Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
MARIOLOGIA
TOMUS II
SUMMA MARIOLOGIAE
Pars 111 - De singulari cultu B. M. V.
SECUNDA ED ITIO
REVISA ET NOTABILITER AUCTA
ROMA E
ANGELUS BELARDETTI EDITOR
ANNO MCMXLVIII
P. G A B R IE L M . R O S C H IN I O. S. M .
S. Theologiae Magister
Socius Pont. Academiae S. Thomae Aquinatis et Religionis Catholicae
in Collegio Intemationali S . Alexii Falconieri de Urbe Professor
MARIOLOGIA
TOMUS II
"'sum m a m a r i o l o g i a e
PARS TERTIA
SEC U N D A E D IT IO
R E V IS A E T N O T A B IL IT E R A U C T A
ROM AE
AN GELU S BELARD ETTI E D IT O R
ANNO MCMXLVIII
Ex parte Ordinis nihil obstat quominus imprimatur.
Romae, die a Iulii 1948.
Fr. H e n r ic u s M . G a r c ia n i
O. S. M . Vicarius Generalis
IM P R IM A T U R :
E Civitate Vaticana, die i a Iulii 1948.
Quartum hoc volumen Summae Mariologicae in prima huius nostri operis editione
quasi ex integro deerat. Quaestionem enim de cultu mariano fere tantum theologice
et brevi calamo in secundo volumine evolveramus.
Huius quarti voluminis praecipua dos haec esse videtur, quod prima vice lecto
ribus exhibetur Tractatus de cultu Mariano modo, quantum fas est, organico et
completo expositus. Aderat quidem opus cl. E. Campana (Maria nel culto catto-
lico); at opus istud, laude procul dubio dignissimum, quamvis duobus magnis volumi
nibus constans, sive quoad ordinem rerum pertractandarum, sive quoad res ipsas
pertractatas, sive quoad modum illas pertractandi valde deficiens videbatur. Ordo
enim quem sequitur minus aptus, utpote parum logicus, cuique facile apparet. Res
pertractandae ad paucas tantummodo reductas videntur, cum plures formae mariani
cultus, eaeque etiam magni momenti, negligantur, illae vero de quibus fit sermo valde
incompletae videntur; historia cultus mariani deest omnino. Modus tandem quae
stiones pertractandi prolixus plerumque est; quaestiones principales cum secundariis
miscentur, nec non plura quae paginas tantummodo implere valent, absque vera uti
litate afferuntur.
Hisce omnibus defectibus occurrere optavimus, Tractatum de cultu mariano vere
organicum et completum, quantum infirmitati nostrae licuit, exhibendo. Hac de causa
nulli pepercimus labori, nullam, prout putamus, utilem investigationem omisimus.
Cuilibet quaestioni alicuius momenti bibliographiam annectere curavimus, ad quam
illos omnes remittimus qui uberiora de aliqua re cognoscere cupiunt.
Faxit Deus, intercedente B. Virgine omnium gratiarum Mediatrice, ut volumen
hoc cultum Matris Dei et nostrae, vitae christianae fundamentale elementum, in
mentibus et in cordibus omnium magis magisque augere valeat.
DE C U LT U B M A R I A E VI RGINI S
PRAELIMINARIA
Ratio huius sectionis. Ut interna mariani cultus constitutio rite et plene intel-
ligatur, tum in seipsa (seu in sua natura, in suis actibus constitutivis et in sua
legitimitate), tum in suis consequentiis (seu utilitate ac necessitate) ante omnia
inspiciatur oportet.
Cap. I - DE N ATU RA C U L T U S B. M. V IR G IN IS 1
1 Cfr N a u la e r t s I., Quisnam cultus praestandus est B . Mariae Virgini et quare': in Vie Dioc.
12 (1923) 231-237. K lim s h R ., Wie Protestanten Maria ehrten, in Theol,-prakt. Quartalsch., 78
(1925) 45-56; 233-246. K n e ll e r C. A., S. I., Die Mutter- Gottes- Verehrung in christlichen Glau-
bensleben, in Zeitschr.f. Asz. u. Myst., 4 (1929) 49-64. A uth F., C. SS. R ., Mariology and Luthe-
ranism, in Eccles. Rev., Bo (1929) 18 1-18 7.
14 NATUKA C U L T U S B. M . V.
- Coulon R., Culte en generat, in Dict. Theol. Cath., t. 32, coli. 2404-2428.
N ATURA C U L T U S B. M . V. 15
Tandem, cuitus sive internus, sive externus, sive privatus sive publicus, ra
ti c-e seu actuum quibus exprimitur et integratur, dividi potest in
culturr. ti .enerationis (procedentem nempe ex sola cognitione superioritatis ali-
curus : b amoris (procedentem ex vinculis sanguinis, e. g. cultus erga parentes);
ttanorum actionis (procedentem ex beneficiis acceptis); d) invocationis (proce-
ccr:em ex cognitione potentiae et bonitatis alicuius nec non ex cognitione pro-
;n ie necessitatis); e) imitationis (procedentem ex voluntate sese conformandi
alicui prototypo), et servitutis (procedentem ex recognitione dominii). Si cultus
sti ad invicem conferantur, resultat quod, quamvis dari nequeat cultus invoca
tionis absque cultu venerationis, bene tamen dari potest cultus venerationis ab
sque cultu invocationis: cultus enim venerationis, ad hoc ut prodat in actum,
nihil aliud requirit nisi cognitionem excellentiae alicuius; dum cultus invoca
tionis requirit insuper cognitionem necessitatis propriae et recursum ad illum qui
nos adiuvare potest. Nil mirum, igitur, si cultus venerationis Deiparae et Sanctis
exhibitus, cultum invocationis generatim praecesserit, et si argumenta positiva
pro cultu venerationis Deiparae antiquiora et numerosiora sint argumentis pro
cultu invocationis. 1
Graphice, vero, ita variae cultus divisiones coordinantur:
C U L T U S D IV ID IT U R
ex parte elementi
1 Ap. S. Petrum Canisium, in op. De Maria Virgine incomparabili, in Summa aurea, V III,
10 7 1.
2 In Apolog. Confessionis.
3 De invocatione Sanctorum.
4 In cap. X L I V leremiae prophetae.
5 In cap. I I Ioannis.
6 Cfr Summa aurea, t. 5, pp. 166, 198. Eademcatholicis improperatIansenista Bordas-Du-
moulin, qui, in suo opere Les Pouvoirs Constitutifsde VEglise (in Indicemrelato) duo capita habet
circa hoc: Le Marianisme substitui au Christianisme.
7 Cfr. N ew m an , L anglicanesimo e il culto della Vergine, Piacenza 1909, p. 126.
8 Systematic Theology, t. 3, p. 284.
9 Auricular Confession, t. 1 , p. 106.
11 The Vatican Decrees.
11 View of the State of Europe during the Middle Ages.
12 Plain Reasons... p. 51.
13 Cfr Month, 41 (1881) 219; 1882.
14 Marie est lobjet d une devotion speciale appelee 1adoration perpetuelle (Cfr Encyclo-
pedie des sciences religieuses, ed. 1877, t .i, p. 82).
15 C fr Buti.er, apud M ig n e , Demonstrations evangeliques, t. 12 , coi. 20.
16 Ita Pius X I in Encycl. Lux veritatis a. 19 3!: Nolumus tamen heic rem silentio praeterire,
quae haud mediocri solacio nos afficit, videlicet nostris hisce temporibus Novatores etiam nonnul-
s Deiparae Virginis dignitatem melius agnoscere, ad eamque studiose reverendam honorandam-
que allici atque moveri. Quod quidem, dummodo ex intima atque sincera eorum conscientia, non
*utem ex tecta quadam ratione conciliandi sibi catholicorum animos proficiscatur, ut alicubi eve-
rare comperimus, Nos omnino sperare iubet fore ut ad rem bonis omnibus orando operandoque
:-:tentibus ac Beata Virgine deprecante, quae errantes filios materno prosequitur animo ipsimet
- i imum Iesu Christi gregem adeoque ad nos, qui licet immeriti, eius in terris partes agimus aucto-
* :;'rm que sustinemus, tandem aliquando reducantur ( A A S X X I II, 19 31, 513 s.).
Armo 1899, Canonici Anglicani S. Pauli, Londini, statuam B. Virginis supra tabulam Com-
N ATURA C U L T U S B. M . V. *7
Prop.: B. Virgini i) non debetur cultus latriae sive absolutae,2 2) sive rela
tivae; 3) neque cultus simplicis duliae tantum, ceteris Sanctis communis; sed cul
tus peculiaris omnino, qui hyperduliae dicitur .
Prima pars est de fide; secunda est sententia communis; tertia vero est theo
logice certa.
i. In primis, ergo, B. M. Virgini, cultus latriae absolutae minime est exhi
bendus, cum cultus iste Deo tantum, uti Creatori, excellentiae infinitae, conve
niat, dum B. Virgo, simplex, quamvis singularis ac praestantissima, est creatura,
excellentiae finitae. Dignitas enim maternitatis divinae non est infinita simpli-
munionis collocandam curaverunt. Anglo-Catholici, uti aiunt, devotiones nostras erga Deiparam,
ut Rosarium, Mensem marianum, adhibent; et in recenti revisione operis Prayer Book , ab Epi
scopatu Anglicano adprobata, devotio erga Sanctos et erga B. Virginem permittitur. C f H och -
k ir ch e , iun.-iul. 19 31; Vie Catholique, 15 aug. 19 31. Cfr etiam C r o m ley , Protestantspraise M ary,
in Cath. Digest. 4 (1940) 35-7; B audenbaker C ., Marienblumeti auf fremder Erde, 19 13 ; Marienpreis
nichtcatholischer Dichter, 1914; M ax I u n g n ic k e l , Was fehlt der evangelische Kirchei in Die Post,
19 nov. 1919. Ibi asserit Ecclesiam Evangelicam frigidam esse et Maria Matre indigere.
1 Ita C a m pan a : Per la Germania il P. Schiith S. J. ci da delle informazioni che non avremmo
mai supposto, e che mai non crederemmo, se non ci fossero garantite da un tale testimonio... Tra
l altro riferisce di un periodico cattolico che, certo nella sicurezza dincontrare l approvazione, se
non di tutti, di una parte almeno dei suoi lettori, scriveva che troppo si onora M aria . E riporta
anche, che in una riunione di Sacerdoti, pubblicamente si giudic6 biasimevole che Pio I X e Leone
X I I I abbiano dato eccessivo impulso al culto di M aria... E soggiunge: E per citare anche esempi di
questi ultimissimi tem pi(aprile 1914), ricevettida Monaco una lettera, in cui mi sono comunicate,
per documentare l atteggiamento assunto anche da Sacerdoti contro ladivozione aM aria, espres-
sioni di questo tenore: nella Chiesa, la un altare e qui una Croce con 1Adaolorpta! E davantiad essa
la vecchierella si fa il segno della Croce. Non solo; ma la cosa diventa aneor piti scandalosa, quando
si vede la gente inchinarsi profondamente e perfino inginocchiarsi non solo davanti al Crocifisso,
ma anche davanti allimmagine deHAddolorata!... (Maria nel Dogma cattolico, ed. 4, p. 200,
Torino 1936).
2 Videntur huiusmodi cultum Deiparae tribuisse Collyridiani. De ipsis S. Ephipanius haec
scribit: Accepimus nonnullos, in his quae ad ss. Virginem spectant eo amentiae progressos ut pro
Deo illam nobis obtrudere vellent, ac de ea veluti mente capti, ac furiosi loquerentur. Ferunt enim
mulierculas quasdam in Arabia, quo e Thracia profectae erant, novum illud dogma commentatas
fuisse; adeo ut in Virginis nomen et honorem collyridem sive tortam (ciambella) panis sacrificantes
offerant, et conventus habeant; in sanctissimae, inquam, Virginis nomen, modum omnem prae
tergressas, nefariam rem. et cum Dei contumelia coniunctam, aggredi, hoc est in illius nomen per
mulieres sacrificium facere (Her. 78). Attamen, ex verbis S. Epiphanii non apparet, evidenter sal
tem, mulierculas illas Deiparam revera adorasse. Cfr A l b a r e ll i G ., O. S. M ., L eresia dei Colliri-
diani e il culto paleo-cristiano di Maria, in Marianum 3 (1941) 18 7-19 1. D oLGER F. I., Die eige-
nartige Marienverehrung der Philomarianiten oder Kollyridianer in Arabien, in Antike u. Christen-
tum. Kultur und Religiongeschichtliche Studien, 1 (1929) 107-142.
iS N ATURA C U L T U S B. ii. V.
-;:er sed secundum quid tantum, ratione scilicet termini infiniti qui est Deus.
etenim ipsamet Virgo, cultum latriae Deo tribuit. Atqui nequit una eademque
persona cultum latriae simul tribuere et accipere eodem modo quo aliquis creare
rt creari nequit. Iure ergo animadvertit Angelicus: Quamvis beata Virgo sit
super omnes angelos exaltata, non est tamen exaltata usque ad aequalitatem
Dei, vel unionem in persona. Et ideo non dicitur sedere ad dexteram, sed a dex-
r:s, in quantum honor Filii aliquo modo participative, non plenarie redundat
:n ipsam in quantum dicitur Mater Dei, sed non Deus (In I I I Sent., Dist. 22,
q- 3. ad 3)-
2. Nonnulli tamen auctores conati sunt tribuere B. M. Virgini, vi eius divi
nae maternitatis, cultum relativum latriae. Auctores isti ita ratiocinantur: Que
madmodum S. Cruci, ex eo quod Christum sustulit, cultum tribuimus latriae
relativum, ita, a fortiori, B. M. Virgini, quae nedum Christum detulit sed et
generavit, idem cultus est tribuendus.
Suarez speculativam huiusmodi cultus possibilitatem admisit. Alii vero illum
de facto admiserunt saltem in analogis casibus. Attamen opinio haec sustineri
non potest. Ratio enim excellentiae intrinsecae rationi praestat extrinsecae excel
lentiae. Quare ille cui ob intrinsecam excellentiam cultus debetur, minime debet
ob excellentiam extrinsecam coli. Determinatio speciei cultus, ex ratione intrin-
seca, non vero ex ratione extrinseca oriri debet.1
Ceterum in praxi (praesertim inter fideles parum instructos, qui inter cul
tum absolutum et relativum erga intellectualem creaturam distinguere nesciunt)
periculum in idololatriam labendi facillime haberetur. Ergo cultus huiusmodi
admittendus non est.
3. B. Virgini ergo tribuendus est cultus hyperduliae. Ipsa enim, ratione suae
singularis missionis et singularium privilegiorum, Sanctos omnes simul sumptos
excedit, et ordinem a se constituit. Non est ergo, in cultu, cum aliis Sanctis annu
meranda, sed supra Sanctos omnes singulariter colenda, cultu qui hyperdulia
Ca=. II - DE A C T IB U S SEU E L E M E N T IS C O N ST IT U T IV IS
C U L T U S B. M. V.
Cum in seipso, idest, in sua natura cultus marianus consideratus iam sit,
: zo in pluribus suis actibus seu elementis eum constituentibus aut integran-
- : is considerandus est.
Porro actus huiusmodi sunt sex:
i) veneratio; 2) amor; 3) gratitudo; 4) invocatio; 5) imitatio; 6) servitus.
Huiusmodi actus variis titulis B. M. Virgini debitis apprime respondent.
Primo ergo debemus B. M. Virgini cultum venerationis tamquam Dei Matri,
ideoque singulari praeditae excellentia; secundo vero cultum amoris tamquam
spirituali Matri nostrae; tertio cultum gratitudinis tamquam Corredemptrici;
quarto cultum invocationis tamquam divinarum omnium gratiarum dispensatrici;
quinto cultum imitationis, quia tota Sancta speculumque, post Christum, om
nium virtutum absolutissimum; sexto tandem cultum servitutis, tamquam coeli
terraeque Reginae.
Incipiamus igitur a cultu venerationis seu simplicis honoris.
Art. 1 - D E C U L T U V E N E R A T IO N IS
Primus actus cultus erga Beatam Virginem veneratio, seu honoris exhibitio,
dicitur, quaeque actus sive internos (e. g. existimatio Deiparae) sive externos
complectitur.
1 Prodigia haec circiter decem millia sunt, quorum quatuor millia a Commissione scientifica
rite adprobata.
24 C U L T U S AMORIS
Art. 2 - D E C U L T U A M O R IS F IL IA L IS
Art. 3 - D E C U LT U G R A T IT U D IN IS
Art. 4 - DE C U L T U IN V O C A T IO N IS
Prop.: B. Virgo magna animi fiducia est invocanda.
Beatissima Virgo nedum est Corredemptrix nostra, verum etiam omnium
gratiarum Dispensatrix. Ad eam ergo maxima cunrfiducia confugere debemus.
^ ideamus proinde cur et quomodo sit invocanda.
aliud sit quam velle bonum alicui. Hinc nil mirum si fideles, inde a saec. il-lll
Illam invocare coeperunt prece: Sub tuum praesidium..., ad hoc ut ab omnibus
periculis liberarentur 1. Saeculo iv, S. Gregorius Nazianzenus ( + 3 8 9 ) recursum
refert cuiusdam virginis christianae ad B. Virginem Mariam (Or. X X I V in lau
dem S. Cypriani, PG 3 5 , 1 8 1 ) . Circa finem eiusdem saeculi v, S. Ambrosius
virgines christianas hortabatur ad B. Virginem invocandam (De Jnstit. Virg., nn.
8 6 -8 8 , P L 1 6 , 3 3 9 S ). Saeculo v, christiani Africae septentrionalis B. Virginem
invocare solebant verbis: Sancta Maria, adiuva nos2.
Art. 5 - D E C U LT U IM IT A T IO N IS
Prop.: Licet verus cultus B. Virginis absque proposito vel desiderio quodam
eam imitandi ne concipi quidem possit, actualis tamen Eius imitatio, qua talis,
ad ipsius cultus essentiam non pertinet, quamquam sit eius optimus fructus, pul
cherrimum decus nec non finis proximus .
Exponitur Prop. Etenim: quod verus cultus B. M. Virginis absque proposito
vel desiderio eam imitandi non concipiatur, ex hoc apparet quod in eo, omnia
ad imitationem Deiparae conferunt ac directe impellunt. Eo enim mediante,
Mariae placere conamur. Iamvero patet rem pergratam seu medium aptissimum
ad B. M. Virgini placendum, esse propositum et desiderium Ei similis fieri, sua
exempla sectando. Ergo verus cultus et vera devotio absque proposito vel desi
derio saltem eam imitandi concipi nequit.
Quod autem actualis imitatio B. M. Virginis ad essentiam cultus Ipsius
non pertineat, ex eo patet quod a Patribus, Scriptoribus ac a tota Ecclesia tam
quam peccatorum Refugium invocatur. Atqui certo peccatorum Refugium
non esset, si ad Eam, qua talem, peccatores, cum suis etiam vel minimis obse
quiis, suisque precibus, confugere non possent, ut ipsos a malo eripiat atque in
bonum dirigat.
Etenim haud raro accidit ut, qui Mariam laudando diligit, diligendo imitet.
* Si reipsa (B. Virginem)^amaverimus... animadvertebat Dubois contra Wi-
'.enfeldt non tantum cupiet imitatores, sed faciet. 3 Idet dicit Boudon, asse-
rens pietatis exercitia erga B. Virginem iter esse tutum quo ad imitationem vir
tutum suarum pervenitur.1 Eo vel magis quod actus cultus ex parte peccatorum,
minime spernendi sunt. Peccatoris enim oratio ut Angelicus docet (II-II, q. 83,
a. 6) propter meram Dei misericordiam, ad impetrandum est apta, dummodo
quis, pietate ac perseverantia motus, quae ad salutem sunt necessaria petat.
In hoc casu enim, contingere potest ut infinita Dei misericordia illius precem
exaudiat. Quare potius quam a cultu Deiparae peccatores avertere, illis ad eun
dem sunt excitandi atque adhortandi, cum imperfecta quidem sed vera sit eorum
devotio.
Praeterea constat iuxta Concilium Tridentinum (sess. 6, can. 7) pec
catores ante iustificationem, actus vere formaliterque rectos (quales sunt, e. g.,
actus fidei, spei, timoris inferni, attritionis et huiusmodi) perficere posse. Pote
rit igitur erga Beatam Virginem actus verae devotionis persolvere, ut Rosarii vel
trium Ave Maria recitatio, ac inde, mediante eius validissima intercessione,
ad gratiam divinam iterum sperare se reversurum eternamque salutem conse
cuturum. Hoc autem revelatione S. Gertrudis confirmatur (Liber IV). Ipsa enim
sub pallio Beatissimae Virginis multitudinem animalium diversae speciei accur
rere vidit, quae peccatores repraesentabant peculiarem devotionem erga Illam
exhibentes, et quamquam brutis similia essent, tamen Mater misericordiae illos
blanditiis tutelisque eos recipiebat ad hoc ut illos sanctos redderet.
Quod autem actualis imitatio B. M. Virginis maximum fructum constituat
pulcherrimumque decus, necnon finem proximum cultus qui Deiparae tribuitur,
ex eo patet quod ubi huiusmodi cultus viget, ibi etiam clara exemplorum eius
imitatio florescit.
Etenim, Beata Virgo animas Ipsam colentes, post suavem propriarum virtu
tum trahit odorem. Ipsa nimirum, post Christum, absolutissimum est exemplar,
utpote Ei simillima, et ideo maiori iure quam Paulus Apostolus omnibus repe
tere potest: Imitatores mei estote sicut et ego Christi.
Revera, dum ceteri Sancti unum alterumve radium Solis divini, Christi, vivi
diori modo in seipsis reflectunt, B. Virgo e contra cunctos eius radios reflectit.
Iterum, dum ceteri sancti moralium Christi lineamentorum unum vel alterum
in seipsis referunt, B. Virgo"cuncta eius lineamenta in seipsa fidelissime exprimit.
Insuper, nedum Ipsa est exemplar post Christum absolutissimum, sed etiam
maxime debilitati nostrae idoneum, quatenus mere humanum, dum Christus
est exemplar divinum simul et humanum.
Hinc iure meritoque Leo X III scribebat: Ecce autem in Maria virtutis om
nis exemplar vere bonus^et providens Deus constituit nobis aptissimum eumque
oculis et cogitatione intuentes, non animos, quasi divini numinis fulgore per
stricti, despondemus, sed ex ipsa allecti communis propinquitate naturae, fiden
Art. 6 - DE C U L T U S E R V IT U T IS
et ideo poenae rationem habet; servitus vero quae Deo vel Deiparae exhibetur
ex ipsa lege naturali derivatur, et ideo etiam in statu iustitiae originalis adfuisset,
et perdurabit in coelo. Ad legem enim naturae pertinet quod homo Deo tamquam
supremo Domino, et Deiparae, tamquam supremae Dominae servitutis suae
obsequium exhibeat.
b) Qui servit homini docet S. Thomas (II-II, q. 104, a. 5) est servus
eius secundum, corpus non autem secundum mentem. Homo enim non subditur
alteri quoad omnia, sed solummodo in his quae exterius per corpus sunt agenda;
Deo vero et Deiparae homo subiicitur simpliciter, quantum ad omnia, secun
dum corpus et secundum mentem, quantum ad interiora et quantum ad exte
riora, et ideo in omnibus eis obedire tenetur. Opportune vero hic animadverti
tur quod Deipara nihil aliud a suis servis exigit nisi illudmet quod Deus vult,
observantiam nempe mandatorum et officiorum proprii status etc...
c) Servitus homini exhibita non est absque aliquo dignitatis detrimento, quia
homo bonum quod suum esse deberet alteri cedere debet illud ad illius utilitatem
ordinando; dum servitus Deo vel Deiparae exhibita est causa honoris et gloriae,
et est non solum in bonum illorum quibus praestatur sed etiam et maxime in
bonum illius qui famulatur, eo quia servire Deo vel Deiparae regnare est.
III. E r r o r e s . Quidam circa hoc erraverunt per defectum, quidam vero per
excessum.
Erraverunt p e r d e f e c t u m Protestantes saeculi xvi, negantes B. Virginem esse
Reginam et Dominam nostram, et ideo nos servos eius esse, eius famulatui ad
dictos. Ita scribit, e. g., Andreas Rivet: Quod beatam Virginem spectat, quae
communiter a Papistis Domina nostra appellatur, et quam caeli Reginam indigi-
tarunt, si hoc verum esset, ei certe deberetur servitus, non quae dominis secun
dum carnem, sed multo maior (Apolog. pro Maria S S ., lib. 2, p. 672, Opera
theol., t. 3).
Erraverunt e contra p e r e x c e s s u m quidam qui, sub pietatis specie erga Dei
param, Confraternitatem Mancipiorum Matris Dei (Italice: Schiavi della Madre
di Dio) variis in locis instituerunt. Profitebantur isti libertati suae in honorem
Deiparae se abdicasse, et in huius abdicationis signum catenulas quasdam distri
buebant a confratribus collo brachiisque circumponendas; imagines quoque et
numismata catenatos sodales exprimentia divulgabant. At, S. Congregatio
Indicis, die 5 iulii 1673, Confraternitatem praefatam abolevit1 et opus repro
bavit cui titulus: Lo schiavo della Madonna SS. o vero pratica di consacrarsi
perfettamente per servo alia B. Vergine M aria. Proscripsit pariter opus: Ca
tena preziosa de schiavi della santissima ed immacolata Regina dei cielo, Madre
di Dio . Et iure quidem, cum servitus quae Deiparae sicut et Deo a catho
licis exhibetur, libertatem propriam neque tollit neque minuit, eo quod iusti in
via iussa Dei semper liberrima voluntate exequuntur.1
1 Attamen prout animadvertit Card. Lepicier, o. c., p. 541 per hanc condamnationem
nihil omnino detrahitur excellentiae illius cultus erga Deiparam, cuius sub nomine verae devotionis
erga B . Virginem, insignis propagator extitit beatus Grignion de Montfort, quamque Sodales
Societatis Mariae ab ipso fundatae suscipiunt et confovent.
2 Ad vim huius vocis Servus rite intelligendam, necesse est determinare quonam sensu a
sacris profanisque scriptoribus adhibita fuerit. Iuxta scriptores sacros tum Veteris tum Novi
Testamenti, nomen istud Servus (quod ebraice sonat ebed, naar, mesaret; in versione L X X
vero: SovXos) haud semper strictam significationem habuit. Aliquando enim hominibus tribuitur
qui prorsus servi non sunt. Sic. v. gr. Josue servus Moysis vocatur (seu eius naar, puer, et
mesarSt, minister. Exod., 33, 11) . In Novo Testamento vero officium Servi vel servae exercetur
v. gr. a socru Petri, sanatione recepta (Matth., 8, 15; Mare. 1, 31), a piis mulieribus quae Jesum
sequebantur (Luc. 7, 3, Matth. 27, 55) etc. Cfr Lesitre H ., Dict. Bibi., t. s, coi. 1676. Etiam
Bergier idem animadvertit (Dizionario Enciclopedico, t. 10, p. 194, Venezia 1830).
Similiter dicendum de scriptoribus profanis sive classicae sive posterioris aetatis. Scribit enim
Forcellini: Servus universim dicitur quivis subiectus. Cic. Cluent. 53. Legum idcirco omnes servi
sumus ut liberi esse possimus. Vellei. 2, 73 Sex. Pompeius Magni filius, libertorum suorum li
bertus, servorum servus... Huc etiam spectat formula servus servorum Dein qua humilitatis ergo
_si sunt et etiam nunc utuntur Romani Pontifices saltem a Gregorii Magni aetate. His praeiverat
im August. ep. 2 17 scribens: Augustinus episcopus servus Christi servorumque Christi etc...
T tius latinitatis Lexicon, t. 5., p. 476, Prati, 1871).
Idem Forcellini nos certiores facit iuxta clar. mum De Rossi (Bullett. Archeol. municip.
'- 3 ) formulam huiusmodi iam a sec. vi vel VII a Christianis cuiusvis gradus adhibitam fuisse.
Etenim sub influxu Christianae religionis, servitus minui coepit; ex quo factum est ut opera ser
ui i 7-ervis praestita etiam a liberis hominibus praestari coepissent, qui, eorumdem officiorum
CU LTUS SERVITU TIS 35
causa, servi largiori sensu (ob opera praestita) appellari perrexerunt. Proinde, titulus servus
a christianis adhibitus, iam inde a sec. vi non amplius stricto sensu sed sensu hodierno accipi
coepit. Prae oculis habenda est haec norma fundamentalis ad recte vocem servus explanandam
iuxta scripta auctorumjprimae ac novissimae Mediae etatis.
1 J ourdain (Somme des Grandeurs de M arie I, 309-318, Paris 1900) et alii, etiam recentes (cfr
Regina dei Cuoriyt. 26, 1939, p. 146) pro titulo Domina auctoritatem S. Athanasii afferunt (296-
373). Attamen Sermo in Annuntiat. Deip. (PG 28, 938) S. Athanasio tributus, ad ignotum aucto
rem pertinet saeculi vn vel vm .
2 Animadvertendum tamen est authentiam horum locorum extra omnem dubitationem non
esse. Cfr B ellord ^I., Un servo di M aria dei iv secolo. S . Efrem, in Ave M aria, t. 43, n. 2.
3 Cfr D e la t tr e , Missiones Catholiques, mai 1886.
36 CULTUS SERVITU TIS
1 G r im a ld i, Opusculum de sacris Veronicae sudario ac lancea qua Salvatoris nostri lesu Christi
latus aperuit, in Vaticana Basilica maxima veneratione asservatis. (Arch. Vat. S. Petri, cod. lat. H.,3)
2 In Libro Pontificali legitur: Sepultus ad beatum Petrum Apostolum ante altare oratorii
Sanctae Dei Genitricis, quod ipse construxerat.
3 CU LTUS SERVITU TIS
mento quodam anni 964 appellatur filia Cinedis, Reginae Hiberniae. Ita etiam
appellatur Rex quidam Hiberniae.1
S a e c u l o x prae aliis excellunt in famulatu mariano, S. Odilon, tertius Abbas
Cluniacensis annis 55 (962-1049) et S. Petrus Damiani. S. Odilon, adhuc puer,
post miram sanationem per intercessionem B. Virginis obtentam, se contulit,
peregrinandum more, ad Sanctuarium Virginis Deiparae Podiense (Puy), ibi-
que, corrigia sibi ad collum posita, Eius famulatui semetipsum obtulit hanc ei
persolvendo precem: O piissima Virgo et Mater Salvatoris omnium saeculorum,
ab hodierna die et deinceps me in tuo servitio habeto... Post Deum enim amodo
nihil tibi praepono, et ultroneus in aeternum meipsum, tamquam proprium ser
vum, tuo mancipatui trado (Vita, 1. 2, cap. 1, PL 142, 915 s.).
S. Petrus Damiani in suo opusculo De bono suffragiorum, refert, fratrem
suum Marinum Damiani famulatui mariano, peregrino modo se devovisse:
Longe ante dum vegetus adhuc et sanitate floreret incolumis, depositis, nuda-
tisque exuviis, collo corrigiam qua cingebatur innexuit. Altari Beatae Dei Geni
tricis, velut servile mancipium se tradidit: mox se quasi servum malum, coram
Domina sua fecit verberibus affici dicens: Domina mea gloriosa, virginalis mun
ditiae speculum, et omnium norma virtutum, quam ego te miser et infelix offendi
per obscenam carnis meae et eam cuius tu mater et auctor es violavi mei corporis
castitatem; nunc itaque quod solum remedii superest, me tibi famulum trado,
tuae ditionis imperio subtracti corporis colla submitto. Flecte rebellem, suscipe
contumacem; nec tua pietas respuat me delinquentem cuius intemerata virgi
nitas peperit verae pietatis auctorem. Per istud ergo munusculum servitutis meae,
tibi nunc offero censum, et amodo ac deinceps quod vixero, certi canonis ap
pendam annuale attributum. Quandam ergo pecuniae summam in altaris crepi
dine posuit, et sic de misericordia quam quaesierat confisus, abscessit.
Beata Virgo, sua vice, servum suum remunerare voluit. Marinus enim, cum
iam phtisi consumptus, se quoddam mane, proximum fini vitae suae vidisset,
repente vultus eius visus est laetitia perfusus, atque exclamare auditus est: Sur-
gite in conspectu Dominae meae . Et ad Virginem conversus, ait: Eia, quid est,
Domina mea, Regina coeli et terrae, quia visitare dignata es pauperculum ser
vum tuum? Benedic me, Domina mea et ne patiaris in tenebras ire, cui lucem
tantae praesentiae contulisti . Ipsa autem, ab angelis comitata, subridenti vultu
ei benedixit ac deinde disparuit.
Idem Sanctus, hoc a quodam sancto sacerdote, qui Severus appellabatur,
quique spiritualis pater Marini erat, se compertum habuisse testatur (PL 145,
566-567).
Idem S. Petrus Damiani, aliud factum memoratu*dignum et ad cor unius-
cuiusque servi B. Virginis in summam spem erigendum refert aptissimum. Bas
Prob.: III. R a t i o n e . Necesse est quod ubi est propria et specialis ratio
dominii, ibi sit specialis et propria ratio servitutis . Atqui in B. Virgine, utpote
universorum Regina, est propria et specialis ratio dominii. Ergo debet esse etiam
specialis et propria ratio servitutis.
1 Quilibet ergo verus Mariae servus cum Guiralto Riquier (saec. xu) repetere debet: Quand
ie considfcre ses grandes bont^s, le grand et singulier honneur quelle m a fait, quand je pense
qu elle me veut pour serviteur, je dois tenir mon coeur en respect (Cfr M a u r in , I.es Saluts
tfAmour, t. 1, pp. 2 5 8 S . Versio A n g la d e , Les Troubadours, pp. 2 1 7 s.).
LEGITIM ITAS C U L T U S PERSONAE B. M . V. 41
C a p . III - DE L E G IT IM IT A T E C U L T U S B. M. V .
Art. 1 - D E L E G IT IM IT A T E C U L T U S P E R SO N A E
B. M. V IR G IN IS T R IB U T I
Art. 2 - DE L E G IT IM IT A T E C U L T U S IM M A CU LA TO
D E IP A R A E CORDI E X H IB IT I
Legitimitas cultus erga Cor Deiparae Virginis sicut etiam erga Cor Iesu
praesertim a Iansenistis saeculi x v ii qui illum tamquam novum, falsum et
admodum periculosum eum denunciabant, impugnata est.
Ipsi nimirum cunctis armis, potissimum arma ridiculi usi sunt ad illum de
struendum. Horum quidam (ex Ordine S. Benedicti) haec protulit verba: Eia,
pater E11 des, ubinam invenis fundamenta huius festi (S. Cordis Mariae)?.
1 Si historicus inspiciatur huius quaestionis progressus tria momenta distingui possunt, vi-
' : Ab initio (seu a S. Joanne Eudes usque ad festi S. Cordis approbationem anno 1765
C U L T U S CORDIS B. M . V. 45
obtentam) dominabatur consideratio cordis carnei seu physici. 2) In secundo momento magis
vigebat consideratio cordis symbolici seu uti simplex amoris symbolum inspecti. 3) In tertio vero
momento quod est hodiernum utraque sententia amico federe consociatur; agitur sc. de
symbolismo psyco-physico.
1 Huiusmodi sedes seu organum elicitivum est systema cerebro-spinale.
46 C U L T U S R E LIQ U IA R U M B. M . V.
Art. 3 - D E L E G IT IM IT A T E C U L T U S R E L IQ U IIS
B. M. V. E X H IB IT I 1
1 B alin gh em A . de , Inventaire des s. reliques de Notre-Darne et des lieux oii elle se trouvent...
Douay, 1626, 12, 504, 1 17 p. B e isse l , Geschichte der Verehrung Marias in Deutschland. /,
292-304. C am pa n a E ., M aria nel culto, vol. 2, pp. 480 ss., ed. 2, 1943. R ohault de
F l eu r y , La S . Vierge, I, 288-297. T r o m belli J. C ., Dissertat. L X V III, apud B ourass,
S:tmma aurea, t. 2, coi. 334. V acandard , fitudes de critiquey in Etudes dyHistoirey t. 3, p. 11 6 .
2 S. Gregorius Turonensis ( f 594) iam suo tempore de quibusdam reliquiis B. M . Virginis
1 xjuitur quas ipse vidit, possedit et quibus miraculosam protectionem adseribit (Cfr De gloria
martyrum, cap. 9 et 10, P L 7 1, 716).
3 Cfr D urand , C. M ., Uecrin de la Sainte Vierge, Salia 18 8 5 ,1 . 1. Praeclari sunt capilli B. M .V.
- peculiari festo (Festum capillorum B. M .V .) colebantur primo Patiae in Sicilia (domi comitis
R>gerii f n o i) deinde Messanae.
4 In Italia inveniuntur Venetiis (in Basilica S. Marci); Papiae (in Templo Dnae Nostrae);
* s :i et Romae (in Ecclesiis SS. Cosmae et Damiani atque Chrysogoni); Fabriani necnon in per-
T^iihis Siciliae locis.
In exteris vero regionibus, invenirentur in Gallia (in sacello Dnae Nostrae Parisiensis), Car
ri jt-. \ ejentione, Podii, Rhemis, Segoduni, Vivarii, Andomaropolis. In Germania Coloniae Agrip-
C U L T U S R E LIQ U IA R U M B. M . V. 47
emanavit, aut etiam de albo liquido (e calcarea materia lacti simili composito)
e specu profluente prope Bethlehem sito, quod vulgo dicitur Crypta B. Vir
ginis eo quod ibi iuxta legendam Beatissima Virgo se recepit ut lac suum
divino praeberet Infanti; sed cum stilla quaedam eiusdem lactis in illam rupem
delapsa esset, statim eam lacteo dealbavit colore, a peregrinis postmodum in
varias regiones translato ac lac B. Virginis appellato. Agitur ergo de reliquia
quae nulla authenticitate gaudet.
Tandem, reliquiae quae sanguis B. M. V. appellantur, nihil aliud sunt quam
sanguis qui e quodam eius simulacro aut imagine mire profluxit, sicut qui
Rhedis, apud Oscelam, colitur (post miraculum anno 1494 patratum atque in
symulacro Deiparae Virginis, Sanctuarii Rhediensis, boemica in urbe, anno 1685
iteratum).
2) Reliquiae Marianae secundae classis indumenta copiosissimae sunt,
videlicet: Zona, cingulum, tunica, velamina, calceamenta, digitalia et manticae.
Zona (i. e. fascia pectoralis vel cingulum, nequit cum certitudine asseri), ex
urbe Ierosolimitana, ab Arcadio Imperatore, Bysantium translata, prius in tem
plo Blachernitano, deinde vero, Pulcheriae imperatricis opera, in templo Chal-
coprateionensi deposita fuisse videtur.1 At, Bysantio in Turearum manus de
lapso, Romam translata esset in Basilica S. Mariae Maioris, ubi servatur adhuc.
pinae, Treviri, Monachii; in Regione Belgica (Tongris, Gerardi monte, Antuerpiae); in Hispania
(Oveti, Toleti, Sancti Aemiliani); in Hollandia (in Civitate Maestricht); Annover (in monasterio
Liessensi); tandem invenirentur in Dania necnon in Anglia.
Notissimum est oleum vel lac mirificus qui e ligneo quodam simulacro B . V. in oppido Saji-
duaia prope Damascum emanavit (Cfr B a r o n iu m ad a. 870). Quid simile a Tritemio narratur tam
quam prodigium quod in monte S. Roberti apud Bingen acciderit.
Ferunt etiam B. Virginem lactem suum quibusdam degustare dedisse, i. e. S. Bernardo (Cfr
V acan d ard , Etudes d Histoire, ed. 1895, t. 2, p. 78) et Alano a Rupe (Cfr P L 2 1 1 , 776; B eisse l,
Geschichte... I, 298).
