a , w e d l e m e g o p r z y p u s z c z e n i a , p r a w d z i w y fizyo-
l o g i c z n y z w i z e k p r z y c z y n o w y u c z u c i a ressentiment,
 154
z e m s t y i jej k r e w n y c h , w i c w p r a g n i e n i u o g u
s z e n i a b o l u p r z e z u c z u c i e . S z u k a si g o z a z w y
czaj, b a r d z o m y l n i e m o j e m z d a n i e m , w o d p o r n e m
przeciwdziaaniu, w ochronnym jedynie rodku re-
akcyi, w o d r u c h u w r a z i e n a g e g o u s z k o d z e n i a lub
z a g r o e n i a , w s p o s b j a k to c z y n i j e s z c z e a b a bez
g o w y , b y p o z b y si r c e g o k w a s u . L e c z r n i c a
j e s t z a s a d n i c z a : w j e d n y m w y p a d k u c h c e si p r z e
szkodzi dalszemu doznawaniu szkody, w drugim wy
p a d k u c h c e si p r z e z silniejsze j a k i e g o b d r o d z a j u
wzruszenie o g u s z y drczcy, tajemny, nieznony
bl i na c h w i l p r z y n a j m n i e j u s u n go z w i a d o
m o c i . D o t e g o p o t r z e b a u c z u c i a , m o l i w i e silnego
u c z u c i a , a do w z b u d z e n i a go p i e r w s z e g o l e p s z e g o po
zoru. Kto m u s i b y w i n i e n temu, e le si czuj, -
ten s p o s b w n i o s k o w a n i a j e s t w a c i w y w s z y s t k i m
chorowitym, a to im bardziej p r a w d z i w a p r z y c z y n a
tego c z u c i a si le, fizyologiczna p r z y c z y n a , j e s t
u k r y t a p r z e d nimi ( m o e o n a l e e w c h o r o b i e
n e r w u s y m p a t y c z n e g o lub w n a d m i e r n e m w y d z i e l a
niu ci, lub w n i e d o s t a t k u s i a r k a n u i fosforanu po
t a s u w e k r w i , lub w u c i s k u n a doln c z ciaa, ha
m u j c y m obieg k r w i , lub w z w y r o d n i e n i u j a j n i k w
i t y m podobnych). W s z y s c y c i e r p i c y p o s i a d a j p r z e
raajc atwo w y n a j d y w a n i a pretekstw do bo-
l e s n y c h u c z u . R o z k o s z u j si j u s a m e m p o d e j r z e
niem, g m e r a n i e m w z o c i a c h i k r z y w d a c h p o z o r
nych, szperaj w wntrznociach swej przeszoci
i teraniejszoci, poszukujc ciemnych z a g a d k o w y c h
historyi, k t r e p o z w a l a j im o p y w a w d r c z c e do-
m y s y i u p a j a si t r u c i z n w a s n e j zoliwoci. Od
n a w i a j n a j s t a r s z e r a n y , r o z k r w a w i a j o d d a w n a za
g o j o n e blizny, c z y n i z o c z y c w z przyjaciela, o n y
155
i d z i e c k a i ze w s z y s t k i e g o , co dla n i c h najblisze.
Cierpi, w i c k t o m u s i b y w i n i e n t e m u t a k
myli kada chorowita owca. Lecz pasterz, kapan -
a s c e t a , m w i j e j : Susznie, m o j a o w c o ! K t o m u s i
b y t e m u w i n i e n : lecz t y s a m a j e s t e t y m kim, t y
s a m a tylko j e s t e w i n n a t e m u t y s a m a t y l k o
z a w i n i a w z g l d e m s i e b i e ! . . . T o do
m i a o , do faszywie. L e c z j e d n o p r z y n a j m n i e j
osignito p r z e z to, j a k rzekem, z m i e n i o n o p r z e z
to kierunek ressentiment.
16.
Z g a d n i e c i e j u o co, w e d l e m e g o w y o b r a e n i a ,
k u s i s i przynajmniej yciowy instynkt lekarski
p r z e z k a p a n a - a s c e t i do c z e g o m u s i a a mu s u y
czasowa tyrania takich paradoksalnych i paralogicz-
n y c h poj j a k wina, g r z e c h , g r z e s z n o , ze-
psucie, potpienie : a b y u c z y n i c h o r y c h do p e w
nego stopnia n i e s z k o d l i w y m i , nieuleczalnych
zniszczy z pomoc nich samych, agodnie zachorza-
y m n a d a k i e r u n e k k u sobie s a m y m , w s t e c z n y k i e
r u n e k i c h ressentiment (jednego t r z e b a ) i w t e n
s p o s b w y z y s k a ze i n s t y n k t y w s z y s t k i c h cier
picych dla samokarnoci, samostraowania, prze
z w y c i e n i a siebie. J a k r o z u m i e si s a m o p r z e z si,
p r z y t e g o r o d z a j u lecznictwie, j e d y n i e l e c z n i c t w i e
u c z u c i a , nie m o e w c a l e c h o d z i o l e c z e n i e cho
r y c h w z n a c z e n i u fizyologicznem. Nie m o n a n a w e t
t w i e r d z i , e i n s t y n k t y c i o w y m a p r z y t e m leczenie
na w i d o k u i w z a m i a r z e . P e w n e s t o c z e n i e i o r g a n i -
 156
z a c y a c h o r y c h z j e d n e j s t r o n y ( s o w o koci
jest n a t o n a j p o p u l a r n i e j s z n a z w ) , p e w n e t y m c z a
s o w e z a b e z p i e c z e n i e z d r o w i e j u d a n y c h , peniej odla
nych, z drugiej, wykopanie p r z e p a c i midzy
z d r o w i e m a c h o r o b to b y o na dugi c z a s w s z y s t k o !
A byo t o wiele! t o byo b a r d z o w i e l e ! . . . [Wy
c h o d z w tej r o z p r a w i e , j a k to w i d a , z zaoenia,
k t r e g o z e w z g l d u n a c z y t e l n i k w , j a k i c h m i trzeba,
nie m u s z d o p i e r o u z a s a d n i a : e g r z e s z n o w czo
w i e k u nie j e s t a d n y m s t a n e m r z e c z y , r a c z e j tylko
i n t e r p r e t a c y s t a n u r z e c z y , t o j e s t fizyologicznego
rozstroju, w i d z i a n e g o w p e r s p e k t y w i e m o r a l n o - reli
gijnej, k t r a j u nie o b o w i z u j e . e si kto win
n y m , g r z e s z n y m c z u j e , t o j e s z c z e nie j e s t do
w o d e m , e czuje si n i m s u s z n i e ; t a k s a m o nie j e s t
si j e s z c z e z d r o w y m j e d y n i e dlatego, e si z d r o
w y m czuje. P r z y p o m n i j m y sobie j e n o s a w n e p r o c e s y
c z a r o w n i c ; n a j b y s t r z e j s i i n a j b a r d z i e j l u d z c y sdzio
w i e nie wtpili w w c z a s , e ma si w n i c h do czy
nienia z win; czarownice s a m e o tem
w t p i y , a p o m i m o to nie b y o t a m w i n y .
By z a o e n i e to w r o z s z e r z o n e j w y r a z i formie, to
s a m bl d u s z n y n i e j e s t w e d u g m n i e w o g l e sta
nem rzeczy, jeno wytumaczeniem (przyczynowem
w y t u m a c z e n i e m ) s t a n w r z e c z y , k t r e si d o t d nie
d a y cile s f o r m u o w a : p r z e t o c z e g o , c o d o t y c h
c z a s nie j e s t u c h w y t n e i n a u k o w o w z w i z e k ujte,
w a c i w i e tylko s z u m n e m sowem, zamiast skromnego
z n a k u p y t a n i a . Jeli kto nie m o e si z d u s z n e m
cierpieniem upora, to przyczyna tego, mwic
z g r u b a , nie ley w j e g o d u s z y ; p r a w d o p o d o b n i e j
j u w j e g o b r z u c h u ( m w i c z g r u b a , j a k si r z e k o :
c o j e s z c z e nie z a w i e r a w c a l e y c z e n i a , e b y n a s
157
z g r u b a s u c h a n o , z g r u b a r o z u m i a n o . . .) Silny,
s z c z l i w i e u d a n y c z o w i e k t r a w i to, c o p r z e y w a
(spoem z c z y n a m i , z o c z y n a m i ) , j a k t r a w i s w j obiad,
n a w e t jeli t w a r d e p o y k a ksy. Jeli nie m o e u p o
r a si z tem, co p r z e y w a , to t e n r o d z a j n i e s t r a w
n o c i jest t a k d o b r z e fizyologiczny, j a k k a d y i n n y
i w i e l o k r o t n i e w istocie tylko s k u t k i e m o w e g o in
n e g o . P r z y t a k i e m ujciu r z e c z y m o n a b y , m
wic midzy n a m i , zawsze jeszcze najsurowszym
przeciwnikiem wszelkiego m a t e r y a l i z m u . . . ]
17.
Czy jednak ten kapan - asceta jest waciwie
l e k a r z e m ? Pojlimy ju, e zaledwie wolno
n a z y w a go lekarzem, chocia on sam chtnie u w a a
si za zbawiciela, k a e czci w sobie zbawiciela.
nie Z w a l c z a o n tylko s a m o cierpienie, t y l k o p r z y k r e
uczucie cierpicego, n i e za jego przyczyn, n i e
w a c i w c h o r o b , to s t a n o w i n a s z n a j b a r d z i e j z a
sadniczy zarzut przeciw lecznictwu kapaskiemu.
Jeli j e d n a k p o p a t r z y m y p o d k t e m w i d z e n i a , j a k i
z n a i p o s i a d a s a m t y l k o k a p a n , to nie b d z i e m y si
m o g l i p o s i z p o d z i w u , c z e g o on p r z y tej p o m o c y
n i e widzia, c z e g o n i e s z u k a i c z e g o nie znalaz.
W a g o d z e n i u cierpienia, w p o c i e c h a c h w s z e l
k i e g o rodzaju, oto w c z e m o k a z u j e si j e g o g e -
nialno. Jak wynalazczo zrozumia swoje zadanie
pocieszyciela, j a k n i e z a w o d n i e i m i a o w y b r a r o d k i
s t o s o w n e ! Szczeglnie monaby chrzeciastwo na
z w a wielk s k a r b n i c n a j p r z e m y l n i e j s z y c h r o d k w
 158
pocieszycielskich, tyle rzewicego, kojcego, narko
t y z u j c e g o n a g r o m a d z o n o w t y m celu n a tyle n a j
niebezpieczniejszych i najzuchwalszych rzeczy. J a k
przebiegle, z jakiem wyrafinowaniem, poudniowem
wyrafinowaniem, odgadniono uczucia podniecajce,
chwilowo przynajmniej pozwalajce przezwyciy
to gbokie przygnbienie, to oowiane znuenie, ten
c z a r n y s m u t e k fizyologicznie z a h a m o w a n e g o czo
w i e k a . A l b o w i e m , oglnie m w i c : w e w s z y s t k i c h
wielkich religiach chodzio gwnie o zwalczenie pew
n e g o e p i d e m i c z n e g o z n u e n i a i ociaoci. M o n a
z gry przyj jako prawdopodobne, e co pewien
c z a s n a p e w n y c h m i e j s c a c h ziemi p r a w i e k o n i e c z n i e
o p a n o w y w a m u s i szerokie m a s y u c z u c i e f i z y o l o -
g i c z n e g o z a h a m o w a n i a , ktre jednak, z braku
fizyologicznej w i e d z y , n i e u w i a d a m i a si j a k o t a k i e
i w s k u t e k t e g o p r z y c z y n y j e g o i zleczenia s z u k a
si i p r b u j e te tylko na d r o d z e p s y c h o l o g i c z n o -
moralnej ( taka jest mianowicie moja najoglniej
s z a f o r m u a tego, c o si z w i e r e l i g i ) . T a k i e uczu
cie z a h a m o w a n i a m o e b y n a j r o z m a i t s z e g o p o c h o
d z e n i a : n a s t p s t w e m k r z y o w a n i a z b y t o b c y c h sobie
r a s (lub s t a n w s t a n y w y r a a j z a w s z e t a k e r yczenia; unika wszystkiego, co w y t w a r z a uczucie,
nice pochodzenia i r a s y : europejski weltschmerz,
pesymizm dziewitnastego stulecia jest gwnie w y
nikiem n i e d o r z e c z n i e n a g e g o p o m i e s z a n i a s t a n w )
lub m o e b y w y w o a n e b d n i e s k i e r o w a n e m i g r a -
cy, n a p r z y k a d g d y r a s a p e w n a znajdzie si w kli
m a c i e , dla k t r e g o jej sia p r z y s t o s o w a w c z a nie w y
s t a r c z a (co si z d a r z y o z I n d a m i w I n d y a c h ) ; lub
moe b y skutkiem staroci i znuenia rasy (paryski
p e s y m i z m od r. 1 8 5 0 ) ; lub s k u t k i e m f a s z y w e j d y e t y
(alkoholizm r e d n i o w i e c z a ; n i e d o r z e c z n o j a r s t w a ,
159
k t r e n a t u r a l n i e m a z a sob p o w a g m o d e g o szlach
cica K r z y s z t o f a z S z e k s p i r a ) ; lub s k u t k i e m z e p s u c i a
k r w i , m a l a r y i , syfilisu i t y m p o d o b n y c h p r z y c z y n
(niemieckie p r z y g n b i e n i e p o w o j n i e trzydziestoletniej,
ktra poow Niemiec zarazia brzydkiemi chorobami
i p r z y g o t o w a a t e m p o l e do n i e m i e c k i e g o s u a l s t w a ,
niemieckiej maodusznoci). W takim w y p a d k u przed
sibierze si k a d y m r a z e m w w i e l k i m stylu w a l k
z u c z u c i e m z n i e c h c e n i a . P r z e j r z y j m y po
k r t c e jej n a j g w n i e j s z e p r a k t y k i i f o r m y . (Po
mijam tu, jak suszna, waciw walk f i l o z o -
f w przeciw uczuciu zniechcenia, walk, ktra
z w y k a istnie z a w s z e r w n o c z e n i e j e s t o n a d o
zajmujca, lecz zbyt n i e d o r z e c z n a , z b y t z p r a k t y c z
n e g o p u n k t u w i d z e n i a obojtna, z b y t p a j c z y n o w a
i p o k t n a , g d y si ma niby w y k a z a , e w bolu t k w i
bd, w t e m n a i w n e m p r z e k o n a n i u , e bl z n i k n
m u s i , g d y si t e n bd p o z n a alici nie m y l i on
z n i k n . . . ) P o p i e r w s z e z w a l c z a si o w o znie
c h c e n i e r o d k a m i , k t r e w o g l e zniaj u c z u c i e y
cia d o n a j n i s z e g o p u n k t u . G d z i e tylko t o m o l i w e
nie d o p u s z c z a w o g l e a d n e g o c h c e n i a , a d n e g o j u
c o w y t w a r z a k r e w (nie s p o y w a a d n e j s o l i : hi
g i e n a fakira); nie k o c h a ; nie n i e n a w i d z i e ; b y obo
j t n y m ; nie m c i si; nie z b o g a c a si; nie p r a c o
w a ; e b r a ; o ile m o n a nie z n a w c a l e kobiet, lub
j a k tylko m o n a n a j m n i e j kobiet; p o d w z g l d e m du
c h o w y m z a s a d a P a s c a l a il f a u t s'abtir. R e z u l t a t ,
p s y c h o l o g i c z n o - m o r a l n i e m w i c , z a p a r c i e si swojej
istoty, u w i c e n i e si fizyologicznie si w y r a a
j c , z a h i p n o t y z o w a n i e si u s i o w a n i e z d o b y c i a
dla czowieka w przyblieniu czego takiego, czem dla
160
niektrych rodzajw zwierzt s e n z i m o w y , s e n
l e t n i dla wielu rolin g o r c e g o klimatu, minimum
z u y c i a i p r z e m i a n y m a t e r y i , p r z y k t r e m ycie w a
nie j e s z c z e si tli, nie udzielajc si w a c i w i e w i a d o
m o c i . D o t e g o c e l u z u y t o z d u m i e w a j c ilo e n e r
gii ludzkiej c z y b y d a r e m n i e ? . . . e t a c y s p o r t s -
m e n i witoci, w k t r y c h w s z y s t k i e c z a s y , p r a w i e
w s z y s t k i e obfituj n a r o d y , znaleli w r z e c z y s a m e j
p r a w d z i w e w y z w o l e n i e o d tego, c o z w a l c z a j s u r o
w y m trainingiem, o t e m w t p i w c a l e nie m o n a .
W y z b y l i si r z e c z y w i c i e w n i e z l i c z o n y c h w y p a d k a c h
o w e g o g b o k i e g o fizyologicznego p r z y g n b i e n i a z po
m o c s w e g o s y s t e m u r o d k w h i p n o t y c z n y c h : dla
t e g o te m e t o d y k a i c h z a l i c z a si d o n a j p o w s z e c h
n i e j s z y c h f a k t w e t n o l o g i c z n y c h . Nie w o l n o te ta
k i e g o z a m i a r u w y g o d z e n i a cielesnoci i d z y j u
s a m e g o w sobie z a l i c z a m i d z y s y m p t o m a t y o b d u
(jak t o c z y n i lubi p e w i e n n i e z g r a b n y r o d z a j p o e r a
jcych roastbeefy wolnych duchw i szlachcicw
K r z y s z t o f w ) . T e m p e w n i e j s z e m jest, e p r o w a d z i on,
prowadzi moe do wszelakich duchowych zaburze,
do w e w n t r z n y c h w i a t e n a p r z y k a d , j a k u H e s y -
c h a s t w z g r y A t h o s , do h a l u c y n a c y i d w i k o w y c h
i p o s t a c i o w y c h , do r o z k o s z n y c h w e z b r a i z a c h w y
t w z m y s o w y c h (dzieje w i t e j T e r e s y ) . T u m a c z e
nie, k t r e s t a n o m t e g o r o d z a j u n a d a w a l i ludzie nimi
n a w i e d z a n i , j e s t z a w s z e s k r a j n i e m a r z y c i e l s k o - fa
s z y w e , to r o z u m i e si s a m o p r z e z si. D o s u c h a j c i e
si t y l k o t o n u n a j p r z e w i a d c z e s z e j w d z i c z n o c i ,
k t r a r o z d w i k a w a n i e j u w c h c i t a k i e g o ro
d z a j u i n t e r p r e t a c y i . N a j w y s z y stan, s a m o w y z w o -
l e n i e , owo osignite ostatecznie oglne zahipno
t y z o w a n i e i c i s z a s dla n i c h z a w s z e t a j e m n i c s a m
161
w sobie, dla ktrej w y r a e n i a nie w y s t a r c z a j n a j
w y s z e n a w e t symbole, d o j c i e m i p o w r o t e m d o s e d n a
r z e c z y , u w o l n i e n i e m od w s z e l k i e j zudy, wiedz,
p r a w d i istnieniem, w y z b y c i e m si w s z e l k i e g o
celu, w s z e l k i e g o y c z e n i a , w s z e l k i e g o dziaania, ja-
k i e m poza d o b r e m i zem. D o b r o i zo, m w i
b u d d y s t a , oboje s p t a m i ; p o n a d o b o j g i e m j e s t
pan doskonay; uczynione i nieuczynione, mwi
w y z n a w c a V e d a n t y , nie s p r a w i a m u a d n e g o bolu;
j a k o m d r z e c o t r z s a z siebie zo i d o b r o , n a d dobro
i zo, w z n i s si n a d oboje; w i c o g l n o - i n d y j
skie ujcie rzeczy, z a r w n o b r a m i s k i e j a k b u d d y j
skie. (Ani indyjski, ani c h r z e c i a s k i s p o s b m y l e n i a
nie u w a a t e g o w y z w o l e n i a z a o s i g a l n e p r z e z
cnot, m o r a l n p o p r a w , j a k k o l w i e k w y s o k o ceni
hipnotyzujc warto cnoty, wiedzmy o tem;
zreszt odpowiada to poprostu stanowi rzeczy. To,
e w t y m w y p a d k u nie s p r z e n i e w i e r z o n o si p r a w
d z i e , u w a a m o n a z a najlepsz c z r e a l i z m u
t r z e c h n a j w i k s z y c h religii, t a k z r e s z t g r u n t o w n i e
p r z e m o r a l n i o n y c h . D l a w i e d z c e g o nie istnieje obo
w i z e k . . . P r z e z d o k a d a n i e c n t j e d n a do dru
giej nie n a s t p i z b a w i e n i e : b o p o l e g a o n o n a zjedno
c z e n i u z p i e r w i a s t k i e m braman, n i e z d o l n y m do ad
nego nabytku doskonaoci; a rwnie mao przez
p o z b y w a n i e si b d w : bo braman, z k t r e m t w o
r z y j e d n o s t a n o w i zbawienie, j e s t w i e c z n i e c z y s t e
(te m i e j s c a z k o m e n t a r z a C a n k a r y cytuj w e d l e n a j
w i k s z e g o p r a w d z i w e g o z n a w c y filozofii indyjskiej
w Europie, przyjaciela swego P a w a Deussena).
C h c e m y w i c w czci c h o w a zbawienie w wiel
k i c h religiach. N a t o m i a s t nieco t r u d n o n a m t r w a
p r z y ocenie, jakiej d o z n a j e g b o k i s e n u t y c h ,
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 11
102
p r z e m c z o n y c h yciem, k t r z y znuyli si n a w e t m a
r z e n i e m , m i a n o w i c i e gboki sen, p o j t y p r a w i e
j a k o w s i k n i c i e w braman, j a k o o s i g n i t a unio
mystica z bogiem. A k i e d y j u zanie z u p e n i e
m w i o tem n a j s t a r s z e i n a j c z c i g o d n i e j s z e pismo
i z u p e n i e w s p o k o j u si p o g r y , t a k e j u a d n y c h
sennych zjaw widzie nie bdzie, w t e d y , o drogi!
z j e d n o c z y si z b y t e m , w e j d z i e w s a m e g o siebie,
p r z e z j a p o z n a w c z w c h o n i t y , nie b d z i e m i a
a d n e j j u w i a d o m o c i tego, c o z e w n t r z jest lub
w e w n t r z . Mostu t e g o nie p r z e k r a c z a dzie, ani noc,
ani wiek, ani m i e r , ani cierpienie, ni dzieo dobre,
n i dzieo ze. W g b o k i m nie, m w i z a r w n o
w i e r n i tej n a j g b s z e j z t r z e c h w i e l k i c h religii, w y d o
b y w a si d u s z a z ciaa, w s t p u j e w n a j w y s z wiat
o i p r z e z to w w a s n e j s w e j j a w i si p o s t a c i :
w t e d y jest tylko s a m y m duchem najwyszym, ktry
buja, a r t u j c i i g r a j c , i c i e s z c si, j u to kobie
t a m i , lub w o z a m i , lub p r z y j a c i m i , nie m y l c j u
w c a l e o t y m p r z y c z e p k u c i a a , do k t r e g o prna
(dech y w o t a ) p r z y p r z o n jest, j a k z w i e r z p o c i g o w y
d o w o z u . Mimo t o m u s i m y i tutaj, j a k w t e d y g d y
m o w a o zbawieniu, m i e w p a m i c i , e w g r u n c i e
rzeczy, chocia zawsze w przepychu wschodniej
p r z e s a d y , w y r a a to t y l k o t s a m ocen, co u j a s
n e g o , c h o d n e g o , g r e c k o - c h o d n e g o , lecz c i e r p i c e g o
E p i k u r a : h i p n o t y c z n e p o c z u c i e nicoci, s p o k j n a j
g b s z e g o snu, k r t k o b e z b o l e s n o . T o m o e
u c h o d z i dla c i e r p i c y c h i do d n a s k w a s z o n y c h j u
z a n a j w y s z e dobro, z a w a r t o w a r t o c i , oni m u
s z to ocenia pozytywnie, jako rzecz pozytywn
s a m o d c z u w a . ( W e d l e tej s a m e j logiki u c z u c i a z w i e
163
si nico w e w s z y s t k i c h p e s y m i s t y c z n y c h r e l i g i a c h
bogiem).
18.
D a l e k o czciej, ni t a k i e g o o g l n e g o stumie
nia o d c z u w a l n o c i , z d o l n o c i cierpienia, k t r e k a e
p r z y p u s z c z a j u z g r y r z a d z i e j s p o t y k a n e siy,
p r z e d e w s z y s t k i e m o d w a g , p o g a r d opinii, intelek
t u a l n y stoicyzm, p r b u j e si p r z e c i w s t a n o m z g n
bienia i n n e g o t r a i n i n g u , k t r y jest w k a d y m r a z i e
atwiejszy: m a c h i n a l n e j d z i a a l n o c i . e
u a t w i a o n a w z n a c z n y m s t o p n i u istnienie, to nie
u l e g a a d n e j w t p l i w o c i : n a z y w a si dzisiaj t e n fakt,
troch nieuczciwie bogosawiestwem pracy. Ulga
p o l e g a n a tem, e u w a g a c i e r p i c e g o zostaje g r u n
t o w n i e o d w r c o n od cierpienia, e u s t a w i c z n a dzia
a l n o i cigle tylko d z i a a l n o u d z i e l a si w i a d o
moci, s k u t k i e m c z e g o m a o p o z o s t a j e c z a s u n a cier
pienie. C i a s n a b o w i e m j e s t t a k o m o r a ludzkiej
wiadomoci! Jake gruntownie, jak przebiegle umia
kapan - asceta w walce z cierpieniem zuytkowa
t d z i a a l n o m a c h i n a l n i to, co si z ni wie,
t o j e s t b e z w z g l d n p r a w i d o w o , p u n k t u a l n e bez
mylne posuszestwo, jednostajny raz na zawsze
t r y b ycia, z a p e n i e n i e c z a s u , p e w n e p r z y z w o l e n i e ,
a n a w e t p e w n e w p r a w i a n i e si do nieosobowoci,
do z a p o m n i e n i a s a m e g o siebie, do incuria sui.
W a n i e g d y m i a do c z y n i e n i a z c i e r p i c y m i ni
s z y c h s t a n w , z r o b o c z y m i n i e w o l n i k a m i lub w i
n i a m i (lub z k o b i e t a m i : k t r e p r z e c i e po n a j w i k s z e j
164 165

czci s obojgiem z a r w n o , n i e w o l n i k i e m r o b o c z y m u c i e c h w z a j e m n e j d o b r o c z y n n o c i m o e b y o to
i winiem), nie p o t r z e b o w a n i c z e g o w i c e j , t y l k o w w c z a s czem nowem, waciwem odkryciem? W wy
m a e j sztuki p r z e m i e n i a n i a n a z w i p r z e c h r z c z e n i a , a b y w o a n e j w ten s p o s b chci w z a j e m n o c i t w o r z e
w z n i e n a w i d z o n y c h r z e c z a c h widzieli odtd dobro nia stada, g r o m a d y , c o e n a c u l u m m u s i z n o w u o w a
dziejstwo, w z g l d n e szczcie. W k a d y m r a z i e n i e w z n i e c o n a p r z e z to, c h o w n a j m n i e j s z y m stopniu,
kapani wynaleli niezadowolenie niewolnikw ze d z a m o c y doj do n o w e g o i o wiele p e n i e j s z e g o
s w e g o losu. J e s z c z e b a r d z i e j c e n i o n y m r o d k i e m wybuchu. U t w o r z e n i e s t a d a jest w walce z e
w walce ze zgnbieniem jest przepisywanie d r o b zgnbieniem istotnym krokiem naprzd i zwycistwem.
n y c h u c i e c h , a t w o d o s t p n y c h i d a j c y c h si Z w z r a s t a n i e m g r o m a d y potnieje i dla j e d n o s t k i
uj w p r a w i d o . P o s u g u j si t e m l e k a r s t w e m czsto n o w y interes, k t r y j d o czsto w y n o s i p o n a d to,
w p o c z e n i u z p o w y o m w i o n e m . N a j c z s t s z form, co w z n i e c h c e n i u jej j e s t najosobistszem, p o n a d od
w k t r e j p r z e d s t a w i a si u c i e c h , j a k o r o d e k leczni r a z k u s o b i e (despectio s u i Guelincza). W s z y s c y
czy, j e s t u c i e c h a s p r a w i a n i a u c i e c h y (jako dobro c h o r z y , c h o r o w i c i d i n s t y n k t o w n i e , z p r a g n i e n i a
c z y n n o , o b d a r o w y w a n i e , niesienie ulgi, p o m a g a n i e , o t r z n i c i a si z g u c h e j p r z y k r o c i u c z u c i a saboci,
z a c h c a n i e , pocieszanie, c h w a l e n i e , o d z n a c z a n i e ) . Za do z o r g a n i z o w a n i a si w stado. K a p a n - a s c e t a o d g a
l e c a j c mio b l i n i e g o , z a l e c a k a p a n - a s c e t a d u j e ten i n s t y n k t i p o p i e r a go. Jeli istnieje gdzie
w gruncie rzeczy, aczkolwiek w najprzezorniejszej t r z o d a , to w y w o a j i n s t y n k t saboci, a z o r g a n i z o
d a w c e , w z n i e c e n i e najsilniejszego, p o t w i e r d z a j c e g o w a r o z u m k a p a s k i . B o nie n a l e y z a p o m i n a , e
y c i e p o p d u , d z y m o c y . S z c z c i e najmniej- silni r w si z tak s a m n a t u r a l n k o n i e c z n o c i
szego p o c z u c i a w y s z o c i , k t r e w s z e l k a d o b r o c z y n o d siebie, j a k sabi d k u sobie. Jeli p i e r w s i cz
no, poyteczno, pomaganie, odznaczanie przyno si w zwizek, to dzieje si to t y l k o w z a m i a r z e
sz z sob, jest n a j o b f i t s z y m r o d k i e m l e c z n i c z y m , agresywnego wsplnego dziaania i wsplnego zado
j a k i m p o s u g i w a si z w y k l i z a h a m o w a n i fizyolo- w o l e n i a s w e j d z y m o c y , z wielkim o p o r e m osobni
gicznie, pod warunkiem, e dobrze s opatrzeni. c z e g o sumienia. Ostatni n a t o m i a s t skupiaj si w a
W p r z e c i w n y m r a z i e s p r a w i a j sobie w z a j e m n i e bl, nie z u c z u c i e m u c i e c h y z p o w o d u t e g o sku
n a t u r a l n i e z p o s u s z e s t w a dla t e g o s a m e g o z a s a d n i p i e n i a si, i c h i n s t y n k t czuje si p r z y t e m r w n i e
czego instynktu. Poszukujc pocztkw chrzecia- z a d o w o l o n y , j a k i n s t y n k t u r o d z o n y c h p a n w (to
stwa w wiecie rzymskim, znajdujemy stowarzyszenia z n a c z y s a m o t n i c z e j , d r a p i e n e j species czowieka) c z u j e
w z a j e m n e j w s p o m o g i , s t o w a r z y s z e n i a b i e d n y c h , sto si w gbi p o d r a n i o n y i z a n i e p o k o j o n y o r g a n i z a c y .
warzyszenia chorych, stowarzyszenia pogrzebowe, wy Na dnie k a d e j oligarchii k r y j e si c a e dzieje
rose na najniszym gruncie wczesnego spoecze ucz t e g o z a w s z e t y r a s k i p o p d ; k a d a oli
stwa, s t o w a r z y s z e n i a , w k t r y c h w i a d o m i e p i e l g n o - garchia dry ustawicznie z powodu wytenia, kt
w a n o w r o d e k l e c z n i c z y p r z e c i w zgnbieniu, d r o b n r e g o p o t r z e b u j e w r d niej k a d a j e d n o s t k a , b y nie
 166
p r z e s t a n a d t y m p o p d e m p a n o w a . ( T a k byo n a -
p r z y k a d w G r e c y i : P l a t o n w y k a z u j e t o w stu
miejscach, Platon, ktry zna swoich i samego
siebie . . .)
19.
r o d k i k a p a n a - a s c e t y , k t r e m y dotd poznali
o g l n e p r z y t u m i e n i e p o c z u c i a ycia, m a c h i n a l n a dzia
alno, drobna uciecha, przedewszystkiem uciecha,
p y n c a z mioci bliniego, o r g a n i z a c y a trzody, obu
dzenie g r o m a d n e g o uczucia mocy, skutkiem czego
n i e z a d o w o l e n i e j e d n o s t k i z siebie s a m e j p r z y g u s z a
si j e j u c i e c h z p o w o d u r o z w o j u g r o m a d y oto,
mierzc miar wspczesn, jego n i e w i n n e rodki
w w a l c e z u c z u c i e m p r z y k r o c i . Z w r m y si t e r a z
do b a r d z i e j z a j m u j c y c h , do w i n n y c h . W n i c h
wszystkich chodzi o jedno: o jakkolwiek w y b u j a
o u c z u c i a , uywan jako najskuteczniejszy
r o d e k o g u s z e n i a p r z e c i w t u m i o n e j obezwadniaj
cej d u g i e j bolesnoci. S k u t k i e m c z e g o k a p a s k a w y
n a l a z c z o o k a z a a si n i e w y c z e r p a n , w y m y l a j c t o
jedno pytanie: p r z e z c o osign mona w y b u
j a o u c z u c i a ? . . . Brzmi t o twardo. Jasnem
jest, e b r z m i a o b y milej i m o e lepiej w p a d a o w uszy,
g d y b y m powiedzia: kapan - asceta korzysta zawsze
z z a p a u , k t r y t k w i w e w s z y s t k i c h s i l n y c h uczu
c i a c h . L e c z p o c o pieci z n i e w i e c i a e u s z y n a s z y c h
w s p c z e s n y c h p r z e c z u l e c w ? P o c o u s t p o w a z n a-
s z e j s t r o n y c h o b y n a k r o k ich w i t o s z k o s t w u
i obudzie sw? D l a n a s p s y c h o l o g w b y o b y to j u
167
w i t o s z k o s t w e m i o b u d w c z y n i e , pomijajc, e
w z b u d z a o b y w n a s w s t r t . Bo jeli w czem, to w tem
t k w i d o b r y s m a k p s y c h o l o g a ( inni m o g r z e c
j e g o uczciwo), e p r z e c i w d z i a a h a n i e b n i e p r z e -
m o r a l n i o n e m u s p o s o b o w i m w i e n i a , k t r y m za
m u l o n y jest w a n i e c a y w s p c z e s n y sd o czo
w i e k u i r z e c z a c h . Bo nie n a l e y si udzi co do t e g o ,
e najwaciwsz cech wspczesnych dusz, wsp
c z e s n y c h ksiek jest nie k a m s t w o , lecz w c i e l o n a
n i e w i n n o w moralnej kamliwoci. Mus odkry
w a n i a tej niewinnoci cigle n a n o w o t w o r z y m o e
n a j w s t r t n i e j s z c z n a s z e j p r a c y , w r d caej tej
n i e b e z p i e c z n e j w sobie roboty, k t r e j p s y c h o l o g d z i
p o d j si m u s i . J e s t t o j e d n o z n a s z y c h w i e l k i c h
niebezpieczestw, jest t o droga, ktra moe n a s
w a n i e d o w i e l k i e g o w i e d z i e w s t r t u . Nie m a m w t
p l i w o c i p o d t y m w z g l d e m , d o c z e g o j e d y n i e su
y bd, s u y m o g p o t o m n o c i ksiki w s p
c z e s n e , w o g l e w s z y s t k o c o w s p c z e s n e (przy
puszczajc, e maj trwao, czego oczywicie nie
t r z e b a si o b a w i a , a r w n i e p r z y p u s z c z a j c , e b
dzie k i e d y j a k a p o t o m n o o s u r o w s z y m , t w a r d
szym, z d r o w s z y m smaku). Suy bd jako rodki
w y m i o t o w e , a to dziki s w e m u m o r a l n e m u p r z e
s o d z e n i u i faszowi, dziki s w e m u n a j w n t r z n i e j s z e m u
feminizmowi, k t r y si c h t n i e i d e a l i z m e m n a z y w a ,
i w k a d y m r a z i e za idealizm si u w a a . N a s i dzi
siejsi w y k s z t a c e n i , n a s i d o b r z y nie k a m i to
prawda. Lecz to jeszcze n i e wystarcza, by ich czci!
W a c i w e k a m s t w o , szczere, r e z o l u t n e , uczciwe
k a m s t w o (o k t r e g o w a r t o c i p o s u c h a j c i e tylko P l a
tona), byoby dla n i c h c z e m o wiele za s u r o w e m , za
s i l n e m ; czem, c o b y w y m a g a o o d nich, c z e g o o d n i c h
 168
w y m a g a nie w o l n o , o t w o r z e n i a o c z u n a siebie sa
m y c h , umiejtnoci r o z r n i a n i a w sobie s a m y c h
p r a w d y o d faszu. I m p r z y s t o i j e d y n i e k a m
s t w o n i e u c z c i w e . W s z y s c y , k t r z y dzi czuj
si d o b r y m i ludmi, s z u p e n i e niezdolni o d n o s i
si d o j a k i e j k o l w i e k r z e c z y i n a c z e j , ni n i e u c z c i
w i e i o b u d n i e , b e z d e n n i e obudnie, lecz n i e w i n
n i e obudnie, s e r d e c z n i e obudnie, m o d r o o k o obudnie,
c n o t l i w i e obudnie. Ci d o b r z y ludzie s dzi w s z y s c y
r a z e m a do g r u n t u i d n a p r z e m o r a l n i e n i i w sto
s u n k u do u c z c i w o c i h a n i e b n i i z e w i n i e n i po ca
w i e c z n o . K t b y z n i c h znis j e s z c z e p r a w d po
nad czowiekiem! . . . Lub mwic uchwytniej: ktoby
z n i c h znis p r a w d z i w biografi! . . . K i l k a p r z y
k a d w : L o r d B y r o n skreli n a j o s o b i s t s z e o sobie
w y z n a n i a , lecz T o m a s z M o o r e by za dobry n a t o :
spali p a p i e r y s w e g o p r z y j a c i e l a . T o s a m o u c z y n i
m i a dr. G w i n n e r , w y k o n a w c a ostatniej woli S c h o
p e n h a u e r a . Bo i S c h o p e n h a u e r skreli c o o sobie,
a m o e n a w e t n a siebie ( ) . D z i e l n y A m e r y k a
n i n T h a y e r , biograf B e e t h o w e n a , s t a n n a g l e w cigu
swej p r a c y : doszedszy do p e w n e g o punktu tego
c z c i g o d n e g o i n a i w n e g o y w o t a , nie m g w y t r z y m a
duej . . . M o r a : jakiby roztropny czowiek napisa
dzi j e s z c z e s u m i e n n e o sobie s o w o ? M u s i a b y c h y b a
n a l e e d o z a k o n u w i t e g o s z a u z u c h w a l s t w a . Obie
cuj n a m a u t o b i o g r a f i R y s z a r d a W a g n e r a : kt
wtpi, e nie bdzie to r o z t r o p n a a u t o b i o g r a f i a . . .
P r z y p o m n i j m y sobie j e s z c z e k o m i c z n e p r z e r a e n i e ,
k t r e w z n i e c i w N i e m c z e c h katolicki k a p a n J a n s s e n
s w y m obrazem niemieckiego ruchu reformacyjnego,
o b r a z e m , k t r y n a d w s z e l k i e p o j c i e w y p a d niedo
nie i n a i w n i e . C b y d o p i e r o poczto, g d y b y n a m
169
kto by ruch ten i n a c z e j opowiedzia, g d y b y n a m
raz jaki prawdziwy psycholog prawdziwego Lutra
p r z e d s t a w i , j u nie z m o r a l n p r o s t o d u s z n o c i wiej
s k i e g o ksidza, j u nie z s o d k a w i p e n w z g l d w
w s t y d l i w o c i p r o t e s t a n c k i e g o h i s t o r y k a , lecz n i e j a k o
z n i e u s t r a s z o n o c i T a i n e ' a , z gbi s i y d u s z y ,
a n i e ze s t a n o w i s k a r o z t r o p n e j p o b a l i w o c i d l a
s i y ? . . . (Niemcy, m w i c n a w i a s e m , w y t w o r z y l i
w c a l e p i k n i e k l a s y c z n y t y p tej ostatniej, m o g
t o sobie p o c z y t y w a z a w a s n o , z a w y c z n w a s
no : mianowicie Leopolda Rankego, tego urodzo
nego klasycznego a d w o k a t a wszelkiej causa fortior,
tego najmdrszego z wszystkich m d r c w rze
czowych).
20.
Lecz zrozumiecie mnie ju z a p e w n e : biorc
wszystko pod uwag, do powodw, nieprawda, e
m y p s y c h o l o g o w i e nie m o e m y si dzi w y z b y p e w
nej nieufnoci w z g l d e m s i e b i e s a m y c h ? . . .
P r a w d o p o d o b n i e i my j e s z c z e j e s t e m y za d o b r z y
do naszego rzemiosa, prawdopodobnie jestemy i my
j e s z c z e ofiarami, pastw, c h o r y m i t e g o p r z e m o r a l -
n i o n e g o s m a k u czasu, c h o c i a b y m y si te czuli j e g o
gardzicielami. Prawdopodobnie zaraa on jeszcze
i n a s . P r z e d c z e m e p r z e c i e p r z e s t r z e g a w dyplo
m a t a , m w i c d o sobie r w n y c h ? Nie u f a j m y p r z e -
d e w s z y s t k i e m , moi p a n o w i e , s w o i m p i e r w s z y m d r g n i e
niom, rzek, s o n e p r a w i e z a w s z e d o b r e .
T a k b y winien m w i dzi k a d y p s y c h o l o g d o s w y c h
170 171