S. Bernardinus Senensis, verba in hanc lactis reliquiam profert quae fere ad irreverentiam
pertingunt: O, o dei latte della Vergine Maria; o donne, dove siete voi? e anco voi, valenti uomini,
vedestene mai? Sapete che si va mostrando per reliquie: non v abbiate fede, che elli non e vero; egli
se ne truova in tanti luoghi! Tenete che egli non e vero. Forse che ella fu una vacca la Vergine M a
ria? che essa avesse lassato il latte suo, come si lassa delle bestie, che si lassano mugnere!
Io ho questa opinione, io, chio mi creda chella avesse tanto latte, ne piu ne meno, quanto bastava
a quella bocchina di Cristo Gesu Benedetto . (Pred. Volg., II, 375). Et pp. 266-7: O, 0 ,0 ,0 ! avete
veduto dei latte della Vergine Maria, o donne? Le bufale di Lombardia non hanno tanto latte,
quanto si dice che ne e per lo mondo. Sappiate che ella ebbe tanto latte quanto bastava alia boc
china di Cristo Jesu benedetto e non piu . Acriter etiam contra reliquias lactis insurgebat, suo
jempore, Guibertus de Nogento (PL 156, 659).
1 Cfr R ia u t , Depouilles religieuses enlevees a Constantinople au X I I I e s., in Memoires de la Soc.
des Antiquaires de France, t. 36. Exuviae sacrae Constantinopolitanae, Ginevrae, 18 7 8 . ----- C a h ier ,
Melanges d Archeol. t. 1, p. 5, 60. Testimonium de veste B. Virginis in Blachernis, invenitur
in Rev. byzantine russe, t. 2, n. 4 (est a. 860).
48 C U L T U S R E LIQ U IA R U M B. M . V.
Plura ab hac reliquia, in toto oriente celeberrima, patrata sunt miracula mul-
taeque homiliae a Patribus in eius festo habitae sunt. 1
Cingulum vero Prati, in templi maximi Sacello veneratur. Beatissima Virgo,
iuxta traditionem, illud ex alto dimisisset ad hoc ut S. Thomam de sua gloriosa
Assumptione certiorem redderet. Post varias vicissitudines, reliquia haec in pos
sessionem cuiusdam mulieris hierosolymitanae venisset. Haec autem illam uni
cae filiae suae, pio Pratensi peregrino cui nomen Michael nuptae, dote tradidit.
Michael autem, appropinquante morte (anno circiter 114 1 aut 1174)1 iHam ma
ximo pratensi templo dono relinquit. 2
Non obstante dubia eius authenticitate, cingulum hoc plurium prodigiorum fuit
occasio. Quinquies in anno populo ostenditur (in die Natalis, Paschatis, prima maii,
Nativitatis B.M.V. ac tandem in festo ipsius die 2 iulii, a Pio VI anno 1798 concesso).3
Pietas erga sacrum cingulum ab Ordine S. Augustini admodum diffusa est
ob antiquam traditionem (quae aetate valde posteriori scripto tradita fuit) iuxta
quam nigra Ordinis vestis (cuius cingulum, nigri coloris, symbolum eiusdem
constituit) ab ipsa Beatissima Virgine, in visione quadam S. Monicae ostensa
fuisset, quae divi Augustini, Ordinis fundatoris, praeclarissima mater fuit.
Tunica quoque integra ipsius Virginis, miraculis clara, Bysantii exstat atque
in templo Blachernitano colitur. Alia integra ac lintea tunica - iuxta Baronium
in vetusto Aquarum monasterio servatur, a Carolo Magno donata, qui sua
vice a Bysantinis civibus illam obtinuerat.
Pluribus in urbibus Galliae, Hispaniae, Helvetiae etc. aliae servantur partes
sacrae Deiparae vestis.
2 Pars sacrae huius zonae, a Patriarca Gualtiero cuidam Lamberto, ecclesiae S. Mariae Bru-
gensis praeposito, donata fuit.
3 Ita B ia n c h in i in Notizie intorno alia Sacratissima Cintola di Maria Vergine che si conserva
nella citta di Prato in Toscana, pag. 26: - Ella non e di seta, ma bensi di una certa roba che molto
a lo stame ovvero per meglio dire al pelo di capra, o di cammello si rassomiglia: il colore e verde
chiaro leggermente cangiante in cenerognolo ed e sparsa di qualche sottilissimo filo doro. Ella e
larga un dito e mezzo; lunga poi un braccio e % di misura fiorentina ed ha nelluna e nellaltra estre-
mit& alcune pendenze lunghe un terzo di braccio incirca in cima alie quali sono alcune nappe a fog-
gia di bottoni bislunghi il tutto della stessa roba e dello stesso colore. Con queste particolari pro-
prieta si distingue la cintola di M . V. che in Prato si venera; la quale siccome per lo passato da quasi
infinite persone e stato fatto, possono ancora desse da chiunque, che talento ne abbia, con santa e
devota curiosita non meno vedersi che venerarsi.
Aliquanto post, Pratenses, grati animi causa, municipali in aede imaginem quamdam pingi
fecerunt cum hac inscriptione:
10 son Michel da Prato che portai
11 cingol de la Madre di Gesu,
quando da 1Egitto a casa tornai.
4 P xccardi F ., II sacro Cingolo Mariano in Prato fino alia traslazione dei 19 35 , Prato 1937,
in-12, V III-88 pp.
CULTU S R E L IQ U IA R U M B . M . V. 49
Permulta Deiparae velamina asservantur in Italia (ut Modoetiae, Assisii,
Fori Cornelii, Cortonae, Romae ac potissimum in templo Sanctae Anastasiae);1
in Germania (Coloniae Agrippinae, Monachii, Moguntiae, Treviri, Wurzburg),
in Belgio (Leodii et Tongris), in Hispania (Caesaraugustae) et in Gallia (Cupiaci,
et praesertim Carnuti ubi etiam hodie maximo habentur in honore).
Inter indumentorum reliquias, etiam calceamenta annumerantur, primum
a Cisterciensibus germanicis (in oppido Ophoven) deinde Dalheim venerata.
Alia Deiparae calceamenta in Gallia (Ruthenae, Suessione, Fori Iulii) asservantur.2
Anula quoque reperiuntur Duaci, Lutetiae Parisiorum, Semurii (in Burgun-
dia) Auzin et praesertim in maximo Perusino Templo (prius, per tot saecula,
Clusii veneratum). 3
4
C U L T U S R E LIQ U IA R U M B. M . V.
Inter caetera obiecta ab Ipsa Deipara confecta, recensetur Fascia, quae Ro-
raae, in Ecclesia S. Marcelli, veneratur.1
Inter varias Eius epistolas dignae sunt quae laudentur: Epistola ad S. Igna-
tium episcopum Antiochenum, ad Messanenses, et ad Florentinos. At omnes
sunt apocryphae.
Tandem, ex variis obiectis quae ad Beatissimam Virginem pertinuerunt,
haec sunt notanda: Fusus (Bysantii et Ruthenae piae venerationi expositi); acuum
theca (quae Huy in Brabantia colitur); scutella quaedam rudis (quae in sacra
Lauretana domo magno honore colitur).
Ostenduntur etiam quaedam lecti fragmenta (in Ecclesia S. Mariae Maioris
de Urbe, Moguntiae et Liesse publice exposita). Parvula demum fasciola no
tanda venit (quae Bononiae in templo S. Stephani colitur) etc. etc.
Historicis hisce elementis circa reliquias praemissis, legitimitatem cultus, ab
Ecclesia ipsis tributi, probamus.
Quaedam tamen principia quibus hunc cultum sapientissime moderatur Ec
clesia, necessario praemittenda sunt. Quae quidem sic breviter exponi possunt:
1) Si quaedam reliquia certo authentica non est a fidelium cultu prudenter
est amovenda. 2
2) Ut alicuius reliquiae cultus legitimus reddatur, moralis certitudo aut etiam
simplex authenticitatis probabilitas sufficit, ideoque nullo modo absoluta requi
ritur certitudo, cum cultus eis tributus non absolutus sed relativus sit, in san
ctum ad quem pertinent aut pertinere censetur reliquia, desinens. Reliquiae enim
veluti symbolum constituunt, mentem et cor fidelium ad caelum et ad caelites
elevantes. Quocirca, Codex luris Canonici, ad fidelium scandalum praecaven
dum, vetat illas sermonibus atque scriptis, quae'in manus fidelium deveniunt,
oppugnari, propter solas coniecturas solave probabilia argumenta vel etiam prae-
iudicatas opiniones. Vetus ipse fidelium cultus quoddam est authenticitatis
indicium.1
Opportuna tamen ac diligentia studia minime prohibentur.
Sancivit Concilium Tridentinum ne novae admitterentur reliquiae absque
praevia recognitione et episcopali adprobatione.
Hisce positis, haud difficile est reliquiarum cultus in genere reliquiarumque
B. M. Virginis in specie legitimitatem probare.
Etenim, ipsa sacra Scriptura prae oculis ponit miracula quaedam a Sancto
rum reliquiis patrata. Sic, e. g., pallium prophetae Eliae Iordanis aquas divisit
(4 Reg. 2, 14); cadaver Elisei mortuo vitam restituit (4 Reg. 13, 21). Porro si Deus
per Sanctorum suorum reliquias mirabilia patravit nec unquam patrare inter
mittit, haud dubium est eorumdem cultum probare.
Caeterum, neminem latet pristinos fideles valde fuissesollicitos in Marty
rum reliquiis colligendis et colendis, in aris supra earumdemreliquiaserigendis
ubi in illorum honorem sacrum fiebat.
Ne putemus Ecclesiam, usque ad saec. xvi, sese nefandae idololatriae tradi
disse, reliquiarum cultus legitimitas, ex hac consuetudine, apertissime apparet.
Notatu digna sunt vehementia illa S. Hieronymi verba: Omnes Episcopi non
solum sacrilegi, sed et fatui iudicandi qui rem vilissimam et cineres dissolutos
in serico et vase aureo portaverunt? (Adv. Vigil, n. 5, PL 23, 358).
De caetero huiusmodi cultus, priusquam catholicus, omnino humanus di
cendus est, cum magnae cordis indigentiae apprime respondeat.
Art. 4 - D E L E G IT IM IT A T E C U L T U S IM A G IN IB U S
B. M. V IR G IN IS T R IB U T I 2
1 His dictis, discrimen inter imaginem et idolum, imaginem et symulacrum statim intelligitur.
Radicale enim discrimen inter imaginem et idolum in eo nititur, quod dum imago veram si
militudinem instituit cum persona expressa, idolum e contra fictam eamdem similitudinem praebet
quam repraesentare conatur, ideoque, id quod non est, repraesentat.
Ditferentia quae viget inter imaginem et symulacrum in hoc est ponenda, quod dum imago
ralem refert similitudinem cum re repraesentata, symulacrum e contra (e verbo simulare ) si-
it veram cum re quam repraesentare vult similitudinem minime reddit.
: C :r B r e h ie r , La querelle des images (V IIIe-IX e siecle), Paris, 1904.
CU LTUS IM AGIN UM B. M . V. 53
In Oriente vero Ichonoclastae (seu qui sacras frangunt imagines) vel Icono-
machi (seu sacrarum imaginum oppositores)j sive usus sive cultus sacrarum ima
ginum praecipui oppugnatores fuerunt. Bellum tamen in imagines, a Leone
Isaurico, Imperatore, anno 725 inceptum, ultra saeculum, i. e. usque ad annum
842, opera successorum eius protractum fuit. Quidam (i. e. vehementiores) tum
cultum tum usum reiciebant imaginum; alii vero (i. e. mitiores) cultum reiciebant,
usum tamen, religiosae artis causa, admittebant. Leo Isauricus a politicis motus
rationibus, sacrarum imaginum abrogationem prius persuasione conatus est
obtinere, postea vero etiam vi. Ipsius autem filius, Costantinus V, cognomento
Copronymus, maiori vi luctam est prosecutus. Conciliabulum enim (anno 753)
in regia Hieriae domo convocavit, in quo Deiparae Sanctorumque [imagines ve-
luti idola reiectae fuerunt earumque cultus pro idololatriae forma habitus est,
licet omnino vim intercessionis invocationisque earumdem agnosceret.
Defuncto Copronymo, cui filius Costantinus VI successit, persecutio ico-
noclastica prius minui coepit, deinque desiit. Attamen ab anno 813 ad annum
842 instaurata fuit, Leonis Armeni ( f 820) Theophilique imperatoris ( f 842)
potissimum opera. Theophilus autem, superveniente morte, non quidem Christi
Crucifixi imaginem visus est prae manibus habere, sed caput ducis cuiusdam,
quem supplicio damnaverat. Tandem imaginum quaestio, in Oriente mota, in
Occidente quoque, Caroli Magni imperatoris opera, personuit. Etenim, in Libris
Carolinis (PL 98, 1002), ab Alcuino forte compositis, nedum absolutus verum
etiam relativus cultus imaginum reicitur, licet earundem usus omnino concedatur.
Eodem tempore, Claudius Taurinensis Ep. ( f c. 827), Hispanus, prout ex
suo opere patet cui titulus Apologeticum atque rescriptum Claudii Ep. adver
sus Theodmirum abbatem (PL 105, 459-464) explicite adfirmavit iconophilos
idola non reliquisse, sed tantummodo eorum nomina mutasse: non idola reli
querunt, sed nomina mutaverunt.
His accesserunt Agobardus Lugdunensis (in Liber de imaginibus Sanctorum
PL 104, 199-228, anno circiter 825 conscripto) et Walaphridus Strabo ( f 849,
in suo De rebus ecclesiasticis PL 114, 927-230), qui imaginum concedebat usum,
cultum tamen reiciebat.
Oppugnaverunt postea imagines Wicleffitae ac Hussitae, quibus Protestantes
saeculi xvi, diversa tamen ratione, se adiunxerunt. Lutherus enim initio imagi
num usum permisit sed postea cultum prohibuit. Tandem inutiles eas voca
vit. Carldstadt et Zwinglius eorumdem cultum manifeste impugnaverunt. Atta
men in sacris imaginibus oppugnandis Calvinistae et Sociniani supra caeteros
palmam tulerunt, Catholicos ipsos accusantes quod in idololatriae crimen incidis
sent. Ipsi autem e suis templis penitus eas amoverunt. In Gallia enim fere 50
cathedrales, quingentaque templa denudata, eorumque imagines ablatae aut pror
sus eversae fuerunt. In Hollandia, millia circiter altaria direpta fuerunt quorum
imagines ad ipsorum pedes penitus confractae fuerunt.
C U L T U S IM AGIN UM B. M . V.
Insuper, actus motusve alicuius natura a suo termino sumenda est seu ex
ectc quod attingit et vi cuius cuncta alia attinguntur. Iamvero, motus in ima-
r.r.em. in :psam fertur ratione exemplaris ab ipsa expressi, et ideo ad exemplar
praecipue pertingit cui, pro sua dignitate, cultus latriae, duliae vel hyperduliae
tribuitur. Quare motus qui in imaginem tendit, pro diversa exemplaris dignitate,
latriae vel hyperduliae vel duliae tandem erit. Eiusdem proinde speciei est cul-
tus qui imagini et qui exemplari tribuitur.
Tertia demum sententia, quae inter duas priores veluti media exstat, ad S. Ro-
bertum Bellarmino pertinet qui thesim Ambrosii Catharini atque Perez diserte
explicat. Sententia haec contra Durandum admittit imagines vero proprioque
sensu colendas esse. Retinet tamen (contra S. Thomam eiusque scholam) eas,
cultu omnino diverso et inferiori ab eo qui exemplari tribuitur colendas esse. Hanc
tertiam sententiam corroborare conatus est Griimel (1. c., coli. 825-836). Sen
tentia S. Thomae iuxta ipsum definitioni Concilii II Nicaeni (Divo Tho-
mae, procul dubio ignoti) graecorumque Patrum doctrinae opposita esset. Cui
tamen Thomae asseclae respondent idem Concilium, Christi imaginibus, non
quemlibet latriae cultum sed veram tantum latriam denegare, i. e. latriam abso
lutam non autem relativam.
Idem dicendum de pluribus Patrum assertionibus contra thomisticam sen
tentiam allatis, utpote quae excludant quominus vera seu absoluta non relativa
tantum latria, Christi exhibeatur imagini. Ipsemet enim honor qui exemplari,
extra imaginem, absoluto debetur modo, imagini vicissim, exemplaris causa,
relativo tantum modo debetur.
Addatur insuper imaginem triplici sub respectu considerare posse, nempe:
tamquam res, tamquam medium ad exemplar adducens et tamquam exemplar
in se ipsa intentionaliter referens (i. e. secundum esse intentionale vel reprae-
sentativum). Si imago sub duobus prioribus respectibus consideretur, manife
stum omnino est eumdem cultum qui exemplari debetur recipere non posse.
Sub tertio vero respectu considerata (quatenus scilicet imago, secundum esse
intentionale vel repraesentativum, unum fit cum exemplari ab ipsa relato) optime
duliae cultum si de sanctis, hyperduliae si de Beatissima Virgine, latriae relativae
si de Christi imagine agitur, recipere potest. Quare Deiparae imago pro ipsa
Virgine Sanctissima habetur, fidelesque coram ea tamquam ipsae Beatae Vir
gini loquuntur. Eo vel magis quod preces illae, illa cordium suspiria Deipara
Virgo, in intuitiva Dei visione, videt et audit.
Quae cum ita sint, nullam omnino putamus sufficientem 'adesse rationem ut
a thomistica sententia recedamus.1
1 Relate ad cultum sacrarum imaginum, utiliter consuli potest G . L a d n e r , Der Bilderstreit und
die Kunst-Lehren der byzantinhchen und obendlandischen Theologie, in Zeitschr. Kirchengesch. 50
(1931) 1-23. In hoc articulo animadvertit Auctor quomodo, durante lucta contra sacras imagines,
U T ILIT A S C U L T U S B. M , V. 59
C ap. IV - DE U T IL IT A T E C U LT U S B. M. V IR G IN IS
Divisio capitis. Quia vero beneficia cultus Mariani alia sunt individualia et
alia socialia, hinc singillatim agendum est:
1) De beneficiis individualibus;
2) De beneficiis socialibus.
Art. 1 - D E B E N E F IC IIS IN D IV ID U A L IB U S
C U L T U S M A R IA N I
auctores quidam quaestionem sibi posuerunt circa valorem imaginis. Dum in Oriente valor iste in
hoc praesertim reponebatur quod imago tamquam emanatio quaedam aut prototypi prolongatio
habebatur, in Occidente e contra in eorum utilitate praesertim reponebatur: laicorum litteratura.
Quidam tamen textus valorem potius artisticum sacris imaginibus tribuunt: speciosa ad venu
statem (libri Carolini); oculis solamina (Rabanus Maurus); speciosa forma (Adrianus I).
Attamen valor iste artisticus magis apparet in regionibus meridionalibus (S. Thomas); dum in re
gionibus nordicis valor utilitarius praevalet (Honoratus Augustodunensis, Sicardus Cremonen
sis etc.).
1 Cfr R o s c h in i , L a devozione a M aria S S . segno di predestinazione, Vicenza, 1938.
U T IL IT A S C U L T U S B. M . V.
Prop.: Devotio erga B. Virginem: I) est signum praedestinationis, II) maius vel
nus secundum maiorem vel minorem devotionem erga ipsam.
Status quaestionis.
I) Incertitudo salutis et signa praedestinationis. Inter omnia problemata,
problema praedestinationis nostrae principem locum obtinet.
Docet C o n c . Trid. hominem absque speciali revelatione scire non posse
esse praedestinatum (Sess. 6, cap. 12). Dantur tamen quaedam indicia seu
> gna ex quibus coniecturaliter concludere possumus nos fuisse a Deo specialiter
dilectos et electos, seu praedestinatos, in ordine ad vitam aeternam. S. Thomas
duo praesertim signa praedestinationis enumerat, videlicet: bona opera et Sancto
rum protectio (S. Th., 1, q. 23, a. 8). Porro, inter Sanctos omnes omnino eminet
B. Virgo. Hinc, Theologi devotionem erga Virginem inter signa praedestinationis
enumerant.
II) Adversarii. Contra hanc doctrinam theologice certam, insurrexerunt prae
sertim lansenistae. A d a m W i d e n f e l d t in op. Monita salutaria etc. haec etiam
in ore Virginis ponit: N e credas te, propter aliquem cultum quem mihi exhi
bes, si charitatem non habeas, praedestinatum esse . Et ratio est haec: sola
dilectio discernit inter filios Dei et filios diaboli. Sectatores habuit A d r ia n u m
B a l l e t et N i c o l e (cfr T e r r i e n , o. c ., p. 2, p. 200, ed. 4).
PROB. I. PARS
Le salut des servit eu rs de Marie est devenu Tune de ces verites pratiques qui
- :>nt demontrees par la persuasion meme des fideles et la predication journaliere
i es auteurs sacres. Sur un point de dogme ou de perfection chretienne,
Dieu ne permet pas 1erreur universelle du pauple chretien. Or, voila plusieur
- cies que, du haut de la chaire chretienne, dans les villes et les bourgades,
on inculque au pouple la conviction quun enfant de Marie ne saurrait perir.
Et la hierarquie catholique, non seulement laisse faire, mais elle encourage cette
doctrine; elle le formule dans des actes emanes de 1autorite supreme. De la
sorte, est nee une confiance generale qui ne saurait etre decue .
DECLARATUR II P A R S
p. 410). Etiam verba S. Alfonsi: Chiunque serve la Vergine e gode della sua
intercessione, e cosi sicuro dei Paradiso come se gia vi fosse (Glorie di Maria,
c. 8, 3) benigne et ad mentem eius interpretari debent.
Errant per defectum T h e o p h il u s R a y n a u d S. I., M u r a t o r i etc. qui quam
libet salutis certitudinem Mariae cultoribus denegant, et tantummodo magnam
salutis spem ipsis concedunt.
nendo. 1 Hoc bene exposuit Pius X I: Neque enim is mortem oppetat sempiter
nam, cui Beatissima Virgo, praesertim in discrimine ultimo, adfuerit. Quae Do
ctorum Ecclesiae sententia, christiani populi sensui congruens, perpetuoque com
probata experimento, ea potissimum causa innititur, quod Virgo Perdolens re
demptionis opus cum Iesu Christo participavit, et constituta hominum Mater,
eos, sibi veluti testamento divinae caritatis commendatos, amplexa sit filios aman-
tissimeque tueatur. Qua in re diutius commorari non attinet, quandoquidem
fel. rec. decessor Noster Benedictus XV, Litteris Apostolicis Inter Sodalicia die
22 mensis martii 1918 datis, aptissimis eam verbis explanavit (Litt. Apost. Ex
plorata res est, A A S 15, 1923, 104 s.).
Benedictus vero X V ad quem Pius X I se retulit, haec quoad rem nostram
scribebat: Quodsi hac plane de causa, quas e Redemptionis thesauro gratias
omne genus percipimus, eae ipsius Perdolentis Virginis veluti e manibus mini
strantur, nemo non videt sanctum hominum decessum ab Ea ipsa expectandum
esse, quandoquidem praecipuo hoc dono Redemptionis opus in unoquoque ho
minum efficienter perpetuumque in modum completur. Liquet idem, Virginem
Perdolentem, utpote quae, a Iesu Christo universorum hominum Mater consti
tuta, eos tamquam infinitae caritatis testamento sibi relictos acceperit officium-
que tuendae spiritualis eorum vita materna benignitate expleat, facere non posse
quin carissimis ex adoptione filiis eo temporis momento studiosius opituletur,
quo de eorum salute ac sanctitate agitur in sempiternum aevum confirmanda.
Quare Ecclesia ipsa pluribus liturgicis precibus a B. Maria Virgine efflagitat,
ut hominibus instante morte conflictantibus misericors adsit, constantissima vero
apud christifideles opinio est, diuturno probata experimento, quotquot eadem
Virgine utantur Patrona, eos haud esse in aeternum perituros (Litt. Apost.
Inter sodalicia, A A S 10, 1918, 128).
1 Non igitur probanda videtur sententia P. S e d l m a y r in sua Scholastica Mariana (Cfr Bou-
HASsfi, Summa aurea, t. 8, coi. 253) scribentis: Deipara Virgo nos vere defendit in iudicio divino
sive particulari sive universali, ad hoc ut accusatori daemoni occurrat (coi. 254). Ad hoc autem
probandum ita arguit: Sicut daemon a sancto Ioanne appellatur Accusator fratrum, Apoc. X I I,
ita sanctus Augustinus, tom. 6, serm. Contra Iudaeos cap. 4, eum vocat accusatorem ante tribunal
divinae iustitiae, quem Deipara tamquam Advocata nostra confundit, ut probat historia de Carolo
sanctae Birgittae filio, in iudicio divino defenso. Daemon enim accusabat ipsam etiam Virginem,
quod animam sibi debitam eriperet; ad quod Deipara reposuit, se id optimo iure fecisse, quia
Carolus, dum vixit, me semper coluit, et errata sua, quae in vita commisit, mediante auxilio meo,
seria poenitentia expiavit . Quare nihil esse iuris residui, quod daemon in animam suam haberet,
quae quidem videntur plus exigere, quam est momentum temporis, quod iudicio absolvitur, sed
reipsa in unico instanti fieri haec possunt. S. Cyrillus Orat. De excessu animae, id regulariter fieri
affirmat, quod coram Deo iudice Angeli boni et mali inter se contendant circa animam iudicio
subiectam (o. c., coli. 254 s.).
At, quae de daemone impugnatore et de B. Virgine aut etiam angelo custode defensore dicun
tur, non proprie sed tropice sunt accipienda, ad hoc ut scaena illa vividioribus depingatur coloribus
(Cfr P io l a n t i A ., De Novissimis, Marietti, 1947, p. 21).
2 O. c. coi. 254.
5
66 U T ILIT A S C U L T U S B. M . V.
- Che sara exclamat S. Alfonsus M. de Liguori che sara vedere Maria che
eomparira piu bella che tutto il Paradiso? Che sara udir Maria che loda Dio! La
voce di Maria in cielo, dice S. Francesco di Sales, sara come dusignolo in un
bosco, che supera il canto di tutti gli uccellini che vi sono (Apparecchio alia
' torte, p. 297, Roma 1890).
B. Virgo, insuper, praeterquam sua praesentia, gaudium et gloriam acciden-
talem BeatorUm sibi devotorum auget ope revelationum peculiarium, cum ipsa
jupra omnes alios Beatos simul sumptos, cognitionis rerum divinarum thesaurum
possideat.
B. Virgo, tandem, gaudium et gloriam accidentalem Beatorum auget suppli
cationes eorUm in favorem illorum qui ad illos recurrunt efficaces apud Deum
reddendo, glorificationem eorum in terris procurando etc.
Tribus igitur modis B. Virgo gaudium et gloriam accidentalem devotorum
suorum in coelo auget: praesentia, revelationibus peculiaribus, intercessionibus
validissimis.
3) In Purgatorio - Omnibus modis B. Virgo devotos suos in Purgatorio de
tentos adiuvabit, ad hoc ut in locum refrigerii, lucis et pacis quam citius per
venire valeant. Triplici vero modo praesertim, in concreto, animas in purgatorio
detentas Deipara adiuvat, videlicet: a) applicationem meritorum suorum, Christi
et fidelium sollicitando; b) illos in carcere illo, prout pie creditur, invisendo, et
sua praesentia (non iam personali sed virtuali)1 consolando eo quod prout
dicit S. Bernardinus Senensis Beata Virgo in regno Purgatorii dominium
habet, scilicet visitans et subveniens necessitatibus et tormentis devotorum suo
rum, qui filii sunt (Serm. de Nom. Mariae, art. 2, c. 3); c) dolores illos ineffa
biles, prout pie creditur, precibus suis mitigando, iuxta illud S. Birgittae: Ego
mater omnium, qui sunt in purgatorio, quia omnes poenae, quae debentur illis
pro peccatis suis, in qualibet hora propter preces meas quodammodo mitigantur
(Revelationes, lib. 4, c. 13 2 ).2
4) In Inferno - Iuxta quosdam theologos, etiam damnati qui in vita sua devo
tionem aliquam erga B. Virginem habuerunt, ex hac devotione beneficium quod
dam haurient, hoc sensu quod eorum poenae, in determinatis quibusdam diebus
(e. g. in die Annuntiationis) mitiores et ideo tolerabiliores fierent. Ita sentit, e. g.,
P. Garrigou-Lagrange (Mariologie, p. 285, Paris, 1941). Ageretur ergo de miti
gatione poenarum inferni in sensu proprio: quae non videtur admitti posse. Sermo
tamen esse potest de mitigatione poenarum in sensu improprio, quatenus DeUs,
eo quod cum principiis sanae Theologiae componi nequit et factis historice certis
probari non valet.
Relate vero ad primam sententiam, plura facta ei suffragari videntur. S. Ro-
bertus Bellarmino, in op. De Purgatorio (lib. 2, cap. 2) haec facta refert: Quod
autem ex caelo, aut inferno damnatorum, revocari possent ad vitam, videretur
incredibile, nisi exstarent exempla quae negari non possunt. Nam B. G r e g o r i u s ,
lib. 1 Dialogorum, cap. 9 1 scribit a S. Fortunato excitatum fuisse Marcellum
quemdam virum sanctum, qui ab angelis in optimum locum ductus fuerat. Et
cap. 12, 2 scribit a S. Severo excitatum fuisse virum quemdam pessimum, qui
a daemonibus in infernum deducebatur. Egesippus scribit lib. 3, cap. 2, B. Pe
trum excitasse affinem quemdam Caesaris ethnicum a morte. Nec dubitari potest
quin Apostoli aliquos ethnicos excitarint. Maximus, serm. 2 de S. Agnete, dicit,
ab ea excitatum filium praefecti, qui in peccato mortali obierat. Et Evodius lib. 1
de miraculis S. Stephani, dicit, puerulum mortuum ante baptismum, ad reliquias
S. Stephani excitatum . Facta similia de aliis etiam narrantur. Ita e. g. S. Phi
lippus Nerius, adolescentulum mortuum, Paulum de Maximis, surgere iussit, ad
hoc ut peccata sua apud se confiteretur (cfr B a c c i , Vita, lib. 3, cap. 12, n. 2). Huius
miraculi commemoratio, quotannis a familia principum de Maximis celebrata est.
Relate vero ad facta illa quae cum B. Virgine relationem habent, quaedam
a S. Alfonso de Liguori laudantur in op. Le glorie di Maria (I, cap. 8, 1). Scribit:
E sentimento di molti Teologi, e specialmente di S. Tommaso, che a molte
persone anche morte in peccato mortale la divina madre abbia ottenuto da Dio
il sospendersi la sentenza e ritornare in vita a far penitenze. Di cio se ne
portano da gravi autori molti esempi... . Et adducit facta quaedam ex Flo-
doardo3 Canonico Rhemensi4 (f 966), ex Surio et ex Pelbarto de Theme-
svar.1 Alibi, passim, alia facta circa hanc rem narrat. Addi potest factum quod
in vita S. Ioannis Bosco legitur. Iste enim Sanctus, adolescentulum defunctum,
qui se interim a B. Virgine contra daemones defensum asserebat, e mortuis
qui tamen nomen suppressit suum: satis autem indicat se Sigebergensis coenobii monachum fuisse
Sanctus A. Roma Coloniam redux (1070), longum habuit sermonem in quo postremo in extol
lendis sanctorum laudibus immorans, hoc relatione dignum, cunctis suspirantibus, annexuit.
(Lib. 1, cap. 34, p. 802). Cap. vero 35, pp. 802 s. narratio facti continuatur: In urbe Roma, vir qui
dam, Andreas nomine, non re, divitiis et vitae deliciis affluens, laxae conversationis amplam tere
bat viam... cui, praeter nomen christianitatis et emortuam fidem, christianae religionis nihil vide
batur inesse: excepto, quod beato Caesario martyri devotus, ecclesiam eius cum cereis frequentare
solebat. Hic generali mortis conditione praeventus, sero sui poenitens, ultimum efflavit spiritum.
Nec mora, corpus in feretro compositum, flentium et plangentium amicorum tristi ambiebatur
obsequio, sepulturam eius ob quaedam impedimenta in diem alterum differentium. Itaque pro
tractis ad medium noctis excubiis, alto silentio cunctis altoque stupore perfusis, repente feretrum
moveri coepit: elevansque caput, qui iacebat exanimis, cum undique circumspiciens ampliorem
videntibus terrorem incussisset, fugae praesidium nonnullis arripientibus, omnibus vero pariter
mente consternatis, in feretro resedit. Interim prudentiores, fiducia nonnihil resumpta, procul qui
busdam subsistentibus, propius accesserunt, et inspecto diligenter homine, quid rei contigisset
sciscitati sunt: utrum phantasiis diaboli luderentur, an insueta mortalibus lege ab inferis redivivus
emersisset, vel, quod magis erat in suspicione, languoris immanitate pro mortuo habitus, oculos
tantum intuentium fefellisset, ceterum vitam non plane amisisset. Ad haec ille graviter suspirans:
Non, inquit, simulate, sed vere mortis incidi sortem: at vero perpetuae mortis sententiam et in
anima et in corpore, proh dolor, luerem, si Caesarii martyris Deo digna non intercessisset suppli
catio . Interrogatus vero ab adstantibus ubi fuisset, quid vidisset, et an rediisset, respondit: E cor
pore violenter eiectus, ad terribile nimisque pavendum Christi solium ducebar. Ibi, circumstan
tibus cum tremore millibus Angelorum, ego miserrimus conscientiae reus, nec oculos in quemquam
illorum supplex attollere praesumebam: solummodo districti iudicis tristem sententiam accipiens,
a teterrimis et horrore plenis daemonibus ad aeternae damnationis loca trahebar absque miseri
cordia . Deinde pectus percutiens ac ingemiscens ait: Illius horae miseria nullis digne exponenda
verbis, mei cordis memoria elabitur. Cumque me flentem procacissimi daemones cachinnantes,
meisque casibus insultantes, ad perditionem atrociter impellerent, pretiosus martyr Caesarius,
meis calamitatibus pie commotus, cum favore sanctae Dei Genitricis sanctorumque apostolorum
et martyrum, procidit ante Dominum, vulnerum suorum stigmata demonstrans, et dicens: O cle
mentissime Domine, tremendi nominis tui causa haec quondam libenter excepi, nec erat in his
perferendis, licet caro gemeret, ulla reluctatio mentis: dummodo temporalium tormentorum aspe
ritate corpus semel enecatum, nullis deinceps tristitiae stimulis vel animam vel carnem, te praeside,
afficeret. Quid itaque, te, qui pius es, inspiciente, novis in corde doloribus denuo premor? Ecce
qui meo credulus patrocinio, vitam suam mihi commisit ex integro, praeceps impellitur ad inferos,
iamque merito stultitiae arguitur, qui vana spe seductus, me coluerit ut vitae suae gubernatorem,
quem in allevandis saltem suppliciis habere non possit intercessorem . Tunc B. Virgo, reliquis
sanctis se adiungens, Filium suum ad voluntatem martyris sui flexit per cuius imperium pessimis
daemonibus ereptus, iam veniae securus et vitae, corpus ad hoc reinduere iussus sum, ut his
cognitis, unusquisque suae salutis sollicitior reddatur . Deinde collegit se super feretrum, i. e.
et obiit . (Coloniae Agrippinae, 15 8 1, V I, pp. 783 ss.).
1 Pelbartus de Themeswar Ord. M in.O bs. ( f 1490) in suo Stellario coronae gloriosissimae Vir
ginis, scribit: Quod servire Mariae sit certissimum experimentaleque et securissimum signum
salutis, ostenditur tripliciter: primo auctoritatibus; secundo rationibus; tertio miraculis et revela-
7o U T ILIT A S C U L T U S B. M . V.
tionibus . Et mentione facta quorundam miraculorum (fol. 216, coi. 4, fol. 217, coi. 1), sic pergit
(fol. 2 17, coi. 1, 2): Sed quoniam manus Domini non est abbreviata, his etiam nostris temporibus
certa acciderunt miracula ad id fidem facientia. Nimirum fide dignis viris, qui affuerunt et vide
runt, referentibus, didici quod, cum ad partes transalpinas imperator Sigismundus bellando acces
sisset, contigit inibi quemdam militem cecidisse. Post multos autem annos, cum iterato idem im
perator partes ad illas cum exercitu accessisset; ecce, omnibus audientibus, vox, quasi fletus scilicet
ac lugubris sibillationis, coepit insonare. Cumque cuncti quidnam foret mirarentur, de mandato
imperatoris coeperunt inquirere inter vepres silvasque et lucos circumadiacentes. Et ecce repere-
runt quoddam cadaver iacere in quodam rubo, putrefactum adeo, quod increscentes iunci et spi
nae veprium ipsum pertransiendo penetraverant; et ex illo cadavere sonus ille flebilis audiebatur
resonare. Unde clara voce ait astantibus, et quid foret conquirentibus, dicens: Habetisne presby
terum cui confitear? Afferte mihi, domini. Ego enim iam ante annos plures in bello Sigismundi
imperatoris miles affui, et in hoc loco pugnae corrui: sed quoniam beatae Mariae in vita mea sem
per devote servivi, ideo meritis faventibus id mihi a Deo concessum est et donatum misericorditer,
ne anima mea e corpore isto iam paene consumpto et tabefacto dissolveretur, ut damnationem ae
ternam evaderem. Unde tota anima mea in me tenetur, nec mori possum donec plene confitear:
quia habeo damnabilia crimina quae commiseram. Et pro veritate huius confirmanda, mox ut con
fessus fuero, a flebili sibilo hoc corpus meum cadaver cessabit, anima dissoluta, quae usque modo
miraculose est per Virginem Beatam retenta . Tunc obtulerunt ei sacerdotem, et facta confessione,
ac absolutione mox resoluta anima, vocis illius sonus cessavit; et tunc tam imperator, quam omnes
qui aderant, Deum et Beatam Mariam laudaverunt. Ecce ergo miraculum >>. Alia autem narratio
immediate sequitur (fol. 2 17, coi. 2): Item vidi quemdam oculis, qui, fide mediante, asseruit se
fuisse una cum duobus sociis navigantibus, et, aquis subintrantibus, in medio flumine Danubii
submersum; aliisque natando evadentibus, ipse solus in profundum descendit, eo quod natare igno
ravit. Et eidem in profundo facta est vox dicens: O homo, ecce mori deberes, et quia peccata habes
damnabilia, deberes damnari. Sed ex quo servisti Beatae Mariae Matri Dei, en donatum est tibi
ut libereris et peccata confitearis . Cumque sui socii enatantes, in villa prope existente appretiatos
piscatores adduxissent, qui hunc, quem credebant suffocatum, in flumine requirerent: cum tribus
illum diebus quaesivissent nec reperissent, et iam vellent abire: ecce, illis videntibus de profundo
fluminis ad ripam homo conscendit, et gesta narravit, atque mox ad confessionem faciendam ad
me devenit.
1 Cfr S a l o t t i C., II B. Giovanni Bosco, Torino, 1929, P. III, cap. 6, pp . 610-613.
BENEFICIA SOCIALIA C U L T U S B. M . V. 71
Meminisse tamen iuvabit verba S. Alfonsi: Questi ed altri esempi non gia
debbono servire per animare qualche temerario che volesse vivere in peccato,
colla speranza che Maria lo liberera dalPinferno, ancorche muoia in peccato;
poiche conforme sarebbe gran pazzia gittarsi in un pozzo colla speranza che Maria
lo preservasse dalla morte, perche la Vergine ne ha preservato alcuno in qualche
caso; cosi maggior pazzia sarebbe larrischiare di morire in peccato, colla pre-
sunzione che la S. Vergine lo preservasse dalPinferno. Ma servano questi esempi
a ravvivare la nostra confidenza, pensando che se Pintercessione di questa divina
Madre ha potuto liberar dalPinferno anche coloro che sono morti in peccato,
quanto maggiormente potra impedire dal cader nelPinferno coloro che in vita
ricorrono a lei con intenzione di emendarsi, e fedelmente la servono . Etiam
P. Crasset, post facta relata, statim adiungere curat: Ne comptez pas quil en
soit ainsi pour vous (La ver. dev., p. m ss.).