r w n y c h . . . I oto p o w r a c a m y d o n a s z e g o proble c z s t o a m i c si s a m p o d c i a r e m niedoli, k t r

m a t u , k t r y w s a m e j r z e c z y d a od n a s p e w n e j su s t w o r z y . N a l e y te z a u w a y , e g w a t o w n e fizyo-
r o w o c i , s z c z e g l n i e p e w n e j nieufnoci w z g l d e m logiczne odwety takich ekscesw, a n a w e t d u c h o w e
pierwszych drgnie. I d e a a s c e t y c z n y w s u z a b u r z e n i a , w g r u n c i e r z e c z y nie s p r z e c i w i a j si
b i e z a m i a r u r o z p a s a n i a u c z u c i a . Kto przy w a c i w i e o g l n e m u celowi t e g o r o d z a j u leczenia,
p o m i n a sobie p o p r z e d n i r o z p r a w , p r z e c z u j e j u ktre, j a k w y k a z a n o u p r z e d n i o , d y o n i e d o zle-
w te kilka s w w t o c z o n z a s a d n i c z t r e tego, co c z e n i a chorb, lecz d o z w a l c z e n i a p r z y k r e g o u c z u c i a
m a m w dalszym cigu przedstawi. By dusz wy zgnbienia, do z a g o d z e n i a go, z a g u s z e n i a . W tem zna
w a y r a z z jej w s z y s t k i c h spoide, z a n u r z y j c z e n i u osignito ten cel. M i s t r z o w s k a sztuczka, n a
w p r z e s t r a c h , m r o z y , a r y i z a c h w y t y w ten sposb, ktr pozwoli sobie k a p a n - asceta, by w d u s z y ludz
b y j a k p i o r u n e m w y z b y a si w s z y s t k i c h m a o c i kiej r o z d z w o n i w s z e l k i e g o r o d z a j u r o z d z i e r a j c
i maostek uczucia przykroci, przyguszenia, markot i z a c h w y t n m u z y k , d o p i t a z o s t a a k a d y to
n e g o r o z s t r o j e n i a : j a k i e drogi w i o d d o t e g o celu? w i e t e m , i p o s u g i w a si o n p o c z u c i e m
A ktre z nich najpewniej ? . . . W gruncie rzeczy w i n y . Pochodzenie tego poczucia winy zaznaczya
w s z y s t k i e wielkie u c z u c i a , gniew, s t r a c h , rozkosz, pokrtce poprzednia r o z p r a w a jako fragment psy
z e m s t a , nadzieja, tryumf, zwtpienie, o k r u c i e s t w o chologii z w i e r z c e j , n i c w i c e j : p o c z u c i e w i n y u k a
m a j m o c p o t e m u , p o d w a r u n k i e m , jeli w y a d o z a o n a m si t a m n i e j a k o w s u r o w y m s w y m stanie.
w u j si n a g l e . I r z e c z y w i c i e k a p a n - a s c e t a wzi D o p i e r o p o d r k k a p a n a , t e g o p r a w d z i w e g o sztuk
w sub s w b e z n a m y s u c a sfor p s w dzi m i s t r z a w r z e c z a c h , t y c z c y c h si p o c z u c i a w i n y , n a
kich w c z o w i e k u i s p u s z c z a to tego, to o w e g o za b r a o ono k s z t a t u a c h j a k i e g o k s z t a t u ! G r z e c h
w s z e w t y m s a m y m celu, by z b u d z i c z o w i e k a z p o b o t a k b r z m i k a p a s k a p r z e r b k a z w i e r z c e g o nie
w o l n e g o s m u t k u , j e g o bl g u c h y , j e g o ocigliw n c z y s t e g o s u m i e n i a ( w s t e c z z w r c o n e g o okrucie
d z n a p e w i e n c z a s p r z y n a j m n i e j z m u s i d o ucieczki, s t w a ) by dotd n a j w i k s z e m z d a r z e n i e m w dzie
z a w s z e te p o d oson religijnej i n t e r p r e t a c y i i uspra j a c h c h o r e j duszy, w n i m m a m y n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z e
wiedliwienia. Kad tego rodzaju wybujao uczu i najfatalniejsze a r c y d z i e o i n t e r p r e t a c y i religijnej.
cia t r z e b a p o t e m o p a c i , t o r o z u m i e si s a m o Czowiek, c i e r p i c y n a s a m e g o siebie, m n i e j s z a jak,
p r z e z si. C z y n i o n a c h o r y c h j e s z c z e b a r d z i e j cho w k a d y m r a z i e fizyologicznie, niejako j a k z w i e r z ,
r y m i i d l a t e g o nie jest t e n r o d z a j l e c z e n i a bolu, mie k t r e z a m k n i t o w klatce, nie w i a d o m o d l a c z e g o , poco,
rzc miar wspczesn, rodzajem niewinnym. Trzeba dne poznania przyczyn przyczyny sprawiaj
jednak, poniewa w y m a g a tego suszno, tembar- u l g , d n e r o d k w i n a r k o t y k w , n a r a d z a si
dziej k a na to nacisk, e u y w a o si go w do ostatecznie z kim, komu nietajne nawet rzeczy
brej w i e r z e , e k a p a n - a s c e t a z a l e c a go, w i e r z c u k r y t e i oto p a t r z c i e ! O t r z y m u j e w s k a z w k , otrzy
najgbiej w j e g o u y t e c z n o , ba, n i e z b d n o , i do m u j e od s w e g o c z a r o d z i e j a , od k a p a n a - a s c e t y ,
172
p i e r w s z wskazwk co do przyczyny swego
c i e r p i e n i a : a b y jej s z u k a w s o b i e , w w i n i e ,
w j a k i m u r y w k u p r z e s z o c i , a b y u w a a s a m o cier
pienie s w o j e j a k o s t a n k a r y . . . N i e s z c z l i w i e c
ten usysza, z r o z u m i a . T e r a z bdzie j a k kura, w k o o
k t r e j z a k r e l o n o koo. Nie w y d o s t a n i e si j u z t e g o
z a k r e l o n e g o o k r g u . Z c h o r e g o zrobiono grzesz-
n i k a . I t e r a z na c a e stulecia nie b d z i e si m o n a
p o z b y w i d o k u tego n o w e g o c h o r e g o , g r z e s z n i k a .
C z y si go kiedy p o z b d z i e m y ? G d z i e tylko si spojrzy,
wszdzie wzrok hipnotyczny grzesznika, ktry z w r a c a
si z a w s z e w j e d n y m k i e r u n k u (w k i e r u n k u winy,
j a k o j e d y n e j p r z y c z y n y cierpienia). W s z d z i e nie
c z y s t e s u m i e n i e , ten z w i e r z o k r o p n y , j a k m w i L u t e r .
W s z d z i e p r z e s z o p r z e u w a n a , c z y n p r z e k r c o n y , ze
oko, s k i e r o w a n e n a k a d y c z y n . W s z d z i e u c z y n i o n a
treci y c i a c h z e g o r o z u m i e n i a cierpienia, p r z e
m i e n i a n i e go w u c z u c i a winy, o b a w y , k a r y . W s z d z i e
bicz, w o s i e n n i c a , ciao g o d e m m o r z o n e , s k r u s z e n i e .
W s z d z i e w p l t a n i e si g r z e s z n i k a w o k r u t n e koo
niespokojnego, chorobliwie akomego sumienia. Wsz
dzie n i e m a u d r k a , o s t a t e c z n a t r w o g a , a g o n i a kato
w a n e g o serca, k u r c z e n i e z n a n e g o szczcia, w z y w a
nie z b a w i e n i a ! R z e c z y w i c i e p r z e z w y c i o n o
t y m s y s t e m e m p o s t p o w a n i a d a w n d e p r e s y , oci
a o i z n u e n i e , y c i e stao si z n o w u b a r d z o
z a j m u j c e . Czujny, w i e c z n i e czujny, p o n o c a c h bez
s e n n y , p o n c y , z w g l o n y , w y c z e r p a n y , a j e d n a k nie
z n u o n y t a k w y g l d a czowiek, grzesznik, wta
j e m n i c z o n y w t e m i s t e r y a . T e n s t a r y wielki c z a r o
dziej w w a l c e z u c z u c i e m z n i e c h c e n i a , k a p a n - asceta,
zwyciy oczywicie, j e g o krlestwo nadeszo. Ju
nie s k a r o n o si na bl, a k n i t o bolu. W i c e j
173
bolu! w i c e j bolu! t a k w o a a p r z e z wieki d z a j e g o
uczni i wtajemniczonych. Kada wybujao uczucia,
k t r a bolaa, w s z y s t k o c o a m a o , obalao, m i a d y o ,
w osupienie w p r a w i a o , z a c h w y c a o , t a j e m n i c a ka
towni, w y n a l a z c z o p i e k a n a w e t w s z y s t k o t e r a z
z o s t a o o d k r y t e , o d g a d n i o n e , w y z y s k a n e , w s z y s t k o po
szo n a u s u g i czarodzieja, w s z y s t k o p o s u y o t e r a z
z w y c i s t w u j e g o ideau, i d e a u a s c e t y c z n e g o . Kr-
l e s t w o m o j e nie j e s t z t e g o w i a t a p o w t a r z a
on wci potem jak przedtem. Czy rzeczywicie mia
j e s z c z e p r a w o t a k m w i ? . . . G o e t h e t w i e r d z i , e
istnieje tylko t r z y d z i e c i s z e s y t u a c y i t r a g i c z n y c h .
M o n a b y si j u z t e g o domyli, g d y b y si skdind
j u nie wiedziao, e G o e t h e n i e b y a s c e t y c z n y m
kapanem. Ten zna wicej . . .
21.
N a k a p a s k i e leczenie t e g o r o d z a j u , grzesz
n e g o rodzaju, s z k o d a k a d e g o s o w a k r y t y k i . e
t a k a w y b u j a o u c z u c i a , j a k w t y m w y p a d k u zale
c a z w y k k a p a n - a s c e t a s w o i m c h o r y m (rozumie si
s a m o p r z e z si, e p o d n a j w i t s z e m i n a z w a m i , j a k
r w n i e p r z e p o j o n witoci celu), j a k i e m u c h o
remu n a p r a w d w y j n a k o r z y moga, ktby
chcia broni tego rodzaju twierdzenia ? Trzebaby
p r z y n a j m n i e j p o r o z u m i e si c o d o s o w a k o r z y .
Jeli si c h c e t e m w y r a z i , e taki s y s t e m p o s t p o
w a n i a p o l e p s z y czowieka, t o nie p r z e c z . D o d a m
tylko, e p o l e p s z o n y z n a c z y w e d u g m n i e t o s a m o ,
c o o b a s k a w i o n y , osabiony, p o z b a w i o n y o d w a g i ,
w y r a f i n o w a n y , p r z e c z u l o n y , o b r a n y z mskoci
174
(wic p r a w i e tyle, c o u s z k o d z o n y ) . Jeli j e d n a k
g w n i e chodzi o c h o r y c h , s k w a s z o n y c h , p r z y g n
bionych, to taki system, przypuciwszy nawet, e
c z y n i c h o r e g o lepszym, czyni go w k a d y m r a z i e
b a r d z i e j c h o r y m . Z a p y t a j c i e t y l k o l e k a r z y cho
r b u m y s o w y c h , c o s p r o w a d z a z a w s z e z sob m e
todyczne stosowanie udrcze pokutnych, skruchy
i k u r c z w z b a w i e n i a . Z a r w n o b a d a j c i e dzieje. W s z
dzie, g d z i e k a p a n o w i - a s c e c i e u d a o si s t o s o w a do
c h o r y c h to p o s t p o w a n i e , p o g b i a a i r o z s z e r z a a si
z a w s z e c h o r o w i t o z z a t r w a a j c szybkoci. C
b y o z a w s z e p o w o d z e n i e m ? R o z b i t y s y s t e m ner
w o w y w d o d a t k u do tego, co j u c h o r e m b y o ; a to
w n a j w i k s z y m i n a j m n i e j s z y m zakresie, w j e d n o s t c e
i m a s i e . W o r s z a k u p o k u t n e g o i z b a w c z e g o trainingu
znajdujemy epidemie epileptyczne, najwiksze, jakie
znaj dzieje, j a k n a p r z y k a d t a n i e c w . W i t a i w . J a n a
w r e d n i o w i e c z u ; j a k o inn f o r m j e g o n a s t p s t w a
z n a j d u j e m y s t r a s z l i w e b e z w a d y i t r w a e zgnbienia,
w ktre przy p e w n y c h okolicznociach temperament
p e w n e g o l u d u c z y m i a s t a ( G e n e w a , Bazylea) p o p a d a
raz na zawsze jako w swoje przeciwiestwo. Do tego
r o d z a j u z j a w i s k n a l e y te h i s t e r y a c z a r o w n i c , c o
p o d o b n e g o d o s o m n a m b u l i z m u (om w i e l k i c h epide
m i c z n y c h w y b u c h w m i d z y r. 1 5 6 4 a 1605 tylko) ;
znajdziemy w jego orszaku owe dne mierci ma
s o w e delirya, k t r y c h p r z e r a a j c y k r z y k evviva la
morte! syszaa caa Europa, krzyk p r z e r y w a n y ju
to lubienemi, j u to s z a l e j c e m i z n i s z c z e n i e m idio-
s y n k r a z y a m i , j a k i dzi j e s z c z e z a u w a y m o n a po
dobn przemienno uczu, z podobnymi stanami
p o r e d n i m i i p r z e a m a n i a m i , w s z d z i e w k a d y m wy