Art. 2 - DE B E N E F IC IIS S O C IA L IB U S C U L T U S M A R IA N I
1 B o u r n a n d F ., La s. Vierge dans les arts,Paris 1896, in-4, 344 pp. Cfr C la m e n t, LaRepre-
sentation de la Madone a travers les ages, Parisiis, 1909. C h a in e , Vevolution de l'art marial, in:
Etude1, 106 (1906) 289, 454, 6 2 1. M ic h e l, Hist. de lart, t. i , pp. 19 3 -19 7 ; D ie h e l, Etudes
byzantines, 1905, pp. 391, 431. D u h r I ., S. I ., Le visage de Marie d travers les siecles dans l art
chretien, in Nouv. Rev. Theol. 78 (1946) 282-305.
NECESSITAS C U L T U S B. M . V. 73
scribentibus; ab ipsa propterea, non a se, nequitia errorum esse devictam (En
cycl. Adiutricem populi).
Iure Gerson scribebat: T u aspiras et respiras in Ecclesiae corpus universum:
sicut autem corpus nequit vivere sine respiratione, ita mysticum corpus fidelium
sine Virginis auxilio, vitam scilicet spiritualem conservare nequit.1
lodevole ed utile minime vero necessariam: senza un tale aiuto, si puo tanto
e tanto salvare.1 Contrarium asserere iuxta Muratori haeresis esset ab
Ecclesia damnanda. 2 Ipsum refutare conati sunt, P. Boecklin 3 anno 17 4 0 , P.
Liberius a Iesu O. C .,4 P. Daniel Concina, 5 P. Plazza 6 et S. Alfonsus M. de
Liguori qui, in sua Selva, asseruit devotionem erga B. Virginem esse moraliter
necessariam ad salutem. Et concludit: Onde si fa mai prognostico di taluno
che vive abitualmente alieno da tal divozione . 7
Saeculo xix, Doctor Pusey, Anglicanus, in suo Eirenicon, quaestionem iterum
excitavit. Ei respondit Cardinalis Newman distinguendo inter illos qui negligunt
et illos qui nullam habent, bona fide, devotionem erga B. Virginem: primi
B. Virginem positive offendunt, et quidem, cum sufficienti causae cognitione;
secundi vero positive illam non offendunt. 8
Hodie vero thesis de necessitate devotionis erga B. Virginem ab omnibus
communiter admittitur, dummodo tamen rite quaestio ponatur.
3. Quaestionis positio. Rite determinandus est sensus terminorum.
1) Necessitas de qua hic agitur, non est necessitas absoluta et antecedens, seu
ex ipsa natura rei, quasi Deus homines salvare non potuisset nisi per Virginem;
sed est necessitas hypothetica et consequens, seu, consequenter ad liberam Dei
voluntatem quae ita statuit.
2) Insuper necessitas ista asseritur pro personis quae actus devotionis capa
ces existunt, et ideo excluduntur infantes et perpetuo amentes.
3) Tandem animadvertendum est quod aliquid dici potest necessarium du
pliciter: vel formaliter et explicite vel virtualiter et implicite. Sic e. g. si quis B.
Virginem citra propriam culpam non cognoscit, sed est tamen paratus illa omnia
peragere quae Deus ab ipso vult, quamvis formaliter et explicite devotionem erga
B. Virginem non habeat, illam tamen virtualiter et implicite habet: et haec pro
1 M u r a t o r i , Esercizi spirituali esposti secondo il metodo dei P . Paolo Segneri giuniore della Comp.
di Gesit, Venezia, 17 7 1, pp. 409 s. et 416.
2 Cfr Epistolario editus opera M . Campori, Modena, 1901, 22, t. 4, lett. 1273, pp. 1471-80.
3 Hist.-Polit. Baetter, t. 72, 1873, Beitrdge Z. Geschichte d. Ultramontanismus in Bayern,
pp. 518 s.
4 Controversiae dogmaticae, t. i, pars II, controv. i i .
5 Theologia christiana dogmatico-moralis, ed. III, Romae, 1758. Posito quod in utramque
partem disputare theologi valent (lib. II, Diss. I, De religione, n. 23, p. 207), ipse thesim M ura
tori contrariam tenet, eo quod quisque tenetur salutem aeternam procurare efficaciori modo quo
va le t (1. c., n. 27, p. 209).
6 Devotio vindicata, cap. XV , pp. 189-95. Devotio mariana iuxta Plazza, postulatur a caritate
bene ordinata erga seipsum, cum pertineat ad media apprime utilia, caeteroquin obvia et facile
rirabilia , et cum invocatio Deiparae sit medium perquam idoneum ad gratias obtinendas.
7 Selva, ed. nap. 18 71, app., Punct. II, p. 230.
' Difficulties of Anglicans, ed. cit., p. 10&.
NECESSITAS C U L T U S B. M . V. 75
eius salute sufficeret. Si quis, e contra, adultus, B. Virginem sufficienter cogno
scit et positive renuit vel negligit saltem aliqualem cultum ipsi exhibere, iste sal
vari non posset.
Prop.: Aliqualis cultus erga B. Virginem est homini necessarius ad aeternam salu
tem consequendam.
Propositio est saltem theologice certa, quia logice descendit ex principio iam
communiter a Theologis admisso, omnes scilicet gratias a B. Virgine dispensari.
Prob. I. E x m a g i s t e r i o E c c l e s i a s t i c o .
Leo X III scribebat: Tanta enim Mariae est magnitudo, tanta, qua apud
Deum pollet, gratia, ut quis opis egens ad illam non confugiat, is optet nullo
alarum remigio volare (Encycl. Augustissimae Virginis).1 Pius X II, in nuntio
radiophonico pro Conventu Nationali Argentino (die 12 oct. 1947), explicite
asserebat devotionem erga B. Virginem elementum fundamentale constituere
in vita christiana eo quod omnes, in periculis et necessitatibus vitae praesentis,
auxilio indigemus. 2
Iure igitur meritoque Codex luris Canonici (can. 1276) praescribit: Bonum
atque utile est Dei Servos... eorumque reliquias atque imagines venerari; sed
prae ceteris filiali devotione Beatissimam Virginem Mariam fideles universi pro
sequantur . Ubi hoc bene animadvertendum est quod dum devotio erga alios
Sanctos commendatur, devotio erga B. Virginem, e contra, praecipitur (ita V e r -
m e e rs c h in op. Epitome luris Canonici, t. 2, ed. 4, n. 601). Fit enim evidens di
stinctio inter Sanctos et Mariam, inter venerationem invocationemque Sancto
rum et venerationem invocationemque Deiparae. Dum autem veneratio et invo
catio Sanctorum ut simpliciter utilis commendatur, filialis devotio erga B. Vir
ginem simpliciter praecipitur, et ideo ut necessaria aliquo modo pro vita chri
stiana et pro aeterna salvatione recognoscitur.
Mens Ecclesiae relate ad necessitatem devotionis filialis erga B. Virginem
apparet etiam ex eius praxi liturgica. Continuo enim Ecclesia, in sua Liturgia,
1 Sunt fere eadem verba Aligherii: Donna, sei tanto grande e tanto vali che qual vuol
grazia e a te non ricorre sua disianza vuol volar senzali (Par. 33, 13-15).
2 En verba Pontificis: EI pueblo argentino, como todos los pueblos Christianos, sabe y
vuestro Congreso actual os lo ha repetido , ique el culto a la Madre de Dios por Ella misma pro-
fetizado cuando anuncio: Beatam me dicent omnes generationes (Luc. 1,48), es un elemento
fundamental en la vida cristiana. Efectivamente, jquien de los que^por este mundo pasamos car-
gados con el peso de tantas debilidades y expuestos a tantos peligros,no tendra necesidad de ayuda?
Pues oid al Doctor Eximio, que os dice: Tenemos a la Virgen abogada universal para todo
porque es mas poderosa en cualquier necesidad que los demas Santos en las particulares ,
( S u a r e z , in III, disp. X X X III, sect. III, n. 5 - ed. Paris, tom. 19, 1869, p. 336, b). (Cfr L Osserv,
Rom. 13 -14 ottob. 1947 A A S 39 [1947] 628).
?6 NECESSITAS C U L T U S B. M . V.
Prob. II. E x S. S c r i p t u r a .
1. Ex V. T. a) Ex Protoevangelio (Gen. 3, 15) apparet medium reducendi ho
mines ad Deum et ideo ad salutem aeternam (a qua per peccatum elongati erant)
esse, secundum consilium Divinum, mulierem (seu B. Virginem) et semen eius
(seu Christum) simul. Seiungere semen seu Christum a Muliere seu a B. Virgine
in fide et in cultu, idem est ac pervertere consilium Dei seu ordinem a Deo ipso
statutum ad reducendos homines ad aeternam salutem, et ideo idem est ac se
ponere extra viam a Deo statutam, quae ducit ad vitam.1
Thesis nostra ergo videtur implicite in ipso Protoevangelio contineri.
b) Ex symbolis B. M. Virginis, inter quae eminent arca et scala lacob
(Gen. 28, 12, 13). Sicut enim nemo salvatus est extra arcam, ita nemo salvatur
extra B. Virginem. B. Virgo est scala per quam homines ascendere debent ad
coelum.
c) In Ps. 44, qui est messianicus, legitur: Vultum tuum deprecabuntur
omnes divites plebis. Divites plebis qui vultum B. Virginis respiciunt, iuxta
quosdam Patres, sunt electi.
1 Ex hoc patet quomodo B. Virgo, in religione christiana, aliquid essentiale, ex Dei disposi
tione, constituat. Iure igitur meritoque devotio erga Virginem tamquam nota negativa Ecclesiae
habetur, eo quodi vera Christi Ecclesia haberi nequit absque cultu erga B. Virginem, Christi M a
trem atque hominum Mediatricem (Cfr B ili.o t, De Verbo Inc., thesis xxxix in fine).
NECESSITAS C U L T U S B. M . V. 7T
Prob. III. E x t r a d i t i o n e .
1. Ex Patribus et Scriptoribus Orientalibus.
S. C y r i l l u s A l e x , ( f 444) asserit per Virginem quemlibet animam fidelem
invenire salutem (PG 76, 1031-1034).
S. G e r m a n u s C o n s t a n t , (f 740) inter alia scribit: Nemo salvus nisi per te,
o Deipara; nemo periculorum expers, nisi per Te, Virgo parens... nemo donum
per misericordiam consecutus, nisi per Te (Or. I I in Dormit. B. V., PG 98, 350).
S. I o a n n e s D a m a s c e n u s (7oo?-754) inter alia, dicit cultum erga Virginem
cordi nostro ipsa respiratione cariorem esse debere eo quia vitae aequivalet.
Felices appellat fideles qui in B. Virgine, quae est vera salutis ancora, confidunt
(PG 96, 719).
2. E x Patribus et Scriptoribus Occidentalibus.
S. H il d e p h o n s u s ( f 669) fideles invitat ut sese sub paludamento potentiae
B. Virginis abscondant, ne in extrema die confusionis veste cooperti inveniantur
(De Virgin, perp. S. M., P L 96, 69).
S. G r e g o r iu s V II ( f 1085) in Epistola ad Comitissam Mathildem, meminit
duo media quibus ad salutem pervenitur: frequens SS. Eucharistiae receptio,
et fiducialis devotio erga B. Virginem (Tom. 10, Concil. P. Labb., 1. 1, p. 47),
E a d m e r u s C a n t . ( f 1 1 0 9 ) asserit quod si volumus ad salutis portum perve
nire, debemus Virginem Immaculatam colere. Asserit Virginis patrocinium quo
tidie nobis necessarium esse, et dicit necessario perire illum qui a Virgine sese
elongaverit (De Conceptione B. Mariae).
R ic h a r d u s a S. L a u r e n t io ( i 15 0 ) scripsit: Servire Dei Genitrici debes,
dum vivis, post mortem vivere si vis (De laud. B. M. V., lib. 2).
S. B e r n a r d u s ( f 1153) dicit quod si B . Virgo erit nobis propitia, securi per
veniemus ad aeternae salutis portum (Homil. I I super Missus es , P L 183, 43 ss.).
A d a m A b b a s P e r s e n ia e ( f 1 2 4 3 ) asserit periculosum esse .vivere separatum
a Virgine apud quam positae fuerunt omnes divitiae salutis (Fragm. Mariana,
fragm. 7 , P L 2 2 1 , 7 5 4 ).
-8 NECESSITAS C U L T U S B. M . V.
Prob. IV. E x r a t i o n e t h e o l o g i c a .
Ex triplici capite desumi potest: I) ex eo quod B. Virgo est Mater Dei; II) ex
eo quod est Mater hominum-, III) ex eo quod est Mediatrix inter Deum et homines.
I) Ex eo quod B. Virgo est M a t e r D e i . Ad aeternam salutem necessario re
quiritur actus fidei in Verbum Incarnatum\ sed actus fidei in Verbum Incarna-
tum necessario includit etiam actum fidei in Illam ex qua Verbum carnem acce
pit, seu in Matrem Dei. Et haec est ratio cur inde a temporibus apostolicis, ante
baptismum semper a catecumenis requirebatur actus explicitus fidei in Iesum
Christum natum de Maria Virgine .
Iste actus fidei in Verbum Incarnatum et ideo etiam in Matrem Verbi, re
peti debet iuxta communem sententiam aliquoties in vita. Iamvero actus
'te fidei est actus cultus, quia est mentis obsequium fidei; ergo ad hoc ut quis
salvari possit, debet, aliquoties in vita, actum istum cultus erga Verbum Incar-
r.atum eiusque Matrem, saltem aliquoties in vita, ponere.
NECESSITAS C U L T U S B. M . V. 79
II) Ex eo quod B. Virgo est M a t e r h o m in u m , Filius tenetur, in conscientia,
reverentiam exhibere Matri suae. Atqui B. Virgo est Mater hominum. Ergo ho
mines tenentur Ei reverentiam exhibere.
III) Ex eo quod B. Virgo est M e d ia t r ix in t e r D e u m e t h o m in e s . B. Virgo,
ut iam demonstravimus, Mediatrix dici debet tum ex eo quod cooperata est ac
quisitioni omnium gratiarum ut Corredemptrix, tum ex eo quod cooperatur di
stributioni earumdem ut Dispensatrix omnium gratiarum.
Porro, B. Virgo, ut Corredemptrix, ius habet ad gratitudinem hominum ob
ea omnia quae pro ipsis egit et passa est. Ut Dispensatrix omnium gratiarum,
omnes gratiae per illius manus ad homines descendunt. Iamvero medium ordi
narium ad gratias recipiendas quibus absolute indigemus ad salutem consequen
dam, est oratio. Cultus ergo invocationis erga B. Virginem, iuxta praesentem
Dei ordinationem qui omnia necessaria ad salutem nos habere voluit per Mariam,
necessarius dicendus est ad gratias quibus indigemus obtinendas, et praesertim
ad obtinendum magnum perseverantiae donum.
De facto, ex eo quod fideles universi, ubique filiali devotione B. Virginem
prosequuntur, necessitatem huius devotionis omnes sentire sat clare demon
strant.
SECTIO SECUNDA
Ratio Sectionis. Deiparae cultu in sua intima natura inspecto, pronum est ut
illum in variis formis externis quas saeculorum decursu induit consideremus.
Formae autem huiusmodi, cum multiplices sint, pietatis marianae fecunditatem
ex qua dimanarunt mirifice ostendunt.
Sectionis divisio. Cum variae cultus mariani formae ad sex veluti classes re
duci valeant, praesentem sectionem in sex capita dividimus, videlicet: I) Cul
tus quotidianus; II) Cultus hebdomadalis; III) Cultus mensilis; IV) Cultus an
nualis; V) Cultus in temporibus libere seligendis; VI) Cultus perpetuus. Aliam
omnino divisionem sequitur Campana (o. c.); at parum logica nobis videtur.
Etiam in Officio divino quotidie pluries B. Virgo salutatur aut de ea fit men
tio. Inveniuntur enim: i) quatuor antiphonae finales, iuxta varia tempora; 2) re
citatio Ave Maria in initio cuiusque horae et post completorium; 3) oratio San
cta Maria et omnes Sancti... ad primam (in usu, saec. v i i et vm apud Benedicti-
nos, et inde a saec. x apud omnes).
Art. 2 - D E P R EC A T IO N E A V E M A R IA
1 Ave Maria praescripta fuit ab Odone, Ep. Parisiensi, anno 1198 (H a r d o u in , Cone., t. 6,
coi. 2, 1938; M a n s i , Cone., t. 22, coi. 681), a Concilio Aurelianensi, circa idem tempus ( L a b b e ,
Cone., t. 7, coi. 1282), a Concilio loci Durham a. 12 17 ( M a n s i , 1. c., t. 12, coi. 1108), a Concilio
Prov. loci Treves ante a. 1227 ( B in t e r im , Gesch. der deut. Concilien, t. 4, p. 480), in Constitutio
nibus loci Coventry a. 1237 ( M a n s i , 1. c., t. 23, coi. 432), in Concilio loci Beziers a 1246 (1. c., 693)
in statutis synodalibus loci Mans a. 1247 (1. c. 756), in Conciliis locorum Alby a. 1256 (1. c. 837),
Valencia in Hispania a. 1255 (1. c., 892), Norwich a. 1257 (1. c., 966), Rouen a. 1278 (B e s s in , Cone.
Rotomag., t. 2, p. 84), Lifege a. 1287 (H a r t z h e im , Cone. Gerrn., coi. 846), Exeter a. 1287 ( M a n s i ,
1. c., t. 23, coli. 892, 966).
Inde autem a saeculo xiv, Concilia quae recitationem precis Ave Maria praecipiunt sunt fere
innumerabilia.
2 Usus precis Ave Maria apud Fratres Ordinis Servorum Mariae semper frequentissimus
fuit. Primi Ordinis fratres illa utebantur cum ad invicem vocarent: ille qui alium vocabat, aiebat:
Ave Maria ; ille vero qui ab alio vocabatur, respondebat: Gratia plena . Usus iste semper vi
guit et etiam hodie apud fratres Servitas viget (Cfr Annales Ord. Serv. B. M . V., t. 1, p. 2 1, 2B).
Fratres quidam eo devenerunt ut seipsos nomine Frater Ave Maria appellarentur (Ibid.). Hac de
causa, haud raro fratres Ordinis Servorum fratres Ave Maria appellati fuerunt. Viguit etiam, inde
a primordiis Ordinis, usus incipiendi scriptionem aut lectionem Litterarum testimonialium verbis:
Ave Maria (1. c., 52, 24). Usus iste postea ad omnes litteras, etiam privatas, extensus est. In Ca
pitulo Generali anni 1249 sancitum est ut, iuxta praescriptum Sanctorum Septem Fundatorum,
in initio Missae et horarum officii divini, Ave Maria semper recitaretur, usque ad verba ventris tui
(1. c., 41 C, n. 1; 485, n. 17).
88 PRECATIO AVE MARIA
ribus, nempe, et nostrae) desunt. Habemus igitur, pro saeculo xiv, primum exem
plar magis completum, hucusque cognitum, formulae precis Ave Maria.
Formula vero Ave Maria omnium absolutissima, prout hodie est in usu, in
venitur, pro prima vice, circa finem saeculi xv in poemate quodam acrostico
^ en. Gasparini Borro O. S. M. (f 1498),1 quod hic referimus.
1 Iuxta C a m p a n a (Maria nel culto, v o i. I, p. 559) forma magis completa inveniretur in codice
quodam saeculi xv a Trombelli asservato (non vero in libro quodam typis edito Venetiis a. 1477,
prout erronee scribit ipsemet Campana). En verba: Ave, regina dei superni celi M aria volesti
parturir quel frutto Gratia per dare a tutti nui fedeli. Plena tu fosti dogni don perfetto:
Dominus volse tutti noj salvare Tecum habitare nel tuo ventre eletto. Benedicta sej sopra nui
PRECATIO AVE M ARIA )> 89
Art. 3 - DE A N T IP H O N A S A L V E R E G IN A
1 Super Missus est, Cone. 2, ap. B o urass Ij , Summa aurea, t. 6, coi. 1452.
ANTIPHONA SALVE REGINA )) 9I
Inter omnes marianas antiphonas, sive pulchritudine sive usu, eminet Salve
Regina . Aliquid igitur dicendum est 1) de auctore, 2) de propagatione, 3) de
impugnationibus huius antiphonae ex parte Protestantium et Iansenistarum.
1 Recueil des historiens des croisades, t. 4, p. 242, n. 4, Publication de VAcadem. des Inst. et belles
lettres.
2 Summa theol., p. IV, tit. X V , c. X V II, par. 7.
3 En verba Ioannis Eremitae: Tempore messis contigit hoc miraculum. Quadam nocte dor
miens vir beatus monachis circumquaque dormientibus, audivit angelos in ecclesia voce clara et
delectabili Deum collaudantes, et B. V. Mariam. Quod cum audisset occulte surrexit et pedetentim
profectus est ad ecclesiam, ut in proximo constitutus, videret manifestius quidnam esset. Vidit
itaque sanctam Dei genitricem in medio duorum angelorum, quorum unus in manu sua thuribu-
lum aureum, alius incensum tenere videbatur. Horum altero eum deducente, vir sanctus quasi a
dextris gloriosae Virginis incedens, ad altare usque pervenit: ubi voce angelica audivit decantari
antiphonam Salve Regina ex integro usque in finem. Quam corde tenus retinens, et postea scri
psisse, atque Domino Papae Eugenio transmisisse refertur, ut ex praecepto auctoritatis apostolicae
per ecclesias solemnis haberetur, in honore beatae et gloriosae Virginis Dei genitricis Mariae. Quod
et factum est, ut adhuc plerique testantur (Vita quarta Bernardi, n. 7, edita a Mabillon in voi. III
Operum S. Bernardi).
92 ANTIPHONA SALVE REGINA
1 Cum beatus Bernardus, quadam die venisset apud Devionem et hospitatus fuisset in abba
tia sancti Benigni, quam semper dilexit, eo quod mater eius ibi sepulta est, audivit ante horologium
circa altare ab angelis antiphonam decantari. Primo credidit fuisse conventum et dixit abbati die
sequenti: optime decantastis hac nocte antiphonam de Podio circa altare Beatae Virginis. Diceba
tur autem antiphona de Podio, eo quod Naymerus Podiensis episcopus eam fecerit. Et inventum
est quod illa hora quando antiphona audita est, adhuc conventus dormiebat; et ex tunc cum fre
quenter ad memoriam antiphonam illam reduceret, audivit eam etiam, ut vulgatum est, circa al
tare beatae Virginis in Claravalle decantari. Unde in quodam generali capitulo cistercensi veniam
suam accepit, quatenus haec antiphona ab omni ordine reciperetur, quod et factum e s t (Chroni-
con ad annum 1130 , in: Mon. Germ. hist. Scriptores, t. 23, p. 828).
2 Manuscriptum hoc in Bibliotheca Monacensi in Bavaria asservatum, fuit primum publici
iuris factum a M . Wagner in articulo super Salve Regina , Ein bisher noch nicht veroffentliche Le
gende iiber die Entstehung der Salve Regina, in: Theol. Rev., 1903, n. 7.
3 Asservatur in Regia Bibliotheca Bruxellensi, cod. 9961, f. 12 1, Cfr J u l ia n , Diction. of
Hymnol., 19 15, p. 1697.
4 Cfr J a m es M ea r u s , Diction of Hymnol., London, 19 15, p. 1588.
5 Legitur enim: Salve Regina misericordie (Que genuisti Rege regu dom qui pp [propter]
nos homines et pp nostram salute(m) Descendit de celis Tanquam sponsus, etc. Adiuva nos ut a
malis omnibus Eruamur in hac lacrimarum valle Eia ergo (Benedicamus dno) . Statim post textum
legitur: In nomine Domini ab incarnatione dfil M illX ( J e a n de V a l o is , En marge d'une A n
tiense: le Salve Regina , Paris, au Bureau d'edition de la Schola, 19 12, p. 43). Probatio illa
ergo ad annum 1010 pertinet.
6 Statutum est ut antiphona de sacra Matre Dei facta, cuius principium est Salve Regina
misericordiae, in festo Assumptionis ipsius, dum processio fit a conventu cantetur, et insuper in
processionibus, quae a principali ecclesia Apostolorum ad eiusdem Matris Virginis ecclesiam ex
more fiunt, exceptis illis sanctorum festivitatibus in quibus mos antiquus exigit, ad eosdem sanctos
ANTIPHONA SALVE REGINA )> 93
ciensibus improperabat quod dum omnia oratoria Deiparae consecrabant, nul
lam eius commemorationem, sicut nec caeterorum sanctorum frequentarent,1
Quare legendaria omnino videtur haec attributio S. Bernardo. Iuxta Eysengrein,:
in opere cui titulus Chronologia rerum ampliss. urbis Spirae, S. Bernardo
debentur ultima verba: O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria . Haec enim
verba ab ipso adiuncta fuissent die 25 decembris anni 1146, occasione solemnis
occursus eius, in Cathedrali Spirensi, cum Conrado III Imperatore. At prae
dicta Chronologia non est anterior saeculo xvi, et praelaudata verba in docu
mentis leguntur quae S. Bernardo anteriora videntur.
5) Iuxta quosdam, Salve Regina ad S. Anselmum Archiepiscopum Can-
tuariensem pertineret, eo quod in initio Psalterii Mariani, ipsi tributi, invenitur,
sub titulo: Salutatio deprecatoria ad Psalterium B. Virginis dicendum.2 At
Psalterium Marianum ad S. Anselmum minime pertinet.
6) Iuxta alios, antiphona illa ad S. Anselmum Ep. Lucensem pertineret, eo
quod ipsi tribui solet piissima quaedam meditatio super Salve Regina (PL
149, 583). At nullum habetur pro hac re argumentum.
7) Iuxta Albericum ( f 1214) Abbatem Trium Fontium, Salve Regina
composita fuisset ab Ademaro de Moteil (f 1098), Episcopo Podiense (Puy-en
Velay), nato in initio saeculi xi. Ob hanc rationem antiphona illa appellata fuis
set Antiphona de Podio. At, Albericus scribebat circiter 150 annos post mor
tem Ademari, et scimus plura legendaria conficta fuisse ad memoriam tanti viri
exaltandam. Ei tamen adhaeserunt Trombelli (1. c., pp. 356ss.), Gastoue (1. c.),
Wagner (1. c.) et De Valois (1. c.). Vacandard tenet contra hanc sententiam non
magnas difficultates abesse (1. c.). Appellatio antiphona de Podio , ex hoc for
san originem duxit quod ibi maiori solemnitate quam alibi in usu erat.
8) Saeculo xm, in Italia, antiphona Salve Regina Petro De Mezonzo,
Episcopo Compostellano communiter tribuebatur. Ita Iacobus de Voragine (1225-
1298) in sua Legenda Aurea (1255).3 Ita Durandus in suo Rationale (1286);4
ita etiam Gervasius Ricobaldus Ferrariensis ( f 1312) in sua Historia universali. 5
At, nec Iacobus a Voragine, nec alii duo auctores qui ab ipso evidenter depen
dent, fontem notitiae afferunt. Eo vel magis quod plures Episcopi Compostel-
pertinentia decantari. Causa instituti huius fuit nulla alia quam summus et maximus amor, ab
omni rationali creatura, quibuscumque modis rationabiliter fieri potest, exhibendus post Aucto
rem omnium Matri Auctoris universorum (Statuta Petri Venerabilis, Stat. 76, P L 189, 1048)
1 P L 184, 1078.
2 Cfr F r an cesco M a r t e l l o , In B. V. Mariam opera divi Bernardini Senensis, divi Anselmi
Cantuariensis, et Eadmeri monachi, Neapoli, 1854, p. 370.
3 De S. Pelagio Papa.
4 Rationale divinorum officiorum, pars IV, c. X X II.
5 M uratori, Rer. ital. scriptores, t. 9, coi. 114 , ad a. 1297.
94 ANTIPHONA SALVE REGINA ))
1 Annales, t. 4, p. 73.
2 Hermannus, qui dicebatur Contractus... composuit etiam dulci et regulari melodie cantus
et prosas pulcherrimas, e quibus est illa de beata Virgine Maria dulcissima, Salve Regina, et Alma
Redemptoris mater et caeterae, quarum copiosus est numerus . (Catalogus script. eccles., Paris,
1546).
3 Sustineri ergo nequit assertio G o d et , iuxta quem antiphona Salve Regina non esset an-
terior saeculo xm (L'origine liturgique du Salve Regina, in: Revue du clerge franfais, 43 [1910] 471).
1 Chronicon Clarev.
5 Cfr M a r t e n e , Thesaurus nov. anecd., t. 4, coi. 13 2 1.
{ L . c., coi. 1327.
ANTIPHONA SALVE REGINA 95
Septem post annos, id est, a. 1228, Capitulum Generale Cisterciensium prae
cepit ut antiphona Salve Regina caneretur qualibet feria sexta, post septem
psalmos poenitentiales, pro peculiaribus necessitatibus Summi Pontificis et Ec
clesiae. At, post ann. 1251, cantus Salve Regina apud Cistercienses statutum
fuit post Completorium, et usus iste etiam hodie viget.1
Inde a saeculo xn, quotidianus et solemnis cantus antiphonae Salve Regina
viget apud Monachos Benedictinos Monasterii de Einsiedeln in Helvetia, nec
non Monasterii de Petershausen supra lacum Constantiae, et Monasterii S. Eme-
rani prope Regensburg. 2
Etiam Carthusiani, inde a saeculo xn, per maiorem anni partem, post ve
speras, antiphonam Salve Regina decantabant. 3
Canonici Regulares, inde a saec. xm, ad vesperas Salve Regina e t Ave
Regina coelorum decantabant. 4
Anno 1240, Ioannes a Parma, Minister Generalis Ordinis Minorum, usum
Salve Regina et aliarum antiphonarum B. Virginis commendabat. In Bre
viario vero anni 1249 praelaudatae antiphonae de Beata, iuxta varia tempora litur-
gica, inveniuntur. Usum hunc postea Pius V, in suo Breviario, universalem red
didit, 5 loco officii B. M. Virginis.
Inter annos 1221 et 1234, opera B. Iordanis de Saxonia, qui S. Dominico
successit, apud Dominicianos usus invaluit canendi, in fine Completorii, anti
phonam Salve Regina , primum Bononiae (ubi ad cantum praelaudatae anti
phonae religiosus quidam ab obsessione daemonis liberatus fuit) et postea in
aliis Ordinis conventibus. 6 In capitulo Generali anni 1250, praescripta fuit reci
tatio huius antiphonae, genibus flexis, post quamlibet horam officii divini.
Etiam apud fratres Ordinis Servorum B. M. Virginis, inde ab initio, usus
invaluit canendi antiphonam Salve Regina. Fr. Philippus a Bononia (1521)
in sua Chronica narrat Septem Sanctos Ordinis Fundatores quotidie Salve
Regina decantasse. 7 In Capitulo vero Generali Tarvisii celebrato die 23 maii
1461, ob reverentiam erga gloriosissimam Virginem Mariam, matrem et advo
catam nostram, praescriptum est ut post quamlibet Missam conventualem, anti
phona Salve Regina a fratribus in choro recitaretur, una cum versiculo et ora
tione B. Virginis. Praescriptum etiam fuit ut fratres omnes, post Missam diei
aut de Domina nostra, Salve Regina cum versiculo et oratione B. Virginis
recitarent.8
1 J ean de V a lo is , Le Salve Regina dans VOrdre de Citeaux, 1907, p. 7.
3 B e isse l , Geschichte der vehr. Marias im 16 v. 17 Jahr.
3 C oulteaux , Annales Ordinis Carthus.
4 Cfr T r o m belli in : Summa aurea, t. 3.
5 Cfr V acandard , o . c ., pp. 17 2 -17 7 .
6 Cfr B. J ordanus, in Vita S . Dominici.
7 Cfr Monumenta Ord. Serv. B. M . V., t. 16, p. 153 .
8 L . c., p. 15 5 in nota.
96 ANTIPHONA SALVE EEGINA
Maria. Quis demonstrare posset Mariam esse nostram vitam, nostrum solatium
et nostram dulcedinem?... Et talis precatio in universo mundo sonantibus cam-
panis canitur! . Anno sequenti idem Lutherus declarabat Mariam laudandam
esse non multarum Salve Regina aut similium oratiuncularum recitatione,
sed, potius dicendo, cum ipsa: Ecce, fui tantummodo virguncula humilis et
pauper, tamen Deus meam virginitatem elegit.1
Inter Lutheri discipulos contra Salve Regina insurrexerunt Andreas Bo-
denstein seu Karlstadt (a. 152 3),2 Georgius Peszler, Hector Pohmer, 3 Mat-
thias Roth, 4 Urbanus Regius, 5 Sebaldus Heyden, 6 qui, Salve Regina Christo
applicat ita illam mutando: Salve Iesu Christe, rex misericordiae... ex hac mi
seriarum valle... Eia ergo mediator noster, illos tuos... O Iesu benedicte faciem
Patris tui nobis post hoc exilium ostende. O clemens, o pie, o dulcis Iesu Christe.
Idem fecerunt Iustus Ionas7 Ioannes Frosch 8 et Ioannes Freysleben (seu Ca-
rithoninus Eleutherobius) qui ita illam mutavit: Salve Iesu Christe, miseri
cordiae Rex... Eia ergo advocate noster... Et Deum benedictum patrem tum
verum nobis... O clemens, o pie, o dulcis Iesu Christe . 9 Anonymus quidam
Reformator Neerlandicus, circa a. 1524, demonstrare conatus est Salve Re
gina esse antiphonam idololatricam, et ad hoc probandum singula commata
refutare tentavit quibusdam textibus ex S. Scriptura desumptis.10
Contra Pseudo-Reformatores surrexerunt Georgius Kirchner (contra Bodens-
tein),11 Georgius Hauer12 et Hieronymus Emser13 (contra Peszler et Pohner),
Ioannes Dietenberg, O. P .,11 Caspar Schatzgeyer,15 Bartholomaeus ab Usingen
1 D. Martins Luthers Werke, coi. X , pars III, Weimar 1905, pp. 321 s.; voi. X II, Weimar 1891,
p. 613.
2 Cfr P ijp e r F., in: Bibliotheca Reformatona neerlandica.
3 Cfr L em m ens L ., Corpus catholicorum, voi. X I, p. 33.
4 P ijp e r , o. c., p. 4.
5 Sendbrief an den CoUvent des Jungfrau-Klosters Wynhausen, wider den_ unchristliche Gesang:
Salve Regina, Wittenberg, 1537.
6 Ibid., p. 5; L em m ens , o. c., voi. X I, p. 53.
7 P ijp er, 1. c., p. 4.
8 Ibid.
9 Ibid. p. s, 12. L em m ens , o. c., voi. X I, pp. 53 s.
10 P ijp er, 1. c., p. 5.
11 Ibid.
12 L em m ens , o. c., voi. X I, p. 54.
13 Wider der zweier Propste zuNurnberg falschen Grund und Ursachen, warum sie die
heilige Messe und andere christliche stiick und ceremonien geandert undj zum T eii gar abgethan
haben Emszer (sine loco et anno, circa a. 1524).
14 Grundt und ursach ausz den heylighen schrifft wie unbillich und unredlich das heylich
lobsangk Salve regina Geweycht salz und wasser Metten und Complet Stetten wirt underlassen
verspott und abgestellt, Coloniae (?) 1526.
13 P ijp e r, 1. c., p. 4.
98 ANTIPHONA SALVE REGINA ))
1 C fr L e m m e n s , o . c ., voi. X I, p. 54.
2 Opus hoc iterum publici iuris fecit Lemmens in 1. c., voi. X I, p. 57.
3 C fr C a m p a n a , o . c ., pp. 571 s.
4 C fr etiam M e r c a t i , Leggende Mariane sulla Salve Regina, in: Rassegna gregoriana, genn.
febbr. 1904, 43-45. V ic e n t in i A., O. S. M ., Le quattro antifone finali dei Breviario romano, T re-
viglio, 19 15.
RECITATIO ANGELUS DOMINI )> 99
Art. 4 - D E R E C IT A T IO N E A N G E L U S D O M IN I
1 Ex hoc nimirum vetustissimo usu, probabiliter, lex de obscurandis luminibus (vulgo nun
cupata coprifuoco ) seu rursus post diei laborem domum ingrediendi signum, originem duxisse
traditur. Perantiquum enim documentum in quo haec lex innuitur est Synodus'Cadomensis anni
106 1, in quo quotidianus sonitus praescribitur ut fideles ad precem invitentur, qua quidem re
peracta, domum iterum ingredi debebant atque ianuam claudere (Cfr T h u r st o n , in The month 98
[19 01] 607-616).
* Cfr Katholik, 1903. Falk-Marianum Moguntinum.
RECITATIO ANGELUS DOMINI IOI
2. Angelus Matutinus
Mox vero serotinae Angelus preci, matutina quoque eiusdem recitatio
accessit, cuius origo a serotina Angelus origine minime differt. Triplex enim
oratio in coenobiis, vespere, ad Completorium iam in usum, mane etiam ad Pri
mam recitabatur. Hoc manifeste apparet ex libello cui titulus Liber de laudibus
Papiae, anno 1330 conscripto, edito a Muratori in Rerum italicarum scriptores,
capite 14. Ibi dicitur: sicut in pluribus locis observatur. Haec novissima indi
catio magni est momenti, cum nos certos reddat de mane. Revera anno 1317
Panormi iam adhibitus erat. Notatu tandem digna est significatio quae pulsa
tioni illae in quodam decreto Concilii Lavariensis anni 1368 tribuitur. In !illo
enim Concilio mane quinquies Pater ad quinque Domini vulnerum honorem
atque septies Ave Maria, ad septem Deiparae gaudiorum memoriam, recitatio
praescribitur (cfr H a r d o u in I., Concilia, Parisiis 1715, t. 7, coi. 1856). Anno
1309 epistula quaedam Bonifacii IX ad clerum directa, eumdem adhortabatur
ut campanulam aurorae, cum tempus recitandi pervenerit salutationem ange
licam, cunctis in templis pulsandam curaret, iuxta consuetudinem Romae ac
in pluribus italicis oppidis statutam ( B o u d in h o n , 1. c.).
Medio circiter saeculo xv, Angelus matutinus uti serotinus in Eu
ropa iam communis evaserat.
At primum documentum hucusque notum quod de Angelus vespertino
(simul cum matutino) loquitur, sunt Constitutiones Thomae I, Abbatis Montis
Cassini (ab a. 1285 ad a. 1288), in quibus praecipitur: ut sacrista pulset tempore
debito ad omnes horas, ad matutinum vero per horam ante diem, et paret lumi-
naria et altaria ut tenetur, et ad Ave Maria sero et mane et si neglexerit puniatur
in uno grano (cfr I n g u a n e z , 1. c.). Quia vero Ecclesiae Abbati Cassinensi su-
biectae inveniebantur etiam in Aprutio, Molise, Apulia et Calabria, hinc usus
iste (qui iam vigens supponitur) sat extensus erat. Quapropter etiam usus Ange
lus matutini sicut et vespertini ad saeculum xm ascendit.
3. Angelus Meridianus
Posteriori tempore prodiit. Prima namque saec. xv medietate, pluribus in
locis (Olmiitz, Maientiae, Coloniae Agrippinae) usus pulsandi campanulam me
ridie, feria VI, ad memoriam Passionis Christi recolendam institutus fuerat.
Postea vero, secunda medietate eiusdem saeculi seu anno 1456, haec ipsa quoti
diana campanae pulsatio, una cum trium Ave Maria recitatione, communis evasit
et ad divinum auxilium in bello contra Tureas obtinendum a Callisto III fuit
102 LITANIAE LAURETANAE
destinata. Exeunte saeculo xv, anno 1472, recitatio Angelus meridiani in Gal
lia, post decretum Aloysii X I, Regis, universalis evasit (cfr G agu in R., Hist.