p a d k u , g d z i e n a u k a a s c e t y c z n a o g r z e c h u osiga z n w
175
w i e l k i e p o w o d z e n i e . (Religijna n e w r o z a o b j a w i a
s i j a k o f o r m a zej istoty : to nie u l e g a wtpli
w o c i . C z e m z a jest? Quaeritur.) I d e a a s c e t y c z n y ,
b i o r c ogem, i j e g o w z n i o l e m o r a l n y kult, to n a j
bardziej d u c h o w e , najniezawodniejsze i najniebez
pieczniejsze u s y s t e m a t y z o w a n i e w s z y s t k i c h r o d k w
d o w y b u j a o c i u c z u c i a p o d oson z a m i a r w wi
tobliwych, z a p i s a y si s t r a s z l i w i e i n i e z a p o m n i a n i e
w caych dziejach czowieczych ; i niestety n i e
t y l k o w d z i e j a c h . . . Nie u m i a b y m w s k a z a nic
innego, co bardziej niszczycielsko wpyno na z d r o
w i e i r a s o w t y z n , z w a s z c z a E u r o p e j c z y k w , ni
t e n idea. M o n a g o bez p r z e s a d y n a z w a w a c i w
f a t a l n o c i w dziejach zdrowia Europejczyka. Co
najwyej monaby z w p y w e m jego postawi jeszcze na
r w n i specyficznie g e r m a s k i w p y w . M a m n a m y l i
a l k o h o l i c z n e z a t r u c i e E u r o p y , k t r e szo dotd k r o k
w k r o k z polityczn i r a s o w p r z e w a g G e r m a n w
( g d z i e k r e w s w wszczepiaj, t a m w s z c z e p i a j oni
i s w o j e wystpki). J a k o trzeci w t y m r z d z i e w y m i e -
n i b y n a l e a o syfilis, magno sed proximo intervallo.
22.
K a p a n - a s c e t a p o p s u z d r o w i e d u c h o w e , gdzie
tylko d o s z e d d o p a n o w a n i a , p r z e t o p o p s u te s m a k
in litteris et artibus, p s u j e go j e s z c z e cigle.
P r z e t o ? S p o d z i e w a m si, e p o p r o s t u z g o d z i c i e
si n a t o m o j e p r z e t o . P r z y n a j m n i e j nie c h c e m i si g o
d o p i e r o d o w o d z i . J e d y n a w s k a z w k a : t y c z y si o n a
p o d s t a w o w e j ksiki l i t e r a t u r y c h r z e c i a s k i e j , j e j
176
w a c i w e g o modelu, jej ksigi s a m e j w sobie. Jesz
c z e za g r e c k o - r z y m s k i e j wietnoci, k t r a b y a te
w i e t n o c i ksig, w obliczu n i e z m a r n i a e g o i nieroz-
bitego j e s z c z e s t a r o y t n e g o p i m i e n n i c t w a , z a c z a s w ,
g d y m o n a b y o c z y t a j e s z c z e kilka ksiek, z a kt
r y c h p o s i a d a n i e w y m i e n i o b y si dzi p o o w litera
tur, o d w a y a si o g r a n i c z o n o i p r n o c h r z e -
c i a s k i c h a g i t a t o r w z w ich o j c a m i k o c i o a
o d w a y a si z a w y r o k o w a : i m y m a m y swoj kla
s y c z n literatur, n i e p o t r z e b u j e m y G r e k w .
W s k a z y w a n o p r z y t e m d u m n i e n a ksigi legend, listy
a p o s t o w , a p o l o g e t y c z n e traktaciki, m n i e j w i c e j tak,
j a k dzi a n g i e l s k a a r m i a z b a w i e n i a z p o k r e w n
literatur bj w i e d z i e p r z e c i w S z e k s p i r o w i i i n n y m
p o g a n o m . Nie lubi N o w e g o T e s t a m e n t u , z g a d u
j e c i e to z a p e w n e . Niepokoi m n i e nieledwo, e w sto
sunku do tego najbardziej cenionego, najbardziej
przecenionego dziea jestem z s w y m smakiem tak
b a r d z o o d o s o b n i o n y (smak d w u t y s i c y lat o p o w i a d a
si p r z e c i w k o mnie). L e c z c t o p o m o e ! T u
stoj ja, nie m o g inaczej, i m a m o d w a g z d o b y
si n a s w j zy s m a k . S t a r y T e s t a m e n t tak, t o
zupenie co innego. Czoem przed Starym Testamen
tem. Z n a j d u j w n i m w i e l k i c h ludzi, b o h a t e r s k i k r a j
o b r a z i co n a j r z a d s z e g o na ziemi, n i e p o r w n a n
naiwno s i l n y c h s e r c . Wicej jeszcze, znajduj
n a r d . W N o w y m n a t o m i a s t nic p r c z m a e j s e k c i a r -
skiej g o s p o d a r k i , nic n a d rococo duszy, s a m e g m a
t w a n i n y , kciki, c u d o w n o c i , a t m o s f e r k o n w e n t y k l w ,
nie p o m i j a j c o k o l i c z n o c i o w e g o t c h n i e n i a sielanko
w e j s o d k a w o c i , w a c i w e j e p o c e (i p r o w i n c y o m
r z y m s k i m ) i nie t a k y d o w s k i e j , j a k h e l e s k i e j . Po
k o r a i p y s z a k o s t w o t u obok siebie; g a d u l s t w o u c z u c i a
177
p r a w i e o g u s z a j c e ; w y b u c h l i w o u c z u c i a a nie n a
mitno; przykra gestykulacya; brako tu najwidocz
niej d o b r e g o w y c h o w a n i a . J a k m o n a o m a e s w e
n i e c n o t y tyle k r z y k u robi, j a k to czyni ci poboni
l u d k o w i e ! P i e s si o to nie t r o s z c z y ; c d o p i e r o B g .
W dodatku chc jeszcze n a w e t korony ywota wiecz
n e g o w s z y s c y ci mali ludzie z p r o w i n c y i . Po c o ?
Na co ? nie m o n a dalej zaj w n i e s k r o m n o c i .
Niemiertelny Piotr! C z y p o d o b n a b y g o s t r a w i !
Maj oni a m b i c y , k t r a m i e c h w z b u d z a . P r z e u w a t o
s w o j e najosobistsze s p r a w y , s w o j e g u p s t w a , s m u t k i
i p o k t n e troski, j a k g d y b y rzecz s a m a w sobie
z o b o w i z a n a b y a k o p o t a si tem. Nie n u y s i t o
samego Boga wciga w najdrobniejsze s w e ndze,
w k t r y c h tkwi. I to u s t a w i c z n e na ty z Bogiem,
r z e c z n a j g o r s z e g o s m a k u ! T o y d o w s k i e , nie t y l k o
y d o w s k i e , n a t r c t w o w o b e c Boga, z p y s k i e m i a
p a m i ! . . . S m a e p o g a r d z a n e ludy p o g a s k i e na
w s c h o d z i e Azyi, od k t r y c h ci p i e r w s i c h r z e c i a n i e
mogli si byli n a u c z y c z e g o istotnego, n i e c o t a k t u
w czci. Owi nie p o z w a l a j sobie, j a k to p o w i a d c z a j
misyonarze chrzeciascy, wogle dotyka ustami
imienia B o g a s w e g o . T o w y d a j e m i si w c a l e deli-
k a t n e m ; a r z e c z p e w n a za d e l i k a t n e n i e t y l k o dla
pierwszych chrzecian. By odczu przeciwiestwo,
p r z y p o m n i j m y sobie p r z e c i e L u t r a , t e g o n a j w y m o w n i e j
szego i n a j n i e s k r o m n i e j s z e g o c h o p a , k t r e g o N i e m c y
w y d a y i ton l u t r o w y , n a j b a r d z i e j u p o d o b a n y p r z e z
niego w a n i e w r o z m o w a c h z B o g i e m . O p r L u t r a
p r z e c i w p o r e d n i c z c y m w i t y m K o c i o a (szczegl
nie p r z e c i w wini d y a b e l s k i e j papieowi) b y nie
wtpliwie w ostatecznej pobudce oporem chama,
k t r e g o d r a n i a w y t w o r n a e t y k i e t a kocioa,
DZIEA NIETZSCHEGO. T. IIII. I 2
178
o w a e t y k i e t a czci w s m a k u h i e r a t y c z n y m , k t r a tylko
bardziej wtajemniczonych i milczcych wpuszczaa
w w i t e w i t y c h , a z a m y k a a je p r z e d c h a m a m i .
C i nie mieli t u r a z n a z a w s z e nic d o g a d a n i a . L e c z
L u t e r , chop, c h c i a w s z y s t k o n a w s p a k koniecznie, t a k
j a k byo, b y o m u n i e d o p o n i e m i e c k u . C h c i a
przedewszystkiem mwi wprost, sam mwi, b e z
e n a d y m w i z s w y m B o g i e m . . . T a k te uczy
ni. I d e a a s c e t y c z n y , m o n a si j u t e g o d o m y
li, nie by n i g d y i n i g d z i e szko d o b r e g o s m a k u ,
jeszcze mniej dobrych manier by w najlepszym
r a z i e szko m a n i e r h i e r a t y c z n y c h . T o z n a c z y , e t k w i
m u s a m e m u p o d skr co, c o j e s t m i e r t e l n i e w r o
gie w s z y s t k i m d o b r y m m a n i e r o m , b r a k m i a r y , w s t r t
do miary, on sam jest ze wzgldu na znaczenie non
plus ultra.
23.
I d e a a s c e t y c z n y p o p s u nietylko z d r o w i e i d o b r y
s m a k , p o p s u j e s z c z e c o t r z e c i e g o , c z w a r t e g o , pi
tego, s z s t e g o nie b d t a k n i e o s t r o n y , e b y m
c h c i a w y l i c z a w s z y s t k o ( k i e d y b y m d o t a r d o koca!).
C h c w y d o b y n a w i a t o nie to, c o t e n i d e a z d z i a
a ; r a c z e j tylko to, c o o z n a c z a , n a c o n a p r o w a
dza, co k r y j e si za nim, p o d nim, w nim, to, c z e g o
jest tymczasowym, n i e w y r a n y m w y r a z e m , znakami
pytania i nieporozumieniami obarczonym wyrazem.
I t y l k o z e w z g l d u n a t e n cel nie c h c o s z c z d z i
s w y m czytelnikom rzutu oka na potworno jego
s k u t k w , n a w e t f a t a l n y c h s k u t k w . B o c h c i c h mia
n o w i c i e p r z y g o t o w a na o s t a t e c z n y i n a j s t r a s z n i e j s z y
179
widok, k t r y t k w i w e d u g m n i e w b a d a n i u z n a c z e n i a
t e g o ideau. C w i c o z n a c z a m o c t e g o ideau, p o -
t w o r n o j e g o m o c y ? D l a c z e g o p o z w o l o n o m u roz
r si w t y m stopniu ? D l a c z e g o nie o p i e r a n o mu
si s k u t e c z n i e j ? I d e a a s c e t y c z n y w y r a a p e w n w o l :
g d z i e jest w o l a p r z e c i w n i c z a , k t r a b y w y r a a a p r z e-
c i w n i c z y idea? Idea a s c e t y c z n y m a c e l - j e s t
d o p o w s z e c h n y , b y w s z y s t k i e i n n e i n t e r e s y ludz
k i e g o istnienia w y d a y si w p o r w n a n i u z n i m
m a o s t k o w y m i i c i a s n y m i . P o j m u j e on o k r e s y , n a r o d y ,
ludzi n i e u b a g a n i e z e s t a n o w i s k a t e g o j e d n e g o celu,
nie d o p u s z c z a a d n e g o i n n e g o p o j m o w a n i a , a d n e g o
i n n e g o celu, o d r z u c a , z a p r z e c z a , p o t a k u j e , p o t w i e r d z a
jedynie w myl s w o j e j interpretacyi ( a czy
istnia k i e d y k o n s e k w e n t n i e j o b m y l a n y s y s t e m inter
p r e t a c y i ? ) . Nie p o d d a j e si o n a d n e j m o c y , w i e r z y
r a c z e j w s w o j e p i e r w s z e s t w o p r z e d w s z e l k moc,
w swoj b e z w a r u n k o w w y s z o r a n g od wszel
kiej m o c y . W i e r z y , e n i e m a n a ziemi a d n e j m o c y ,
k t r a b y d o p i e r o z n i e g o nie c z e r p a a s w e g o z n a c z e
nia, s w e g o p r a w a d o istnienia, s w o j e j w a r t o c i , j a k o
n a r z d z i e do j e g o dziea, j a k o d r o g a i r o d e k do
j e g o celu, j e d y n e g o celu . . . G d z i e j e s t p r z e c i
w i e s t w o t e g o z w a r t e g o s y s t e m u woli, celu i in
t e r p r e t a c y i ? C z e m u b r a k t e g o p r z e c i w i e s t w a ?. . .
G d z i e j e s t i n n y cel j e d y n y ? . . . L e c z m w i mi,
e n i e b r a k t e g o p r z e c i w i e s t w a , e w i o d o ono nie
t y l k o dug, szczliw w a l k z o w y m ideaem, e
owszem we wszystkich gwnych s p r a w a c h opano
w a o w idea. C a a n a s z a w s p c z e s n a w i e d z a
j e s t t e g o w i a d e c t w e m , ta w s p c z e s n a w i e d z a ,
ktra, j a k o w a c i w a filozofia r z e c z y w i s t o c i , j a w n i e
w i e r z y t y l k o w siebie sam, j a w n i e p o s i a d a o d w a g
12*
 18o
181

i w o l b y sob i d o d o b r z e dotd r a d z i a sobie

dza s c h o w k i e m dla w s z e l k i e g o r o d z a j u z n i e c h
bez Boga, z a w i a t a i c n t z a p r z e c z n y c h . T y m c z a s e m
cenia, n i e w i a r y , p o d j a d k w t o c z c y c h , despcctio sui,
t a k w r z a w i a g i t a t o r s k g a d a n i n nic si u m n i e
nieczystego sumienia, jest n i e p o k o j e m braku
nie w s k r a . Ci t r b a c z e r z e c z y w i c i s l i c h y m i mu
ideau, c i e r p i e n i e m z p o w o d u b r a k u wielkiej mioci,
z y k a n t a m i , s y c h a , e g o s y ich n i e w y c h o d z
niezadowoleniem z powodu n i e d o b r o w o l n e g o
z gbi, e n i e p r z e m a w i a z n i c h b e z d e n a u k o
p o p r z e s t a n i a n a m a e m . Och, c z e g nie k r y j e dzi
w e g o s u m i e n i a bo dzi s u m i e n i e n a u k o w e j e s t bez-
p o d s w y m p a s z c z e m w i e d z a ! A p r z y n a j m n i e j ile
dni , s o w o wiedza j e s t w t y c h p y s k a c h t r b a c
m a u k r y w a ! D z i e l n o n a s z y c h n a j l e p s z y c h uczo
kich j e d y n i e n i e r z d e m , n a d u y c i e m , b e z w s t y d e m .
n y c h , i c h pilno bez o p a m i t a n i a , ich d n i e m i n o c
W a n i e p r z e c i w i e s t w o tego, c o twierdz, j e s t p r a w d :
d y m i c e g o w y , s a m o ich r z e m i e l n i c z e m i s t r z o s t w o -
w i e d z a z k o n i e c z n o c i nie m a dzi a d n e j w i a r y
j a k e czsto w a c i w y m t e g o w s z y s t k i e g o s e n s e m jest,
w siebie, nie m w i c j u o i d e a l e p o n a d sob
by c z e g o nie w i d z i e ! N a u k a j a k o r o d e k o g u s z e
a gdzie w o g l e j e s t j e s z c z e namitnoci, mioci,
nia s i : z n a c i e t o ? . . . R a n i si i c h d o w i a d
a r e m , c i e r p i e n i e m , t a m n i e jest p r z e c i w i e s t w e m
c z a tego k a d y , kto obcuje z u c z o n y m i czasem
owego ideau ascetycznego, raczej jego n a j m o d
j e d n e m n i e w i n n e m s o w e m a d o koci, n a p a w a si
s z i n a j d o s t o j n i e j s z form. B r z m i w a m t o
s w o i c h u c z o n y c h p r z y j a c i g o r y c z p r z e c i w sobie
d z i w n i e ? . . . Z a p e w n e j e s t i p o r d dzisiejszych uczo
w chwili, g d y si sdzi, e si im c z e o d d a j e ; w y
n y c h do p r a w y c h i s k r o m n y c h r o b o t n i k w , k t r y m
p r o w a d z a si i c h z r w n o w a g i d l a t e g o j e d y n i e , e
p o d o b a si ich m a y kcik i k t r z y dla tego, e im
si byo za g r u b i a s k i m , by o d g a d n , z kim si
si w nim p o d o b a , w y g a s z a j c z a s e m c o k o l w i e k
w a c i w i e m a d o czynienia, e t o c i e r p i c y , kt
n i e p r z y z w o i t e d a n i e : e n a l e y dzi w o g l e b y
r z y s a m i p r z y z n a si nie c h c do tego, c z e m s,
z a d o w o l o n y m , z w a s z c z a z n a u k i , tyle bo w niej
o g u s z e n i i n i e p r z y t o m n i , k t r z y j e d n e g o t y l k o si
z d z i a a m o n a p o y t e c z n e g o . Nie p r z e c z : n a j m n i e j
boj: p o w r o t u d o w i a d o m o c i . . .
m a m ochoty tym uczciwym robotnikom psu uciech
z ich rzemiosa, bo lubi ja t i c h robot. L e c z to,
e p r a c u j e si dzi w n a u c e s u r o w o , i e istniej za
d o w o l e n i robotnicy, n i e d o w o d z i j e s z c z e koniecznie,
e b y n a u k a j a k o c a o m i a a dzi cel, wol, idea, 24.
n a m i t n o wielkiej w i a r y . J a k si r z e k o , r z e c z m a
T e r a z z a p r z y p a t r z m y si o w y m r z a d s z y m
si p r z e c i w n i e : g d z i e nie j e s t n a j n o w s z form poja
w y p a d k o m , o k t r y c h m w i e m , o s t a t n i m idealistom, kt
w i a n i a si i d e a u a s c e t y c z n e g o c h o d z i tu o z b y t
r z y istniej dzi w r d filozofw i u c z o n y c h . C z y s to
r z a d k i e , dostojne, w y s z u k a n e w y p a d k i , a e b y m o g y
moe szukani p r z e c i w n i c y ideau ascetycznego,
w p y n na z m i a n o g l n e g o s d u , jest dzi w i e -
i d e a l i c i w kierunku jemu przeciwnym? W rzeczy
 182 183