Franc., Ludov. X I, lib. 10, c. 12, Paris 1497).
Eodem fere tempore in Anglia propagari coepit. Introductus est in Italiam
anno 1506, in urbe Forum Cornelii. Saeculo tandem xvi etiam Angelus meri
diani formula universalis evasit.
Art. s ~ D E L IT A N IIS L A U R E T A N IS
BIBLIOGRAPHIA: B e iss e l, Geschichte der Verehr... im 16 u. 17 Jahr., pp. 491-
507; B r a u n , Ursprung der Lauret. Litanei, in Stim. a. Maria Laach, apr. 1900; C am pana
E ., Maria nel culto cattolico, 1, pp. 610, 637, 27 d. 1943; C a th . E n c ., t. 15, p. 463; D e
S a n t i A., S . I., Le Litanie lauretane, Roma 1897; P a u lu s , Die Einfiihrung der laure-
tanischen Litanei in Deutschland, durch den seligen Canisius, in Zeit.fur kath. Theol., 1902,
571 -583; S a u r e n , Die lauretanische Litanei, Kempten 1895; R o h a u l t de F l e u r y , La
S. Vierge, t. 1, pp. 328-335; S c h le u s s n e r W., Zur Enstehung der Lauretanischen Litanei,
in Theol. Quartalschr. 107 (1926) 254-267. Plures textus antiqui referuntur Litania
rum B . M. V., praesertim saec. xv.
LITANIAE LAURETANAE 103
2. Aetas formulationis
Occasio quae duo praedicta litaniarum germina (Litaniae Sanctorum et elogia
SS. Patrum) efflorescere fecit, probabiliter quaerenda videtur in officio B. M.
Virginis quod apud quosdam (e. g. apud Servitas inde ab a. 1300) vespere cuius
libet sabbati decantari mos erat. Officium huiusmodi variationes quasdam apud
varios Ordines religiosos patiebatur, usquedum Pius V illis aditum praeclusit
cum universae Ecclesiae officium B. M. Virginis a se reformatum imposuit. Inter
Realencyklopadie fur prot. Theol. und Kirche, t. 17, ed. 3, Lipsiae 1906, pp. 114-150.
Pro religionibus non christianis cfr Encyclopaedia of Religion and Ethics, J. H a s tin g s ,
t. 10, Edinburgi 1918, Rosary, pp. 847-56.
13) Christi ascensio; 14) Spiritus Sancti descensio; 15) Assumptio et glorificatio
B, M. Virginis. Quodlibet ex his gaudiis, Ave Maria cum glossis desinebat. Ha
bemus ergo hic Rosarium in germine. Ipsemet Stephanus Abbas expresse fate
tur alios devotos viros pia exercitia huic similia exercuisse, quinque, septem vel
viginti gaudiis composita (cfr W i l m a r t D., Les meditations dEtienne de Sallai,
in Revue d'ascetique et de mystique, oct. 1929, p. 383).
3. Commendatio Gauthieri de Coinci, initio saeculi xm, ad hoc ut recita
tioni coronae quinquaginta Ave Maria valor meditationis gaudiosae tribueretur
(cfr ed. Paquet, coi. 668). Notatu dignum est instrumentum ad Ave Maria nume
randas et meditandas, gaudia appellatum fuisse (cfr Du C a n g e , Glossarium
mediae et infimae latinitatis, ad verbum Gaudium).
Usus ergo recitandi determinatum numerum precationis Ave Maria et simul
mysteria quaedam vitae Christi et Deiparae, seu Rosarium quoddam adumbra
tum, ante S. Dominicum in usu iam erat.1
1 Non videntur ergo soliditate historica gaudere ea quae, recenter etiam, a quibusdam Domi-
nicianis circa Dominicanam originem Rosarii scripta fuerunt.
Rosarii origo tributa est et adhuc a quibusdam tribuitur S. Dominico. At hoc historice su
stineri non posse videtur. Etenim, prout animadvertit ipsemet Duffat (qui tamen dominicanam
originem defendit, o. c., p. 59) sat difficulter explicari potest 1incroyable silence des trois cents
temoins toulousains du proces de canonisation, des premier biographes de S. Dominique et le peu
dimportance que pretent au Rosaire les Acta capitulorum provinciarum Dominicanarum Pro
vinciae Hispaniae et Romanae (o. c., p. 49; 42-43). Testamentum Antonii Sers in quo memoratur
fundatio primae Confraternitatis SS. Rosarii ex parte S. Dominici, falsum est.
Certe, verisimile omnino videtur S. Dominicum usum recitandi pluries Ave Maria com
mendasse, cum usus iste iam ante ipsum vigeret. At hoc minime sufficit ad illum Rosarii institu
torem et propagatorem proclamandum.
Primus qui S. Dominico institutionem Rosarii tribuit, fuit Alanus Rupellensis O. P. ( f 1475)
in sua Vita S . Dominici quae momento historico caret omnino.
io8 ROSARIU M B. M . V.
Layard quandam sculpturam saec. ix a. Ch. n. refert, in qua duae mulieres scul
ptae conspiciuntur ante arborem precantes, dexteris ad coelum suppliciter elatis
atque aliquo instrumento ad instar coronae in sinistris earum posito. Marcus
Polus quoque, notus nauta saec. xm, in suo libro Delie meraviglie dei mondo,
(1. 13, c. 23) narrat regem Malabaricum aliud ornamentum non habuisse quam
torquem auream ad collum positam sapphiris, carbunculis, smaragdis aliisque
lapidibus pretiosis plenam; praeterea e collo pependisse funiculum sericum in
quo centum quinquaginta lapides pretiosi inveniebantur, quibus ipse preces ma
tutinas serotinasque, ad suum idolum versus, numerabat. Idem factum est apud
alios populos et etiam apud antiquissimos Christi fideles. Ceterum, cum aliquis
saepissime eandem orationem repetere vult, cumque ad illam repetendam decem
vel viginti digiti non sufficiant, ne cerebrum immodice defatigetur, naturalissi
mum est determinatum calculorum numerum qui numero recitandarum precum,
respondeat, adhibere. Ita agebat, e. g. S. Paulus primus Anachoreta qui obiit
anno 341, nec non S. Clara Assisiensis. Verumtamen, pristino huic lapidorum
usui, mox ubique funiculus substitutus est, pluribus cum nodulis granulisve con
fixis (ligneis, argenteis auroque compositis) quotquot necessarii essent ad cunctas
formulas precum enumerandas. Hac de causa numeralia vel circuli gemmarum,
appellati fuerunt. Huiusmodi deinde funiculus maioris commoditatis causa
instar circuli clausus est, ad instar magni cuiusdam anuli, nomenque Corona
accepit.
Sexto decimo exeunte saeculo, haec novissima clausi funiculi forma adeo in
valere coepit ut ceteras penitus aboleret.
2) Centum quinquaginta Ave Maria . Corona ad preces (quae generatim
Dominicae erant orationes) numerandas adhibita, inde ab antiquis temporibus
uti iam exposuimus in usu erat. Quaeri proinde potest: quandonam peran
tiquum hoc instrumentum ad angelicas salutationes numerandas adhiberi coepit?
Hoc evenit saeculo xn, cum angelica salutatio (usque ad ea verba ventris tu i)
communis evadere coepit atque a pluribus Episcopis et Conciliis, una cum Credo
et Pater noster, praescripta fuit. Tunc enim plures, quotidie, pluries orationem
Ave Maria recitabant. Ita, e. g., Comitissa quaedam, Ada nomine, sexagies
hanc precem quotidie recitare consueverat.1 Item, Virgo quaedam Cisterciensis,
Icta vel Ida nuncupata, atque circa annum 1226 defuncta, millies centiesque in
die, genua ad unamquamque flectens, eandem recitare solebat.2 Beata Benve-
nuta Boiani ( f 1291) longius usque progrediebatur: singulis prorsus diebus mil
lies Ave M aria persolvebat, sabbato vero bis millies, die autem Annuncia-
tionis ter millies. 3 Dominicus a Levia, Ordinis Praedicatorum ( f 1261) quoti
die cum nodoso funicolo numerare solebat millies Ave M aria, et ipsum funi
culum firmiter in manu tenens, e vita decessit.1 Pia quaedam Monialis nomine
Eulalia, saeculo x ii , ut numerum Ave Maria cum Psalmorum numero aequi-
pararet, centum quinquagies eandem precem, haud modica cum festinatione,
quotidie recitabat. Ipsi olim apparuit B. Virgo quae, postquam eam plurimum
laudaverat ob illius devotionem, adhortata est etiam ut in prece illa recitanda,
magis lente procederet. Eulalia igitur, limites quosdam temporis sibi praestituit,
tertiam tantummodo partem persolvendo, nempe quinquagies, sed maiori cum
attentione ac devotione. 2 Circa idem tempus, etiam Aibertus ab Hennegau, Mo
nachus ( f 1140) centum quinquaginta salutationes angelicas, quotidie recitare
solebat: priores centum genibus flexus, ceteras vero quinquaginta humi stratus.3
Beata Maria ab Oigny ( f 1213), stans, centum quinquaginta Psalmos totidemque
Ave M aria genibus flexis persolvebat.4 Thomas Cantipratanus, circa annum
1250, refert iuvenem quemdam quinquaginta Ave M aria, ter in die, recitare
consuevisse. B. M. V. ei olim apparuit cum tribus pulcherrimis scriniis dicens:
Hic sunt aureis litteris conscriptae Ave quibus tu quotidie me salutasti.6
Ex exemplis hucusque allatis et ex aliis plurimis quae possent afferri, manifeste
patet numerum angelicarum salutationum, quae corona numerabantur, saec. xn
varium fuisse ac pietati singulorum relictum.
Saec. xiii tamen praevalere coepit ac firmitatem quandam acquisivit numerus
centum quinquaginta angelicarum salutationum, vel partis tantummodo eiusdem
(50, 100). Huiusmodi numerus a centum quinquaginta psalmis Psalterii origi
nem duxit. Hac de causa, 150 angelicae salutationes Psalterium Marianum
nuncupatae fuerunt. In Anglia, inde a saec. xn, huiusmodi angelicae salutationes
in decades dividebantur non iam ope orationis Dominicae, ut modo fit, sed anti-
phonarum ope. 6 Rosarii propagationi haud parum, media Aetate, contulit, gra
tiarum miraculorumque enarratio, quae a Virgine Deipara in favorem illorum
qui illud rite persolvissent patrata dicebantur. Duo itaque priora Rosarii ele
menta, corona nempe ac quinquaginta Ave M aria,iam saec. xii , ante S. Do
minicum, vigebant. Verumtamen duo adhuc saecula necessaria fuerunt ante
quam duobus elementis praedictis etiam alia duo elementa adderentur, videlicet,
quindecim Pater Noster ac mysteriorum meditatio.
3) Quindecim Pater noster . Primus quantum nobis constat qui pre
cem huiusmodi in Rosarium induxit, piissimus extitit Henricus Egher, mona
chus Carthusianus (1328-1408). Referunt Annales B. Virginem ipsi apparuisse
et recitationem orationis Pater noster post decem Ave Maria eidem prae
cepisse. 1
Quindecim igitur Pater Noster in Rosarii recitatione, inducti sunt exeunte
;a e c . xiv, post S. Dominicum.
Art. 7 - DE O FFICIO PA RV O B. M. V IR G IN IS
BIBLIOGRAPHIA: B e is s e l, Geschichte der Verehr. M. in D. var. des Mittelalters.
Cfr ind. anal. sub voce: Tagzeit U. L. Frau.; B au m er S., O. S. B ., Histoire du Breviaire,
Vers. gall. Biron R ., Paris 1905, p p. 376 s.; C am pana E., o. c., 1, 637-638; L e c le r c q
H., Office, in Dict. Archeol. chret. Iit., 12, 2012 s.; P f a f f , Das Marianische Officium,
Rottenburg 1926; R y a n M., Our Ladys Hours, Cork 1946; T a u n t o n , The Little Office
of our Ladv, London 1903; W i l l i , Explication du Petit Office de la Sainte Vierge
Marie, Paris 1922.
Variae partes huius Parvi officii, integram diem B. Virgini consecrare per
mittunt. Est igitur praestantissimum inter obsequia quotidiana quae B. Virgini
exhiberi possunt. Praestat proinde de origine et vicissitudinibus eius quaedam
dicere.
1. De origine officii Parvi B. M. Virginis. Difficile, imo, impossibile est tem
pus praecisum determinare in quo officio divino diei adiunctum fuit parvum
Officium B. M. Virginis. Ex documentis hucusque repertis, constat solummodo,
quod saeculo x Officium parvum, apud privatos quosdam, in usu iam erat. Sci
mus enim Bernerium praepositum ecclesiae cathedralis Virdunensis, inventum
fuisse quadam mane a Berengario Episcopo Virdunense (940-962) recitantem
matutinum B. M. Virginis.1 Scimus insuper quod S. Udalricus (f 973), Epi
scopus Augustanus (Augsburg) illum quotidie recitare solebat. 2
in honore sanctae Mariae Genitricis Dei, et alterum de sancta cruce, tertium de omnibus sanctis
et alios psalmos plurimos... omni die explere solitus erat, nisi eum impediret aliqua inevitabilis
necessitas (G erhardi , Vita S . Udalrici, c. III, in Mon. Germ. S S ., t. 4, p. 389. Cfr etiam M a-
b il l o n , Acta S S . O. S. B ., saec. v, p. 437 B o lla n d ., Acta Sanctorum, iulii, t. 1, 4 iul.).
1 Cfr L e ja y P., Les accroissements de Voffice divin, in Rev. du clerge frartf., t. 1 1 , pp. 114 - 116 .
2 Quare sustineri nequit sententia Card. Bona (De divina psalmodia, c. X I II, 2, Opera, An-
tuerpiae, 1723) et Thomassin (Vetus et nov. Eccl. discipl., 1. II, c. L X X X V I, n. 8), iuxta quos Gre-
gorius II (f 731) huiusmodi Officium parvum composuisset, et Zacharias Papa (( 752) illud mo
nachis Montis Cassini imposuisset una cum Officio de S . Benedicto, tamquam supplementum officii
diei. Ad hoc autem probandum, testimonium afferunt Petri Diaconi, saeculi x i i (in Comm. in Reg.
S . Benedicti, c. 64). Attamen Petrus Diaconus nullum adducit documentum ad ea quae asserit pro
banda. Probabiliter prout animadvertit Baumer (o. c. I, 376) Petrus Diaconus affirmationem
suam hausit, illam immutando, ex opere Liber Pontificalis ubi dicitur quod Gregorius II I ( f 741)
Benedictinis monasteriorum circa basilicam S. Petri existentium, imposuit ut omnibus diebus,
dum Vesperas expleverint... tres psalmos et evangelia matutina Deo canant ( Vita S . Gregarii III,
ed. Duchesne, t. 1, p. 422).
Sustineri pariter nequit sententia Vincentii Bellovacensis (Speculum historiale, 1. X V II, c. 103)
et illorum qui asserunt officium parvum ad S. Ioannem Damascenum ascendere. Horae B. Virginis
enim quas Damascenus quotidie recitabat, nihil aliud sunt quam Parecleticae, seu invocationes ad
B. Virginem quae ab officio parvo B. M . Virginis toto caelo differunt.
3 Cfr O. R iugholz , Des Benediktinerstiftes Einsiedeln Thdtigkeit inuder Reform deutscher Klos-
ters, p. 41.
4 Formae omnium antiquissimae huius officii inveniuntur in manuscriptis anglicis saeculi xi,
R o yal 2 Bv et T iberius A III.
O F F IC IU M PARVU M B. M . V.
1 In Capitulo enim Generali anni 1194, consuetudinem iam existentem comprobando, sta
tuebatur: Officium parvum B. M . V. quotidie in choro recitetur .
2 Cfr Summa aurea, II, 421. Congr. Mar. de Bruxelles, 19 21, II, 309.
3 Cfr B o llan d ., t. 2 febr.
4 Non datur tamen praeceptum, sed si fraterna devotio habeat . Ita in Constitutionibus por
tuensibus (PL 153, 738).
5 S. Franciscus illum quotidie recitabat. (Cfr H ila r . F eld er , Die Ideale des hl. Franziskus,
P- 4 7)-
6 Cfr B ody F. I., in Compte rendu du Congres Marial de Lyon, II, 452.
' Septem SS. Fundatores, inde ab Ordinis primordiis (seu inde ab a. 1240) decreverunt offi
cium parvum quotidie recitandum esse aut ab omnibus, tempore feriali, aut a duobus aut a qua-
tuor vel pluribus tempore festivo, in capitulo, ita ut recitatio eiusdem numquam interrumperetur
(Cfr G ia n i , Annales Ord. Serv., I, 4 1, 2B).
8 Cfr B in t e r im , Denkzviirdigkeiten, voi. IV, Pars I, p. 4 3 1.
9 Cfr B rid gett , Our Ladvs Dowry, p. 160.
J14 CORONA QUINQUE PSALM ORU M
in Bulla Quod a nobis diei 7 iulii 1568 (qua novum Breviarium, ab ipso reforma
tum, imponebat) quaestionem etiam de parvo officio B. M. Virginis tetigit.
Propter varia huius vitae negotia, multorum occupationibus indulgentes obli
gationem eiusdem in privata Breviarii recitatione abstulit. Attamen omnes vehe
menter in Domino hortatus est ad illud sponte recitandum. Haec autem con
cessio intelligi debet sine praeiudicio sanctae consuetudinis illarum Ecclesia
rum in quibus Officium parvum B. Mariae semper Virginis in choro dici consue
verat, ita ut in praedictis Ecclesiis servetur ipsa laudabilis et sancta consuetudo
celebrandi more solito praedictum officium . Anno vero 1571 novum Officium
B. M. V., emendatum, imponebat.
Tandem, ex concessione Pii X, pro Capitulis et Ordinibus religiosis qui reci
tationi Officii parvi tenebantur, etiam haec obligatio practice cessavit.
Officium parvum tamen, remanet hodie praecipuum pietatis exercitium in
Congregationibus mulierum aut virorum laicorum quae ultimis praesertim tem
poribus in Ecclesia surrexerunt.
egrediebantur. Per septem dies expositus est et a tribus episcopis, quorum unus
erat Andreas, episcopus Atrebatensis qui eum sepelivit, et a multis clericis et
laicis visus est.1
Simile quid refert Thomas Cantipratensis O. P. de quodam monaco Iosberto,
in Ecclesia Deiparae monasterii Dolensis, in dioecesi Bituricensi, qui eosdem
quinque psalmos quotidie decantabat, post unamquemque Antiphonam Ave
Maria, versum Post partum, et collectam Concede nos subiungens. Nocte vero
S. Andreae anni 1186, similiter mortuus inventus est et cum quinque rosis ex ore,
oculis et auribus erumpentibus, in quarum prima legebatur littera M cum versu
Magnificat, in secunda littera A cum versu Ad Dominum etc. Episcopus Bituri-
censis, a monachis arcessitus, primam rosam collegit et in lapide de cristallo
illam reposuit. 2
Ferunt B. Iordanum a Saxonia (f 1237) S. Dominici successorem, coronam
quinque Psalmorum recitare consuevisse. 3
In Manuale pro Patribus et Fratribus Clericis Ordinis Servorum B. M. V., dici
tur quod haec corona recitari debet quotidie a Novitiis ex praescripto Consti
tutionum, pro felici statu Sanctae Romanae Ecclesiae, et Sanctissimi D. N. Pa
pae, et pro benefactoribus ac Religionis augmento . 4
1 Cfr Speculum Historiale Vincentii Bellovaceusis, lib. V II, cap. 116 (Bibliotheca mundi. Vin-
c E n t ii B u r g u n d i, ex Ordine Praedicatorum, ven. episcopi Bellovacensis, Speculum quadruplex,
t. 4, p. 264. Ed. Benedictinorum Collegii Vedastini, Duaci, 1624, 4 voi. in-!.). I oannes M o l a -
n u s , Natales Sanctorum Belgii, p. 272, sub 30 nov., Lovanii, 1595, in-8. parv. A usbertus M i-
raeus , Fasti Belgici et Burgtindici, p. 704, sub 30 nov. Bruxellis, 1622, in-8. parv.; et Rerum Belgi
carum Annales, ad a. 116 3, p. 747, Bruxellis, 1624, in-8. parv.
2 Cfr T h o m a e C a n t ip r a t a n i , Ord. Praed. et episcopi suffraganei Cameracensis, Bonum uni
versale de apibus, lib. II, cap. xxix, n. 15. Ed. Georgii Colvenerii, Duaci, 1627, in-8. parvo.
3 Ita referunt G erardus de F racheto , Vitae fratrum Ordinis Praedicatorum, Pars III, c. xxm
(ed. Reichert, p. 118 , Lovanii, 1896, in-8.) et Frater L eander , Iordanis Saxoni Vita, cap. 17 (De
Viris illustribus Ord. Praed. libri sex, f. 28 . Bononiae, 15 17 , in-f.).
4 Romae, 1919, p. 419.
5 Cfr Monumenta Ord. Serv. B. M. V., t. 1, p. 28.
116 T R IB U T U M QUOTIDIANUM B. M . V.
gine e profondamente sentita, questa piissima pratica e stata apprezzata come meritava, e molte
anime han trovato in essa il piu bel trattenimento quotidiano che soddisfacesse le esigenze dei loro
spirito. In verita non si potrebbe trovare, per le anime amanti di Maria, ossequio migliore di
questo intreccio armonioso di preghiere e lodi, nel quale la mente si eleva senza sforzo e si trattiene
dolcemente in santi colloqui, in pie considerazioni ed infuocate aspirazioni. Molti che per la
prima volta conobbero il Tributo, per averne ascoltato la recita nelle nostre Case, o anche solo per
esser loro capitato tra mano, ne furono entusiasti, e da allora in poi 1hanno recitato con grande
frutto e gaudio dei loro spirito (1. c., pp. 3 s.).
1 K a m in sk i D. G ., C. R ., Coroncina dei dodici privilegi di Maria, in Regnum Dei, 1 (1945),
10 5 -115 .
118 DIES SABBATI
C a p . II - DE C U LT U MARIANO HEBDOMADALI
DE D IE S A B B A T I D O M IN AE N O ST R A E D ICATO
BIBLIOGRAPHIA: C am pana E., Maria nel culto, 1, 383-403, ed. 2, 1943; Bou-
rasse,Summa aurea, t. 7, coi. 740, t. 3, coi. 638, t. 4, 297-367, t. 8, 301.
1. Ieiunium Sabbati in honorem Passionis Christi
Dies sabbati, nedum apud Babylonenses et Hebraeos, sed etiam apud Chri
stianos, momentum quoddam liturgicum iugiter habuit. Christifideles Romani,
1 Ita scribit Fr. Maggio: II primo, pero, a propagare la detta devozione in questa citta (Na-
poli) stato il nostro B. Andrea: il quale in un libricciuolo spirituale, ammaestrando una sua divota,
le dice queste parole: Reciterai la mattina ognidi dodici Avemarie, in memoria e a onore de dodici
Privilegi della Santissima Vergine. Ne per qualsivoglia grave occupazione, lascerai nel di questa
divozione, che grandemente piace alia gran Signora. O figliuola, e quanto havrei che dire di questa
divozione. Se al Signor Dio piacera, ne trattero lungamente in un altro luogo. Io so di una persona,
che mentre la recita va, vedeva che ogni Avemaria sofferiva da un Angelo alia santissima Vergine:
la quale ne rimaneva molto glorificata e contenta. Sij certa, con essa, che impetrerai piu facilmente
le grazie, e havrai grande aiuto dalla beata Vergine al tempo della tua morte. Infino a qui il nostro
B. Andrea (S. Gaetano a' piedi della Immacolata overo Coroncina di dodici stelle... Napoli, de Bo
nis, 1672, p. 10).
2 Opere varie di S . Andrea AvelHno, divise in cinque Tomi, Napoli, de Bonis, 1 7 3 3 - 1 734, I.
3 M aggio , o. c., p. 9.
Ibid.
3 F r . M aggio , Duodecim Stellae B. M. V. sive duodecim Privilegiarius Immaculatae Conceptio
nis, sanctorum Patrum, graviorumque Doctorum calculis explicata. Napoli, de Bonis, 1676.
* C fr B e r in g e r , Les Indulgenses, Paris, Lethielleux, 1925, t. 2, p. 196. Recueil de prieres
et ceuvres pies, Rome-Tournai, 19 01, p. 237 s.
DIES SABBATI II9
1 Praefatio communis B. M . Virginis quae etiam hodie recitatur, non est anterior saeculo xi;
compositus vero fuit non iam a S. Brunone Carthusiano, sed a B. Urbano II (a. 1095), Placentiae
(Cfr MesiNi C., O. F. M ., De auctore et loco compositionis Praefationis B. M . V., in Antonianum
10 [ 1935 ] 59 -72 )-
- Cfr Annales Ord. Serv. B . M. V., I, 353 B.
P R IM U M SABBATUM C U IU S L IB E T M ENSIS 121
DE PRIM O SA B B A T O C U IU S L IB E T M E N S IS
Cap. IV - DE C U LT U AN N U A LI
Ad cultum annuum pertinent: 1) mensis Marianus, seu maius, 2) Festa ma-
riana quae cuiuslibet anni decursu celebrantur, et 3) peculiaria quaedam pietatis
exercitia.
Art. 1 - DE M E N S E M A RIAN O
BIBLIOGRAPHIA: C a m p a n a E., Maria nel culto cattolico, voi. I, pp. 404-447,
ed. 2, Torino, 1943; F e r r i n i , II primo centenario dei mese mariano, Roma 1883; M a n -
GANOTTI, II mese di maggio nel secolo decimottavo, Modena 1892; V a n n u c c i P., II mese
di Maria ricercato nella sua istituzione e nelle sue origini, Firenze 1876.
1 Anno 1932, opera Associationum Paroecialium contra blasphemias, orta est Venetiis Pia
Praxis Expiatoria Mariana in hoc consistens quod, in aliqua die mensis maii reparatio fiat blasphe-
marum contra B. Virginem. Pia haec praxis, a Pio X I et a Pio X II benedicta, a quamplurimis Car
dinalibus et Episcopis commendata, anno 1947, concredita fuit Ordini Fratrum Minorum (Cfr
Acta Ordinis Fratrum Minorum, a. 1947). Generalis Directio est Venetiis, in Conventu S. Fran-
cisci de Vinea.
M EN SIS M ARIAN U S 123
2. Flora et Maria
In integri quoque mensis ad Deiparae honorem consecratione, sicuti et in
ceteris huiusmodi manifestationibus, Oriens Occidentem praecessit. Inter Coptos
enim mensis Kiahc (correspondens nostro decembri, qui quoad vegetationem
attinet valde similis est nostro maio) totus Virgini est consecratus. Sacri ipsius
ritus a liturgia moderantur. Vespere enim iuxta praescriptionem liturgicam
fideles illi sacras in aedes conveniunt coram Virginis symulacro, atque in duos
choros distributi, officium cantu persolvunt. Dies autem Saturni peculiarem
solemnitatem addunt, cui ii quoque intersunt qui ceteris diebus aberant. Quam
praxim ad saec. v, ad S. Cyrillum Alex, qui contra Nestorium divinae materni-
tatis exstitit propugnator impavidus, quidam ascendere censent. Graeci quoque
Bysantini, consueverant olim mensem' integrum, scilicet augustum, eumque ex
decreto Andronici II Imperatoris (1282-1328), Beatissimae Virgini consecrare
(1282-1328).!
Hisce rite perspectis, in historiam huius mensis apud Occidentales hic in
quirere intendimus.
Mensis maius oppositus fuit paganorum vitiis, qui, perdurante hoc mense,
ubique reflorescere cernebantur. Naturae enim excitatio prout experientia
ipsa testatur excitationem cordium atque humanarum passionum, inter quas
sensualis eminet amor, iugiter fovit. Semper et ubique maii adventus, plausibus
1 Cfr G rum el V ., Le mois de Marie des Byzantins, in Echos dOrient, 31 (1932) 257-269.
I24 M EN SIS MARIANUS
1 E x scriptis Beati a P. Demfle publici iuris factis, voi. I, p. 162, Miinchen, 1889.
M EN SIS M ARIANUS 125
riam. Fertur etiam S. Philippus Nerius (f 1595) hortatus esse iuvenes ad hoc ut
peculiaris obsequii actus, in hoc mense, Deiparae praestarent. Hac de causa ve
luti mensis maii institutor a quibusdam habitus est. At etiam si hoc verum esset,
nullum nactus est huius piae praxis continuatorem.
Notatu digna est pia illa praxis, quae, exeunte saec. xvii apud Dominicianos
novitios Faesulae vigebat. Ii enim magno amore erga Virginem succensi, verbis
atque exemplis P. Angeli Dominici Guinigi permoti, a. 1676 associationem con
dere statuerunt quae vulgo Comunella nuncupabatur cui omnes adscribi vo
luerunt, ad hoc ut peculiarem B. Virgini honorem exhiberent. Calendis maii,
quae in collibus Faesulanis praecipue musicis atque canticis salutabantur, No-
vitii illi statuerunt et ipsi laudes Beatissimae Virgini rite persolvere. Quamobrem
in prima solemnitate huius mensis cuncti ad Praesepe convenerunt ut laudes
aliosve hymnos in Deiparae honorem canerent; in secunda vero solemnitate eius
dem mensis Litanias, more solito, decantaverunt et ut ad ea verba pervenerant
Regina Angelorum simulacrum eiusdem rosarum corona redimerunt. Obtu
lerunt insuper Cor argenteum in quo etiam boni quidam viri saeculares (inter
quos L. De Albizzi) proprium nomen ponere voluerunt.
Devotum hoc obsequium repetitum est etiam anno subsequenti in tribus
prioribus festis (seu in tribus prioribus diebus dominicis), donec anno 1701 ad
cunctos maii dies festos extensum est. Postea vero statutum est ut in mense illo
Novitii nonnullos mortificationis actus ad honorem Beatissimae Virginis quoti
die peragerent.
Haec autem obsequia Beatae Virgini in hoc mense tributa, extra communi
tatem quoque cognosci coeperunt adeo ut nonnulli ecclesiastici viri ac laici (inter
quos etiam princeps Ioannes Gastone De Medicis) societati illi adscribi postularent.
Exeunte eodem saeculo xvii, Neapoli, in regia Ecclesia S. Clarae, quolibet
vespere mensis maii, spatio unius horae, colebatur Beatissima Virgo cum canticis
sacris ac Benedictione SS. Sacramenti. Haec pia praxis fortasse causa extitit cur
P. Laurentius von Schnueffis Germanus, O. F. M. Cap., suum Marianum opus
canticorum composuerit pro mense maio (Mirantische Maienpfeiff, oder Ma-
rianische Lobverfassung)1 anno 1692 editum. Eodem tempore, ac etiam pro
babiliter prius, in duabus Ecclesiis Mantuanis, videlicet, in Ecclesia S. Nicolai
et in Ecclesia S. Mariae Gratiarum extra moenia usus vigebat consecrandi Dei
parae, peculiari devotione, dies dominicos et festivos mensis maii.
fiori di vir tu. 1 Libellus iste in quo plurima elementa, hucusque dispersa, coniuncta
atque ad ordinem redacta inveniuntur, magnum exercuit influxum in piae huius
praxis propagationem (habuit enim in decursu unius saeculi 18 editiones) stabi
lem ac firmam methodum praesertim statuendo. Sequentia ibi decernuntur ca
pita: altare vel Imaginem Beatissimae Virginis floribus et ornamentis decorare;
coram eadem imagine, inde a die 30 aprilis, vespere, ad Rosarium vel litanias
aliasve preces persolvendas convenire; spiritualem florem sortiri, pro quolibet
die mensis exercendum; tria puncta legere sequenti die consideranda. Conside
rationes a P. Dionysi propositae, circa moralia argumenta vertebant. P. Lalomia,
S. I., e contra, in suo opere II Mese di Maggio, anno 1758 edito, considerationes
proposuit supra vitam, privilegia ac virtutes B. M. Virginis. Parvus iste libellus
in Gallicum sermonem (60 editiones mox habuit) ac in Germanicum quoque
conversus, multum profuit diffusioni piae huius praxis tum in Gallia tum in Ger
mania.
1 Circa idem tempus alia duo opera pro mense maio edita fuerunt, videlicet: 1) Mensis
Marianus P. Mansueti Launsky, Ordinis Servorum Mariae, qui piissime obiit anno 1747 no
men Mariae devote ingeminans (Cfr Monumenta Ordinis Servorum B . M . V., t. 20, 1930, p.
264); 2) Mensis Marianus, seu vita Beatissimae Virginis Mariae ex SS. Patribus desumpta, per
pias Considerationes in singulos mensis dies distributas ad meditandum et imitandum propo
sita et DD. Sodalibus Majoris Congregationis Academicae Dillinganae in Xenium oblata anno
1742, Dilingae,, in-24., 216 pp., a P. Francisco Xaverio Jacolet ( f 1746), S. J. compositus (Cfr
Le plus ancien Mois de Mariae, Palme, 1865. S u m m e r V o g e l , Bibliotheque de la C. d. J . ,
4 . P- 713-
M EN SIS M ARIAN U S 127
# * #
I - De f e s t i s B. M. V i r g i n i s u n i v e r s a l i b u s
1) In Oriente.
In Oriente, primum documentum quod festi Conceptionis (Conceptio S.
Annae) existentiam testatur, est canon Sancti Andreae Cretensis (660-740?),
septimo exeunte saeculo vel octavo circiter saeculo ineunte (PG 97, 1305-1400).
Prima quoque homilia de hoc eodem festo agens, ad Sanctum Ioannem Euboeum
(PG 96, 1459-1400), qui tempore Ioannis Damasceni (f 749) florebat, pertinet.
Initio tamen festum hoc solis circumscribebatur coenobiis. Exinde vero,
brevi tempore, apud omnes orientales Ecclesias propagatum est, prout constat
ex plurium auctorum homiliis, a nono ad decimum usque saeculum florentium.
Mox vero a civili quoque potestate sancitum fuit. Inscriptum namque reperitur
in Kalendario Bysantino sub Basilio II Porphirogenito (976-1075) sub die IX de
cembris.
Anno vero 1166, ab Emmanuele Comneno imperatore (in Constitutione cui
titulus: De diebus anni plene festivis aut dimidiatim ) dies Conceptionis inter
festa solemnia ponebatur ab omnibus prorsus Graecis celebranda, cum absti
nentia ab omni opere servili. Id quod in Oriente festum hoc inspiravit, fuit an
nuntiatio miri conceptus S. Ioannis Baptistae Zachariae ab Angelo facta, a Sancto
Luca in Evangelio enarrata.
Prior enim (mira nempe Baptistae conceptio) in Evangelio enarratur (ideoque
prior etiam fuit tempore). Secunda vero (seu mira Beatae Mariae Virginis Con
130 F E ST U M IM M ACU LATAE CONCEPTIONIS
2) In Occidente.
In Occidente, idem Conceptionis festum [itinerarium hoc secutum est: ab
Orientali Ecclesia ad Meridionalem Italiam, ad Sardiniam, ad Angliam, ad Gal
liam, ad Germaniam, ad Belgium atque ad Hispaniam usque progreditur, donec
ab Urbe sancitur.
Istius autem festi Conceptionis (quae veneranda in liturgicis libris procla
matur) obiectum, obscurum ab initio, mox in scriptis Eadmeri, Osberti de Clare
atque Nicolai a S. Albano magis magisque clarum evadit.
Conceptionis festum, Byzantinorum opera, primum in meridionali Italia
(seu in urbe Neapoli et in Siciliae insula) deinde in Sardinia, propagatum est. Eo
enim tempore regiones illae Bysantino imperio subiectae duplici ritu utebantur.
Hoc quidem valde probabilem reddit sententiam iuxta quam Neapoli prout
ex notissimo illius civitatis marmoreo Kalendario constat, ad saeculum ix perti-
nente ac in aede S. Ioannis Maioris, anno 1742 detecto a decimo iam saeculo,
die 9 decembris, festum Conceptionis solemniter agebatur.2
Enuntiatio proinde marmorei huius civitatis kalendarii, potius quam de re
historico-pia, de re historico-liturgica, haud improbabiliter agere videtur. Pri
mum profecto documentum de quo nullum omnino dubium habetur, quodque
Documentum hoc a Dragoni, Cremonensi canonico publici iuris factum est anno 1816, illud-
que ex vetusta quadam membrana retulit, ad insignem Tiraboschi pertinente. At nemo indicare
novit quo membrana illa perrexerit. Dubium ergo exurgit de quadam adulteratione vel de quodam
errore in eius interpretatione. Eo vel magis quod termini ipsi in documento adhibiti magnum pro
gressum in eiusdem festi controversia ostendunt, et Siccardus Cremonensis Episcopus, aliquibus
post saeculis, introductioni eiusdem festi obstitit, prout e suo Mitrale constat.
132 F E ST U M IM M ACU LATAE CONCEPTIONIS
1 Festum de B. Dei Genitricis Mariae Conceptione, quod iam fere per totam Galliam de
votissime ab omni christiano percelebratur populo... (Cfr. M a r t e n e , De antiquis Ecclesiae ritibus,
t. 4, L . 4, c. 2, n. 16).
2 Hoc deducitur ex instrumento quodam in die Conceptionis B . M. Virginis anni 1 1 9 5 subsi
gnato (Cfr L e B a c h e l e t , art. Immaculee Conception, in Dict. theol. cath., t. 7, coi. 1034) et ex duo
bus Missalibus (Cfr L er o q u a is , Les Sacramentaires, t. 1, pp. 350-357).
13+ F E ST U M IM M ACU LATAE CONCEPTIONIS
transactam, documenta affert e quibus iam inde ab illis temporibus festum huius
modi ex devotione non improbanda celebrari apparet.
In secundo autem momento tolerantia ista in manifestum consensum mu
tatur ob Romanae Curiae interventum solemni Conceptionis festo. Ita Anagniae
fieri solebat, teste Bartolomaeo a Tridento (cfr G r a v o i s , Summa aurea, voi. 3,
p. 232).
In tertio tandem momento ipsamet Romana Curia festum Conceptionis
explicite adprobat. Xistus enim IV, anno 1474, Missam ofhciumque eiusdem,
a Leonardo de Nogarolis compositum, ratum habuit indulgentiisque ditavit.
Haec Pontificis approbatio magnum in festi propagationem exercuit influxum.
Anno 1480 apostolicis litteris Libenter ad e a , idem Pontifex, novum Imma
culatae officium a Bernardino de Bustis exaratum, approbavit, illudque Fratrum
Franciscalium Ordini in die festi persolvendum imposuit. Qui quidem actus
adversariorum animos magis atque magis contra festum propriumque illius
obiectum excitavit. Coram tanta pervicacia, Xistus IV coactus est praeclaram
Constitutionem Grave nimis emittere, in qua asserebat: Grave nimis geri
mus et molestum, cum sinistra nobis de quibusvis ecclesiasticis personis refe
runtur. Sed in eorum qui ad evangelizandum verbum Dei sunt deputati excessi
bus praedicando commissis, eo gravius provocamur, quo illi periculosius rema
nent incorrecti: cum facile deleri nequeant, qui multorum cordibus sic publice
praedicando diffusius et damnabilius imprimuntur errores.