blizko siebie: t e n i d e a jest w a n i e i i c h i d e a e m ,

s a m e j , w i e r z , e s nimi, ci niewierzcy (bo tem
oni s a m i s dzi p r z e d s t a w i c i e l a m i j e g o i m o e nikt
s w s z y s c y bez wyjtku). To w a n i e , e s p r z e c i w
w i c e j , oni s a m i s j e g o n a j b a r d z i e j p r z e d u c h o w i o -
n i k a m i t e g o ideau, z d a j e si b y o s t a t k i e m i c h w i a r y ,
n y m i w y r o d k a m i , j e g o n a j b a r d z i e j w y s u n i t y m sze
t a k p o w a n i s na t y m p u n k c i e , t a k n a m i t n e m w tym
regiem wojennym i w y w i a d o w c z y m podjazdem, jego
w a n i e w y p a d k u ich sowo, i c h gest. C z y d l a t e g o
n a j p o d c h w y t l i w s z , najdelikatniejsz, n a j n i e u c h w y t n i e j -
j u ma b y to p r a w d , w co w i e r z ? . . . My po-
sz form u w o d z e n i a . Jeli w c z e m k o l w i e k j e s t e m
z n a j c y j e s t e m y w a n i e nieufni w z g l d e m w s z e l
odgadywaczem, chc nim by w tem z d a n i u ! . . .
kiego r o d z a j u w i e r z c y c h . Nieufno n a s z a n a u c z y a
Daleko i m jeszcze d o w o l n y c h duchw, b o w i e
n a s s t o p n i o w o w n i o s k o w a p r z e c i w n i e , ni w n i o s k o
r z j e s z c z e w p r a w d . . . Kiedy chrzeciascy
w a n o d a w n i e j : m i a n o w i c i e w s z d z i e , g d z i e sia w i a r y
k r z y o w c y zetknli si na W s c h o d z i e z o w y m nie
bardzo na pierwszy plan wystpuje, wnioskowa
zwycionym zakonem Assassynw, o w y m zakonem
0 pewnej sabej monoci dowodu, n a w e t o n i e
w o l n y c h d u c h w par excellence, g d z i e najniej sto
p r a w d o p o d o b i e s t w i e r z e c z y , w ktr si
j c y s t o p n i e m yli w p o s u s z e s t w i e , j a k i e m u p o d o b
w i e r z y . I my nie p r z e c z y m y , e w i a r a uszczliwia.
n e g o nie osign a d e n z a k o n m n i s z y , w t e d y zdo
W a n i e d l a t e g o przeczymy, e wiara d o w o
byli j a k i m s p o s o b e m w s k a z w k , d o t y c z c o w e g o
d z i . Silna w i a r a , k t r a uszczliwia, w z n i e c a p o d e j
s y m b o l u i goda, z a s t r z e o n e g o t y l k o dla n a j w y e j
r z e n i e p r z e c i w temu, w co w i e r z y , p o t w i e r d z a o n a
s t o p n i e m s t o j c y c h , j a k o ich secretum : Nic nie j e s t
nie p r a w d , p o t w i e r d z a p e w n e p r a w d o p o d o b i e
p r a w d , w s z y s t k o wolno . . . Ot to b y a w o l
s t w o z u d y. J a k e si r z e c z ma w t y m w y
n o ducha, t e m w y m w i o n o wiar nawet
p a d k u ? Ci dzisiejsi p r z e c z y c i e l e , ci s t r o n i c y od
p r a w d z i e . . . C z y j a k i europejski, c h r z e c i a s k i w o l n y
d n i a dzisiejszego, c i b e z w z g l d n i n a j e d n y m p u n k c i e ,
d u c h z a b k a si j u k i e d y d o l a b i r y n t u t e g o z d a n i a
w p r e t e n s y i do i n t e l e k t u a l n e j czystoci, te t w a r d e ,
i jego labiryntowych k o n s e k w e n c y i ? . . . Czy
surowe, wstrzemiliwe, bohaterskie duchy, ktre s
z n a z d o w i a d c z e n i a m i n o t a u r a tej j a s k i n i ? . . .
z a s z c z y t e m n a s z e g o czasu, w s z y s c y c i bladzi ateici,
W t p i o tem, co w i c e j , w i e m c o i n n e g o : nic nie
a n t y c h r y c i , bezmoralici, nihilici, ci s c e p t y c y , ephek-
jest b a r d z i e j o b c e t y m b e z w z g l d n y m w j e d n e m , t y m
tycy, h e k t y c y d u c h o w i (ostatnimi s w s z y s c y ra
t a k z w a n y m w o l n y m d u c h o m , ni w a n i e w o l
z e m i k a d y z o s o b n a w j a k i e m znaczeniu), ci ostatni
no i zerwanie pt w wszelkiem znaczeniu. Pod
idealici w poznaniu, w k t r y c h j e d y n i e m i e s z k a dzi
a d n y m w z g l d e m nie s w a n i e b a r d z i e j s p t a n i :
i w k t r y c h wcielio si s u m i e n i e i n t e l e k t u a l n e , w a n i e w w i e r z e w p r a w d s, j a k nikt inny, silni
u w a a j si r z e c z y w i c i e za w y z w o l o n y c h w n a j w y i b e z w z g l d n i . Z n a n e mi to w s z y s t k o m o e n a z b y t
s z y m stopniu od i d e a u a s c e t y c z n e g o , te w o l n e , zblizka. O w a s z a c u n k u g o d n a w s t r z e m i l i w o filo
b a r d z o w o l n e d u c h y . A j e d n a k p r a g n p r z e d nimi zofw, d o ktrej z o b o w i z u j e t a k a w i a r a , w s t o i c y z m
z d r a d z i , c z e g o sami widzie nie mog, bo stoj z b y t
 184
umysowy, ktry ostatecznie rwnie surowo zabrania
sobie z a p r z e c z a n i a , j a k p o t w i e r d z a n i a , o w a c h
z a t r z y m y w a n i a si p r z e d t e m c o f a k t y c z n e , p r z e d
factum brutum, w fatalizm des petits f a i t s (ce petit
fatalisme, j a k go n a z y w a m ) , w c z e m f r a n c u s k a n a u k a
s z u k a dzi m o r a l n e g o p i e r w s z e s t w a p r z e d niemieck,
o w o z r z e c z e n i e si i n t e r p r e t a c y i w o g l e (pogwacenia,
przykrojenia, skrcenia, opuszczenia, wypchania, wy
m y l e n i a , p r z e k r c e n i a i w s z y s t k i e g o w o g l e co do
i s t o t y i n t e r p r e t o w a n i a naley) w s z y s t k o t o w y
r a a , o g e m biorc, r w n i e d o b r z e a s c e t y z m cnoty,
j a k w s z e l k i e z a p r z e c z e n i e z m y s o w o c i (jest to w g r u n
cie tylko modus t e g o z a p r z e c z e n i a ) . Co j e d n a k do
n i e g o z m u s z a , c o j e s t o w b e z w z g l d n dz p r a w d y ,
t o w i a r a w s a m i d e a a s c e t y c z n y , choby
j a k o jej n i e w i a d o m y i m p e r a t y w , nie n a l e y si u
dzi c o d o t e g o ; t o w i a r a w m e t a f i z y c z n w a r
to, w w a r t o s a m w s o b i e p r a w d y , tak j a k
j e d y n i e w ideale o w y m j e s t p o r c z o n a i z a p i e c z t o
w a n a (trwa o n a i p r z e m i j a z o w y m ideaem). S u r o w o
s d z c , n i e m a a d n e j n a u k i b e z a priori. Myli o ta
kiej n a u c e nie m o n a w y m y l i , j e s t o n a p a r a l o g i c z n a .
Z a w s z e w p i e r w m u s i istnie filozofia, w i a r a , b y
w i e d z a m o g a z niej w y c i g n kierunek, sens, g r a
nic, m e t o d , p r a w o istnienia. (Kto t o r o z u m i e od
w r o t n i e , kto n a p r z y k a d z a m i e r z a o p r z e filozofi n a
czysto n a u k o w y c h p o d s t a w a c h , ten m u s i w p i e r w
nietylko filozofi, lecz i p r a w d p r z e w r c i d o
g r y n o g a m i ; najgorsza t o obraza przyzwoitoci,
jaka spotka moe dwie tak czcigodne niewiasty!)
T a k , nie u l e g a w t p l i w o c i - i tu d o p u s z c z a m do
g o s u m o j W i e d z r a d o s n , por. jej pit k s i g dza p r a w d y w y m a g a k r y t y k i o k r e l m y z a r a z e m
str. 275 i nast. w p r a w d z i w y , w o w e m s z a l o n e m
185
i o s t a t n i e m znaczeniu, o j a k i e m myli w i a r a w n a u k ,
p o t w i e r d z a w t e n s p o s b w i a t i n n y , nie
z a w i a t ycia, p r z y r o d y i dziejw. A jeeli ten
inny w i a t p o t w i e r d z a , j a k t o ? c z y nie m u s i w a
nie t e m s a m e m z a p r z e c z a j e g o dopenienia, t e g o w i a t a ,
n a s z e g o w i a t a ? . . . W i a r a , na ktrej n a s z a w i a r a
w nauk spoczywa, to wci jeszcze w i a r a m e t a
f i z y c z n a , i m y dzisiejsi p o z n a j c y , m y bez
boni, m y a n t y m e t a f i z y c y , i m y j e s z c z e c z e r p i e m y
s w j ogie z o w e g o p o a r u , k t r y w z n i e c i a t y s i c e
lat liczca w i a r a , o w a w i a r a c h r z e c i a n , b d c a te
w i a r P l a t o n a , e b g j e s t p r a w d , e p r a w d a jest
b o s k a . . . L e c z c, jeli to w a n i e c o r a z b a r d z i e j
n i e w i a r o g o d n e m si staje, jeli n i c j u za b o s k i e nie
j e s t u w a a n e , c h y b a p o m y k a , lepota, k a m s t w o ,
jeli b g s a m o k a z u j e si n a j d u e j t r w a j c e m
kamstwem? - -W tem miejscu trzeba stan
i n a m y l a si d u g o . N a u k a s a m a p o t r z e b u j e
t e r a z u s p r a w i e d l i w i e n i a (nie z n a c z y to j e d n a k , e ono
dla niej istnieje). Z a j r z y j m y , ze w z g l d u na to pyta
nie, do n a j s t a r s z y c h i n a j m o d s z y c h filozofw. W nich
w s z y s t k i c h brak w i a d o m o c i , e d z a w i e d z y s a m a
dopiero w y m a g a usprawiedliwienia, na t y m punkcie
istnieje l u k a w k a d e j filozofii. S k d to p o c h o d z i ? Bo
i d e a a s c e t y c z n y p a n o w a dotd n a d ca filo
zofi, b o p r z y j m o w a n o p r a w d j a k o byt, j a k o boga,
jako najwysz nawet instancy, b o p r a w d y nie
m i a n o uczyni problematem. Czy rozumiecie t o
nie miano? Od c h w i l i g d y z a p r z e c z o n a z o s t a a
w i a r a w b o g a ideau a s c e t y c z n e g o , i s t n i e j e t e
n o w y p r o b l e m a t : o w a r t o c i p r a w d y .
swoje wasne zadanie , trzeba warto p r a w d y raz
 186
n a prb p o d a w w t p l i w o . . . (Komu t o
z d a j e si z a krtko p o w i e d z i a n e , t e m u p o l e c a m p r z e
czyta na nowo w ustp Wiedzy radosnej, ktry
nosi n a g w e k : O ile i my j e s z c z e bogobojni j e
s t e m y str. 273 i nast., najlepiej ca pit k s i g
w y m i e n i o n e g o dziea, t a k s a m o p r z e d m o w d o Ju-
trzenki).
25.
N i e ! N i e c h mi nikt nie p r z y c h o d z i z wiedz, g d y
s z u k a m n a t u r a l n e g o a n t a g o n i s t y ideau a s c e t y c z n e g o ,
g d y p y t a m : gdzie j e s t p r z e c i w n i c z a wola, w k t r e j
w y r a a si jej p r z e c i w n i c z y i d e a ? N a t o
o p i e r a si w i e d z a n a z b y t m a o n a sobie s a m e j , po
trzebuje w k a d y m wzgldzie dopiero jakiego ideau
w a r t o c i , j a k i e j s t w a r z a j c e j w a r t o c i m o c y , w kt
r e j b y s u b i e d o p i e r o m i a a w i e r z y w sie
bie sam, o n a s a m a nie s t w a r z a w a r t o c i . J e j
s t o s u n e k do i d e a u a s c e t y c z n e g o nie j e s t w sobie
s a m y m wcale jeszcze antagonistyczny. Gwnie przed
s t a w i a o n a n a w e t r a c z e j p o p d z a j c si w jej w e -
wntrznem uksztatowaniu. Jej sprzeczno i walka,
b a d a j c przenikliwiej, nie stosuje si w c a l e do i d e a u
s a m e g o , lecz tylko d o j e g o z e w n t r z n o c i , p r z y b r a n i a ,
maski, do jego czasowego stwardnienia, zdrewnienia,
z d o g m a t y z o w a n i a , o b u d z a ona w nim n a n o w o y
cie, z a p r z e c z a j c tego, co w nim e g z o t e r y c z n e . Oboje,
n a u k a i i d e a a s c e t y c z n y , stoj p r z e c i e n a j e d n y m
g r u n c i e d a e m to j u do p o z n a n i a . M i a n o w i c i e na
j e d n a k i e m p r z e c e n i e n i u p r a w d y ( w a c i w i e j : n a jed-
187
n a k i e j w i e r z e , e p r a w d y nie m o n a o c e n i a , a n i
k r y t y k o w a ) . W a n i e p r z e z t o s sobie z k o n i e c z
n o c i s p r z y m i e r z e c a m i , tak, e jeli s z w a l c z a n e ,
m o g te b y tylko w s p l n i e z w a l c z a n e i p o d a w a n e
w wtpliwo. Szacowanie ideau ascetycznego po
c i g a za sob n i e c h y b n i e i s z a c o w a n i e w a r t o c i n a u k i :
n a t o z a w c z a s u p r z e t r z y j c i e oczy, z a o s t r z c i e s u c h !
( S z t u k a , mwic nawiasem, bo kiedy wrc do
tego na duej, sztuka, w ktrej wanie k a m
s t w o si u w i c a , a d z a z u d y m a c z y s t e su
m i e n i e u boku, j e s t b a r d z i e j z a s a d n i c z o , ni n a u k a ,
przeciwstawna ideaowi ascetycznemu. T a k odczuwa
t o i n s t y n k t P l a t o n a , t e g o n a j w i k s z e g o w r o g a sztuki,
j a k i e g o dotd w y d a a E u r o p a . P l a t o p r z e c i w Ho
m e r o w i : oto cay, s z c z e r y a n t a g o n i z m . T a m zawia-
t o w i e c n a j l e p s z e j woli, wielki p o t w a r c a ycia, t u
tego y c i a p o n i e w o l n y b s t w i c i e l , n a t u r a z o t a .
U s u n o a r t y s t y w subie ideau a s c e t y c z n e g o
jest przeto waciw k o r u p c y artystyczn, j a k a
t y l k o b y moe, n i e s t e t y i j e d n z n a j p o w s z e d n i e j -
szych. Bo niema nic bardziej ulegajcego korupcyi
n a d artyst.) I z f i z y o l o g i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a ,
stoi n a u k a n a t y m s a m y m g r u n c i e , c o i d e a a s c e
t y c z n y . P e w n e z u b o e n i e y c i a j e s t tu, j a k t a m
zaoeniem, ochodzone uczucia, zwolnione tempo,
dyalektyka zamiast instynktu, p o w a g napitno
w a n e t w a r z e i g e s t y (powag, t n a j n i e w t p l i w s z
oznak mozolniejszej przemiany materyi, zmagaj
c e g o si, ciej p r a c u j c e g o ycia). P r z y p a t r z m y si
o k r e s o m k t r e g o k o l w i e k n a r o d u , w k t r y c h na p i e r w
szy p l a n w y s u w a si u c z o n y . S t o o k r e s y z n u e n i a ,
c z s t o z m i e r z c h u , u p a d k u , p r z e l e w n a sia, p e w
n o ycia, p e w n o p r z y s z o c i zniky. P r z e -

188
w a g a m a n d a r y n a nie o z n a c z a n i g d y nic d o b r e g o :
r w n i e j a k w y n u r z e n i e si d e m o k r a c y i , r o z j e m c z y c h
s d w p o k o j u z a m i a s t wojen, r w n o u p r a w n i e n i a ko
biet, religii litoci i w s z y s t k i c h i n n y c h zreszt o z n a k
o p a d a j c e g o ycia. (Nauka j a k o p r o b l e m a t ; c o o z n a
c z a ? p o r . o t e m p r z e d m o w do N a r o d z i n T r a -
gedyi). N i e ! ta n a u k a w s p c z e s n a o t w r z c i e
tylko na ni o c z y - j e s t tymczasem najlepsz sprzy-
mierzeczyni ideau ascetycznego, i wanie dlatego,
e jest najbardziej nieuwiadomiona, najmniej dobro
wolna, najtajemniejsza, najpodziemniejsza! W jedn
g r g r a l i dotd u b o d z y d u c h e m i n a u k o w i p r z e
c i w n i c y o w e g o i d e a u (mwic n a w i a s e m , s t r z e m y
si m y l e , e s j e g o p r z e c i w i e s t w e m , n i e j a k o j a k
b o g a c i d u c h e m n i e s niem, n a z w a e m i c h h e k t y -
kami duchowymi). T e sawne z w y c i s t w a tych
o s t a t n i c h : n i e w t p l i w i e , s to z w y c i s t w a lecz n a d
c z e m ? Nie p o k o n a y o n e w c a l e i d e a u a s c e t y c z n e g o ,
s t a si o n r a c z e j m o c n i e j s z y , t o j e s t n i e u c h w y t n i e j -
szy, b a r d z i e j d u c h o w y , b a r d z i e j z w o d n i c z y p r z e z to,
e z a w s z e j a k i mur, j a k i szaniec, p r z y b u d o w a n y
do i w z g r u b i a j c y j e g o w y g l d , p a d a bez mi
osierdzia, o d w a l o n y c i o s e m n a u k i . C z y r z e c z y w i c i e
sdzicie, j a k o b y k l s k a a s t r o n o m i i t e o l o g i c z n e j ozna
c z a a k l s k o w e g o i d e a u ? . . . Czy c z o w i e k m n i e j
p o t r z e b u j e z a w i a t o w e g o r o z w i z a n i a s w e j za
g a d k i istnienia p r z e z to, e t o istnienie o d t e g o c z a s u
w y d a j e si j e s z c z e dowolniejsze, poboczniejsze, zbd-
niejsze w w i d o c z n y m p o r z d k u r z e c z y ? Czy
w a n i e s a m o z m n i e j s z a n i e si c z o w i e k a , j e g o c h
s a m o z m n i e j s z e n i a nie p o s t p u j e n a p r z d n i e p o w s t r z y
m a n i e od K o p e r n i k a ? A c h , w i a r a w j e g o g o d n o , n a s n a r a z i e n i c nie o b c h o d z i , c z y K a n t s a m co p o
w to, e jest j e d y n y , niezastpiony w hierarchii
189
s t w o r z e , znika. C z o w i e k sta si z w i e r z c i e m ,
z w i e r z c i e m , bez p o r w n a n i a , w y c z e n i a i z a s t r z e
enia, on, k t r y w d a w n i e j s z e j s w e j w i e r z e b y nie-
l e d w o b o g i e m (dzieci boskie, Bg - czowiek) . . .
o d c z a s u K o p e r n i k a d o s t a si czowiek, z d a si, n a
r w n i p o c h y . S t a c z a si o d t d c o r a z s z y b c i e j o d
punktu rodkowego dokd? w nico? w p r z e -
w i e r c a j c e u c z u c i e s w e j nicoci ? ... H e j e ! T o b y
bya prosta droga wanie do s t a r e g o ideau? ...
W s z e l k a n a u k a ( a w c a l e nie a s t r o n o m i a t y l k o ,
o ktrej upokarzajcem i zniajcem dziaaniu uczy
ni K a n t z a z n a c z e n i a g o d n e w y z n a n i e , niszczy o n a
m w a n o . . .) w s z e l k a n a u k a , t a k n a t u r a l n a , j a k
n i e n a t u r a l n a tak n a z y w a m samokrytyk po
z n a n i a d y dzi do w y b i c i a c z o w i e k o w i z g o w y
j e g o d o t y c h c z a s o w e g o s z a c u n k u dla siebie, j a k g d y b y
s z a c u n e k ten nie b y niczem, j e n o d z i w a c z n zaro
zumiaoci. M o n a b y n a w e t r z e c , e z a s a d z a o n a
w a s n s w d u m , w a s n c i e r p k f o r m stoickiej
a t a r a k s y i n a p o d t r z y m a n i u tej m o z o l n i e z d o b y t e j
c z o w i e c z e j p o g a r d y siebie, j a k o o s t a t e c z n e g o i n a j
powaniejszego p r a w a do szacunku w w a s n y c h
o c z a c h (w s a m e j r z e c z y susznie : bo p o g a r d z a j c y
j e s t z a w s z e j e s z c z e k i m , k t r y nie z a p o m n i a
czci . . . ) C z y p r z e z t o p r z e c i w d z i a a s i
w a c i w i e i d e a o w i a s c e t y c z n e m u ? C z y sdzi si j e s z
c z e n a p r a w d z c a p o w a g (jak t o d u g i c z a s w y -
o b r a a l i sobie teologowie), e z w y c i s t w o , o d n i e s i o n e
przez Kanta n a d teologiczn dogmatyk poj
(bg, dusza, wolno, niemiertelno), s p r a
wio u s z c z e r b e k o w e m u i d e a o w i ? ( p r z y c z e m n i e c h
d o b n e g o c h o b y t y l k o m i a n a widoku). T o p e w n a ,
 190
e w s z y s c y transcedentalici od czasu K a n t a maj
p r z e d sob z n o w u g r w y g r a n , w y z w o l e n i zostali
z p o d w a d z y t e o l o g w : co za s z c z c i e ! w s k a z a
i m o n o w tajn d r k , p o k t r e j m o g odtd n a
wasn rk i z najwiksz naukow przyzwoitoci
i z a s p r a g n i e n i e m s w y c h s e r c . T a k s a m o : k t b y
m g odtd m i e z a ze a g n o s t y k o m , jeli, j a k o czci
ciele n i e z n a n e g o i t a j e m n i c z e g o w sobie, s a m z n a k
z a p y t a n i a wielbi, j a k o b o g a ? ( K s a w e r y D o u d a n
w s p o m i n a les ravages, k t r e s p r a w i a l'habitude d'ad-
mircr l'inintelligible au lieu de rester tout simple
ment dans l'inconnu ; sdzi on, e s t a r z y obchodzili
si b e z tego). P r z y p u c i w s z y , e w s z y s t k o , co czo
w i e k poznaje, nie z a d a w a l a j e g o p r a g n i e , r a c z e j
s p r z e c z n e j e s t z n i e m i i p r z e j m u j e groz: co za boski
w y b i e g m d z s z u k a w i n y t e g o nie w p r a g n i e n i a c h ,
lecz w poznaniu ! . . . Niema adnego poznania,
w i c j e s t Bg : co za n o w a elegantia syllogismi!
co za tryumf ideau a s c e t y c z n e g o !
26.
L u b c z y m o e c a e w s p c z e s n e dziejopi
s a r s t w o p r z y b r a o p e w n i e j s z ycia, p e w n i e j s z i d e a u
p o s t a w ? J e g o n a j w y t w o r n i e j s z p r e t e n s y j e s t te
r a z : b y z w i e r c i a d e m . O d r z u c a ono w s z e l k
teleologie; nie c h c e j u w c a l e d o w o d z i ; g a r d z i od
g r y w a n i e m roli sdziego, i n a t e m p o l e g a j e g o d o b r y
s m a k , n i e p o t w i e r d z a , t a k s a m o , j a k nie z a p r z e c z a ,
u s t a l a , opisuje . . . W s z y s t k o to j e s t w w y s o k i m
stopniu ascetyczne. Lecz jest rwnoczenie w jeszcze
191
w y s z y m stopniu n i h i l i s t y c z n e , c o d o t e g o nie
n a l e y si m y l i ! J e s t t o s m u t n e , t w a r d e lecz z d e c y
d o w a n e spojrzenie, oko, k t r e w y z i e r a , j a k w y
z i e r a o s a m o t n i a y p o d r n i k p o p o d b i e g u n o w e j p
n o c y (moe a b y nie w z i e r a , w s t e c z nie s p o z i e r a ? . . . )
Tu nieg ley, tu ycie oniemiao, ostatnie w r o n y ,
k t r e t u kracz, z w si p o c o ? , d a r e m n i e !
nada! Tu nic n i e w s c h o d z i i nie ronie, n a j w y e j
m e t a p o l i t y k a p e t e r s b u r s k a i t o s t o j o w s k i e wspczu
cie. C o si j e d n a k t y c z y o w e g o i n n e g o r o d z a j u hi
storykw, rodzaju moe jeszcze nowoczeniejszego,
r o d z a j u u y w a j c e g o , lubienego, z a r w n o z y c i e m
jak z ascetycznym ideaem oczkujcego, ktry sowa
artysta j a k r k a w i c z e k u y w a i c h w a k o n t e m p l a -
cyi wzi dzi z u p e n i e dla siebie w a r e n d : och,
jak ci sodcy sprytnisie wzbudzaj tsknot n a w e t
c h o b y za a s c e t a m i i k r a j o b r a z e m z i m o w y m ! Nie !
n i e c h d y a b l i bior t e n l u d e k o g l d a c z y . O ile
c h t n i e j w o l j u z o w y m i h i s t o r y c z n y m i nihilistami
w d r o w a w najpospniejszych, szarych, zimnych
m g a c h ; g d y b y m w y b i e r a m u s i a , nie z a l e a o b y m i
n i c n a tem, b y d a p o s u c h u m y s o w i n a w e t niehi-
s t o r y c z n e m u , p r z e c i w h i s t o r y c z n e m u (jak o w e m u D h -
ringowi, k t r e g o d w i k a m i o s z a a m i a si w dzisiej
s z y c h N i e m c z e c h p e w n a dotd j e s z c z e n i e m i a a ,
j e s z c z e nie c h c c a si p r z y z n a species p i k n y c h
d u c h w , species anarchistica wrd wyksztaconego
p r o l e t a r y a t u ) . S t o k r o g o r s i s o w i o g l d a c z e . Nie
z n a m nic w s t r t n i e j s z e g o n a d taki o b j e k t y w n y fo
tel, n a d t a k i e g o g a g a t k a , r o z k o s z u j c e g o si t e a t r e m
historyi, p klech, p s a t y r a , u p e r f u m o w a n e g o R e -
nanem, zdradzajcego ju wysokim falsetem swego
u z n a n i a , c z e g o m u nie dostaje, g d z i e m u n i e dostaje,
 192
g d z i e w t y m wypadku okrutne noyce Parki ach!
nazbyt chirurgicznie byy w robocie! To drani mj
s m a k , a t a k e m c i e r p l i w o . Niech w o b e c t a k i c h
w i d o k w z a c h o w u j e s w cierpliwo, kto nie m a
z niej nic do stracenia. Mnie o b u r z a taki widok, t a c y
widzowie rozgoryczaj mnie przeciw widowisku
w i c e j j e s z c z e ni w i d o w i s k o (sama h i s t o r y a , rozu
m i e c i e mnie), n i e p r z e w i d z i a n i e n a c h o d z i m n i e p r z y -
t e m a n a k r e o s k i h u m o r . N a t u r a , k t r a b y k o w i d a a rg,
l w u ' , p o c m n i e d a a n a t u r a n o g ? . . . o e n i e dla tej d y e t y : po p i e r w s z e z n a r o d o w e m za
Do stpania, na w i t e g o A n a k r e o n t a ! a nietylko do
u c i e k a n i a ; d o z d e p t a n i a s p r c h n i a y c h stolcw, t c h r z
l i w e g o ogldania, l u b i e n e g o e u n u c h o s t w a w o b e c hi-
storyi, o c z k o w a n i a z i d e a e m a s c e t y c z n y m , s p r a w i e d
l i w e g o w i t o s z k o s t w a i m p o t e n c y i ! J e s t e m z ca
czci dla i d e a u a s c e t y c z n e g o , o i l e o n j e s t
u c z c i w y m ! j a k d u g o w i e r z y s a m w siebie i nie
b a z n u j e ! ale nie m o g z n i e w s z y s t k i c h t y c h kokie
t u j c y c h p l u s k i e w , k t r y c h a m b i c y a z a s a d z a si n a
w y w c h i w a n i u n i e s k o c z o n o c i , a w k o c u i nie
s k o c z o n o p l u s k w a m i mierdzi. Nie m o g znie
t y c h p o b i e l a n y c h g r o b w , k t r e o d g r y w a j r o l y
cia. Nie m o g z n i e t y c h z n u o n y c h i z u y t y c h ,
k t r z y owijaj si w m d r o i s p o g l d a j objek-
t y w n i e . N i e m o g znie t y c h n a b o h a t e r w w y s t r o
jonych agitatorw, ktrzy nosz czapk niewidk na
s o m i a n y m w i e c h c i u s w e j g o w y . Nie z n o s z ambit
n y c h a r t y s t w , k t r z y b y chcieli u c h o d z i z a a s c e t w
i k a p a n w , a w g r u n c i e s t y l k o t r a g i c z n y m i paja
c a m i . Nie z n o s z i o w y c h n a j n o w s z y c h s p e k u l a n t w
n a p o l u idealizmu, a n t y s e m i t w , k t r z y p r z e w r a c a j
dzi o c z y c h r z e c i a s k o - a r y j s k o - p o c z c i w y m sposo
bem i wyczerpujcem wszelk cierpliwo naduywa-
193
n i e m n a j t a s z e g o r o d k a agitacyi, p o s t u r moraln,
s t a r a j si w z b u r z y w s z y s t k i e b y d l c e p i e r w i a s t k i
tumu. (e adnemu rodzajowi d u c h o w e g o oszustwa
nie z b y w a w dzisiejszych N i e m c z e c h na p o w o d z e n i u ,
j e s t to w a n i e w z w i z k u z n i e d a j c e m si z a p r z e
czy i p r a w i e dotykalnem z j a o w i e n i e m niemiec
kiego d u c h a , k t r e g o p r z y c z y n y s z u k a m w n a z b y t
w y c z n e m y w i e n i u si d z i e n n i k a m i , polityk, p i w e m
i w a g n e r o w s k m u z y k , w r a z z tem, co s t a n o w i za
c i e n i e n i e m i prnoci, siln lecz c i a s n z a s a d
Niemcy, N i e m c y p o n a d w s z y s t k o , n a s t p n i e z a pa-
ralysis agitans idei n o w o c z e s n y c h ) . E u r o p a j e s t dzi
b o g a t a i w y n a l a z c z a p r z e d e w s z y s t k i e m n a p o l u rod
k w p o d n i e c a j c y c h , z d a j e si n i c z e g o w i c e j n i e p o
t r z e b o w a n a d s t i m u l a n t i a i g o r c e trunki. Std te
olbrzymie faszowanie ideaw, tych najgortszych
t r u n k w d u c h a , s t d te w s t r t n a , c u c h n c a , k a m
liwa, p s e u d o a l k o h o l i c z n a w s z d z i e a t m o s f e r a . R a d b y m
wiedzie, wiele okrtowych adunkw podrobionego
idealizmu, b o h a t e r s k i c h k o s t y u m w i s z c z k a j c y c h
b l a c h s w wielkich, w i e l e ton o c u k r z o n e j w y s k o k o
w e j litoci ( f i r m a : la religion de la souffrance), ile
s z c z u d e s z l a c h e t n e g o o b u r z e n i a dla w s p o m o g i du
c h o w y c h p a s k o n o g w , ile k o m e d y a n t w c h r z e -
c i a s k o - m o r a l n e g o i d e a u n a l e a o b y dzi w y w i e
z Europy, aby powietrze znw czyciej woniao . . .
J e s t to z u p e n i e o c z y w i s t e , e dla tej n a d w y t w r -
czoci s t a n a o t w o r e m n o w a d r o g a h a n d l o w a ,
i e o c z y w i c i e m o n a zrobi n o w y interes n a t y c h
b o k a c h i d e a u i n a l e c y c h do n i c h idealistach
nie p r z e o c z c i e tej w y t y c z n i ! K t ma d o do t e g o
o d w a g i ? W n a s z y m r k u ley m o n o zidea
DZIEA NIETZSCHEGO. T. III. 13
 194
l i z o w a n i a caej z i e m i ! . . . L e c z c m w i o o d w a
dze : tu t r z e b a t y l k o j e d n e g o , w a n i e rki, nie kr
p u j c e j si, z g o a nie k r p u j c e j si r k i . . .
27.
D o ! D o ! P o r z u m y te d z i w a c z n o c i i zo sobie w k o c u k a m s t w a w i a r y w B o g a . ( T e n
onoci n a j n o w o c z e n i e j s z e g o d u c h a , w z b u d z a j c e za
rwno miech, jak pacz. Wanie nasz problemat
m o e si o b y b e z nich, p r o b l e m a t z n a c z e n i a i d e a u
a s c e t y c z n e g o , c tu z n a c z y w c z o r a j i d z i s i a j !
S p r a w a m i t e m i z a j m si w z w i z k u z c z e m i n n e m
g r u n t o w n i e j i d o s a d n i e j (pod n a g w k i e m : Z d z i e j w
europejskiego nihilizmu; odsyam w tym wzgldzie
do dziea, ktre p r z y g o t o w u j : D Z A MOCY.
Prba przemiany wszystkich wartoci).
C h o d z i mi tutaj tylko o z a z n a c z e n i e j e d n e g o . I d e a
ascetyczny ma w najbardziej d u c h o w y c h sferach
t y m c z a s e m cigle j e s z c z e tylko j e d e n r o d z a j r z e c z y
wistych w r o g w i s z k o d z i c i e l i . S to kome-
d y a n c i t e g o i d e a u , oni to w z b u d z a j nieufno.
W s z d z i e zreszt, g d z i e dzi d u c h s u r o w o , silnie i nie
faszujc m o n e t p r a c u j e , o b y w a si w s z d z i e bez
ideau popularnym w y r a z e m na t wstrzemili
w o j e s t ateizm : z w y j t k i e m d z y
p r a w d y . T a d z a j e d n a k , t a r e s z t a ideau, jest,
jeli m i u w i e r z y c i e , s a m y m o w y m i d e a e m , w j e g o
najcilejszem, n a j b a r d z i e j d u c h o w e m s f o r m u o w a n i u ,
n a w s k r o e z o t e r y c z n y m , o b r a n y m z w s z e l k i c h ze
w n t r z n y c h d o d a t k w , a w i c n i e t a k j e g o reszt,
jak jego jdrem. Bezwzgldny uczciwy ateizm ( j e g o
195
t o p o w i e t r z e m j e d y n i e o d d y c h a m y , m y b a r d z i e j du
c h o w i ludzie t e g o stulecia!) n i e stoi s t o s o w n i e d o
tego w s p r z e c z n o c i z o w y m ideaem, j a k to si po
zornie w y d a j e . J e s t on r a c z e j j e d n z j e g o o s t a t n i c h
faz r o z w o j o w y c h , j e d n z j e g o o s t a t n i c h f o r m wniosku,
jednym z jego wynikw i wntrznych konsekwencyi,
jest o n n a k a z u j c c z e k a t a s t r o f d w u t y s i c o -
letniego w w i c z a n i a si w p r a w d , k t r e z a b r a n i a
s a m p o c h d r o z w o j o w y w I n d y a c h , z u p e n i e nieza
leny i dlatego m o g c y suy za dowd; ten sam
idea d o p o d o b n e g o w i o d c y w n i o s k u ; d e c y d u j c y
p u n k t na pi w i e k w p r z e d e u r o p e j s k er z Budd,
d o k a d n i e j , j u z filozofi Sankhyam, k t r p o t e m
B u d d a s p o p u l a r y z o w a i u c z y n i religi.) C o , b a d a j c
cile, o d n i o s o w a c i w i e z w y c i s t w o n a d
B o g i e m c h r z e c i a s k i m ? o d p o w i e d jest w m o j e j
W i e d z y r a d o s n e j str. 3 0 2 : s a m a m o r a l n o c h r z e -
c i a s k a , c o r a z s u r o w i e j b r a n e pojcie p r a w d z i w o c i ,
spowiednicza drobiazgowo sumienia chrzecia-
skiego, p r z e m i e n i o n a i w y n i e s i o n a do g o d n o c i su
mienia n a u k o w e g o , do czystoci intelektualnej za
wszelk cen. Patrzenie na natur, jak gdyby bya
d o w o d e m dobroci i opieki j a k i e g o b o g a ; i n t e r p r e t o
w a n i e d z i e j w k u czci r o z u m u boskiego, j a k o u s t a
wiczne wiadectwo moralnego porzdku wiata i mo
ralnych celw ostatecznych; wykadanie w a s n y c h
w y d a r z e p r z e y t y c h , j a k g d y b y w s z y s t k o b y o zrz
dzeniem, w s z y s t k o z n a k i e m , w s z y s t k o k u z b a w i e n i u
duszy wymylonem i zesanem: to ju teraz m i n o ,
t e m u s p r z e c i w i a si sumienie, to u c h o d z i w o c z a c h
k a d e g o dostojniejszego s u m i e n i a z a n i e p r z y z w o i t o ,
n i e u c z c i w o , z a k a m s t w o , feminizm, s a b o , t c h -
13*
 196
r z o s t w o . Jeli p r z e z co, to dziki tej s u r o w o c i je
stemy wanie d o b r y m i E u r o p e j c z y k a m i
i s p a d k o b i e r c a m i n a j d u s z e g o i najdzielniejszego sa-
m o p r z e z w y c i e n i a E u r o p y . . . W s z y s t k i e wielkie
r z e c z y niszczej s a m e sob, p r z e z a k t zniesienia sa
m y c h siebie. T a k c h c e p r a w o ycia, p r a w o k o n i e c z
n e g o s a m o p r z e z w y c i e n i a si w istocie ycia. Za
w s z e z w r a c a si w k o c u d o s a m e g o p r a w o d a w c y
w o a n i e : p a t e r e legem, quam ipse tulisti. W ten s p o s b
zniszczao chrzeciastwo j a k o d o g m a t wasn
s w moralnoci. W ten s p o s b m u s i t e r a z c h r z e
c i a s t w o zniszcze te j a k o m o r a l n o . S t o i m y
u p r o g u t e g o w y d a r z e n i a . K i e d y c h r z e c i a s k i e d
enie d o p r a w d y w y c i g n i e j u j e d e n w n i o s e k p o
drugim, wycignie wkocu swj n a j p o t n i e j
s z y wniosek, w n i o s e k p r z e c i w k o sobie s a m e m u .
T o j e d n a k stanie si, g d y p o s t a w i p y t a n i e : c o z n a
c z y w s z e l k a d z a p r a w d y ? . . . I t u scho
d z si z n o w u z m o i m p r o b l e m a t e m , z n a s z y m p r o
b l e m a t e m , n i e z n a n i p r z y j a c i e l e moi ( b o j e s z c z e
n i e w i e m o a d n y m przyjacielu). J a k i b y s e n s miao
c a e n a s z e istnienie, jeli nie ten, a b y w n a s ta
d z a p r a w d y u w i a d o m i a si w sobie s a m e j j a k o
p r o b l e m a t ? . . . Tem u w i a d o m i e n i e m si sobie
dzy p r a w d y n i s z c z e j e tu niema wtpliwoci
m o r a l n o : o w o wielkie w i d o w i s k o w stu a k t a c h ,
k t r e pozostaje w s p a d k u d w u m n a j b l i s z y m stu
leciom E u r o p y , n a j s t r a s z l i w s z e , n a j g o d n i e j s z e p y t a n i a ,
a m o e i n a j b o g a t s z e w n a d z i e j e z w s z y s t k i c h wi
dowisk . . .
197
28.
Jeli nie b r a p o d u w a g i d e a u a s c e t y c z n e g o ,
t o czowiek, z w i e r z c z o w i e k nie m i a d o t d ad
n e g o sensu. J e g o istnienie z i e m s k i e nie m i a o a d n e g o
celu. P o c o w o g l e c z o w i e k ? b y o p y t a
n i e m bez o d p o w i e d z i . C z o w i e k o w i i ziemi b r a k o
w o l i ; p o z a k a d y m wielkim l o s e m c z o w i e c z y m
b r z m i a o j a k o refren j e s z c z e w i k s z e n a p r n o !
Idea ascetyczny znaczy wanie t o : e czego
b r a k o , e o l b r z y m i a l u k a o t a c z a a c z o w i e k a ; nie
u m i a o n s a m e g o siebie u s p r a w i e d l i w i , w y j a n i , po
t w i e r d z i , by n a og z w i e r z c i e m c h o r o w i t e m ;
lecz n i e cierpienie s a m o b y o j e g o p r o b l e m a t e m ,
t y l k o to, e b r a k o o d p o w i e d z i n a o k r z y k p y t a j c y :
p o c o cierpie? Czowiek, t o dzielne i n a j b a r d z i e j
d o cierpienia p r z y w y k e z w i e r z , n i e z a p r z e c z a
cierpienia w sobie. O n g o c h c e , w y s z u k u j e g o s a m ,
ale p o d w a r u n k i e m , e m u si w s k a e s e n s tego,
j a k i c e 1 cierpienia. P r z e k l e s t w e m , cicem dotd
n a d ludzkoci, b y a b e z s e n s o w n o c i e r p i e n i a , n i e
cierpienie, - a i d e a a s c e t y c z n y n a d a mu
s e n s ! By t o j e d y n y s e n s dotd. J a k i k o l w i e k s e n s
jest z a w s z e l e p s z y ni a d e n . I d e a a s c e t y c z n y by
p o d k a d y m w z g l d e m t e m faute de m i e u x par
excellence, j a k i e d o t d istniao. O b j a n i o n cier
pienie; o l b r z y m i a p r n i a z a p e n i a s i ; z a m k n y
si d r z w i p r z e d w s z e l k i m s a m o b j c z y m nihilizmem.
Objanienie n i e m a w t p l i w o c i p r z y n i o s o z sob
n o w e cierpienie, gbsze, w n t r z n i e j s z e , j a d o w i t s z e ,
b a r d z i e j w e r a j c e si w y c i e ; p o s t a w i o cierpienie
w perspektywie w i n y . . . Lecz mimo wszystko
198