Sane cum sancta Romana Ecclesia de intemeratae semperque Virginis Ma
riae Conceptione publice festum solemniter celebret, et speciale ac proprium
super hoc officium ordinaverit; nonnulli, sicut accepimus, diversorum Ordinum
praedicatores in suis sermonibus ad populum publice per diversas civitates et
terras affirmare hactenus non erubuerunt et quotidie praedicare non cessant,
omnes illos qui tenent aut asserunt eamdem gloriosam et Immaculatam Dei
Genitricem absque originalis peccati macula fuisse conceptam, mortaliter pec
care vel esse haereticos; eiusdem Immaculatae Conceptionis officium celebrantes
audientesque sermones illorum, qui eam sine huiusmodi macula conceptam esse
affirmant, peccare graviter. Sed et praefatis praedicationibus non contenti, con
fectos super his suis assertionibus libros in publicum ediderunt: ex quorum prae
dicationibus et assertionibus huiusmodi non levia scandala in mentibus fidelium
exorta sunt, et maiora merito exoriri formidantur in dies. Nos igitur huiusmodi
temerariis ausibus, et perversis assertionibus ac scandalis, quae exinde in Dei
Ecclesia exoriri possent, quantum nobis ex alto conceditur, obviare volentes;
motu proprio, non ad alicuius nobis super hoc oblatae petitionis instantiam, sed
de nostra mera deliberatione et certa scientia, huiusmodi assertiones praedica
torum eorumdem et aliorum quorumlibet, qui affirmare praesumerent, eos qui
crederent et tenerent eamdem Dei Genitricem ab originalis peccati macula in
sua Conceptione praeservatam fuisse, propterea alicuius haeresis labe pollutos
F E ST U M IM M ACU LATAE CONCEPTIONIS 135
fore vel mortaliter peccare, aut eiusdem Conceptionis Officium celebrantes, seu
huiusmodi sermones audientes, alicuius peccati reatum incurrere; utpote falsas
et erroneas et a veritate penitus alienas, editosque desuper libros praedictos id
continentes, quoad hoc auctoritate apostolica praesentium tenore reprobamus
et damnamus; ac motu, scientia et auctoritate praedictis statuimus et ordinamus,
quod praedicatores verbi Dei et quicumque alii cuiuscumque status, gradus et
ordinis ac conditionis fuerint, qui de cetero ausu temerario praesumpserint in
eorum sermonibus ad populum, seu alias quomodolibet affirmare huiusmodi sic
per nos reprobatas et damnatas assertiones veras esse, aut dictos libros pro veris
legere, tenere vel habere, postquam de praesentibus scientiam habuerint, excom
municationis sententiam eo ipso incurrant, a qua ab alio quam a Romano Pon
tifice (nisi in mortis articulo) nequeant absolutionis beneficium obtinere.
Item motu, scientia et auctoritate similibus, simili poenae ac censurae subi-
cientes eos, qui ausi fuerint asserere] contrariam opinionem tenentes, videlicet
gloriosam Virginem Mariam cum originali mortale, fuisse conceptam, haeresis
crimen vel peccatum incurrere mortale, cum nondum sit a Romana Ecclesia et
Apostolica Sede decisum, atque damnat, excommunicationem tandem aposto-
licae Sedi simpliciter reservatam. Eius quoque successores in eadem prorsus via
incesserunt. Praecipua tamen illorum decreta in mentem revocemus. Alexan
der V II, in Constitutionibus Sollicitudo omnium Ecclesiarum data anno 1661,
expresse omnino declaravit contra falsam quorumdam interpretationem
proprium conceptionis obiectum immunitatem esse B. M. Virginis ab omni culpa
originali non autem sanctificationem eiusdem, nempe eius purificationem ab ori
ginali culpa. Item anno 1693, Innocentius X II, in Bulla In excelsa, idem festum
ad ritum duplicis secundae classis elevavit et ad universam Ecclesiam Octavam
eiusdem extendit.
Clemens X I, in Bulla Commissi nobis anni 1708, Conceptionis festum inter
festa de praecepto pro universa Ecclesia recensuit. Benedictus X IV statuit ut
pro huiusmodi festo, Capella Papalis haberetur in Basilica S. Mariae Maioris.
Anno 1843 etiam Dominiciani Ordinis Fratres, armis tandem depositis, a
Romana Sede petierunt ut Solemnitas huiusmodi cum Octava ac Missa propria
celebrare possent. Anno 1863 Pius IX, qui anno 1854 tamquam fidei dogma
Immaculatam Conceptionem definiverat, novam Missam novumque Officium
promulgavit pro universa Ecclesia.
Leo X III, anno 1879, pro universa Ecclesia ad ritum duplicis primae classis
hanc solemnitatem elevavit una cum Missa Vigiliae, prout iam quibusdam dioe
cesibus concessum fuerat.1
2. De festo Purificationis B. M. V.
(die 2 februarii)
BIBLIOGRAPHIA: B a t i f f o l P., fit udes de liturgie et darcheologie chretienne, Paris
1919, pp. 193-215; id., La ceremonie de la Purification (Cahiers catholiques, 1923, pp. 134-
196); B a u m s t a r k , Rom oder Jerusalem, in Theologie und Glaube, 1909, pp. 89-105; C a m
p a n a , Maria nel culto, voi. I, pp. 246-260, ed. 2, 1943; D e B r u y n e , L'origine des proces-
sions de la Chandeleur et des Rogations, in Revue Benedictine, 34, 1922, 14-26; L e e C . F.,
The Feast of the Purification of the Blessed Virgin Mary, in Insh Eccl. Record, a. 1939,
pp. 172-188; M i c h e l R., La Purification de la Vierge, la Chandeleur et les Relevailles, in
Rev. Dioces. de Tournai, 2, 1947, 385-395; T h u r s t o n , in The Lives of the Saints 2 (1930)
27-36; V a n d e K a m p W., Lichtmis, in Tijdschrift voor Liturgie, 1919-1920, pp. 69-86.
1 Praedicant enim omnes Presbyteri, et sic Episcopus, semper de eodem loco tractantes
Evangelii, ubi quadragesima die tulerunt Dominum Ioseph et Maria et viderunt eum Simeon et
F E ST U M PURIFICATION IS *37
2) In Occidente.
Manifesto constat huiusmodi festum, Sergio I Pontifice maximo (687-701)
saec. v i n , in Occidente celebratum fuisse (Liber Pontificalis, ed. D u c h e s n e , t. 1,
p. 376). Ipse nimirum titulus graecus Hypapante Domini a pluribus antiquis
simis praeclarisque occidentalibus Kalendariis relatus (Martyrologia Bedae, Florii
atque Adonis) Orientalem eius originem aperte ostendit.
S. Beda Venerabilis, in suo opere De ratione temporum primus loquitur
de cereis in solemni processione deferendis. Prima itidem mentio benedictionis
cereorum in Ordo invenitur Benedicti Canonici (prima medietate saec. x i i ).
Marianus huius festi character, ab omni prorsus liturgia diei liquido patet.
Anna prophetissa filia Phanuel, et de verbis eorum quae dixerunt, viso Domino, vel de oblatione
ipsa quam obtulerunt parentes. Et postmodum celebratis omnibus per ordinem quae consuetudine
sunt, aguntur Sacramenta et sic fit Missa (Peregrinatio, ed. Gamurrini, 1887-88, p. 84).
1 Circa medium saeculum VI certissime celebrabatur die 2 februarii, prout constat ex Homilia
Abrahami Episcopi Ephesini.
F E ST U M PU RIFICATIONIS
Xon defuerunt tamen auctores qui Romanam huius festi originem sustinere
conati sunt. Pro ipsis enim nihil aliud esset quam Christiana evolutio vetusto
rum quorumdam ludorum apud gentiles vigentium. Iuxta pseudo-Hildephonsum,
Purificationis festum esset veluti evolutio diei Plutonis vel Februi, purificationis
numinis, cuius festum mense februario celebrabatur.1 Innocentius III e contra
putavit Purificationis festum nihil aliud esse quam festorum Amburbalium evo
lutionem.2 Demum, iuxta Baronium (in suis adnotationibus ad Martyrologium
Romanum) Purificatio esset quaedam Lupercalium substitutio, a Gelasio Papa
peracta, in quibus plures Luperci, sacerdotes nempe Pan, vestibus ornati, tur
pibus omnino actibus se tradendo, per Urbem circumcire adspiciebantur. 3 Con
tra hanc ultimam hypothesim pugnaverunt Benedictus X IV ac novissime Grisar.
1 P L 87, 602. Idem retinent S. Beda (De ratione temporum, P L 90, 351), Eligius Ep. Novio-
mensis (PL 96, 277), Alcuinus (PL 91, 118 1), Amalarius Metensis (PL 95, 1160), Rabanus Maurus
(PL 97, 345).
2 In Solemnitate Purificationis gloriosissimae semper Virginis Mariae, (P L 216, 510). Huic sen
tentiae adhaeserunt Benedictus X IV (Commentarius de D. N . Iesu Christi Matrisque eius festis, t. 2,
Lovanii, 176 1, pp. 257 ss.), atque Usener. Notetur quod de hoc festo in honorem Cereris instituto
nullum documentum loquitur.
3 Idem retinent Thomassin, Florentini, Baillet, P. Honoratus a S. Maria, Vert, Fronton, Alla-
zio, Bingam etc.
Anno 1875, Ceruti, doctor clarissimus, in Atti dei Regio Istituto Lombardo suam propo
suit sententiam, secundum quam festum Purificationis Christianae extitisset evolutio cuiusdam
ethnicae solemnitatis ad honorem Cibelis, Saturni uxoris, Idaea nuncupatae. Ad hanc conclusio
nem ipse ratiocinando pervenit super vetusta quadam caelatura quae inveniebatur in Mediolanensi
Ecclesia S. Mariae Beltradae. Caelatura haec ad IX vel X saeculum pertinet, proprieque solemnem
repraesentat Purificationis processionem in qua duo adnotantur presbyteri in suis humeris Deipa
rae imaginem afferentes sub qua, Romanis litterarum formis, verbum Idaea (prouti Ceruti le
gebat) scriptum inveniebatur. Ipsos sequebantur Cruciferus, Diaconus cum Evangelio, Episcopus
Pontificalibus vestibus indutus, tres presbyteri accensos cereos ferentes. Beroldus, anno 1130 , hu
iusmodi solemnem Purificationis pompam in suo Ordine delle Cerimonie describens, profitetur
quod simulacrum illud e metropolitana ecclesia privatim deferri mos erat in Templum S. Mariae
Beltradae, e quo, sacra ab Episcopo benedictione impertita, cereorumque distributione peracta,
ad cathedralem Ecclesiam solemniter deferebatur. Quibus expositis, quaerit Ceruti quomodo expli
catur hoc Ideae nomen eidem simulacro seu potius personae ab ipso significatae tributum? In
venit ipse responsum in doctrina, in ideis et in opinionibus mediae aetatis, quae a gentilitatis erro
ribus haud semper erant immunes quaeque in artis operibus permanserunt usque ad saeculum xvi.
Novas insuper idem auctor adinvenit analogias inter gentilem Cibelis cultum et solemnitatem ce
reorum.
Concludit tandem Ceruti: Qual meraviglia se in un ambiente tuttora pregno di paganesimo
si togliesse a prestito dalle sue divinita un nome che nelle apparenze e nei suoi sinonimi aveva tanta
analogia cogli uffici e colle attribuzioni di Maria? Se a indicare la Madre dei Cristo non si sia tro-
vato un appellativo piu classico, fuorchfe il nome della Madre degli dei? Forse fu un capriccio dello
scultore; ma l arbitrio ebbe solenne sanzione dalla credenza pubblica, di cui era leco, e dal luogo
dove fu collocata la pietra, altrimenti non sarebbe stato tollerato .
Quae tota quidem ratiocinatio in falsa inscriptionis lectione fundatur. Etenim, non Idaea, ut
Ceruti legit, sed potius Idea legitur, graeca nempe vox quae imagini aequivalet.
F E S T U M ANNUNTIATIONIS 139
Lupercalia enim non iam die 2 sed die 15 februarii agebantur1 nec in eis con
suetudo vigebat cereos accensos deferendi. Verum quidem est Gelasium Luper
calium infamiis finem imposuisse - prout constat ex eius opusculo adversus
Andromachum sed non itidem constat Lupercalia Purificationis festo substi
tuisse.
Saeculo vm, Purificationis festum ad plurima Galliae, Hispaniae, Germaniafe
loca sese extendit, donec universalis omnino evasit.
In Oriente.
Excludenda omnino videtur opinio (Bollandistarum et Benedicti XIV)
iuxta quam festum Annuntiationis institutum esset ab Apostolis, cum huius
modi opinio quolibet solido fundamento careat. In tribus enim prioribus saecu
lis religionis christianae nullum habetur proprie dictum festum, si Paschae
et Pentecostes festa excipias (quae saec. iv a festo Nativitatis subsecuta fue
runt).
1 C f r C a b r o l F., Fetes chretiennes et fites palennes d Rotne du I V au V II' si&cle (in Setnaine
d' ethnologie religieuse: Compte rendit analytique de la //"' S esnon, Paris, 1914, p. 39)-
F E ST U M ANNUNTIATIONIS
Xeque, saltem cum certitudine, sermo fieri potest de festo quodam Annun
tiationis saeculis II, iv et v, eo quod sermones quibus huiusmodi opinio innititur
(id est Homiliae ps.-Gregorii Thaumaturgi, ps.-Athanasii, ps.-Petri Crysologi
et Anastasii Sinaitae) sunt apocryphi.1 Exstabat tamen Nazareth, in loco Annun
tiationis, inde a saeculo iv, Basilica Annuntiationis a S. Helena erecta. Videtur
proinde verisimile quod inde ab illis temporibus annuntiationis factum ibidem
commemoraretur.
Primum documentum certum ex quo existentia festi Annuntiationis proba
tur, est Homilia quaedam Abraam Episcopi Ephesini, medii saeculi vi, cui titu
lus: In annuntiatione Deiparae , habita in magna festivitate mensis martii. 2
Etiam notissimum Chronicon Paschale, ineuntis saeculi vii, ad annum 624, sub
die 25 martii, iuxta traditionem doctorum, ponit festum Annuntiationis (ed.
D i n d o r f , t. 1, p. 713 s., PG 92, 488). Quaeri solet: dies 25 martii dependet ex
die 25 decembris (Natalis D. N. I. C.), vel, e contra, dies 25 dec. dependet ex
die 24 martii?... Omnibus perpensis, tenendum videtur diem 25 decembris pen
dere a die 24 martii, non vero e contra. 3 Etenim, iuxta S. Augustinum, D. N. I.
Christus mortuus esset eodem die quo conceptus est, videlicet, die 25 martii
(De Trinitate, 1. 4, c. 5, P L 42, 894). 4 Nil mirum proinde si dies 25 mensis martii
habita sit dies historiae mundi omnium solemnissima. 5 Plures rationes conve
nientiae allatae sunt pro die 25 martii.
Dies tamen 25 martii statim difficultatem passa est ob quadragesimam quae,
iuxta veterem consuetudinem, festa non tolerabat. Concilium Trullanum (cele
bratum Constantinopoli a. 692) quaestionem hanc examini subiecit, et decrevit
exceptionem faciendam esse pro festo Annuntiationis (cfr M a n s i, Concil., c. 52,
t. 1 1, coi. 968).
Saeculo vm festum Annuntiationis in Oriente sicut et in Occidente
iam universalitate gaudebat. Quin immo in Oriente vigiliam quoque habere
coepit, prout ex calendario Constantinopolitano saeculi vm apparet, edito a
Marcelli.
In Occidente.
Annuntiationis festum (simul cum Purificatione, Nativitate et Dormitione)
certo celebrabatur Romae saeculo vii, sub Sergio I (687-701), prout apparet ex
Liber Pontificalis (ed. D u c h e s n e , t. 1, pp. 371, 376, 381).
Huius festi diffusio apud latinos sat celeris fuit. Invenitur enim in omnibus
Martyrologiis aetatis Carolingiae, videlicet, in Martyrologio Bedae, Flori, Ado
nis etc. (cfr Q u e n t in , Les Martyrologes historiques, pp. 50, 329, 422, 481). Solum-
modo tempus in quo celebrabatur (tempus videlicet Quadragesimae) ratio fuit
prout videtur quae universalitati eiusdem obfuit. 1 Ob hanc eandem rationem
in Hispania, ubi in variis diebus celebrabatur, per decretum Concilii Toletani
anni 656, translata fuit modo stabili, pro universa natione, ad diem 18 decem
bris, eique solemnis Octava adiuncta fuit ad hoc ut dies ille tamquam celeber
rimus et praeclarus haberetur. Attamen, circa mediam aetatem, festum Annun
tiationis rursus translatum fuit, iuxta morem romanum, ad diem 25 martii, retento
tamen festo diei 18 decembris sub nomine Festum expectationis partus Vir
ginis , vel etiam Festum S. Mariae Virginis , aut Festum S. Mariae de O ,
eo quod, probabiliter, post vesperas illius festi, universus clerus, alta voce, pro
ferebat O, ad vehemens desiderium significandum Patrum apud inferos, ange
lorum in caelo et iustorum in terra degentium.
Etiam Mediolani, sicut et in Hispania, ratione Quadragesimae in qua Sancto
rum festa non permittebantur, Annuntiationis festum celebrabatur mense de
cembri, dominica ante Natalem. Postea tamen etiam Mediolanenses Annuntia
tionis festum die 25 mensis decembris celebrare coeperunt.
1 Deest enim in Statutis Crodegangi, in Capitularibus Caroli Magni et Ludovici Boni, in Con
ciliis Moguntiae (a. 813), Aquarum Tabellarum, in Statutis Episcoporum Haitonis Basileensis,
Erardi Turonensis et Gualteri Aurelianensis, in Decreto Gratiani etc. (Cfr T h o m a ssin , Traite des
fetes de VSglise, 1697, p. 304).
2 C a m p a n a , Maria nel culto, voi. I, pp. 260-284, ed. 2, 1943.
I +2 F E ST U M TRAN SFIXIONIS B. M . V.
saec. ix) et Nicolaus mysticus ( f 925). Inter Latinos vero digni sunt qui recen
seantur Eadmerus Cantuariensis, S. Bernardus, B. Guerricus Abbas Igniacensis,
S. Amedeus Ep. Lausannensis, Honorius Augustodunensis, Arnoldus Bone-
vallensis, etc.
Varii Planctus B. Virginis nec non celeberrima Sequentia Stabat Mater ,
huius peculiaris devotionis erga Virginem Perdolentem fructus extiterunt. Cre
vit vero praelaudata devotio cum saeculo xm institutus est Florentiae Ordo Ser
vorum Mariae cuius est, praeter cultum B. Virginis in genere, peculiari modo
cultum dolorum eius inter fideles omnes promovere.
Ex his veluti germinibus, a pietate christiana, saeculorum decursu, veluti in
agro Ecclesiae seminatis, oriri coepit, saeculo xiv, festum Compassionis seu
Septem Dolorum B. M. Virginis. Asserit Wilmart extitisse circa finem saeculi xiv
traditionem quamdam franco-germanicam quae nomen Ioannis X X II Compas
sionis officio sociat (manuscriptum urbis Grenoble 164, Karlsruhe (papiers) 96,
Chartreuse de Mayence 599, Saint-Gall 485, Zurich 158).1 Eo vel magis quod in
Germania, inde ab anno 1225, Sanctuarium quoddam B. Virginis Perdolentis
iam aderat in loco Marienthal , nec non altaria quaedam aderant eidem Per
dolenti Virgini dicata (in locis Schongau 2 anni 1221, et Neus anni 1343). Anno
1423, vi cuiusdam decreti Concilii Coloniensis, institutum fuit festum Com
passionis B. M. Virginis, cum peculiari fine reparandi iniurias Crucifixi et Dei
parae imaginibus ab Hussitis illatas. 3 Titulus huius festi erat: Commemoratio
angustiae et doloris B. M. Virginis .
1 Cfr W i l m a r t A., O. S. B., Auteurs spirituels et textes devots du moyen age latin, Paris 1932,
p. 512. Alia Compassionis officia ad saec. xiv et XV pertinentia memorantur a Wilmart p. 512, an
notatio 1.
2 C fr B e is s e l S., S. J . , Geschichte der Verehrung Marias in Deutschland, iciirend des Mittelal-
ters, Freib. i. B r. 1909, p. 407.
3 Decretum, sub die 22 aprilis 1423, ita ait: Ad gloriam sanctae et intemeratae Virginis Dei
genitricis, pro miseris peccatoribus filium suum crucifixum assidue deprecantis et orantis, cuius
laudes, etiamsi omnes arenulae maris in linguas converterentur, depromere nequirent: nec non ad
honorem illius angustiae et doloris, dum 'redemptor noster Iesus Christus expansis manibus in ara
crucis, pro salute nostra immolatus, matrem suam benedictam dilectissimo discipulo suo Ioanni
Evangelistae commendavit, et praesertim ut prophanorum, haereticorum Hussitarum perfidia,
qui imagines ad laudem crucifixi et gloriosae Virginis dedicatas, ausu sacrilego comburere, et de
vastare minime formidarunt, nec formidant, statuimus, et ordinamus, ut festum commemorationis
praefatae angustiae et doloris beatae Mariae Virginis, deinceps singulis annis feria sexta post Do
minicam Iubilate, nisi aliquod festum eodem die intervenerit, et extunc prima feria sexta proxima
subsequenti, in primis vesperis, matutinis, aliisque horis, nec non in secundis vesperis, in choro
tantum, in omnibus Ecclesiis provinciae nostrae subiectis, secundum notas ac historiam et homi-
liam de eodem festo compositas, solemniter celebretur: Ut Dominus noster Iesus Christus vela
mina de cordibus eorundem haereticorum auferat, et eosdem ad sacrosanctam fidem Catholicam
revocare, et Christifideles ab erroribus et omni malo per piissimam suam misericordiam praeser
vare et custodire dignetur. Cuicumque autem intervenienti huic missae cum devotione, de omni
potentis Dei misericordia, et auctoritate nostra metropolitana et ordinaria, X L dies Indulgentiarum
F E ST U M VISITATIONIS 143
6 . De festo Visitationis B. M. V .2
(2 iulii)
Obiectum huius festi consistit in visitatione a Virgine Sanctissima Sanctae
Elisabeth post Annunciationem peracta, et a Sancto Luca in Evangelio tradita
(1, 22 ss.). Mira exstitit Visitatio propter ea quae in illa evenerunt, potissimum
dies 16 iulii fuit assignata. Ipsi, serius, adiuncta etiam fuit idea sacri scapularis.
Approbata fuit a Xisto Y anno 1587. Anno 1600, post favorabile votum S. Ro-
berti Bellarmino, festum hoc declaratum fuit patronale pro universo Ordine
Carmelitano. Diffusio eius valde celeris fuit, non obstante prohibitione per De
cretum Contra abusus anni 1628, renovatum anno 1638, cum festum huius
modi civitati Tiferni Tiberini negatum fuit. At illo eodem anno 1628, festum
illud iuxta Colvenerium in regno Neapolitano et in quibusdam partibus
Siciliae et Hispaniae celebrari coepit. Anno 1674 extendebatur ad universam
Hispaniam et ad terras ipsi subiectas; dum sequenti anno ad Austriam et anno
1679 ad Lusitaniam eiusque dominia. Anno 1726 celebrari coepit etiam in sta
tibus pontificiis. Benedictus X III, per Breve diei 24 septembris 1726, festum illud
ad universam extendit Ecclesiam, inserendo tamen in lectionibus saecundi noc
turni verba: pie creditur. 1 Leo X III, per breve diei 16 maii 1892, eidem festo
insigne contulit privilegium indulgentiae plenariae toties quoties ad modum
Portiunculae.
1 Traditio Carmelitana sive relate ad ipsius Ordinis origines sive relate ad originem Scapu
laris, quibusdam magni momenti difficultatibus criticae historicae est obnoxia. Origines enim Or
dinis ad Eliam prophetam ascenderent. Carminis vero Scapulare ab ipsa B. Virgine Beato Simoni
Anglico datum fuisset. Ioanni X X II, B. Virgo apparuisset eique promulgationem percelebris p r i
vilegii sabbatini imposuisset, liberationem nempe a poenis purgatorii prima die sabbati post m or
tem pro devotis omnibus B. M . Virginis de Monte Carmelo, parvum habitum gestantibus, caste
viventibus ac abstinentiam a carnibus ter in hebdomada observantibus. De istis inferius agen
dum erit, ubi de Ordine Carmelitano.
10
i 46 F E ST U M A S SU M P T IO N IS B. M . V.
1) In Oriente.
tibus saec. iv vel v sub nomine Memoriae (/uvrjfiti) S. Mariae aut Deiparae desi
gnatum fuisse. 1
Ulterius animadverti potest festum Dormitionis iam ante finem saeculi sexti,
imo, circa medium saeculum quintum celebratum fuisse sive in Palaestina sive
in Syria et alibi.
In Palaestina.
Dies 15 augusti, pro festo Dormitionis Deiparae, probabiliter orta est Hieroso
lymis, occasione festi quod die 15 augusti celebrabatur in locoKathisma(= quies),2
tribus millibus a Bethlehem, ubi Ikelia, matrona Romana, Iuvenalis Patriarchae
Hierosolymitani temporibus, Ecclesiam Deiparae dedicatam (inter a. 425 et 458)
aedificaverat. 3
Forsan dies 15 augusti erat dies dedicationis huius Ecclesiae. Iamvero, vetus
lectionarium Armenum, in monasterio quodam Hierosolymitano composito,
stationes indicans liturgicas omnium festorum a communitate Hierosolymitana
circa a. 460 celebratorum, de festo diei 15 augusti haec ait: Dies 15 augusti est
dies Mariae Matris Dei. Tertio milliario a Bethlehem dicitur ps. 132: 8, Is. 7:
10-15, Gal. 3: 29, 4: 7, Alleluia, ps. 110: 1, Luc. 2: 1-7. 4 Exinde Baumstark
aliique deduxerunt: Festum diei 15 augusti erat antiquitus festum dedicationis
sanctuarii B. Virginis inter Hierusalem et Bethlehem.5 Attamen, haec deductio
non videtur admitti posse. Festum enim diei 15 augusti ab antiquo festo mariano
Ecclesiae ab Ikelia aedificatae semper distinctum remansit. Cum enim festum
diei 15 augusti in Ecclesia illa introductum fuit, antiquum festum marianum in
Ecclesia illa celebratum translatum fuit ad diem 13 augusti, ad hoc ut novo
festo locum daret.6 Dies ergo festi 15 augusti non poterat a primitivo festo ma
riano (forsan dedicationis, ut diximus) Sanctuarii Mariani de Kathisma derivari.
1 Ita, e. g., huiusmodi appellativum minime invenitur in homiliis Attici (406-425); cfr Revue
de VOrient chretien, 29, 1933-34, 160-187, aut Procli (428; PG 65, 680), aut Theodoti Ancyrani
(t ante a. 446; Patr. Or. t. 16, p. 318), aut Basilii Seleuciensis ( f c. 459; PG 85, 425-52). Frustra
P. lugie ad suum intentum probandum, ad testimonium Attici appellat. Atticus enim tantummodo
dicit festum illius diei (i; r.unovtra iravriyvpis) memorias sanctorum (at t &v ayitov uvtiuat) supe
rare, non vero, prout vertit Jugie emporte sur les autres Memoires . Agebatur ergo non iam de
festo aut memoria quadam Deiparae, sed tantummodo de commemoratione quadam, cum na
tivitas Christi a Maternitate divina separari non valeat.
2 Ita appellatur quia ibi, iuxta Protoevangelium Iacobi, coacta fuit B. Virgo requiem sumere,
ob dolores partus (!) cum Bethlehem se conferebat. Postea tamen auctores loqui coeperunt de re-
qtiie ibi habita post mortem.
3 Cfr U s e n e r H ., Der heilige Theodosios, Leipzig 1890, p. 123.
4 C f r C o n y b e a r e F. C . , Rituale Armenorum, O x f o r d 1905, pp. 516-527.
5 B a u m s t a r k A., Liturgie comparee, Chevetogne 1939, p. 302.
6 Cfr K e k e l i d z e K Jerusalimskij Kanonar V I I vika, Tiflis, 19 12, p. 123. G o u s s e n H.,
Ueber georgische Drucke und Handschriften..., G l a d b a c h , 1923, p. 29.
F E ST U M A SSU M P T IO N IS B. M . V. 149
Alibi ergo origo diei 15 augusti, pro festo Dormitionis seu Assumptionis, quaeri
debet.1
B. Capelle, O. S. B., in articulo La fete de la Vierge d Jerusalem, 2 in homilia
quadam mariana Chrysippi ( f 479) in Patr. Or., t. 19, edita, commentarium
quoddam invenit textuum liturgicorum a veteri Lectionario Armeno saeculi v
(de quo iam diximus) indicatorum pro festo diei 15 augusti in Sanctuario Ma
riano loci Kathisma. Exinde iure deduxit in monasteriis Hierosolymitanis cele
bratam fuisse, saeculo v, die 1 5 augusti Memoriam quamdam genericam Matris
Dei, absque ulla dependentia a loco requiei (Kathisma) Beatissimae Virginis.
Non ergo commune festum diei 15 augusti a sanctuario loci Kathisma dependet,
sed potius, e contra, festum diei 15 augusti in loco Kathisma celebratum, a com
muni festo diei 15 augusti tunc in ecclesiis Hierosolymitanis celebrati, dependet.
Ad probandum autem quomodo huic festo communi, Hierosolymis, diei 15
augusti adnexa fuit cito postea memoria mortis et assumptionis B. M. Virginis,
Capelle ad sequentem verisimillimam hypothesim recurrit,3 videlicet: praedicta
Memoria generica Matris Dei in variis Ecclesiis Hierosolymitanis saeculo v
celebrata, in Ecclesia Gethsemani, ubi tunc Virginis sepulcrum inveniri puta
batur, maiores determinationes accepit, illam cum morte et assumptione Dei
parae colligando. 4 Et ita, saeculo v, dies 15 augusti evadere coepit dies Dormi
1 H u b e rtu s P e s t a lo z z a (in op. II mira colo di S . Ticone, in: Rendiconti dei Reale Istituto Lom-
bardo di scienze e lettere, serie I I , t. 42, 1909, pp. 3 9 1- 4 11) , animadvertens quod martyrologium sy-
riacum die 15 augusti ait: obitus M ariae Deiparae pro vitibus (C fr. N i l l e s , K alendarium , I 2,
249), deducit diem 15 augusti pro festo assumptionis ortam esse ex solemnitate quadam pagana
in honorem deae Atargatis, naturae protectricis cui substituta fuisset solemnitas christiana quae
die illa celebrabatur. A t, contra Pestalozza animadverti potest ipsum probare debuisse quod in
honorem praefatae deae, die 15 augusti festum celebrabatur: quod nullimode facit.
2 C fr L e Museon, 56 (1943) 1-3 3 .
3 Ipsemet P. Raes, non obstantibus iis quae paulo antera scripserat, hypothesim D . Capelle
habet tres plausible (1. c., p. 274).
1 E t reapse M em oria Deiparae diei 15 augusti in Sanctuario MarianO Gethsemani, de qua
agitur in Kanonario georgiano medii saeculi v ii (K . K ek e lid ze , o. c., p. 12 3), est procul dubio fe
stum Assum ptionis, in quo S. M odestus Patr. Hierolymitanus (645-646), in praelaudato Kanonario
pluries laudatus, homiliam habuit. Certe Iuvenalis Patriarchae temporibus in valle Iosaphat seu
Gethsem ani, prope sepulcrum ut putabatur Deiparae, Ecclesia existebat eidem dicata. De
ipsa enim loquitur pseudo Dioscorus, Coptus (paulo post a. 4 51) in panegyrico M acarii (traductio
et editio A m elineau, Monuments pour servir d l*histoire de VEgypte chretienne... Memoires des inem-
bres de la Mission archeolog. du C aire, t. 4, Paris 1888, p. 12 5). N uper insuper P. Vincent et Abel in
loco ubi hodie sepulcrum Deiparae colitur, vestigia invenerunt Ecclesiae cuiusdam octagonalis
una cum abside quae, iuxta data archaeologica, ad medium saeculum v ascenderent (C fr V in c e n t,
Ierusaleni, t. 2, p. 828).
H oc Sanctuarium M arianum ab Eudoxia Imperatrice extructum, fuit forsan a M auritio
Imperatore restauratum. H ac de causa (prout putat Raes, 1. c., pp. 265 s.), in Kanonario dicitur:
Gethsemani, in sanctuario Im peratorisM auritii, memoria Deiparae . Si ita esset, frusta Kekelidze
nomen M auritii in nomen M arciani convertisset.
!5 F E ST U M A SSU M P T IO N IS B. M . V.
1 Hoc apparet ex panegyrica oratione M acarii E p ., a pseudo Dioscoro peracta. Ibi enim sermo
est de conventu quodam fidelium in Ecclesia B. Virginis in loco Gethsem ani die 2 1 T o b i ( = 1 6 ian.)
C fr Panegyrique de M acaire, eveque de T o u en Egypte, vers. A m e lin f.a u , Monuments ponr servir
d l'hist. de VEgy. chret., Paris 1888, p. 12 5 . Dies 18 ianuarii pro morte Deiparae, facili negotio expli
catur si quis attendat ad existentiam primitivae cuiusdam commemorationis marianae post nata
lem Dom ini apud quosdam celebratae, cui postea (sicut apud Syros evenisse dixim us) idea mortis
Deiparae unita fuit. Ita etiam fiebat in Ecclesia mariana Gethsemani. A t paulo post, forsan, festum
die 15 augusti (memoria Deiparae ) simplici eius commemorationi natalitiae praevaluit.
2 Hist. Eccl., X V I I I , 28 (P G 147, 292).
3 Hoc posito, putamus P. R a e s non amplius scribere posse: Quant au choix de la date du
15 aout, il reste un problome (1. c. p. 274).
4 Memoires pour servir d Vhistoire ecclesiastique I, 496, nota X V I.
5 Histoire du Breviaire, I, p ., 267 (Biron).
6 Heortologie 3, 1 9 1 1 , p. 172.
7 Der heilige Theodosius, Leipzig 1890, pp. 1 1 - 1 9 .
8 Contrarium tenent P. J u g i e (1. c., pp. 82 s.) et P. R a e s (1. c., p. 269). H ic addi potest etiam
alia animadversio, videlicet: ex hoc quod apud Syros (saec. v et vi), apud Arameenses in patriar-
catu Antiochiae (saec. v et vi), et apud Nestorianos Commemoratio Deiparae (cui adnexa fuit apud
Syros idea Dormitionis) fiebat post diem Natalem Christi, non necessario sequitur idem etiam in
Palaestina evenisse.
F E S T U M A SSU M P T IO N IS B. M . V.
2) In Occidente.1
Festum Dormitionis, sub die 15 aug. peractum, ab Oriente ad Occidentem
haud sero pertransiit. Sequens vero itinerarium, prouti videtur, est prosecutum:
Romam, Angliam, Galliam, Hispaniam.
inter annum 784 et 7 9 1. A t res aliter se habere videtur. Sacramentarium enim Gelasianum, Sacra-
mentarium Gregorianum et codex Wissemburgensis Hieronymiani de quo tacet Jugie prout ani
madvertit M allardo, 1. c., p. 233 posteriora non videntur anno 784-791 (C fr W ilso n , The Gelas.
Sacram., 193 et 97). Term inus ergo Assumptio in Occidente, circa medium saeculum octavum
apparet. At, dum Wissemburgensis et Bernensis (exeunte saec. v m ) habent Adsum ptio , Epterna-
censis (primae medietatis saeculi vm ) die 16 augusti (non vero die 15 ) habet: Nativitas (N T = N a
tale) Sanctae M ariae , et die 18 ianuarii habet festum marianum cui titulus: Depositio sanctae
M ariae .
Insuper in Liturgia gallicana, inde a saeculo VII, festum diei 18 ianuarii Adsumptio sanctae
M ariae > denominatur in Evangeliario S. D ionysii (cod. Parisinus lat. 256, saec. V ii), in M issali
Bobbiensi (exeunte saec. v i i aut ineunte saec. v m ), in M issali Gotico (690-715) et in Kalendario
S. W illibrordi (702-706).
1 C fr K . M o h lb e r g - A . B a u m s ta r k , D ie alteste erreichbare Gestalt des Liber Sacramentorum
anni circuli der romischen Kirche, M iinster im W ., 1927. D uo isti auctores, qui codicem D . 47 C a
pituli Patavini publici iuris fecerunt, ostendunt quod in exem plari huius chirographi, romanae
prorsus originis, post annum 683 ac ante an. 690 editi, Annuntiationis, Nativitatis et Dormitionis
festa ignorabantur.
2 Paschalis I Papa (817-824), prouti refert Liber Pontificalis (t. 2, p. 6 1) fecit ibidem (in E c
clesia S . M ariae ad Praesepe) in iam fato altari, vestem sim iliter de chrisoclabo, habentem storiam
qualiter beata D ei Genitrix M aria corpore est assumpta cum periclisin de chrisoclabo seu diversis m ar
garitis pulcherrimis comptam atque decoratam ....
M agni est momenti explicita mentio assumptionis corporeae B . M . V. quatenus evidens signum
constituit talem modum obiectum festi concipiendi, inde ab eo tempore communem extitisse.
F E ST U M A SSU M P T IO N IS B. M . V. l55
Historia huius festi intime connexa apparet cum historia cultus Immaculato
Cordi Deiparae exhibito. Duo vero veluti cycli iuxta P. Postius distingui
possunt, videlicet: I) cyclus traditionalis (ab initiis usque ad a. 1640) seu cultus
privati, et II) cyclus legalis (ab a. 1640 ad dies nostros) seu cultus publici et liturgici.
I) De c y c l o t r a d i t i o n a l i seu devotionis privatae et germinationis.
Periodus iste in tres veluti aetates subdividi potest, videlicet: 1. Aetas biblica;
2. aetas Patristica, et 3. aetas transitionis.
F E ST U M IM M A C U L A TI CORDIS B. M . V. I57
II) De c y c l o l e g a l i seu d e v o t i o n i s p u b l i c a e et l i t u r g i c a e .
Cyclus iste in tres pariter aetates subdividi potest, videlicet: 1. aetas prae
parationis; 2. aetas privilegii et 3. aetas plene legalis.
1. De aetate praeparationis (1650-1805). In hac prima aetate, transitus fit
a devotione privata ad devotionem publicam, opera praesertim S. Ioannis Eudes
(1601-1680) prout apparet ex apertis declarationibus Leonis X III (3-1-1903)
1 In hunc sensum scripserunt P. Angelus D ore (inde ab a. 1879), Joseph Dauphin, H enricus
Jo ly , Boulay, Pitra, Thom as, Sauve, Beruteil etc. Huiusm odi vero primatum, relate ad devotionem
erga Cor Christi, S. M argaritae M ariae Alacoque vindicare conati sunt Iesuitae Hausherr, Letierce,
Bouvier etc.
2 B o n gi S ., Dissertazione sopra il culto dei Sacro Cuore di M aria, pp. 54-59.
F E S T U M IM M A C U L A TI CORDIS B. M . V. J59
3. Aetas triumphi (1855-1944). Causae quae huic triumpho viam veluti para
verunt multiplices sunt, videlicet: Confraternitates Cordis Mariae in dies floren
tes, quarum quinque in ipsa Urbe inveniebantur; plures Congregationes religiosae
sub huiusmodi titulo institutae, quarum octo virorum, 36 mulierum iuris Pon
i6 o F E ST U M N ATIVITATIS B. M . V.
tificii et innumerabiles fere iuris dioecesani; institutio festi Cordis Mariae inde
ab a. 1805.
Hisce attentis, Franciscus Assisiensis de Borbone, Elisabeth II, Hispania-
rum Reginae, maritus, ad Pium IX petitionem misit, a Nuntio Apostolico Ma-
tritensi valde commendatam. Attento voto duorum Consultorum (P. Iacobus
Ricca O. E. S. A. et P. Marianus Spada O. P.) quorum examini regia petitio
subiecta fuerat, per decretum Hispanarum diei 21 iulii 1855 approbabatur
festum Purissimi Cordis Mariae cum officio et missa propriis, omnibus regula
riter petentibus concedendum. Fere omnes religiosi Instituti nec non permultae
dioeceses festum illud petierunt. Anno 1914, occasione reformationis Missalis
Romani, festum Cordis Mariae e corpore Missalis ad appendicem pro aliqui
bus locis translatum fuit. Quamplurimae petitiones ad S. Sedem delatae fue
runt ad hoc ut festum illud ad universam Ecclesiam extenderetur. Tandem
Pius X II, in memoriam consecrationis Ecclesiae et universi generis humani Im
maculato Deiparae Cordi die 31 octobris 1942 peractae, vi decreti Urbis et
Orbis diei 4 maii 1944 (A A S 37, 1945, 50 ss.), festum Immaculati Cordis B.
M. Virginis ad universam Ecclesiam extendit, sub ritu duplicis secundae classis,
die 22 augusti (mensis S. Cordi Mariae sacer) in die Octava Assumptionis cele
brandum. 1
n . De festo Nativitatis B. M. Virginis
(die 8 sept.)
BIBLIOGRAPHIA: C a m p a n a E., Maria nel culto cattolico, 1, 182-198, ed. 2, 1943;
D O., S. B., La festa della Nativita di Maria Ss.ma nelVinnologia dei Medioevo,
y d im u s
in Rivista Liturgica, 22 (1935) 257-261; T h u r s t o n H., The Lives of the Saints, 9 (1934)
83 ss.
Trium personarum tantummodo Ecclesia diem natalem celebrat, videlicet:
Iesus, Mariae et S. Ioannis Baptistae. Huius rei ratio patet. Ipsi enim tantum
modo, inter omnes, sancti nati sunt: Iesus quidem ratione conceptionis virgi
nalis, Maria ratione praeservationis, ob singulare privilegium, a macula peccati
originalis, et S. Ioannes Baptista ob suam liberationem a peccato originali in
utero matris, antequam nasceretur.
De nativitate B. M. Virginis nihil dicit Scriptura. 2 De ipsa tamen sermo fit
in Apocryphis, seu in Protoevangelio Iacobi (saec. 2), in Liber de ortu B. Mariae
1 S. Ioannes Eudes diem 8 februarii statuerat eo quod facta evangelica circa infantiam Christi
in quibus bis mentio fit de Corde M ariae, post diem 2 februarii evenisse censebat, et quia die 8 ce
lebrabantur festa N ativitatis M ariae (die 8 sept.) et Immaculatae Conceptionis (die 8 dec.).
8 Ob hanc causam Erasm us Roterodamensis illam admittere renuebat, prout apparet ex libro
De amabili Ecclesiae concordia. Lutherus vero illam absolute reiecit simul cum festo Assumptionis
m op. De piis caeremoniis observandis. Anglicani eidem festo fortiter restiterunt (C fr C o lv e n e r ,
K a k n d . M ar., 8 sept. n. 15).
F E ST U M NATIVITATIS B. M . V. 161
In Oriente.
Id quod institutionem festi Nativitatis Mariae determinavit, verisimiliter fuit
festum Nativitatis S. Ioannis Baptistae, quod iam S. Augustini temporibus
celebrabatur (Serm. 196, 287, P L 38, 1021, 1301) et quidem Constantinopoli
(cfr Sinax. Eccl. CP, p. 767).
Prima tamen documenta certa quae huius festi existentiam testantur, sunt
quatuor Homiliae S. Andreae Cretensis ( f 720) ab ipso habitae, procul dubio,
occasione huiusmodi solemnitatis (PG 97, 809, 821, 844). Ipsas secuta est, haud
multo post, Homilia S. Ioannis Damasceni (PG 96, 661 ss.).1 Initio ergo saeculi vii
celebrabatur iam in Oriente festum Nativitatis Deiparae. Attamen, iuxta P. Jugie,
prima mentio huius festi inveniretur sub Iustiniano (inter a. 530-550). 2 Iuxta
P. Raes vero, probabilius primus qui de huiusmodi festo locutus est, videtur
Chronicon Paschale, ubi historiam Heraclii (614) enarrat.3 Anno 1166, in Con
stitutione Emmanuelis Comneni relata fuit inter festa de praecepto.
In Occidente.
Primum documentum certum quod existentiam huius festi testatur est
Liber Pontificalis, in vita Sergii I (687-701). Ibi enim narratur quod processionem
praescripsit ab Ecclesia S. Hadriani ad Ecclesiam S. Mariae in festo Nativi
tatis B. M. Virginis, sicut et in festis Annuntiationis, Dormitionis et Purificationis
(ed. D u c h e s n e , t. 1, p. 376).
Ex urbe Roma festum hoc paulatim propagatum est in Angliam (prout ap
paret ex adoptione Martyrologii Romani vi decreti Concilii de Clovesho anni
747), in Galliam (prout apparet ex introductione Sacramentarii Gregoriani sub
Carolo Magno), 4 in Germaniam (prout argui potest ex adoptione usuum liturgi-
1 S i carmen S. Rom ani M elodis super nativitate M ariae, circa a. 550 conscriptum, esset, ab
sque ulla dubitatione, carmen quoddam liturgicum (prout putat A m an n , in L e Protoevangile de
Jacques, Paris 19 10 , p. 133 ), festum Nativitatis B. M . Virginis ad saeculum vi ascenderet.
2 J u g ie , L a mort et VAssomption, p. 174.
3 R a e s A ., A u x origines de la f ite de VAssomption en Orient, in Orientalia christiana periodica,
1 2 (1946) 267 s.
4 C fr D u ch e sn e , Origines du culte chretien, p. 114 . Hoc apparet etiam ex Praefatione quadam
M issalis G othici in qua supponitur (prout probavit I. L ero y in Ephem. Recherches de Science reli-
gieuse, iun. 1938) existentia festi Nativitatis B. M . V. in Gallia inde a saeculo v ii. D icitur enim:
Ad te ergo revertimur, virgo foeta, mater intacta, nesciens virum puerpera, honorata per Filium ,
non polluta. Felix, per quam nobis insperata gaudia successerunt. Cuius sicut gratulati sumus ortu,
162 F E ST U M NATIVITATIS B. M . V.
tripudiavimus partu, ita glorificamur in transitu. Parum fortasse fuerat, si te Christus solo sanctifi-
casset introitu, nisi etiam talem matrem adornasset egressu . Communitas ergo Gallicana in cuius
usum composita fuit Praefatio illa, cognoscebat et celebrabat prout iure arguit L eroy - saltem
tria magna festa mariana, videlicet: Partus, Nativitas et Assum ptio, quamvis in praelaudato M issali
Gothico festum Nativitatis B . M . V irginis non inveniatur. Ratio huius omissionis redditur a G .
M orin in art. Une preface du M issale Gothicum supposant la f i t e de la N ativite de Notre-Dame
er. pays Gallican des le V l l siecle , in Revue benedictine, 56 (1945-46) 9 - 11 .
1 C fr B o u ra s se , Summa aurea, voi. V I, coi. 308.
F E ST U M SS. NOMINIS MARIAE ET SEPTEM DOLORUM 163
1 Veneratio haec tanta fuit ut reges quosdam im pelleret ad prohibendum subditis suis
morem im ponendi, reverentiae causa, nomen M ariae. Ita Alfonsus V I R ex Castilliae luturae
suae sponsae ad catholicam religionem conversae, prohibuit ne ei, in baptismate nomen M ariae
im poneretur. Ladislaus, Poloniae R ex, cum sibi proposuit M ariam Aloysiam in uxorem acci
pere, voluit ut nom en M a r ia relinqueret et nomen tantummodo Aloysia retineret.
Etiam Casim irus I, Poloniae R ex, disposuit ut propria uxor M aria R ussiaca nomen m utaret.
Exinde nulla m ulier in Polonia M ariae nom en assum psit. A lii, e contra, sive m ulieres sive
viri, venerationis et am oris gratia, M ariae nom en assum unt.
2 C f r C a m p a n a E ., M aria nel culto, voi. I, p. 2 8 4 , ed. 2 , 1 9 4 3 .
164 F E ST U M B. M . VIRGINIS DE MERCEDE
Festum hoc primum inter omnia festa B. M. Virginis dici posse videtur,
nedum ratione obiecti, sed etiam ratione temporis. Celebrabatur enim inde a
saeculo iv prout apparet ex homiliis Attici (406-425), Procli (428), Theodothi
Ancyrani ( f ante a. 446) et Basilii Seleucensis ( f c. 459). Festum seu potius Com
memoratio haec quae prope festum Nativitatis Domini in Oriente celebrabatur,
confundi non debet prout facit P. Jugie cum Memoria S. Mariae aut
Deiparae . Numquam enim praedictum festum in fontibus saeculi iv vel v sub
nomine Memoria Mariae aut Deiparae designatum est. Postea tamen, circa
medium saec. v, hoc festum videtur locum cessisse Memoriae S. Mariae et
Dormitioni seu Assumptioni. Et ita Maternitas divina absque peculiari festo
remansit. Constituere tamen perrexit, maternitas divina, fundamentale motivum
cuiuslibet festi liturgici in honorem Mariae, prout ex Praefatio apparet.2
Et haec videtur ratio cur, per plura saecula, festum quoddam peculiare divi
nae Maternitatis in Ecclesia defuerit. Solummodo saeculo xvm, Benedictus XIV ,
instante populo Lusitano et Rege Iosepho Emmanuele, vi decreti SS. Rituum
Congregationis diei 21 ianuarii 1751, Lusitaniae concedebat facultatem cele
brandi quotannis festum divinae Maternitatis prima dominica mensis maii, cum
ritu duplicis maioris. Pontifex ipse dignatus est officium proprium et Missam
componere.
Decursu temporis, festum huiusmodi ad alia etiam loca extensum est, vide
licet ad dominationem Venetam (a. 1752), ad regnum Neapolitanum (a. 1800),
ad Etruriam (a. 1807), ad Angliam (a. 1843) etc- (cfr H o l w e c k , Fasti Mariani,
P- 254)-
Anno 1931, Pius X I, ad perpetuam memoriam XV Centenarii Concilii Ephe-
sini, festum divinae Maternitatis B. M. Virginis ad universam Ecclesiam extendit,
cum ritu duplicis secundae classis, cum Missa et Officio propriis.
1 Cam pana E ., Maria nel culto cattolico, voi. I, pp. 361-382, ed. 2, 1943. Ju g ie M .,
La premiere fete mariale en Orient et en Occident. L Avent primitif, in: Echos d Orient 2 1 (1923)
129-152; ID ., Patr. Or. t. 19, pp. 297-317. ID ., La mort et VAssomption de la Sainte Vierge,
pp. 174-184.
2 Prima vestigia huius Praefatio inveniuntur in Sacramentario Gelasiano saeculi vm in so
lemnitate Assumptionis. Aetate Carolingia, parvas modificationes passa est a manu ignoti auctoris.
Nova haec redactio, cum paucis variationibus, recognita et approbata fuit ab Urbano II in Concilio
Placentino anni 1095 (cfr C a p el l e , Les origines de la Preface romaine de la Vierge, in Revue dhistoire
ecclesiastique, 38, 1924, 46-58).
F E ST U M PRAESENTATIONIS B. M . V. 167
of the Presentation of the Virgin Mary in the Temple. An historical and Literary Study.
Washington 1941, 12, 159 p p . Cfr M o h l b e r g , in Th. R. 42 (1943) 80; L u b e K . K . , Die
Anfdnge des Festes Mariae Opferung, in Theol. u. Glaube 1912, n. 10, p . 838 s.; V a i l h e ,
in Echos d'Orient, 5 (1902) 221-224; Rev. dhist. eccles. de Louvain, t. 13, p . 1143; Ras
segna gregoriana, 1902, p . 107, coi. 61.
1 Le Protevangile de Jacques, p. 16 1.
2 L Eglise byzantine de 527 d 847, Paris 1905, p. 115 .
3 G asquet A. B ishop E., The Bosworth Psalter, London, 1908, pp. 43-53.
i68 FESTA MARIANA PRO A L IQ U IB U S LOCIS
II. De f e s t i s B. M. V i r g i n i s in a l i q u i b u s l oc i s c e l e b r a t i s
3. De festo desponsationis B. M. V .1
Festum hoc Evangelicae narrationi nititur a S. Matthaeo peractae (cap. 1).
Pertinet tamen ad extremum saec. xiv.
Primus qui celebrationem hanc excogitavit ac, saltem ex parte, in praxim
deduxit, fuit Ioannes Gerson, insignis Parisiensis Universitatis Cancellarius
( f 1429). Canonicus quidam Carnutensis, cui nomen erat Chiquot, testamento
legatum reliquerat cum onere solemnem s. Ioseph Commemorationem, in Anni
versario ipsius funeris die, a Carnutensi Capitulo peragendi. Canonici vero Car-
nutenses ad Gersonem, qui valde notus erat ob suam pietatem erga S. Ioseph,
sese converterunt, illum deprecantes ut ipsis consilium praeberet circa modum
voluntatem defuncti exsequendi. Qui respondit, meliorem modum esse solemne
officium quotannis instituere ad Desponsationem B. M. V. cum S. Ioseph cele
brandam; quinimmo, Officium etiam pro huiusmodi festo composuit illudque
Pontificii Legati adprobationi subiecit ( C a r p o , Bibi. Iit., p. 452). Festum hoc
diei 23 ianuarii (Anniversarius uti videtur defuncti fundatoris dies) affi
xum est. Potius igitur quam festum B. M. V. prout nobis ex officio innotescit
censendum est festum S. Ioseph.
Fratres autem Minores, primi novum hoc festum receperunt atque promo
verunt. At in Marianum Festum illud subinde plene mutavere. 2
Anno 1517, Leo X Sanctimonialibus a Beata Ioanna de Valois fundatis, pri
vilegium concessit decem peculiares missas in honorem B. M. Virginis cele
brandi, inter quas Missa quoque Desponsationis, sub die 22 octobris, ritu
duplici II classis, numerabatur. Anno vero 1537, Paulo III Pontifice Maximo,
P. Ioannes Calvi O. F. M. Commissarius, vivae vocis oraculo, festi huiusmodi
celebrationem pro universo Ordine Minorum obtinuit, die 7 martii celebrandum,
Nativitatis festum adoptans, dum proprium exspectabat officium nomen-
que Nativitatis cum Desponsationis nomine permutando ac Evangelium Cum
esset desponsata introducendo. Dum ergo Gerson S. Ioseph colere intendebat,
Franciscani, e contra, B. Virginem, per huiusmodi festum, colebant.
1 Campana E., Maria nel culto, I, 214, ed. 2 , 1943. H o lw e c k F . G., Fasti mariani, Fri-
burgi Br. 1892, pp. 12-14 .
2 C fr G olubovich H., O. F. M ., in Archivum francisc. hist. 4 (19 11) 69-73.
FESTA MARIANA PRO A L rQ U IB U S LOCIS
Duobus hisce formis statim tertia quoque forma conciliativa accessit, quae
Mariam simul atque Ioseph extollebat. Hoc factum est in novo Officio a cla
rissimo P. Dore O. P. (anno 1546) exarato, et in alio a Lovaniensibus doctoribus
composito ac a Schulting ( f 1604) promulgato.
Haec duo novissima officia nullam omnino nacti sunt fortunam. P. Dore,
anno 1604 novum officium ad Paulum III Papam misit petens ut illud appro
baret ac universae Ecclesiae praescriberet; nullum tamen responsum habuit.
Quin potius, Paolo IV regnante, magnum suppressionis periculum huiusmodi
festum incurrit.1 At Paulus IV triennio post obiit. Eodem autem anno, festum
Desponsationis, Eustachii Canonici opera in maximum Atrebatense Templum
sub die X X II ianuarii introductum est. Ex Civitate Atrebatensi in universam
prorsus Dioecesim festum Desponsationis sese celeriter extendit, magnamque
diffusionem in Gallia Septentrionali, in Hollandia et in Moravia habuit. Fra
tres quoque Minores quantum nobis constat illud celebrare perrexerunt,
quibus etiam Servi Mariae ac Dominiciani accesserunt. S. Pius V in Breviarii
reformatione, marianum huius festi characterem magis ac magis stabilem reddi
dit, Desponsationis nomen loco Nativitatis substituendo atque Evangelii muta
tionem praecipiendo.
Post medium saec. xvii atque prima medietate saec. xvm, Festum Despon
sationis novos gressus fecit. Sacrorum Rituum Congregatio, anno 1878, uni
versae Austriae illud concessit; anno 1680 ab Austria ad Hispaniam (cui anno
1655 denegatum fuerat) atque ad universum Sacrum Romanum Imperium sese
extendit. Anno 1689 in Palaestina, inter fideles ritus latini introductum est. Anno
1686 Senas, et anno 1720 in omnes Tusciae urbes penetravit. Tandem, anno
1725, Benedictus X III pontificio Statui illud concessit. A romano Breviario
assignatur diei 23 ianuarii.2
1 Hoc constat ex epistula quadam circulari diei 27 maii 1556, a Clemente Moniliano Generali
Ordinis Minorum ad universum Ordinem directa. Haec autem epistola dicebat: M . R. Padre,
benche per gli anni passati per la nostra grande devozione verso la divina Madre di Dio, e collauto-
rizzazione dei Sommo Pontefice avessimo stabilito di celebrare agli 8 di marzo la Festa dello Sposali-
zio, tuttavia per la nuova eresia sorta ai nostri tempi, la quale afferma che Gesii sia nato da Giuseppe,
il SS. Signor Nostro Paolo, per divina Provvidenza Papa IV, volendo provvedere al comune bene
della Chiesa e per non sembrare di dare ansa ai semplici di degenerare dalla semplicita della fede, giu-
dica che la festa dello Sposalizio debba espungersi da tutti i calendari dei mondo: il legislatore deve
accomodare leggi alie esigenze dei tempi. Perci6 e necessario che obbediamo al Sommo Pontefice,
pieno di tanta vigilanza ed amantissimo dei Nostro Ordine, Noi che vogliamo essere a Lui piu ob-
bedienti. Avrai dunque cura che in tutte le Provincie della tua dipendenza tanto di monache che di
frati, sitolga dal calendario la predetta festa, e che in quel giorno per non creare confusione, collin-
terruzione delle laudi divine, si faccia 1Ufficio della Feria >> (Cfr Rassegna gregoriana n. 6-7, 1906).
- Plures fuerunt dies huius festi. In Gallia enim celebrabatur die X X II ianuarii, exceptis ci
vitatibus Nannetensi (16 ian.), Senonensi (23 dec.) et Atrebatensi (23 ian.). Franciscales autem ac
Servi Mariae eum peragebant die 8 martii. Dominiciani die 6 martii, Olmitae celebrabatur die
18 iulii, in Hispania tandem die 26 novembris.
FESTA MARIANA PRO A LIQ U IBU S LOCIS I7 I
1 Cfr S ilv estr i A., La verginita feconda di Maria, immagine della verginita cattolica, Ancona,
1946. Cfr H o lw eck F. G ., Fasti mariani, Friburgi Br. 1892, p. 98.
2 L . c ., p . 88.
3 L . c ., p . 235.
I?2 FESTA MARIANA PRO A L IQ U IB U S LOCIS
Celebratum fuit prima vice Faventiae anno 1420, ob liberationem illius civi
tatis a peste tunc grassante. Hodie celebratur die 9 iunii.
Institutum fuit a Pio IX anno 1876, et celebratur die 27 iunii (Romae die
26 aprilis).
Celebratur sabbato ante Dom. IV iulii. Colitur sub hoc titulo praesertim
Savonae, in celebri sanctuario Matris Misericordiae, quae est Patrona principalis
Civitatis et Dioecesis. Festum hoc celebrari coepit in Castello Leonis, Dioecesis
Cremonensis, a. 1516.
1 C fr C am pana E., o. c. I, pp. 340-344. P. P aolo dalla P ieve , Vita dei B . Diego Giuseppe da
Cadice, Roma 1891. Analecta O. F. M. Cap. (anni: 1886, 1889, 1890, 1898, 1932). La Divina
Pastora, Trento, 1935.
*74 PECU LIARIA PIETATIS EXERCITIA
Art. 3 - DE P E C U L IA R IB U S Q U IBU SD A M
P IE T A T IS E X E R C IT IIS
Praecipua marianae pietatis exercitia quae semel in anno fieri solent (saltem
a quibusdam et in aliquibus locis) sunt: i. Hora B. M. Virginis Desolatae, feria
VI Parasceves; 2. Coronatio simulacri B. M. Virginis Perdolentis vespere Sab
bati Sancti.
C ap . V - DE C U LT U IN TEM PO RIBU S L IB E R E S E L IG E N D IS
1 Critique des Sermons et Homelies apocryphes du Breviaire Romain, nn. 35-36, in Studes, textes,
decouvertes (Anecdota Maredsolana, Sec. Ser., t. i, pp. 497 s. Abbaye de Maredsou, Paris,
19I3)-
- L homelie du pseudo-Jerdme sur 1Assomption et VEvangile de la Nativite de Marie d'apres une
lettre inedite d Hincmar, in Rev. Bened. 46 (1934) 265-382.
3 C ampana E ., o. c., I, 700-704. P aulus N ., Das Alter des Gebetes Memorare, in Zeitschr.
f . Kath. Theol., 26 (1902) 574-583. Stimmen aus Maria Laach, 26 (1902). Analecta boli., 22
(1903) 220.
4 P au lu s, 1. c.
5 C fr Campana E ., 1. c., pp. 703 s.
6 D urandus , Rationale div. off,, L . IV, c. X X II
PRECES QUAEDAM MARIANAE I 77
12
178 PRECES QUAEDAM MARIANAE
At, fatendum est omnia haec argumenta non sufficienter rem definire.
Etenim:
1) Relate ad codices haec animadvertere possumus: a) Vita quae Tuderti
asservatur, dicendum est illam valde distare a temporibus B. Iacobi. Insuper,
ibi legitur B. Iacobum, praeter Stabat etiam Dies irae scripsisse (quae se
quentia nullimode Iacobo a Tuderto tribui valet): quod veridicitatem aliarum
assertionum haud parum in discrimen adducit. Tandem, Bartholomaeus de
Albizzis, in suo opere Liber Conformitatum anni 1385, ubi de Iacobo a T u
derto loquitur, de sequentia Stabat Mater nihil dicit, quamvis sibi proponat
de eodem Beato sententias etiam referre, et asserat sequentiam Dies irae a
Thoma Celanensi conscriptam fuisse. Silentium hoc revera male explicatur.
Relate ad codices Parisienses et Riccardianos saec. xiv, animadvertendum
est codices istos, praeter Stabat Mater Dolorosa , alios etiam hymnos B. Ia
cobo tribuere qui, iuxta omnes criticos, ad alios auctores pertinent; sic, e. g.,
Iesu dulcis memoria, a S. Bernardo compositus, et O crux de te volo conqueri, a
Philippo de Greve valde probabiliter compositus (m. 1236).1 Ita e. g. in codice
n. 7785 Bibliothecae Nationalis Parisiensis. 2 Codices isti ergo quaestionem diri
mere nequeunt.
2) Relate ad Scriptorum auctoritatem, dicendum est alios esse auctores qui
aut contrarii sunt aut saltem praefatae sententiae adhaerere renuunt. Ita, e. g.,
D Ancona: Iacopone da Todi Fautore dello Stabat Mater? Molti lo affer-
mano: molti e dottissimi lo negano. 3 Etiam U. Chevalier suspensus haeret. 4
3) Relate tandem ad analogiam cum aliis poematibus (praesertim latinis),
haec certe negari non potest, et magnum momentum haberet si poemata illa cum
certitudine B. Iacobo tribui possent. At haec certitudo non videtur haberi. D An-
cona, Tenneroni et alii tenent poemata illa latina non esse B. Iacobi sed ad scho
lam eius pertinere. Certe, idem esse debet auctor poematis Stabat Mater Do
lorosa et Stabat Mater Speciosa . At non certo constat B. Iacobum auctorem
esse sive prioris sive secundi poematis. 5
Etiam cl. Wilmart haud renuit scribere: Ser Iacomo nest probablement
pas lauteur du Stabat (o. c., p. 508).
Remanet igitur ut dicamus verum auctorem sequentiae Stabat M ater
ignotum aut incertum esse.
Etiam auctor huius pulcherrimi hymni (PL 88, 266), qui recitatur ad Vespe
ras Officii B. M. Virginis, incertus est. Tributus enim fuit Venantio Fortunato
1 Cfr Editio critica C l . B lum e et H. M . B an n ister , Liturgische Prosen (I, 2), in Analecta
Hymnica, L IV (1914) 312 s.
2 Les poetes franciscains en Italie, au X I I I * siecle.
3 Nostris diebus cl. P. M . Inguanez, O. S. B., in Bibliotheca NationaliNeapolitana codicem
detexit exeuntis saec. x i i sequentiam Dies irae continentis. Sequentia igitur ista anterior est
Thoma a Celano qui circa a. 12 14 Ordinem Minorum ingressus est {II Dies irae in un codice dei
secolo X I I , in Rivista Liturgica, 18 [19 3 1] 277-282).
4 Studi letterari, p. 12, Livorno, 1874.
5 O. c., V , 59.
6 Inter interpretes italicos sequentiae Stabat Mater digni sunt qui laudentur: Tommaseo,
Venturi, Evasius Leone, Joachim Belli, Ioannes Marchetti, Aloysius Fiacchi (Clasio), Marcus A n
tonius Parenti, Samuel Biava, Philippus Artico, Carolus Bruni etc.
7 Auctores isti nonaginta circiter numerantur, inter quos digni suntqui laudentur: Ioaquin
de Pres, Palestrina, Orlando di Lasso, Nanini, Anerio, Aichinger, Casciolini, Pergolese, Haydn,
Rossini, Gounod, Wagner, Mercadante, Rheinberger, Perosi, Tebaldini, Pium etc. (Cfr L ess M .,
o. c., pp. 28-35).
8 H e n r y H. T ., A ve maris Stella, in Cath. Enc., II, voi. 149; X V , 463. P la in e O., O. S. B.,
in Studien und Mitteil, t. 14, pp. 344-255.
182 CORONA SEPTEM GAUDIORUM
1 Cfr W ilm a r t , 1. c., pp. 331 s. Factum hoc, quoad substantiam, narratur etiam in aliis Col
lectionibus miraculorum B. M . Virginis. Cfr M isc ia t e l l i , Miracoli della Gloriosa Vergine M aria,
Milano 1929, p. 19. Idem fere refert S. Petrus Damiani (De variis apparitionibus et miraculis, par. 4,
P L 145, 588 c s.). Iuxta narrationem huius Sancti, Monachus quidam dum quotidie ante altare
beatae Mariae Virginis transiret, illamque ex more percurrebat antiphonam: Gaude Dei genitrix...,
audivit vocem ex eo altari, quae diceret: Gaudium mihi enunciasti, gaudium tibi eveniet.
- C fr C o lven er , Kalend. mar.y 7 maii, relatum in Summa aurea, III, 946.
i?4 VIA M ATRIS DOLOROSAE
A rt. 2 - DE CONVENTIBUS M A R IA N IS 1
1. De Conventibus Nationalibus
Primus Nationalis Conventus Liburni (Livorno) celebratus est diebus 18-21
augusti a. 1895, opera P. Beniamini Scaiano, necnon Ex.mi Leopoldi Franchi,
Liburnensis Episcopi. Leo X III, Summus Pontifex, illum adprobavit. Omnes
Italiae Episcopi adhaeserunt ac mulieres Actionis Catholicae Italicae sumptuum
necessariorum onus sibi vindicarunt. Argumenta pertractata in quinque partes
divisa fuerunt: influxus B. M. Virginis in societatem; victoriae ac beneficia Ma
riae in favorem eiusdem; societatis gratus animus in Mariam; Maria et Italia. 2
Nationalem Liburnensem Conventum, duos post annos, Taurinensis secu
tus est, a die 4 ad 8 septembris. In tribus distinctis sectionibus examini subiectae
fuerunt quaestiones ad cultum et societates marianas pertinentes. Praecipuus
huius Conventus fructus fuit pius motus pro solemni consecratione totius Ita
liae Immaculato Cordi Mariae. 3
Gallia, omnium prima, Italiae exemplum secuta est. In Eucharistico Con
ventu Lapurdii anno 1898 celebrato, propositum est ut mariani quoque con
ventus celebrarentur. Lugduni, a die 5 ad 8 septembris 1900, primus Conventus
marianus Gallicus celebratus est. Argumenta in quatuor sectionibus pertractata,
indolem potius historicam habuerunt. Proposita fuerunt 15 vota Regalitatem
Mariae et diversa pietatis marianae opera spectantia. 4
Lugdunensem Britannicus conventus subsecutus est qui potius series quae
dam conventuum dici potest, ab anno 1904 ad 1920. Prima magna sectio, per
tres dies Iosselini habita est a. 1904, et de Immaculata Conceptione, sub plu
ribus respectibus egit. Secunda, per tres pariter dies, divinam Maternitatem sibi
1 Cfr C a m p a n a E., Maria nel culto cattolico, voi. II, pp. 487-652, ed. 2, Torino, 1943.
2 Cfr A tti dei primo Congresso Mariano nazionale tenuto in Livorno, Livorno, 1897.
3 Cfr II Congresso Mariano di Torino, 4-8 settembre 1898, Torino, 1899.
4 Cfr Compte rendu du Congres M arial tenu a Lyon les 5, 6, 7, 8, septembre 1900, Lyon, 1900,
2 voll.
i8 6 CONVENTUS MARIANI
1 Cfr Congres M arial breton, teriu d Folgoat, Quimper, 1 9 1 5 Congres M arial de Nantes, lenu
en 1924, Paris, 1 9 2 5 .
2 Cfr Crdnica dei primer Congreso Mariano Montfortiano, Barcelona, 1 9 1 8 .
3 Memoires et rapports du Congres Marial tenu d Bruxelles 8 - 11 sept. 19 2 1 , 2 voll. Ed. I/Aciion
Catholique , Bruxelles.
4 Cfr Le Messager de la tres S. Vierge, 1 9 2 7 , pp. 5 0 0 - 5 0 3 .
5 Cfr Crdnica oficial dei Congreso Mariano Hispano-Americano de Sevilla, mayo de 1 9 2 9 . -
B a y l e C., E l Congreso Mariano de Sevilla, i n : Razon y Fe, 8 7 ( 1 9 2 9 ) 4 6 2 - 4 7 7 .
6 Cfr Le Messager de la tres S. Vierge, 1 9 2 9 , pp. 5 6 9 - 5 7 0 .
CONVENTUS MARIANI 187
2. De Conventibus Internationalibus
Septem hucusque numerantur, videlicet: Friburgi, Romae, Einsiedeln, Cae-
saraugustae, Salisburgi et Treviri.
1. Primus Conventus Marianus Internationalis locum habuit Friburgi in
Helvetia 18-21 augusti anni 1902. a D.no Kleiser praeparatus. In eius quattuor
1 Cfr Du 18 au 2 1 aout 1902 a Fribourg en Suisse. Congres Marial. Compte rendu. Blois, 19 13,
2 voll
2 Cfr Atti dei Congresso internazionale Mariano di Roma, Roma, 1905.
3 Cfr Compte rendu du Congres M arial tenu d Einsiedeln, Lyon, 1907.
4 Cfr Crdnica..., Madrid, 1009.
5 Cfr Bericht uber den fiinften Marianischenwelt-Kongress, Abgelialten zu Salzburg, Salzburg,
1 9 11.
Cfr Sechster intemationaler Marianischer Kongress in Trier, von 3 bis 6 august 19 1 2 * 3 voll.,
Trier, 19 12.
ORDO SERVORUM MARIAE 189
Art. 1 - DE O R D IN IB U S E T C O N G R E G A T IO N IBU S
M A R IA N IS
Praecipui sunt: 1. Ordo Servorum Mariae; 2. Ordo Fratrum B. M. Virginis
de Monte Carmelo; 3. Ordo Fratrum B. M. Virginis de Mercede; 4. Missionarii
Societatis Mariae (Montfort) etc.
Ordo Servorum est Ordo Dominae nostrae per antonomasiam (1. c., n. 12,
p. 70; n. 25, p. 80).
Peculiaris vero devotio mariana Ordinis Servorum Mariae a doloribus eius
dem SS. Matris constituitur. Ita enim Petrus de Tuderto, auctor coaevus, asserit
S. Philippum Benitium, interrogatum cuiusnam Ordinis esset, respondisse:
Servi vocamur Virginis gloriosae, cuius viduitatis habitum deportamus (Le
genda B. Philippi, n. 8). Et in Legenda de origine n. 52: Virgo Maria... ha
bitum hunc quem gerimus, quem fratres Ordinis deinceps, ad ipsius Beatae
Virginis Mariae humilitatis ostensionem, et poenae quam passa est in Filii sui ama
rissima Passione, apertam significationem semper ferre iugiter deberent, demon
stravit (Mon. Ord., 1, 98). Idem asserunt alii omnes Ordinis historici, id est,
Auctor operis Historia dell'origine, Albericius, Attavanti, Nicolaus Burgensium,
Nicolaus Manetti, Gasparinus Borro, Cosmus Favilla, Philippus Maria a Bono
nia, Poccianti, Tavanti, Ferrini, Ballottini, Thomas de Verona, Giani etc. (cfr
Mon. Ord., t. 16, 142-149).
2) Legislatio Mariana. Primum caput Constitutionum antiquarum (a. S.
Philippo Benitio c. a. 1280 editarum) titulum habet: De reverentiis Beatae Ma
riae Virginis: quod de Constitutionibus nullius Ordinis vel Congregationis
verificatur. In capite illo varia memorantur obsequia a Fratribus Ordinis Dei
parae exhibenda. Quaelibet Ecclesia Ordinis Dominae nostrae sacra esse debet.
Praescriptio haec in Capitulo Generali Pistoriensi anni 1356 renovata fuit. In
Capitulo Generali Ferrariae celebrato anno 1392, decretum fuit ut in omnibus
diebus sabbati totius anni, quolibet vespere, sermones haberentur de B. Virgine
in omnibus Ecclesiis Ordinis (Annales, 1, 353 B). Decretum hoc confirmatur
fuit in Capitulo Generali anni 1399 (1. c., p. 362 G). Usus iste vigebat adhuc in
omnibus Ordinis Ecclesiis saeculo xvii.
Aliae plures praescriptiones indolis marianae saeculis subsequentibus factae
fuerunt et Constitutionibus insertae. Ita, e. g., Sacerdos Missam incipere debet
verbis: Ave Maria, gratia plena Dominus tecum ; et clericus respondere debet:
Benedicta tu in mulieribus et benedictus fructus ventris tui Iesu .
3) Apostolatus Marianus. Huic spiritui eminenter mariano fidelis, Ordo Ser
vorum Mariae, saeculorum decursu, omnibus mediis devotionem erga Virginem,
et praesertim erga dolores Eius, verbis, scriptis, associationibus, promovere sategit.
Nostris diebus Ordo Servorum Mariae apostolatum marianum sibi proprium
exercet in Europa (Italia, Austria, Hungaria, Gallia, Belgio, Anglia, Hibernia,
Hispania), in America (Status Foederati Americae Sept., Canada, Mexico, Bra-
silia, Argentina, Bolivia, Uraguai, Cile) et in Africa (Swaziland, Transvaal et
Tongoland) ubi Vicariatum Apostolicum de Swaziland concreditum habet.
Undecim provincias numerat et Conventus circiter 170. Viris adiungendae sunt
variae Congregationes Sororum quae eodem mariano spiritu informantur.
ORDO CARM EL IT AN US I9 I
simul cum titulo isto, in usu fuit etiam titulus primitivus, videlicet: Eremitae Montis Carmeli (o. c.,
P- 5; 14)-
ORDO B. M . V I R G I N I S D E M E R C E D E m
1 Cfr B. D e V argas , Chronica sancti et militaris Ordinis B . Mariae de Mercede redempt. captiv.,
voll. 2, Panormi, 1616-22. E ven M ., Une page de l hist. de la charite dans l Sglise cath., Paris,
1916. H eim buch er M ., Die Orden u. Kongregat. der Kath. Kirche, 3 ed., Paderborn 1933,
pp. 571 ss. Analecta Bollandiana, t. 40, p. 444.
2 Cfr Martyrologium Romanum, ad formam editionis typicae, scholiis historicis instructum,
Bruxellis 1940, p. 414.
Addi potest, in particulari, quod usque ad a. 1530, documenta pontificia de hac triplici appa
ritione B. Virginis silent omnino. Primum documentum litterarium qui apparitionem narrat, est
Speculum Fratrum a Gaver (1445) compositum (Cfr Analecta Bollandiana, X L , 444 s.).
3
J94 MONTFOKXANI
Art. 2 - DE T E R T IIS O R D IN IB U S M A R IA N IS
Praecipui Tertii Ordines stricte Mariani sunt tres: Tertius Ordo Servorun
Mariae, Tertius Ordo Carmelitanus et Tertius Ordo B. M. V. de Mercede.
1. Tertius Ordo Servorum B. M. Virginis. 7 Eius origo ad Septem SS. Fun
tores ascendit, qui Ordinis habitum pluribus in saeculo viventibus dederunt
1 Cfr M arracci , Fundatores Mariani, in Summa aurea, X I, 357. F erreol L o crius , Mariai
augustae... Ordines, 1. c., 999.
2 A Sede Apostolica facultatem habet addendi Litaniis Lauretanis invocationem: Regina
Ordinis Minorum, ora pro nobis .
3 C fr C ordovani M ., O. P., l.a Vergine e VOrdine Domznicano, in II settimo Centenario di
S. Domenico, pp. 338-348. D A c h il le A., O. P., La Vergine e S . Domenico di Gusman, in
Stella Matutina, aug.-sept. 1919. M o rtier D. A., O. P., La Sainte Vierge et VOrdre des
Precheurs, in voi. Saint Dominique Fondateur de VOrdre des Freres Precheurs, Descite, 1896.
T aurisano I., La devozione alia Vergine nellOrdine Domenicano, in Sicut Rosa, a. 19 20,^ .6 9.
4 Cfr D rive A ., S. J., Marie et la Compagnie de Iesus, Tournai-Paris 1904, ed. 2.
0 Cfr A n z in i A . M ., Maria Ss.ma Ausiliatrice nella vita dei Ven. Giov. Bosco, Torino, 19
in 16 , 140 pp. Aliquid dicemus ubi de Confraternitate B. M. Virginis sub titulo < Auxilium
christianorum sermo erit.
6 C fr J ean de L o n g n y , A Vombre des grands Ordres. Histoire, spiritualite, constitutions des huit
principaux Tiers-Ordres, Paris 1936.
7 O. c., pp. 183-210. V ic e n t in i A., O. S. M ., Per la storia di un Ter2:'Ordine, Treviglio, 1916.
TERTII O R D I N E S I 97
A rt. 3 - DE CONFRATERNITATIBUS M A R IA N IS 1
1 C fr B eissel S t., S. J., Geschichte..., I, 266 s. D urand H., art. Confrerie, in Dict. de Droit
canonique, fasc. X IX , coi. 128-176. L eclercq H., in Dict. arch. chret. et lit., II I, 2553-2560.
2 Cfr I oannes M oschus , Pratum spirituale, c. 6 1, P G 87, 2913. P etrides S., in Echos
dOrient 7 (1904) 343.
3 Cfr D urand , 1. c., coi. 140.
4 Cfr M ig n e , Dict. des Confreries, coli. 513-516.
5 D u ran d , 1. c., coi. 140.
6 Cfr M onti G .-M ., Le confraternite medievali delValta e media Italia, Venezia 1927, voi. 1,
pp. 155 ss.
7 Saeculo xv associationes inveniebantur in honorem B. Virginis Immaculatae Parisiis (in
Ecclesia S. Gervasii) nec non in locis vulgo Rouen, Caen, Abbeville et Dieppe (Cfr M a l e , L art
religieux d la fin du moyen-dge, pp. 17 1-18 3 ; Le Mois, 21 [1909] 663). Inveniebantur etiam asso
ciationes B. Virgini in coelum assumptae dicatae (Cfr M a l e , o. c., p. 184).