c z o w i e k zosta t e m u r a t o w a n y , m i a s e n s , p r z e
sta b y n a d a l liciem n a w i c h r z e , pik niedorzeczn,
b e z s e n s o w n . Mg o d t d c z e g o c h c i e , obo
j t n e n a razie, d o k d c h c i a , p o c o , c z e m : w o l a
s a m a z o s t a a u r a t o w a n a . Nie m o n a p r z e d
sob w a d e n s p o s b u k r y , c o w a c i w i e w y r a a o
cae owo chcenie, ktre kierunek swj otrzymao od T R E S C .
ideau ascetycznego. Ta nienawi przeciw wszyst
k i e m u , c o czowiecze, g o r z e j j e s z c z e , p r z e c i w w s z y s t
Strona
kiemu, c o z w i e r z c e , g o r z e j jeszcze, p r z e c i w w s z y s t
Przedmowa 1
kiemu, c o m a t e r y a l n e , ten s t r a c h p r z e d z m y s a m i ,
p r z e d r o z u m e m s a m y m , ta o b a w a s z c z c i a i pik
ROZPRAWA PIERWSZA.
noci, to p o d a n i e u c i e c z k i p r z e d p o z o r e m , zmian,
s t a r a n i e m si, mierci, yczeniem, p o d a n i e m sa Dobre i z e , D o b r e i liche 13

m e m w s z y s t k o to o z n a c z a , w a m y si poj to,
ROZPRAWA DRUGA.
d z n i c o c i , n i e c h d o ycia, b u n t p r z e c i w
n a j b a r d z i e j z a s a d n i c z y m z a o e n i o m ycia, lecz jest Wina, Nieczyste Sumienie i tym podobne 55

to i p o z o s t a n i e z a w s z e d z ! . . . e b y z a j e s z c z e
na k o c u rzec, co r z e k e m na p o c z t k u : w o l e j po ROZPRAWA TRZECIA.

d a j e s z c z e c z o w i e k o w i n i c o c i , nili w c a l e n i e Co znacz ideay ascetyczne? 111

poda.

Sprostowanie. Na str. 25 w. 14 zamiast bramin winno by braman;

na str. 34 w. 5 i 6 ono nieuniknione; na str. 64 w. 8 od dou zamiast
mozolne m o r a l n e ; na str. 85 w. 7 i 8 jednej silniejszej species, a na
s t r . 97 w. 10 zamiast wola dza mocy.
 POLSKIEJ EDYCYI D Z I E FRYDERYKA Tom VIII P R Z E M I A N A W S Z Y S T K I C H Rb. k.
WARTOCI
N I E T Z S C H E G O W WYD. C A K O W I T E M przeoy LEOPOLD STAFF

(BEZ SKRCE) wydanie ozdobne 1.

w oprawie 1.50

W Y D A N I E CAKOWITE (BEZ SKRCE)

W Y D A N I E CAKOWITE (BEZ SKRCE)

wyszy i s do nabycia we wszystkich ksi w y t w o r n e w 15 n u m e r o w a n y c h e g z e m p l a r z a c h 1.50

garniach (kady tom sprzedaje si oddzielnie) Tom IX N A R O D Z I N Y T R A G E D Y I

przeoy L E O P O L D S T A F F
Rb. k. wydanie ozdobne 1.60
w oprawie 2.10
Tom I TAKO RZECZE ZARATUSTRA
w y t w o r n e w 15 numerowanych egzemplarzach 4.
Cztery czci. Przeoy WACAW BERENT
Tom X LUDZKIE, ARCYLUDZKIE
wydanie ozdobne z portretem Nietzschego akwafort
Cz pierwsza. Przeoy K O N R A D D R Z E W I E C K I
oryginaln Fr. Siedleckiego 3.
wydanie ozdobne 2.50
wydanie ozdobne w oprawie 3.50
w oprawie 3.
w y t w o r n e w 25 n u m e r o w a n y c h e g z e m p l a r z a c h 7.50
w y t w o r n e w 15 n u m e r o w a n y c h egzemplarzach 6.
S K R C E )

W Y D A N I E
wydanie zwyke t a n i e 1.60
Tom XI WDROWIEC I JEGO CIE
Tom II - POZA DOBREM I Z E M LUDZKIE, ARCYLUDZKIE. Cz druga.
przeoy STANISAW WYRZYKOWSKI Przeoy K O N R A D D R Z E W I E C K I
wydanie ozdobne 2. wydanie ozdobne 2.50
w oprawie ..... 2.50 w oprawie 3.
wytworne w 1o numerowanych egzemplarzach 5. w y t w o r n e w 15 n u m e r o w a n y c h egzemplarzach 6.

Tom III Z G E N E A L O G I I M O R A L N O C I Tom XII - WOLA MOCY

Prze. S T E F A N F R Y C Z 1 K O N R A D D R Z E W I E C K I
przeoy LEOPOLD STAFF
(BEZ

C A K O W I T E
wydanie ozdobne 3.
wydanie ozdobne 2. w oprawie 3.50
w oprawie 2.50 w y t w o r n e w 15 n u m e r o w a n y c h egzemplarzach 7.
w y t w o r n e w 10 n u m e r o w a n y c h egzemplarzach 5.
Suplement E C C E H O M O (Autobiografia)
C A K O W I T E

Tom IV DYTYRAMBY DYONIZYJSKIE Przeoy L E O P O L D S T A F F

przeoy STANISAW WYRZYKOWSKI wydanie ozdobne 1.50
w oprawie 2.
wydanie ozdobne .60
w oprawie 1.35 wytworne na czerpanym papierze.... 4.
w y t w o r n e w 10 n u m e r o w a n y c h e g z e m p l a r z a c h 1.10
DO NABYCIA WE WSZYSTKICH KSIGARNIACH.
Tom V - ZMIERZCH BOYSZCZ
(BEZ

przeoy STANISAW WYRZYKOWSKI

WACAW BERENT
wydanie ozdobne 1.20
w oprawie 1.70
R D A I UJCIA NIETZSCHEA-
NIZMU .80
W Y D A N I E

S K R C E )

w y t w o r n e w 15 n u m e r o w a n y c h e g z e m p l a r z a c h 2.75

Tom VI - WIEDZA RADOSNA Portret F R Y D E R Y K A N I E T Z S C H E G O , akwaforta

przeoy LEOPOLD STAFF oryginalna, Franciszka Siedleckiego, na
wydanie ozdobne 2.50 papierze g r u b y m 1.
w oprawie 3.
na papierze japoskim 3.
wytworne w 15 numerowanych egzemplarzach 6.

Tom VII J U T R Z E N K A WARSZAWA 1911. - N A K A D JAKBA MORTKO-

przeoy STANISAW WYRZYKOWSKI WICZA. SKADY G W N E : W KSIGARNI
wydanie ozdobne 2.50
w oprawie .... 3. G. C E N T N E R S Z W E R A I S P K I W W A R S Z A W I E
w y t w o r n e w 15 numerowanych egzemplarzach 6. ORAZ H. A L T E N B E R G A WE LWOWIE.