CONFRATERNITATES MARIANAE 199
1 Cfr T h u r s t o n ' H., in Cath. Encycl., voi. X II, coli. 188 ss.
2 Cfr Z imm erm ann B ., in Cath. Encycl., voi. III, coi. 369.
3 Cfr E l i s e de l a N a t iv it 6, O. C. D., in Ephem. Le Carmel, iu l. -aug. 1938, p. 328.
J Ibid.
5 Cfr Mon. Ord. Serv., t. 16, p. 149.
6 Cfr S o u l i e r P., La Confrerie de Notre-Dume des Sept Douleurs dans les Flandres, in Le
Messager de la Tres Sainte Vierge, a. 1 9 1 0 - 1 1 . La Vierge aux Sept glaives, in Anal. Boli., X I I, 333-
352. M a le M ., L'art... a la fin du moyen dge, p. 11 9 , nota 4. Anal. Boli. X X V III, 488.
B e r t i C., O. S . M ., De cultu Septem dolorum S . Mariae, in Marianum, 2 (1940) 81-86.
200 CONFRATERNITATES MARIANAE
1 Titulus libri est: D e S omeire Z eph e r in , La devotion d la Mere de Dieu dans le tres Saint Sa-
crement de Vautel, fondee sur les unions, qui sont entre son fils et elle en ce divin mystere. Liber
iste positus est in Indicem librorum prohibitorum per Decretum 30 sept. 1698. Doctrina P. de S o
meire condemnata fuit tamquam erronea, periculosa et scandalosa (Ben. X IV , 1. c.).
CONFRATERNITATES MARIANAE 205
ricus Oswald.1 Guido Carmelita (in Summa de haeresibus, tract. de Haeresi Grae
corum, c. 13) eandem sententiam Graecis tribuit scribens: Tertius decimus
error Graecorum est: Dicunt enim quod reliquiae panis consecrati sunt reliquiae
corporis Beatae Virginis.
Contra hanc sententiam scripserunt praefatus Guido Carmelita (1. c.), P.
Theophilus Raynaud S. I. (in Diptycha Mariana, op., t. 7, p. 65), Benedictus X IV
(1. c.) et recentiores multi. Absurditas praefatae sententiae patet. Si enim eadem
esset caro Christi et caro Deiparae, Christus et Deipara unum idemque essent,
uno eodemque latriae cultu honorandi essent: quod absurdum est. Effatum igi
tur: Caro Iesu caro est Mariae S. Augustino falso tributum,2 hoc sensu acci
piendum est quod Christus ex Maria carnem traxerit. Sicut Adam de Eva, ita
Maria de Christo dicere poterat: Caro de carne mea (Gen. 2, 23). Eodem pror
sus modo intelligenda sunt verba Arnoldi Carnotensis: Una est Mariae et Christi
caro ,3 aut verba illa Nicholai Claraevallensis4 et Hugonis a S. Victore de iden
titate inter Christum et Mariam. 5 In qualibet enim generatione, substantialis
mutatio habetur, et ideo in generatione Christi ex parte Mariae substantialis
mutatio peracta est circa materiam corporis eius, ex eo quod anima, tamquam
forma substantiali, actuata est. Iure igitur a S. Officio, per damnationem operum
P. De Somaire et H. Oswald, haec falsa opinio condemnata est.
1 In opere: Dogmatische Mariologie, das ist: Systematische Darstellung samtlicher die aller-
seligste Iungfrau betreffendem LehrstUcke. Opus istud in Indicem librorum prohibitorum po
situm est per decretum diei 6 dec. 1855.
2 Pertinet enim ad auctorem Libri De Assumptione B, V., c. V, inter Opp. S. Augustini, P L
40, 114 5.
3 Cfr De laudibus Mariae, Biblioth. Patr., t. 17, p. 1282.
i En verba: Identitate, quia idem est (Christus) quod illa (Serm. 4 1, inNativ. B . M . V.,
P L 144, inter Op. S. Petri Damiani).
5 En verba: Matri inest soli per identitatem (PL 177, 771).
6 Cam pana E ., 1. c., pp. 38-56. D u b o i s A ., Barn., Notre-Dame de la Providence.Sonhistoire
et son culte, Paris, 1908. Mater Divinae Providentiae. Nel 2 Cent. dallinizio dei suo culto nella
chiesa di S. Carlo ai Catinari. Roma, 1933.
2 c6 CONFRATERNITATES MARIANAE
tatis elevabat. Quare Confraternitas ista celeriter propagata est in Italia (in cir
citer 100 paroecias), in Hispania, in Gallia, in Austria, in Hungaria, in Germania,
in Helvetia, in insulis Melitae et Cretae, in Brasilia, in Bolivia, in Mexico et in
Statibus Foederatis Americae Septemtrionalis.
Scopus eius est unio cordium omnium Confratrum in amore Christi et Ma
riae, nec non precum et sacrificiorum oblatio pro adscriptorum liberatione ab
omnibus malis spiritualibus et corporalibus et pro gratia perseverantiae finalis
impetranda. Obligationes pro laicis sunt: recitatio tertiae partis Rosarii in festis
Purificationis, Annuntiationis, B. Virginis Auxiliatricis, Visitationis, Assumptio
nis, Nativitatis B. M. V., Praesentationis et Immaculatae Conceptionis, Pater
et Ave pro Confratribus defunctis adiungendo. Pro Sacerdotibus vero praescri
bitur applicatio Missae, semel in anno, pro omnibus Confratribus sive vivis sive
defunctis.
Devotio erga B. Virginem Matrem Divinae Providentiae, praeterquam a
Barnabitis (qui vestigia S. Antonii M. Zaccaria, Fundatoris, secuti sunt), pro
pagata fuit a Patribus Ordinis Servorum Mariae Arretii (inde ab a. 1268), a Pa
tribus Theatinis, a S. Benedicto Iosepho Cottolengo, Parvae Domus Divinae
Providentiae Augustae Taurinorum fundatore; a P. Crosoppi Utinensi, Con
gregationis Sororum a Providentia Fundatore etc.
Prima imago Dominae nostrae a Providentia Arretii apud Servitas invenitur.
Primum vero templum eidem erectum, una cum Confraternitate (diversa ab illa
de qua hucusque egimus, et ex concessione Pii IX a. 1872 erecta) invenitur in
loco Digoin in Gallia.
Leo X III, die 11 novembris 1888, Missam propriam concessit.
C ampana E., 1. c., pp. 4-19. H en ze , C. SS. R ., Mater de perpetuo succursu, Bonn, 1926.
CON FRATERNITATE S MARIANAE
1 Cfr G arcia G arces , C. M . F., Mater Corredemptrix, pp. 75 s., Augustae Taurinorum,
Marietti, 1940.
2 C am pana E., 1. c., pp. 19-38. A n z in i , La cittadella di Maria Ss.ma Ausiliatrice. Torino
(s. a.).
3 Cfr P aulus N ., Die Einfiihrung der lauretanischen Litanei in Deutschland dnrch den seligen
Canisius, in Zeitschr. f . Kath. Theol., 26 (1902) 374-583. Quapropter historice hodie sustineri ne
queunt sequentia verba quae in Decreto S. R. Congregationis leguntur diei 15 septembris 18 15,
videlicet: <... et aemulatus (Pius V II) Decessorem suum S. Pium huius nominis quintum, qui ob
insignem victoriam a. M D L X X I a Christiana classe contra Tureas ad Echinadas insulas Dei ge
nitricis ope relatam, Litaniis Lauretanis alterum elogium inseri iussit Auxilium Christianorum .
(Decreta authen. C. S. Rituum, t. 2, p. 163, u. 2566). Nec probandus videtur P astor qui hoc modo
2o 8 CONFRATERNITATES MARIANAE
ascendit. Festum vero liturgicum adhuc recentius est. Institutum enim fuit a
Pio V II per decretum diei 16 septembris 1816, et diei 24 maii assignatum (dies
abdicationis Napoleonis I), in gratiarum actionem pro auxilio a B. Virgine sibi
praestito in persecutione Napoleonis I. Auxilium hoc a Deipara Pontifici exhi
bitum in Hymno ad Vesperas exprimitur: O dies felix, memoranda fastis, -
Qua Petri Sedes fidei Magistrum - Triste post lustrum reducem beata - Sorte
recepit.
Apostolus tamen devotionis erga B. Virginem Auxilium christianorum est
S. Ioannes Bosco (1815-1888), Congregationis Salesianae et Filiarum Mariae
Auxiliatricis Institutor. In universa enim vita huius Sancti, ab initio ad finem,
evidens est auxilium Mariae. Ipsi enim, puero novem annorum, Iesus in somnio
quodam prophetico, Mariam tradidit Magistram quae futuram suam missionem,
in iuventutis bonum, ei revelavit. Quapropter B. Virginem sub hoc titulo venera
batur et a filiis suis venerari cupiebat, omnia opera sua Ipsi tribuens. In honorem
Virginis Auxiliatricis splendidum Sanctuarium Augustae Taurinorum in loco
Valdocco magna fide anno 1863 erigere coepit. Iure sub fenestra huius templi
legitur: Maria aedificavit sibi domum. Gratiae ab Auxiliatrice super omnes
illam invocantes diffusae numerari non possunt.1
Ad cultum vero B. Virginis Auxiliatricis efficacius promovendum, S. Ioan
nes Bosco, inde ab anno 1869, Associationem devotorum Mariae Auxiliatricis
instituit ab Excellentissimo Riccardi, Archiepiscopo, statim approbata et a Pio IX
indulgentiis ditata. Haec ipsa Associatio fuit postea ad dignitatem Archiconfra
ternitatis elevata. Ipsi aggregatae sunt plusquam 100 Confraternitates per totum
orbem dispersae eorumque socii ad 25.000.000 ascendunt.2
praefatae invocationis originem explicare putat: Verosimilmente 1aggiunta proviene dai soldati
reduci dalla vittoriosa guerra contro i Turchi, dei quali molti fecero ritomo in patria passando da
Loreto. L invocazione pertanto fu una vox populi, una espressione della gioia per laiuto di Maria
nella dura lotta (Storia dei Papi, voi. 9, p. 575, n. 1).
Primus qui praefatam invocationem S. Pio V tribuit, fuisse videtur P. F e u ille t, O. P., in op.
La vie du B . Pape Pie V, Paris, 1674, Lib. IV, p. 422. Alii vero ipsum secuti sunt.
1 Cfr B e rte tto D., S. S., Note di Pedagogia e di Spiritualitd salesiana. Maria Auxilium Chri
stianorum, in Salesianum, 9 (1947) 406-420.
2 Cfr Lemoyne, Vita dei Ven. Servo di Dio Ginvatini Bosco, voi. II, p 185, Torino, 19 11.
3 Cfr R osCh in i G ., O. S. M ., La devozione a Maria Ss.ma segno di predestinazione, Vicenza,
1937. PP- 89-121.
CONFRATERNITATES MARIANAE 209
nitatis, pro singularibus privilegiis sibi collatis.1 Quid simile in vita S. Geltru-
dis legitur. 2 Devotio ista S. Antonio Patavino, S. Leonardo a Portu Mauritio
et S. Alfonso M. de Liguori carissima, nostris diebus mirabiliter refloruit opera
praesertim P. Ioannis Baptistae Blesensis, O. F. M. Cap. qui Pium Opus pro
pagationis trium Ave Maria in Oratorio B. M. Virginis in civitate Blesensi in
stituit. Confraternitas, a pluribus Episcopis approbata, brevi tempore in Gallia,
in Italia, in Lusitania et in terris ipsis Missionum diffusa est. Leo X III illam
indulgentiis ditavit. Benedictus vero XV, precibus P. Clodovei a Provin O. F.
M. Cap., benigne annuens, die 30 iulii 1921, Confraternitatem illam ad dignita
tem Archiconfraternitatis evexit. 3 Recitationi trium Ave Maria addenda est
iaculatoria: O mater mea, libera me in hac die (vel in hac nocte) a peccato mor
tali . Innumerabiles sunt peccatorum conversiones ope pii huius exercitii ob
tentae. 4 Iure S. Leonardus exclamabat: Oh! che santa pratica di pieta... un
mezzo efficacissimo per rassicurare la nostra salvezza!... .5
Ven. Ursula Benincasa (cuius Pius V II, per decretum diei 7 augusti 1793,
heroicas virtutes recognovit) anno 1617, Neapoli, austerissimam Congregatio
nem instituit Eremitarum Theatinarum . Die vero 2 februarii 1617, in festo
Purificationis B. M. Virginis, apparuit ei Deipara veste candida et caeruleo pallio
induta, virginum choro circumdata et Puerum Iesum in ulneis ferens. Ad ipsam
conversa, Deipara dixit: Forti animo esto, Ursula; a lacrymis cessa et in cordis
laetitiam tuas lacrymas converte. Attente audi quae tibi dicit Iesus, meus et tuus
Iesus . Iesus autem ad ipsam conversus, iussit ei ut eremum sub titulo Imma
culatae Conceptionis institueret in quo 33 virgines, sicut B. Virgo indutae, poe-
nitentem et solitariam vitam ducerent, omnium gratiarum munera ipsis promit
tens. At Dei famula, enixis precibus B. Virginem oravit petens ut illa eadem gra
tiae munera illis etiam extenderentur qui, in saeculo degentes, peculiarem devo
tionem erga Immaculatam conceptionem profiterentur, parvum habitum caeruleum
gestarent, ac officia proprii status fideliter adimplerent. Benigne annuit B. Virgo.
Vidit enim statim Dei famula Angelorum multitudinem caeruleum habitum
ubique diffundentium simul cum magnarum gratiarum copia. Scapulare hoc
incredibili favore a fidelibus exceptum, magnas innumerabilesque conversiones
14
210 ASSOCIATIONES MARIANAE PRO IUVENIBUS
Art. 4 - D E P II S U N IO N IB U S M A R IA N IS
ubi Congregatio per sex annos inter socios habuit S. Franciscum Salesium) et
praesertim in Germania, Austria et Helvetia, opera praesertim P. Costeri (1531-
1619), qui anno 1576, Coloniae Congregationis Marianae regulas edidit, seu
Bulla super forma iuramenti professionis fidei, cum piis et christianis institutionibus
in usum Congregationis B. Mariae Virginis. Opus istud, postea pluries editum,
Libellus Sodalitatis evasit. Pro Congregationibus Marianis P. Costerus verbis
scriptisque contra eorundem adversarios fortiter dimicavit.1 Congregationi Ma
rianae Coloniensi, a P. Costero fundatae, Gregorius X III, anno 1577 et sequenti,
indulgentias quasdam concessit, per Breve Salvatoris D. N. I. Christi .2 Prae
ter P. Costerum, Congregationum Marianarum fervidissimus propagator fuit
P. I. Rem S. I., (1546-1618), 3 directe quidem in Bavaria (ubi Congregationes,
brevi temporis spatio, circiter 30.000 socios numerare potuerunt); indirecte vero
in Austria et in Helvetia. S. Petrus Canisius qui Congregationem Friburgensem
instituit.
In Italia, praeterquam Bononiae, Congregatio Mariana floruit praesertim
Mediolani (cum fervida approbatione S. Caroli Borromei) et Neapoli (ubi sex
Congregationes erectae fuerunt). Anno 1584, Gregorius X III, precibus P. Clau
dii Acquaviva, Praepositi Generalis S. I. benigne annuens, per Bullam Omni
potentis Dei, Congregationem SS. Annuntiatae in Collegio Romano erectam, ad
gradum Primae Primariae elevavit. P. Acquaviva nova Statuta Congregationis
Marianae publici iuris fecit; anno vero 1586, a Sixto V, per Bullam Superna
dispositione, et postea, sequenti anno, per Bullam Romanum decet Pontificem,
Congregationis Marianae ianuam nedum iuvenibus sed etiam fidelibus cuius
cumque status aperuit, et ita Congregatio universum fere orbem pervasit. Con
gregationes Marianae pro Sacerdotibus, pluribus in locis surgere coeperunt,
praesertim in Hispania, Neapoli (ubi Congregatio 400 socios numeravit, inter
quos 14 Episcopi), Coloniae (40 socii) et Lucernae (150 socii). Benedictus XIV ,
qui iuvenis socius fuerat Congregationis Marianae in Bulla Gloriosae Dominae
diei 27 septembris 1748, maximis laudibus Congregationes Marianas prose
cutus est.4
Suppressio Societatis Iesu (a. 1774), Congregationibus Marianis grave vulnus
intulit. Anno tamen 1814, una cum Societate Iesu reviviscere ubique coeperunt.
Anno 1938, Congregationes Marianae per orbem dispersae 6.000.000 socios,
65.000 Sodalitia nec non 120 ephemerides numerabat. Nuper in Hispania Con
ventus Internationalis Congregationum Marianarum celebratus est. De ipso
alibi verba fecimus.1
Praecipua est Pia Unio Filiarutn Mariae. 2 Pia Unio omnium antiquissima
Friburgi, in Helvetia, invenitur, a S. Petro Canisio fundata, veluti sectio quae
dam Congregationis Marianae ab ipso in praefata Civitate fundatae. Quinqua
ginta post annos, alia pia Unio Lucernae invenitur, a Sacerdote Iost Knab (1637-
1658) fundata et a S. Pontifice Alexandro V II per Bullam diei 31 maii 1650 ap
probata et Congregatio virginum sub titulo B. Mariae Reginae virginum ap
pellata.
Anno 1817, opera P. Lucchetti, Bergomensis, Lugani orta est Pia Congre
gatio Filiarum Mariae et Pium Opus S. Doroteae , et aggregata fuit Congrega
tioni Bergomensi quae, sua vice, a Congregatione Romana dependebat (seu a
Prima Primaria Collegii Romani).
Romae, anno 1837, alia Congregatio Filiarum Mariae erecta fuit in Collegio
vulgo Trinita dei Monti et Primae Primariae Collegii Romani aggregata.
Anno tandem 1846, Parisiis, opera percelebris P. Ravignan S. I. ( f 1858),
Pia Unio Filiarum Mariae orta est, nedum puellas sed etiam Matresfamilias
complectens.
At circa idem tempus, Parisiis, opera S. Catharinae Laboure et P. Aladel,
Directoris Spiritualis eiusdem Sanctae, iussu Virginis Immaculatae in celeber
rimis apparitionibus habito, alia Pia Unio Filiarum Mariae oriebatur. Plura so
dalitia statim orta sunt inter a. 1836 et 1846 in variis domibus Filiarum Cari-
memore della sua antica e gloriosa tradizione, pochi mesi dopo la guerra aveva gii eretto 24
nuove Congregazioni. In Slovacchia la stessa persecuzione e stimolo al fervore dei Congregati,
che giurano davanti al Vescovo di professare e difendere sempre la fede cattolica, anche coi pe-
ricolo della vita. In Austria le Congregazioni soffocate dal governo nazista cominciano, nuova-
mente a rifiorire, e cosi pure in Polonia, dove tutto pareva dovesse morire, abbiamo oggi 16
nuove Congregazioni.
Un altro giro nel mondo. In India circa 200.000 Congregati collaborano con i Missionari:
insegnano il Catechismo, espongono e difendono la veriti cattolica, confortano ed aiutano con
grande cariti poveri e malati. Nella Missione di Calcutta da soli 4.000 Congregati sono sorte
500 vocazioni per il Clero indigeno secolare e regolare.
Da questa breve rassegna risulta come in un mondo agitato e sconvolto le Congregazioni
Mariane non solo vivono, ma si rinvigoriscono nel loro spirito e si moltiplicano, sicche sono
pienamente giustificate le parole dellattuale Sommo Pontefice ai Congregati nel memorando
discorso dei 2 1 gennaio 1945: Voi vi siete impegnati a difendere la Chiesa di Gesu Cristo.
La Chiesa lo sa e conta su di voi, come in passato ha fatto assegnamento suile generazioni di
Congregati che vi hanno preceduto .
1 C am pana E., 1. c., pp. 471-480.
2 Cfr Regole della Congregazione delle Figlie di Maria che vivono in mezzo al secolo, Roma, Mo-
naldi, 1844. - Attamen, saec. x i i , B. Petrus de Honestis, Ravennae Congregationem Filiarum M a
riae fundaverat, quae una cum eo mortua est.
214 ASSOCIATIONES MARIANAE PRO O M N I B U S
tatis sive Parisiis sive alibi. Anno 1847, Pius IX Congregationes illas approbavit,
eisque omnes indulgentias Primae Primariae Collegii Romani iam concessae,
etiamsi eidem aggregatae non fuissent, benigne indulsit, pro illis omnibus puel
lis, sive internis sive externis, quae domos Filiarum Caritatis frequentabant.
Anno vero 1876, Superiores Congregationis Missionis, facultate a S. Sede prae-
habita, praefatas pias Uniones ad alias etiam puellas quae domos Filiarum Cari
tatis non frequentabant, extenderunt. Harum Piarum Unionum insigne erat
Numisma miraculosum. Initio saeculi, puellae hisce Piis Unionibus adscriptae
ad 110.000 ascendebant. Hodie vero ad quosdam milliones ascendunt, 5.000
Associationibus pertinentes.
Ex hac Pia Unione Parisiensi originem habuit a. 1862 Congregatio Filiarum
Mariae Romae, in paroecia S. Agnetis in Via Nomentana, a Canonico Regulari
Oreste Passeri fundata. Illam Pius IX approbavit, indulgentiis ditavit et ad
gradum Primariae elevavit. Anno 1938, Sodalitia Congregationi Primariae S. A-
gnetis aggregata, ad 12.000 et adscriptae ad 5.000.000 circiter ascendebant.
Plures tamen Congregationes autonomae in Germania nostris diebus surre-
xerunt et maxime florent.
Approbata fuit Societas ista a Pio IX per Breve diei 7 maii 1847, atque in
Archiconfraternitatem erecta. Idem Pius IX et Gregorius X \ I quamplurimis
indulgentiis plenariis et partialibus illam ditarunt.
2) De Pia Unione Militiae Mariae Immaculatae1
Orta est Romae, in Collegio Internationali S. Theodori, Ordinis Fratrum
Minorum Conventualium, die 17 octobris 1917, opera praesertim Servi Dei
Maximiliani Kolbe, Poloni, qui die 14 augusti 1941 martyr caritatis occubuit.
Est autem quaedam fidelium associatio cuiuscumque conditionis, sub nomine
et protectione Mariae Immaculatae congregatorum, ad Dei bella, praesertim
contra massonicam sectam, praelianda. Scopus proinde huius Piae unionis est
Regnum Christi per regnum Mariae . Ad hunc finem assequendum tria prae
sertim media adscriptis omnibus proponuntur, videlicet: 1) plena consecratio
Virgini Immaculatae in ipsa die adscriptionis Piae Unioni peragenda; 2) gestatio
Numismatis Miraculosi; 3) recitatio, semel saltem in die, precis iaculatoriae:
O Maria, sine labe concepta, ora pro nobis qui ad te recurrimus et pro illis omni
bus qui ad vos non recurrunt, praesertim vero pro Francomuratoribus et pro
illis qui sunt tibi commendati (Indulg. 300 dierum, Pius X I, Breve 18 dec.
1926); vel alia: Dignare me laudare te, Virgo sacrata. Da mihi virtutem contra
hostes tuos (Ind. 300 dierum, ibid.).
Benedicta a S. P. Benedicto XV die 4 aprilis 1918, Pia Unio Militiae Mariae
Immaculatae fuit canonice erecta die 2 ianuarii 1922, in Oratorio praefati Col
legii, per decretum Card. Pompilj, Urbis Vicarii. Anno vero 1927, Pius X I illam
ad dignitatem Primariae elevabat. Tandem die 25 martii 1932, Statutum Mili
tiae, revisum et auctum, a Card. Marchetti-Selvaggiani, Urbis Vicario, appro
batum fuit.
Iuxta Statutum, Minister Generalis Ordinis Minorum Conventualium pro
tempore est Moderator Supremus Militiae. Directio Generalis eiusdem Romae
invenitur in Collegio Seraphico Internationali (via S. Teodoro, 24). Praeter Di
rectorem Generalem, quidam Patres habentur qui, simul cum ipso et cum Di
rectore nationali pro Italia, Consilium Generale Militiae constituunt.
Diffusio Militiae celerrima et uberrima fuit. Sedes filiales circiter 70 sunt,
adscripti vero ad 2.000.000 ascendunt. Diffusa est in Italia (39 sodalitia) inRo-
mania, in Belgio, in Hollandia, in Danimarca, in America, in Sinis, in Rhodesia
(Africa), in Bulgaria, in Albania, et praesertim in Polonia et Iaponia.
tatis sive Parisiis sive alibi. Anno 1847, Pius IX Congregationes illas approbavit,
eisque omnes indulgentias Primae Primariae Collegii Romani iam concessae,
etiamsi eidem aggregatae non fuissent, benigne indulsit, pro illis omnibus puel
lis, sive internis sive externis, quae domos Filiarum Caritatis frequentabant.
Anno vero 1876, Superiores Congregationis Missionis, facultate a S. Sede prae-
habita, praefatas pias Uniones ad alias etiam puellas quae domos Filiarum Cari
tatis non frequentabant, extenderunt. Harum Piarum Unionum insigne erat
Numisma miraculosum. Initio saeculi, puellae hisce Piis Unionibus adscriptae
ad 110.000 ascendebant. Hodie vero ad quosdam milliones ascendunt, 5.000
Associationibus pertinentes.
Ex hac Pia Unione Parisiensi originem habuit a. 1862 Congregatio Filiarum
Mariae Romae, in paroecia S. Agnetis in Via Nomentana, a Canonico Regulari
Oreste Passeri fundata. Illam Pius IX approbavit, indulgentiis ditavit et ad
gradum Primariae elevavit. Anno 1938, Sodalitia Congregationi Primariae S. A-
gnetis aggregata, ad 12.000 et adscriptae ad 5.000.000 circiter ascendebant.
Plures tamen Congregationes autonomae in Germania nostris diebus surre-
xerunt et maxime florent.
3) De Legione Mariae 2
Orta est Dublini, die 7 septembris 1921, opera Francisci Duff. Est laicorx
societas (virorum et mulierum) quae, Ecclesia approbante et duce B. Vir
Immaculata, omnium gratiarum Mediatrice, Ecclesiam adiuvant in lucta
mundum eiusque maleficas vires. Eius organizatio Legionis Romanae organ. ra
tionem imitantur. Quaelibet Sectio, Praesidium appellata, Concilio Legionis aggrt-
gatur (Concilium centrale). Adest insuper Senatus seu Concilium Dioecesam.
Officiales vero Legionis sunt: Director Spiritualis, Praeses eiusque Vicanui.
Secretarius, Thesaurarius et Tribunus. Conventus vero semel in hebdomada fium
Associatio ubique celeriter diffusa est, praesertim vero in Hibernia et in Mu
sionibus Africae et Indiae. Floret iam in 208 circiter Dioecesibus. Ephemeride
propriam habet cui titulus: Mariae Legio .
bandum.1 Certum tamen est statim innumeris claruisse miraculis; spatio enim
trium circiter mensium, anno 1467, 160 miracula a notariis numerata fuerunt.
Anno 1622 imago haec aurea corona a Capitulo Vaticano redimita fuit. Inde a
saeculo x v i i , Domina nostra a Bono Consilio appellata fuit. Propagatores huius
devotionis fuerunt fratres Eremitani Ordinis S. Augustini, Redemptoristae
(exempla S. Fundatoris secuti), Maristae etc. Benedictus X IV , anno 1759, Piam
Unionem approbavit eique inscribi voluit. Etiam Pius IX eidem inscribi voluit
Sanctuariumque die 15 augusti 1864 solemni pompa invisit. Leo X III, B. Vir
ginis a Bono Consilio devotissimus, anno 1903, Litaniis Lauretanis invocationem
inseruit: Mater Boni Consilii, ora pro nobis .
Art. 5 - D E S C A P U L A R IB U S M A R IA N IS *
1 P. V erm eersch scribit: Le origini di questa divozione, come di molte altre, hanno un
colore poetico da una di quelle leggende, la cui base storica e molto debole (Maria Vergine
Ss.ma, II I, Le feste, p. 72, Torino, 19 12). A t nuper, Exc.mus D. Augustinus Felix Addeo,
O. E . S. A., Ep. tit. Traianopolitan., in opere Apparitionis imaginis Beatae Mariae Virginis a
Bono Consilio Documenta (Romae, 1947, pp. 140) documenta quaedam coaeva adducit.
2 Cfr C a m pa n a E., 1. c., 342-380. L a b is , Les scapulaires,Tournai, 1892. Cath. Encycl.,
t. 13, p. 512. Summa aurea, t. 5, p. 519.
2l6 ASSOCIATIONES MARIANAE PRO OM NIBUS
3) De Legione Mariae 2
Orta est Dublini, die 7 septembris 1921, opera Francisci Duff. Est laicorum
societas (virorum et mulierum) quae, Ecclesia approbante et duce B. Virgine
Immaculata, omnium gratiarum Mediatrice, Ecclesiam adiuvant in lucta contra
mundum eiusque maleficas vires. Eius organizatio Legionis Romanae organiza-
tionem imitantur. Quaelibet Sectio, Praesidium appellata, Concilio Legionis aggre
gatur (Concilium centrale). Adest insuper Senatus seu Concilium Dioecesanum.
Officiales vero Legionis sunt: Director Spiritualis, Praeses eiusque Vicarius,
Secretarius, Thesaurarius et Tribunus. Conventus vero semel in hebdomada fiunt.
Associatio ubique celeriter diffusa est, praesertim vero in Hibernia et in Mis
sionibus Africae et Indiae. Floret iam in 208 circiter Dioecesibus. Ephemeridem
propriam habet cui titulus: Mariae Legio .
1 Primus qui authenticitatem Epistolae negavit fuit Launoy (1602-1678). Contra illum,
praeter quosdam Carmelitas, insurrexit P. Raynaud S. J., qui integrum tractatum conscripsit.
2 Primum enim documentum quod de hac Bulla loquitur est manuscriptum quoddam
anni 1461 Florentiae recenter adinventum (Cfr Et. Carm., a. 4, n. 2). At documentum hoc est
139 annis posterius.
3 Ob hanc causam in Summario Indulgentiarum pro Confraternitate Scapularis B. M . V.
de Monte Carmelo, a S. Congregatione Indulgentiarum die 4 iulii 1908 approbato, praefata
Bulla non amplius laudatur, sicut factum fuerat in Summario diei 1 decembris 1866.
4 Ita plus minusve loquitur Decretum S. Officii diei 15 februarii 16 15, relatum etiam in
Summario a. 1908.
5 Cfr B e r in g e r , Les indulgertces, t. 2, p. 233.
220 SCAPULARIA MARIANA
Art. 6 - D E SANCTUARIIS M A R I A N I S 1
Art. 7 - DE N U M IS M A T IB U S M A R IA N IS 2
Inter actus mariani cultus perpetui haud ultimum tenent locum numismata
Mariana. Usus horum numismatum in Ecclesia catholica antiquissimus videtur.
Ecclesia enim, ad usus paganorum transformandos, amuletis superstitiosis numi
smata sacra substituit. Ita in Museo christiano Vaticano, inveniuntur duo numi
smata saeculi iv in quibus B. Virgo repraesentatur sedens in actu exhibendi pue
rum Iesum Magis adorandum. 3
Media vero aetate, una cum evolutione doctrinae marianae et una cum fre
quentia peregrinationum, usus etiam numismata mariana gerendi iugiter crevit.
Saeculo x i i Romani Pontifices huiusmodi numismatibus benedictionem imper
tiebant. Crevit vero ulterius usus deferendi numismata sacra cum indulgentiis
ditata fuerunt. Primus qui numismatibus indulgentias applicuit, Paulus IV (1 555-
1559 ) fuisse videtur. 4 Scimus S. Pium V, anno 1566, indulgentiam plenariam
concessisse illis omnibus qui in bireto, durante bello flandrico, numisma defer
rent in quo catholici Hispaniae, contra haereticos vulgo Ugonotti repraesen
tare fecerant B. Virginem cum puero Iesu.5
1 Pro miraculis B. Virginis Cfr: N othomb I., S. J., La Legende de Notre-Dame, Miracles
du moyen age traduits et annotes, Bruges, Beyaert, 1924, in -12 , 236 pp. P o n c elet , Miraculo
rum B. V. Mariae quae saec. V I-X V latine conscripta sunt. Index, in Anal. Boli. X V I, 241.
Summa aurea, Index V II, t. 13 , i o n ; t. 13 , 116 3 , 1204. C im aro lo , Miranda Mariana, in
Summa aurea, X I I, 543. N o yo n , art Mariolatrie, in: Dict. apol., II I, 3 13 . C e r u l l i E .,
II libro etiopico dei miracoli di Maria, e le sue fonti nelle letterature dei medioevo latino, Roma, 1943.
2 C fr L eclercq H ., Amulettes, in Dict. archeol. chret. D a l l e t A. V o n , Miinzen und M e-
daillen.
s C fr L e B la n t E., in Bulletin archeologique de VAthenaeum franfais, 1856, p. 9. D e
R o ssi . Immagini scelte della Beata Vergine M aria tratte dalle catacombe romane, in-fol., Roma,
1S63, p. 6.
* C fr T heodorus a S p ir it u S an cto , De Indulgentiis, II, 209.
s C fr S trada F ., Bellum Belgicum, V.
N U M ISM A T A MARIANA 223
Varia sunt numismata mariana, iuxta varia mysteria B. M. Virginis aut san
ctuaria vel imagines eiusdem. Celeberrimum inter omnia numismata, procul dubio
est numisma, uti aiunt, miraculosum, cuius historia in parte propria Breviarii Pre
sbyterorum Congregationis Missionis (die 27 nov.) ita refertur: Anno Christi
millesimo octingentesimo trigesimo, quod legitima testantur monumenta, bea
tissima Dei Mater sanctimoniali cuidam feminae, beatae Catharinae Laboure e
familia Puellarum Caritatis sancti Vincentii a Paulo, sese videndam exhibuit;
eamdemque iussit curare ut Numisma in honorem Immaculatae Conceptionis
suae cuderetur. Cudendi autem ea lex erat ex visu, ut in adversa fronte Deiparae
prostaret effigies, virgineo quidem pede serpentis proterens caput, manibus vero
patulis subiectum terrae orbem radiis illustrans; inscripta circum circa ea prece:
O Maria concepta sine peccato, ores pro nobis qui ad te confugimus. Inesse au
tem in fronte aversa sacrosanctum Mariae nomen debebat, eminente supra crucis
signo, binis inferius adiectis cordibus, altero obsito spinis, altero ense transfosso.
Iubenti Virgini paruit puella; remque divinitus acceptam eventus comprobavit.
Vix enim novum Numisma in vulgus prodiit, illico a christifidelibus, uti religio
Matri sanctissimae pergrata, coli certatim ac gestari coeptum; in Gallia primum,
mox, probantibus Episcopis, ubique terrarum. Cuius augescentis in dies reveren
tiae ac fiduciae id causa fuit, quod a Virgine respiciente plurima patrabantur
mira seu corporis aerumnis levandis, seu animis e vitiorum coeno eruendis. In
his illud prae ceteris memoratu dignum, quod Alfonso Ratisbonne Romae con
tigit decimo tertio Kalendas Februarii anno millesimo octingentesimo quadra
gesimo secundo, legitimo ecclesiasticae auctoritatis testimonio comprobatum.
Argentorati iudaicis ortus parentibus, in Orientem iter faciens Alfonsus Romae
substiterat. Ubi quum amicitiam cum nobili viro, ex haeresi ad catholica sacra
converso, iunxisset; is, adolescentis miseratus vicem, omni ope contendit ut illum
ad veram Christi religionem traduceret. Nihil tamen verbis profectum; unum
hoc impetratum, ut hebraeus homo sacrum Deiparae Numisma e collo pendens
deferret. Preces interim pro eo ad Virginem Immaculatam adhibebantur. Nec
diu Virgo exorata, auxilium conferre distulit. Nam, quum Alfonsus templum
sancti Andreae in Vico nemorensi, vulgo delle Fratte, fortuitu sub meridiem esset
ingressus, repente illi aedes obscurari visa, una excepta Archangeli Michaelis
cella, unde vividior contra lux emicabat. Eo dum, horrore correptus, advertit
oculos, ecce, illi beata Virgo, Maria conspiciendam se praebet vultu mitissimo,
eoque habitu quo in sacro Numismate refertur. Caelesti visu subito immutari
Alfonsus; tum lacrimis perfusus iudaicam abhorrere perfidiam, et catholicam
religionem, quam paulo ante detestabatur, veram profiteri totoque pectore am
plecti. Christiana dogmata edoctus, paucis post diebus, communi Urbis laetitia,
sacro baptismate lustratus est.
224 CONSECRATIO B. M . VIRGINI
1 Formula consacrationis qua usus est Pius X I I haec est: Regina dei Santissimo Rosario,
ausilio dei cristiani, rifugio dei genere umano, vincitrice di tutte le battaglie di Dio! supplici
ci prostriamo al vostro trono, sicuri di impetrare misericordia e di ricevere grazie e opportuno
ausilio nelle presenti calamita, non per i nostri meriti, dei quali non presumiamo, ma unica-
mente per limmensa bonta dei vostro materno cuore.
A Voi, al vostro Cuore Immacolato, Noi, quale Padre comune della grande famiglia cri-
stiana, come Vicario di Colui al quale fu concesso ogni potere in cielo e in terra (Matt. 28, 18),
e dal quale ricevemmo la cura di quante anime rederite coi sangue popolano l universo, a Voi,
al vostro Immacolato Cuore, in questora tragica della storia umana, affidiamo, rimettiamo,
consacriamo non solo la Santa Chiesa, corpo mistico dei vostro (iesu, che soffre e sanguina in
tante parti e in tanti modi tribolata, ma anche tutto il mondo straziato da feroci discordie, riarso
in incendio di odio, vittima delle proprie iniquita.
V i commuovano tante rovine materiali e morali; tanti dolori, tante angoscie di padri e
di madri, di sposi, di fratelli, di bimbi innocenti; tante vite in fiore stroncate; tanti corpi nel-
l orrenda carneficina; tante anime torturate e agonizzanti, tante in pericolo di perdersi eter-
namente.
Voi, o Madre di misericordia, impetrateci da Dio la pace e innanzi tutto quelle grazie
che possono convertire i cuori umani, quelle grazie che preparano, conciliano, assicurano la
pace! Regina della pace, pregate per noi e date al mondo in guerra la pace che i popoli sospirano,
la pace nella veriti, nella giustizia, nella carita di Cristo. Dategli la pace delle armi e la pace
delle anime, affinchfe nella tranquilli ta dellordine si dilati il Regno di Dio.
Accordate la vostra protezione agli infedeli e a quanti giacciono ancora nelle ombre della
morte; concedete loro la pace e fate che sorga per essi il Sole della veriti, e possano, insieme
224 CONSECRATIO B. M . VIRGINI
1 Formula consacrationis qua usus est Pius X I I haec est: Regina dei Santissimo Rosario,
ausilio dei cristiani, rifugio dei genere umano, vincitrice di tutte le battaglie di Dio! supplici
ci prostriamo al vostro trono, sicuri di impetrare misericordia e di ricevere grazie e opportuno
ausilio nelle presenti calamita, non per i nostri meriti, dei quali non presumiamo, ma unica-
mente per 1immensa bonta dei vostro materno cuore.
A Voi, al vostro Cuore Immacolato, Noi, quale Padre comune della grande famiglia cri-
stiana, come Vicario di Colui al quale fu concesso ogni potere in cielo e in terra (Matt. 28, 18),
e dal quale ricevemmo la cura di quante anime redeiite coi sangue popolano l universo, a Voi,
al vostro Immacolato Cuore, in questora tragica della storia umana, affidiamo, rimettiamo,
consacriamo non solo la Santa Chiesa, corpo mistico dei vostro Gesu, che soffre e sanguina in
tante parti e in tanti modi tribolata, ma anche tutto il mondo straziato da feroci discordie, riarso
in incendio di odio, vittima delle proprie iniquita.
V i commuovano tante rovine materiali e morali; tanti dolori, tante angoscie di padri e
di madri, di sposi, di fratelli, di bimbi innocenti; tante vite in fiore stroncate; tanti corpi nel-
1 orrenda carneficina; tante anime torturate e agonizzanti, tante in pericolo di perdersi eter-
namente.
Voi, o Madre di misericordia, impetrateci da Dio la pace e innanzi tutto quelle grazie
che possono convertire i cuori umani, quelle grazie che preparano, conciliano, assicurano la
pace! Regina della pace, pregate per noi e date al mondo in guerra la pace che i popoli sospirano,
la pace nella veriti, nella giustizia, nella carita di Cristo. Dategli la pace delle armi e la pace
delle anime, affinchfe nella tranquillita dellordine si dilati il Regno di Dio.
Accordate la vostra protezione agli infedeli e a quanti giacciono ancora nelle ombre della
morte; concedete loro la pace e fate che sorga per essi il Sole della veriti, e possano, insieme
CONSECRATIO B . M . VIRGINI 225
a noi, innanzi alTunico Salvatore dei mondo ripetere: Gloria a Dio nel piu alto dei cieli e pace
in terra agli uomini di buona volonta (Luc. 2, 14).
Ai popoli separati per Terrore o per la discordia, e segnatamente a coloro che professano
per Voi singolare devozione, e presso i quali non cera casa ove non si tenesse in onore la vo
stra veneranda icone (oggi forse occultata e riposta per giorni migliori), date la pace e ricondu-
ceteli allunico ovile di Cristo sotto Tunico e vero Pastore.
Ottenete pace e liberti completa alia Chiesa Santa di Dio; arrestate il diluvio dilagante
dei neopaganesimo, tutto materia; fomentate nei fedeli 1amore alia purezza, la pratica della
vita cristiana e lo zelo apostolico, affinche il popolo di quelli che servono Dio aumenti in meriti
e in numero.
Finalmente, siccome al Cuore dei vostro Gesti furono consacrati la Chiesa e tutto il ge
nere umano, perche, riponendo in Lu i ogni speranza Egli fosse per loro segno di salvezza (cfr
Litt. Enc. Annum Sacrum: Acta Leonis X I I I , voi. 19 pag. 79), cosi parimenti da oggi siano essi
in perpetuo consacrati anche a Voi e al vostro Cuore Immacolato, o Madre nostra e Regina
dei mondo: affiinchfe il Vostro amore e patrocinio affrettino il trionfo dei Regno di Dio, e tutte
le genti, pacificate tra loro e con Dio, Vi proclamino beata, e con Noi intonino, da una stremita
alTaltra della terra, 1eterno Magnificat di gloria, amore, riconoscenza al Cuore di Gesti, nel
quale solo possono trovare la Verita, la Vita, la Pace (L Osservatore Romano, 9-10 ottobre
1942).
15
226 C O N S E C R A T I O B. M . V I R G I N I
ORIGINE ET PROPAGATIONE
CULTUS MARIANI
CULTUS B. M . V. 231
Ratio huius sectionis. Quae hic dicturi sumus, nihil aliud sunt nisi plena adim
pletio illius prophetiae a B. Virgine, in domo Zachariae, occasione visitationis,
prolatae: Quia respexit humilitatem ancillae suae, ecce enim ex hoc Beatam me di
cent omnes generationes (Luc. 1, 48).1 Huius plenae adimpletionis, seu huius
miraculi ordinis intellectualis (qualis est futurorum contingentium cognitio)
omnes testes sumus: tot testes quot homines. Omnes enim videmus B. Virginem,
prout viginti abhinc saeculis ipsamet praedixerat, ubique, omni tempore, omni
bus modis ab hominibus coli. Ubique: ubi enim adoratur Christus, in omni sci
licet loco, veneratur etiam Mater eius et Beata praedicatur. Semper: ab Apo
stolorum temporibus enim prout videbimus usque ad haec nostra tempora,
B. Virgo iugiter Beata dicta est, animi ardore in dies succrescente. Omnibus
modis: ad B. Virginem enim Beatam praedicandam, omnibus omnino mediis
homines usi sunt, pulchras artes scientiasque ad illam honorandam vocantes.
Hoc autem miraculum ordinis intellectualis, qualis est prophetiae mira adim
pletio, cuius nos testes sumus, veritatem catholicae fidei nec non legitimitatem
cultus ab Ecclesia Deiparae exhibiti evidenter ostendit.
Ratio huius seetionis. Quae hic dicturi sumus, nihil aliud sunt nisi plena adim
pletio illius prophetiae a B. Virgine, in domo Zachariae, occasione visitationis,
prolatae: Quia respexit humilitatem ancillae suae, ecce enim ex hoc Beatam me di
cent omnes generationes (Luc. 1, 48).1 Huius plenae adimpletionis, seu huius
miraculi ordinis intellectualis (qualis est futurorum contingentium cognitio)
omnes testes sumus: tot testes quot homines. Omnes enim videmus B. Virginem,
prout viginti abhinc saeculis ipsamet praedixerat, ubique, omni tempore, omni
bus modis ab hominibus coli. Ubique: ubi enim adoratur Christus, in omni sci
licet loco, veneratur etiam Mater eius et Beata praedicatur. Semper: ab Apo
stolorum temporibus enim prout videbimus usque ad haec nostra tempora,
B. Virgo iugiter Beata dicta est, animi ardore in dies succrescente. Omnibus
modis: ad B. Virginem enim Beatam praedicandam, omnibus omnino mediis
homines usi sunt, pulchras artes scientiasque ad illam honorandam vocantes.
Hoc autem miraculum ordinis intellectualis, qualis est prophetiae mira adim
pletio, cuius nos testes sumus, veritatem catholicae fidei nec non legitimitatem
cultus ab Ecclesia Deiparae exhibiti evidenter ostendit.
C ap . I - D E O R IG IN E C U L T U S M A R IA N I1
Deae vero, quae substitutae fuissent a Maria, sunt a) Astartes prout apparet
(en argumentum apodicticum!...) ex colore nigro quarumdam 'statuarum;1 b) Isis
et Cibeles, eo quod deae istae in brachiis suis infantem gestabant, quemadmodum
Maria in brachiis suis divinum infantem gestans repraesentata fuit; c) Diana
etc. A un degre moindre - animadvertit Noyon et compatible avec le dogme,
certains catholiques nont pas su echapper a la fascination un instant a la mode.
Et pourtant ont commence a sen lasser; le fantome sevanouit a etre regarde
bien en face (1. c., coi. 320). 2
2) Alii Rationalistae, originem et evolutionem cultus mariani a caeca qua
dam impulsione mystica repetunt. Animadvertunt enim B. Virginem, ab Evan-
geliis, exhiberi tamquam mulier ordinaria, cum caeterarum 'mulierum defectibus
etc. Et ob hanc causam primitiva Ecclesia seu veteres Patres et prisci fideles, in
primis quatuor prioribus saeculis, de cultu seu de veneratione et de invocatione
Virginis ne cogitaverunt quidem. At, haec historica et evangelica figura Mariae,
monachis, devotis et mysticis, parum grata erat, et ideo totis viribus conati sunt
B. Virginis magnitudinem et potentiam extollere, praesertim tempore contro
versiae arianae cum Christus (qui usque ad illud tempus consideratus fuerat
tamquam Mediator inter Deum et homines) declaratus fuit aequalis Patri. B. Virgo
crevit cum Ipso, usquedum facta est adorationis obiectum; et ita nedum Filium
sed et Patrem ipsum, imo Trinitatem supplantavit. Et ita factum est ut la Vierge
idealisee des bonnes femmes et des theologiens leurs complices, la Madone toute-
puissante qui ecoute et exauce ses devots, avait remplace le personnage insigni-
ficant de 1Evangile ( N o y o n , 1. c., p. 3 2 1 ) .
Falsa haec opinio, a pseudo-Reformatoribus saec. xvi invecta, et a Ianse-
nistis deinde, ex parte saltem adoptata, locum communem constituit apud Pro
testantes hodiernos. 3
Prop.: Cultus B. M. Virginis non est ortus I) ex paganismo, neque II) ex caeca
quadam impulsione mystica, sed III) ortus est ex Evangiliis et ex apostolica traditione.
Prob. I. Pars: (Cultus B. Virginis non est ortus ex paganismo).
Etenim cultus paganus dearum quam maxime differt a cultu christiano B. Vir
ginis sive a) in natura, sive b) in effectibus, et ideo a cultu pagano derivari non
potuit.
1 Ita R osch in Astarte-Maria, in Theologische Studien und Kritiken, Gotha, 1888, p. 265.
2 Relate ad cultum dearum Cfr I a c q u in P ., in Rev. des Sc. philos. et theol., t. 1, pp. 590-
594- De B r o g l ie , Problerms et conclusions de VHistoire des Religions, pp. 260-392; D a r e m -
b e r g et S a g l io , Dict. des Antiquites, t. 1, pp. 307-441; t. 2, pp. 130, 14 1, 149. P in a r d , Les
infiltrations paiennes dans le culte ju if et chretien, Bruxelles, 1909.
3 C fr L u c iu s , Les origines du culte des Saints, versio I e a n m a r ie , 1. IV , 6. 569. - H e r zo g
G u il l a u m e , L a Sainte Vierge et Vhistoire, Paris, 1908. D r ew s A., Die Marienmythe, lena,
1928, in-8, 190 pp.
234 ORIGO C U L T U S MARIANI
poris tantum, non vero successio originis. Cultus igitur christianus Mariae a cultu
pagano dearum nullimode derivari potuit.1
Prob. II. Pars: (Cultus B. M. Virginis non est ortus ex caeca quadam impulsione
mystica).
Quamvis in hac secunda hypothesi aliquid veri (magis quam in hypothesi
praecedenti) habeatur, tamen, etiam haec secunda hypothesis simpliciter falsa
dicenda est. Duplici enim de causa reprehensione digna apparet: a) quia nimium
diversitatem exaggerat inter figuram B. Virginis prout exhibetur ab historia et
prout exhibetur a theologia. Exaggeratio haec ex omnibus quae in hoc nostro
tractatu exposuimus evidenter apparet. Praecipua enim et fundamentalia ele
menta quae Deiparae figuram constituunt, iam in primitiva Ecclesia inveniuntur.
b) Insuper, hypothesis haec immerito recognoscere renuit relationes quae
inter simplices fideles et hierarchiam Ecclesiasticam, inter Ecclesiam discentem
et Ecclesiam docentem intercedunt. Iure animadvertit Noyon: L histoire de
cette dogmatique (mariana), cest 1histoire meme du sens de 1Eglise, 1exercice
de sa divinisation , de son instinct de ses coups de sonde, de ses recher-
ches, de ses hypotheses, parfois, si lon veut, de ses audaces; mais cest aussi
1histoire du controle, de la surveillance de lEglise enseignante, qui seule a mis-
sion de Dieu pour dire le dernier mot, pour apaiser 1agitation, verifier les hypo
theses, moderer les audaces, et, sil y a lieu, pour reconnaitre, sans pouvoir sy
meprendre, dans le sens des fideles, dans la voix du peuple, la voix divine
de 1Epoux. Accordons quen tout cela le role des fideles est grand, et meme con-
venons quil doit letre. Mais ce role est dirige par le magistere. A lui, a lui seul
il appartient de prononcer; au peuple de sincliner, au peuple de suivre. Mais au
peuple de se rejouir aussi, et voici le culte. Pourquoi en effet voudrait-on Pem-
pecher de faire fete a sa maniere a ces dogmes aequis, de leur souhaiter de coeur
la bienvenue? De quel droit lui interdire de celebrer, avec des formules nouvel-
les, des verites desormais plus clairement possedees? Pourquoi 1arreter quand
il donne a Marie un temoignage de sa joie?... ( N o y o n , 1. c., coi. 322).
1 C f r A l b a r e l l i , O . S. M ., 1. c ., p p . 194, 4 15 ss.
2 C fr Cath. Enc. t. 15, p p . 459-460.
236 CULTUS MARIANUS IN ITALIA
trix hominis, Luc. i); b) singularis eius sanctitas (salutatur enim ab Angelo
gratia plena id est, a Deo dilectissima, Luc. i, 28); c) singularis eius potentia
(in sanctificatione Praecursoris, Luc. 1, 44, et in primo miraculo obtento a Christo,
Io. 2, 1-11).
Iamvero, fieri non poterat ut primitivi fideles, qui quotidiana Evangelii le
ctione pascebantur, post lectionem talium rerum, sponte et saepe cum muliere
illa Evangelica non exclamarent: Beatus venter qui te portavit, et ubera quae
suxisti (Mt. 11, 27). Erat prima adimpletio prophetiae: Beatam me dicent
omnes generationes (Luc. 1, 18). Gloria enim Filii, de qua continuo in Evangeliis
agitur, in Matrem ipsam necessario et sua sponte redundare debebat. Eo vel
magis quod in ipsis Evangeliis, B. Virgo, nequaquam veluti mulier ordinaria,
sed tamquam mulier omnino singularis apparet, ob dignitatem, sanctitatem et
potentiam. Nonnisi ergo ex Evangelio cultus B. Virginis oriri potuit. Ipsa apo
crypha, fuerunt, aliquo modo, fructus singularis excellentiae quam de B. Virgine
Evangelia canonica exhibent. Eo vel magis quod cultus Mariae nullimode ortus
est ex decreto quodam peculiari Ecclesiae docentis, sed est fructus sponte ortus
ex anima priscorum fidelium, favente Magisterio Ecclesiae in ipsis Evangeliis
secretam et abundantem venam talis cultus inveniente.1
1 C fr A l b a r e l l i , 1. c ., p. 19 6 ss.
2 B r u y l a n t s P., O. S. B , Les origines du culte de la Sainte Vierge d Rome, in Questions liturg.
paroiss. 23 (1938) 200-210, 270-281.
CULTUS MARIANUS IN ITALIA 237
Circa medium saeculum primum Christi religio, et ideo etiam Mater Christi,
iam Romae cognitae erant. Anno enim 58, S. Paulus, in Epistola ad Romanos,
supponit communitatem christianam iam tunc floruisse (Rom. 5, 1, 10; 15, 24;
16, 3-15). Aquila enim et Priscilla eius uxor, quos Paulus Corinthi cognoverat,
praeerant Ecclesiae cuidam domesticae in colle Aventino sitae. Tacitus vero, de
Neronis persecutione agens, de multitudine ingenti christianorum loquitur (Ann.
15, 44). Hoc debetur praesertim praedicationi Sanctorum Petri et Pauli. Ab ipsis
enim Romani, una cum Christo, Matrem eius cognoverunt. Haud sine causa,
prout putamus, in vitro quodam deaurato saeculi IV (in Museo Vaticano asser
vato) B. Virgo, sub forma Orantis, inter Apostolos Petrum et Paulum reprae
sentatur cum relativis inscriptionibus: Maria - Petrus - Paulus. 1
Prima tamen indicia cultus Mariani saeculo 11, in Catacumbis Priscillae (om
nium catacumbarum antiquissimis) apparent. Ibi enim, in cubiculo quodam
vetustissimo, depicta invenitur B. Virgo cum puero in pectore, una cum homine
quodam (Isaias, Michaea, Balaam?...) stellam super caput pueri fulgentem, manu
sua demonstrante.2 Ibi enim Deipara Filio Suo Salvatori sociata invenitur: quod
cultum supponere videtur.3 In eodem caemeterio Priscillae, in Capella Graeca,
saeculi 111, repraesentatur quaedam velatio virginis. Episcopus Deiparam virgini
velandae ostendit, ad hoc ut illius vestigia sequatur. Hic ergo Deipara, nedum
ut cultus obiectum,4 sed etiam ut imitationis obiectum apparet.
Digna etiam est quae memoretur imago quaedam Deiparae medii saeculi iv
in arcosolio quodam caemeterii maioris S. Agnetis existens. B. Virgo sub forma
Orantis exhibetur, cum brachiis elevatis et super genua puerum Iesum tenens,
prout ex duplici monogrammate Constantiniano ibi posito apertissime patet.
Modus iste repraesentandi B. Virginem, qui saeculis iv, v et vi, usque ad Medium
Aevum, pluries repetitus fuit, B. Virginem humani generis Advocatam exhibet,
quam fiducialiter, pro defunctis praesertim, prisci illi fideles invocasse, rite sup
ponitur, cum saltem inde a fine saeculi 11 martyrum invocatio habeatur.
Inveniuntur ergo indicia quaedam sat evidentia cultus venerationis, imita
tionis et invocationis a Romanis Christifidelibus, inde a primis Ecclesiae saeculis,
Deiparae exhibitus.
1 C fr G a rru cc i, Vetri ornati difigure d oro, etc., tab. IX , n. 6. Dict. arch. chr. Iit., ad vocem
Marie, Mere de Dieu, fig. 7720.
2 Cfr D e R o ssi G . B., Immagini scelte della B . Vergine tratte dalle Catacombe romane, R o m a ,
1863. S a r t o r is G ., O . S . M . L a p iu antica immagine della Madre di Dio, in Marianum 2 (1940)
X09-113. A n o n ., Antichissima immagine di M aria S S . nel cimitero di Priscilla, in Bessarione
1 (1896-97) 230-236.
3 C e c c h e l l i , o. c., pp. 122 ss.
4 Deipara enim in hac pictura (sicut et in pictura Caemeterii S S. Petri et Marcellini, saec. m)
sedens repraesentatur, dum aliae personae (etiam Angelo Gabriele incluso) stantes exhibentur.
Cfr K l e in s c h m id t B., Maria in der monumentale Theologie des christlichen Altertums, in Theol.
Glaube 24 (1932) 288-294.
238 CULTUS MARIANUS IN I T A L I A
mam redacta etc. Ecclesiae Deiparae in Urbe dicatae, a primis saeculis usque
ad dies nostros, sunt circiter 70. Numerari pariter possunt circiter 20.000 ima
gines B. M. Virginis, quarum quaedam, ex Oriente venerunt, durante persecu
tione Iconoclastica (ab a. 727 ad a. 847). Ordo Romanus Benedicti Canonici refert
quod saeculo xn, in festo Purificationis et Annuntiationis, processio fiebat cum
18 imaginibus B. Virginis a diaconis delatis. Imagines Deiparae in muris externis
aedium collocatae innumerabiles sunt.1 Sexdecim imagines Deiparae, prout ex
iuridicis processibus constat, die 9 iulii 1796 visae fuerunt oculos movere et la
crimas effundere.
Notatu digna est solemnis Urbis consecratio Immaculato Cordi Deiparae,
die 30 maii 1948 peracta a Syndaco Urbis Salvatore Rebeccdini nomine totius
Civitatis occasione sexti Centenari a liberatione Urbis a peste grassante.
Ex urbe Roma, christiana religio nec non Deiparae cultus in Italiam et in
insulas adiacentes propagati fuerunt.
Mediolani, cuius primus Episcopus (Anatalon), de quo certo constat, ascendit
ad finem saeculi 11 aut ad initium m, tribus prioribus saeculis, sicut Romae, cul
tus christianus et marianus in aedibus privatis floruit. At statim post edictum
Constantini (die 13 iunii 313), Mediolanenses in platea maiori quae in media civi
tate sita erat, Deiparae Virgini, prouti ferunt, Ecclesiam dedicarunt quae, S. Am
brosii temporibus, nova dicebatur. 2 Exinde B. Virgo veluti centrum evasit
filialis pietatis Mediolanensium, opera praesertim S. Ambrosii qui Pater Ma-
riologiae Latinae nec non Mariani cultus Patronus iure appellari potest.
Surrexerunt enim postea circiter 12 templa mariana. Celeberrima Domus, Ma
riae nascenti consecrata, surrexit anno 1386 super ruinas Ecclesiae S. Mariae
in platea maiori erectae. Est maximum orbis templum post Basilicam S. Petri
et Ecclesiam Cathedralem Hispalensem. Dignae etiam sunt quae memorentur
Ecclesiae S. Mariae Beltradis (a. 800 circ.), S. Mariae Podonis (a. 871) et S. Ma
riae apud S. Satyrum (supra templum Iovis aedificata a. 876), Sanctuarium B.
Virginis apud S. Celsum (erectum a. 1493), Sanctuarium S. Mariae Gratiarum
(erectum a. 1465 a Patribus O. P.).
Inter praecipua Sanctuaria Dioecesis Mediolanensis numerari debent San
ctuarium Sacri Montis Varesis quod ad saec. v ascendit; Sanctuarium Dominae
nostrae miraculorum apud Saronno (a. 1460); Sanctuarium B. Virginis a lacrimis
in loco vulgo Treviglio (a. 1522); sanctuarium Corbettae (a. 1555); sanctuarium
1 Cfr R u f i n i A ., Indicazioni delle immagini di M aria S S . collocate suile mura esterne di ta-
luni edifici delValma citta di Roma, Roma 1853, 2 voll.
2 Attamen antiqua documenta desunt, si fontes medii aevi excipias. C fr C a l d e r in i A.,
La tradizione letteraria piu antica suile basiliche milattesi, in Rendiconti dei R. Istituto Lom -
bardo di Sc. e lett., lett. L X X V , I, 1941-42, pp. 69 ss. Primum documentum in quo clare sermo
est de S . Maria Maiori ad saec. ix pertinet. Cfr S a v io F ., G li antichi Vescovi d'Italia, La Lom-
bardia. I, Milano, Firenze 1 9 1 3 ,'p . 867.
240 CULTUS MARIANUS IN ITALIA
1 Cfr P a n a z z a G ., L'arte medioevale nel territorio bresciano, Bergamo 1942, pp. 18-25.
2 Cfr S a v io F ., G li antichi vescovi dItalia, II Piemonte, Torino, 1899, p. 404.
3 C fr A l e s s io F ., I primordi del Cristianesimo in Piemonte, I, Pinerolo, 1905, p. 8. Pro
biographia S. Gaudentii cfr M o m b r iz io B., o. c., I, pp. 566 et 568; Acta Sanet., t. 2, ian. 23,
pp. 418-421.
4 In Actibus S. Secundi Martyris, quae ad saec. v i - v i i ascendere videntur (Cfr C e c c h e l l i ,
o. c., p. 258), memoratur Oratorium sanctae dei genitricis semper virginis Mariae (Cfr M o m
b r iz io B., Sanctuarium, ed. Solesmense, II, Parigi, 19 10, pp. 53 s.).
5 C fr B i a n c h i , O. P., Culto di Maria in Liguria, in Rivista mariana Mater Dei, a. 1933,
fa sc. 2. C e r v e t t o L . A., II culto di M aria in Genova e in Liguria, in Settimana religiosa
CULTUS MARIANUS IN ITALIA 24I
1 Vicetiae saec. v vel v i aderat Ecclesia B. V irgin i dicata (cfr L orenzon G ., La basilica dei
Ss. Felice e Fortunato di Vicenza, Quaderni n. 3 e n. 4 an. 1 9 3 8 ) .
2 C fr V erzone L ., L architettura delValto tnedioevo nelVItalia settentrionale, M ilano, 1942,
P- 45 -
3 C fr D e R u b e is , Mon. eccl. aquileien., coli. 401 ss. K e h r , It. pontificia, V I I , 1, 19 2 3,
P- 47, i-
* K e h r , o . c . , V I I , 2 , p . 7 1 , e t V I I , 1 , p . 2 4 , u b i a l l u s i o f i t a d d o c u m e n t u m a . 7 3 1- 3 3 .
5 C fr P o g a t sc h n ig A ., Parenzo, dalle origini sino alVImp. Giustiniano, in A tti e memorie
della Soc. istriana di archeol. e St. P ., X X V I I , 19 10 , p. 76.
6 C fr C alza G ., Pola, R om a-M ilano, s. a., p. 5 1. M ir a b e ll a R o ber ti M ., 11 duomo di
Pota, 19 4 3, p. 1 1 .
7 C a lz a , 1. c., p. 63.
8 F o rla ti F ., L a cattedrale di S. Giusto, p. 8.
9 C fr T a r r i , Le sacre memorie di Ravenna antica, 1 6 6 4 , p . 3 4 3 . C fr T b s t i - R a s p o n i A ., Co
dex Pontificalis Ecclesiae Ravennatis, v o i . I , p p . 16 3 ss.
19 Codex Pontific. Eccl. Rai'emi. R a v e n n a , v o i. I , p p . 2 0 7 s.
CULTUS MARIANUS IN ITALIA 243
1 Faventiae, saec. v m et forsan antea, Ecclesia Cathedralis dicata erat B . V irgin i (S. M aria
Vecchia ). C fr C e c c h e l l i , o. c., p. 2 6 1 .
2 Iuxta legendam , Fulgin ii, in U m bria, S. C ryspolitus, discipulus S. Petri, Episcopus Bet-
tonae in U m bria et adm inistrator Ecclesiae Fulginatensis, anno 5 8 p. C ., Fulginei tem plum D ia
nae in templum veri D ei convertisset et B. V irgini, sub titulo Assum ptionis, consecrasset. Super
altare huius templi Sancti Apostoli Petrus et Paulus, cum per Fulginium pertransissent, M is
sam celebrasse dicuntur (C fr I a c o b i l l i , Vite de Santi e beati delVUmbria , t. 1 , 1647, p. 48,
Sommario della vita e privilegi di Maria Vergine, 1663, p. 173 ). Vetus aedificium hodie partem
constituit ecclesiae S . M ariae infra portas, in qua, anno 18 5 5, inscriptio haec posita fuit: V en e
rare Fulginia hoc tuum pridem basilicum cathle. T em plum a D . Crvspolito Fulginaten.
Epo. S S . Deiparae tam quam initiatrici X n e. F id ei sacratum anno D om ini L X I I I
H istor. Bolland. Lucent. (i. e. [testantibus] histori[cis] Bollan[dianis et] Lucent[io], qui ultim us
opus scripsit cui titulus: Fulgor Fulginei in splendoribus sanctorum, Rom ae, 170 3). Bollandistae
vero qui (in Actis S S ., maii t. 3, p. 22) de S. Cryspolito sermonem fecerunt, fabulam in inscri
ptione relatam reiecerunt. C fr F a lo c i -P u l ig n a n i M ., Le memorie dei S S . Apostoli Pietro e Paolo
nel villaggio di Cancelli e le origini dei cristianesimo nel territorio di FolignO, Foligno, 1894, in-8.,
X I I - 2 2 1 pp.
244 CULTUS MARIANUS IN ITALIA
Etiam in Latio non desunt antiqua cultus Mariani vestigia. In loco vulgo
Cave veneratur imago quaedam Deiparae quae, iuxta inscriptionem quamdam
saeculo xvii detectam, depicta fuisset a. 615. Sutrii, Basilica cathedralis a. 908
aedificata, dedicata fuit S. Mariae de Victoria. Nepete, Basilica cathedralis sae
culo V I supra templum paganum extructa, Assumptioni B. M. Virginis postea
consecrata est. Celebris Abatia Farfensis, inde ab a. 970, tamquam Monaste
rium S. Mariae designabatur.1 Tusculum, inde a saec. ix, Ecclesiam possidebat
Deiparae dicatam. In Monte Cassino, Abbas Theodemarus, inde a saec. vm,
Ecclesiam erigebat sub titulo S. Mariae a quinque turribus. 2 Notatu digna est
inscriptio quae in turri centrali legebatur:
Sublatis tenebris, quia per te mundus habere
lumen promeruit et sanctissima Mater
celsa tibi idcirco consurgunt templa per orbem
et merita totis coleris celeberrima terris .
1 C fr ,
S c h u s te r J., Uimperiale Abbazia di Farfa R om a, 19 2 1.
2 C fr H ubsch M ., Monuments de 1architecture chretienne, p. 43.
3 C fr M allardo D., II calendario marmoreo di Napoli, in Ephemerides liturgicae 60 (1946)
220-236. C e c c h e l l i , o. c ., pp. 263-266.
4 C fr descriptio J. S c h e r il l i , Archeologia sacra, voi. I, N apoli 18 7 5, pp. 140 s.
5 C od. V at. L at. 50007, f. 32r ; C apasso , Regesta, I, 176.
6 C apasso , Regesta, 402.
7 G r eg o r ii I, Registrum, 1. I I I , ep. 58.
s L . c. 1., IX , ep. 54.
CULTUS MARIANUS IN ITALIA 245
saec. x), qui in Ecclesia illa sepultus est.1 Aliae antiquae Ecclesiae B. Virgini
Xeapoli dicatae sunt: S. Maria Cosmedin (de qua prima vice fit mentio in Liber
Pontificalis neapolitano); 2 S. Maria ad plateam in regione Furcillense (quae
exstabat iam anno 8 3 4 ) ; 3 Ecclesia S. Dei genitricis, in regione Albiensi aedificata,
~ub Paulo III episcopo (8 0 0 - 8 2 1) ab Eupraxia religiosa femina et adnexa
Monasterio S. Mariae puellarum , cuius praedicta Eupraxia fuit prima Abba
tissa; 4 S. Maria ad praesepe in regione Nilensi (de qua, prima vice, in documento
quodam a. 10 2 5 , 5 quae tamen videtur antiquior saeculo ix). 6 Ecclesiae Neapoli
Deiparae dicatae ad 10 0 circiter ascendunt. Inter sanctuaria, eminet S. Maria
vulgo di Piedigrotta, quod ante a. 12 0 7 certo iam exsistebat.
Saeculo v etiam Capuae Veteris exstabat Ecclesia S. Mariae Maioris appellata.7
Celebre est Sanctuarium Montis Virginis prope Abellinum, cuius tamen imago ad
-aec. xm pertinet. 8 Forsan saec. v vel vi aderat ibi oratorium B. Virgini sacrum.
Saeculo ix etiam Salerni et Amalphiae habebantur ecclesiae B. Virgini di
catae. 9
In Apulia, in Peninsula Salentina, notatu digna est parva quaedam basilica
medii saeculi v in loco vulgo Casaranello. Media aetate ecclesia haec dicata erat
B. Virgini prout apparet ex titulo ( Madonna della croce ) et etiam ex imagine
Deiparae saec. xn. At probabiliter inde a medio saec. v B. Virgini dicata erat
?Tout argui potest ex reliquiis cuiusdam operis musivi illius saeculi.10
In Sicilia11 cultus Deiparae floruit Siracusis, ubi saeculo vi iam Dioecesis
ipparet. Ante saeculum vn, ab Episcopo quodam siculo-bizantino, celebre tem
plum Minervae (Athenaion Siracusanum) conversum est in templum Christia
num, 12 et Cathedralem Ecclesiam constituit, quae appellatur Madonna dei Piliere,
forsan ex appellativo Poliade, Athenis tributo).
1 C fr L o c r iu s , 1. c., coi. 10 7 1.
2 C fr C e c c h e lli, o. c . p. 256.
3 Rivoluzioni (Vitalia, L . I, cap . 6.
4 A im o n d , Notre-Dame dans le diocese de Verdun (de G igord, Paris, 1943). B laqui ^re C .,
Histoire des sanctuaires dedies d la Vierge dans le diocese de Montpellier (M ontpellier, Pierre Rouge
1906). BussitotE T h . (de), Culte et pelerinages de la tres sainte Vierge en Alsace (Paris, 1862).
C habau J . B ., Pelerinages et sanctuaires de la sainte Vierge dans le diocese de Saint-Flour (L i-
brairie Saint-Paul, 1888). C h r istia n M . Notre-Dame de France. Le votu de Louis X I I I d la
Sainte Vierge (T eq u i, Paris, 1938). C l n e t B ., Notre-Dame, Reine de France, Lussaud freres,
Fontenay-le Com te, 1945. C lu g n et L ., Bibliographie du culte locaI de la Vierge Marie, Picard,
P aris, 18 9 9 -19 0 3; Notices sur le culte locale de la Vierge, Picard, Paris, 19 0 4 -19 0 5. C or -
d o n n ier , Le Royaume de Marie, R ouen, 19 3 3 . D rochon , Histoire illustree des pelerinages fran-
fais de la Tres sainte Vierge, (Plon, Paris, 19 4 1). E gro n , Le culte de la sainte Vierge dans toute
la catholicite et dans le diocese de Paris depuis Vetablissement du christianisme jusqua nos jours
(G aum e, Paris, 1842). F ranquerie A . L . (de la), La Vierge M arie dans Vhistoire de France
CULTUS MARIANUS IN G A L L I A 247
de France, Plon, Paris, 1861-1866, 7 voll. J u l l i o t H. (de), Routes mariales, Toulouse, 1941.
M a r t i n E . , La devotion d la sainte Vierge dans le diocese de Toul, Nancy, 1932. P a u l - E m i l e
(sceur), L e renouveau marial dans la litterature franfaise depuis Chateaubriand jusqu'a nos jours,
S p e s , Paris, 1936. P u r r e y r o n C., Le culte de Notre-Dame au diocese de Clermont en Auvergne,
Nancy, 1935. R o u v i e r , Les grands sanctuaires de la T. S . Vierge en France, Mame, Tours,
1899. S a i n t - J o h n B., L'epopee mariale en France au xix siecle, Beauchesne, Paris, 1904.
1 Relate ad legendam de cultu druidico Virgini pariturae a Carnutensibus tributo, vide
Dict. arch. chret., t. 3, coli. 10 2 8 s. - Pro praedicatione septem Episcoporum C fr S . G regorius
T u ro n en sis , Hist. francorum, 1. 1 , c. 28.
2 C fr D e m a i s o n , Les Cathedrales de Reims anterieurs au X I I I siecle, in Bull. Monumental,
85 , 1926, pp. 6 7-116 .
3 C fr L e B l a n t , Inscriptions chretiennes de la Gaule, t. 1, p. 18 1.
* C fr H u b e r t J., V a rt pre-roman ( Les Monuments dates de la France ) Paris, 1838,
pp. 5 et 69.
6 H u b e r t , 1. c.
2+8 C U L T U S M ARIAN U S IN GALLIA
Ecclesia cathedralis (de qua sermo est in diplomate quodam saeculi ix),1 dicata
erat Dominae nostrae. Anno 650, Marculfus monachus meminit Parisiis ora
torium ac celola in honore sanctae ac semper virginis Mariae, genitricis Domini
nostri Iesu Christi.2 Anno vero 690, Ermentrudes legatum reliquit pro base-
licis (sic) constitutis Parisiis id est, baselica (sic) Domini Stefani (sic) et
vbaselica (sic) Domnae Mariae . 3 Attamen, inde a saeculo vm, Ecclesia cathe
dralis Parisiensis tamquam Dominae nostrae tantum exhibetur dedicata. Post
a. 857, cum Ecclesia cathedralis, post vastationem, fuit rursus aedificata, Epi
scopus Parisiensis illuc propriam sedem transtulit, et Ecclesia cathedralis iugiter
Domina nostra (Notre-Dame) appellata est. Iure igitur Abbon, poeta saec. ix,
in suo poemate De bello Parisiaco, 1, vs. 327) canere poterat parisiensem Urbem
Deiparae esse consecratam: Urbs in honore micat celsae sacrata M ariae.
Saeculo vi, Suessione, super fundamenta veteris ecclesiae Isidi sacrae, Ecclesia
Deiparae aedificata est. 4 Aliae basilicae marianae inveniebantur Turoni et Picta-
vii. 5 Paucis: inter saeculum v et vi, plures aderant in Gallia aedes sacrae, Dei
parae dicatae.
Carolus Magnus ( f 814) sepultus est Aquis in basilica B. Virginis quam
ipse fabricare iusserat 6 seu mirifico opere a fundamento aedificare fecit . 7
Incepta a, 796, basilica illa consecrata fuit a. 804. 8
Ferunt civitatem Parisiensem, sub Aloysio Calvo, cum a Danensibus obsi
deretur, semetipsam Virginis tutelae tradidisse. Anno 1168, instituta dicitur Pa
risiis magna Confraternitas pro nobilibus Parisiensibus, cui adscripti fuerunt
Reges et Reginae, Episcopi et cives nobilissimi.
Traditum quoque est Capetingios (qui regnaverunt ab a. 987 usque ad 1328)
B. Virginem stellam proprii regni proclamasse. Triginta circiter Ecclesiae
Cathedrales Deiparae sacrae eodem fere tempore erectae fuerunt. Robertus Rex
Beatae Virgini monasteria dicavit in locis vulgo Poissy, Melun, Etampes et Orleans.
Etiam S. Ludovicus ( f 1270), Francorum Rex, plures Ecclesias in honorem
Deiparae erigi fecit.9 Oratorium etiam proprii Palatii Deiparae sacrum esse voluit.
Officium B. M. Virginis quotidie recitabat.
1 Cfr L eclercq , Paris, in Dict. arch. chret., figg. 9797-9799. Diploma a. 528 (sub nomine
Childeberti I, Regis,) in quo sermo est de Ecclesia matrice parisiensi in honorem S. Mariae di
cata, non est authenticum. Cfr L eclercq , 1. c., 1854 ss.
% M a r c u lf , Formulae, 1. II, n. 1, ed. Zeumer, pp. 7 0 -7 1.
3 R . D e L e st e v r ie , Cartul. gener, de Paris, t. 1, p. 2 1, in Script. t. 2, p. 785.
4 Cfr K u r t h , Sainte Clotilde, p. 36.
5 Cfr G r eg o r . T i ron ., Hist. franc., V I II, X L , P L 7 1, 659, 477; X , X I I , 569; X , X L I I , 524.
6 Chronicon Moissiac, ad ann. 8 13, in Script. ant., t. 2, p. 259.
7 R e g in o n , Chronicon, ad ann. 8 13 , in Script. ant., t. 1, p. 566.
8 Cfr R h o e n C., D i Kapelle der Karolingischen P fals sti Aachen, in Zeitschrift des Adchener
Geschicht svereins .
9 Cfr A .-M . D e L a F hanquerie, o. c., pp. 63-75.
CULTUS M ARIAN U S IN GALLIA 249
1 Pro canticis marianis vulgaribus Galliae cfr R o o s s e l o t , La Sainte Vierge, datis la poesie
frangaise du moyen age in Revue du clerge franfais. 42 (1905) 5 1-9 1.
2 Cfr D e L i s k e n n e , Vita di Luigi X I, t . 2.
2S CULTUS MARIANUS IN H I S P A N I A
animi ergo, die 9 iunii anni 1629 fundavit. Die vero 15 augusti 1638, durante
Missa, in momento elevationis Hostiae, universum Galliae regnum B. Virgini
solemniter consecravit. Ad perpetuam huius rei memoriam, praecepit ut quo
tannis, in festo Assumptionis B. M. Virginis, Parisiis et in omnibus aliis Galliae
urbibus, solemnis processio perageretur. Supra altare maius Cathedralis Eccle
siae Parisiensis ponere curavit imaginem Virginis Perdolentis super genua mor
tuum Filium gestantis, et ad pedes eius sculpi voluit in actu offerendi B. Virgini
coronam et sceptrum.
Ludovicus XV, in initio regni sui, Carnutum se contulit ibique regnum suum
sub speciali patrocinio Deiparae posuit. Quolibet anno, etiam cum erraverat,
consecrationem hanc renovavit, et omnibus suis subditis Rosarii recitationem
praecepit.
Iansenismi temporibus, Marianus cultus in Gallia iugiter minuit. Ludovicus
tamen XV, die 10 februarii 1790, votum Ludovici X III renovavit Galliamque
Immaculato Deiparae Cordi consecravit. In tristissimis Terroris diebus, fideles
multi ceciderunt B. Virginem invocantes (e. g. Martyres de Oranges, Religiosae
Carmelitae de Compiegne, Ursolinae de Valenciennes etc.). Plures in Vandea
morti pro fide occurrerunt antiphonam Salve Regina , canticum Magnificat
vel alios marianos hymnos decantantes.
Recentiores vero B. Virginis apparitiones Parisiis (S. Catharinae Laboure)
anno 1830, in loco vulgo La Salette anno 1846, Lapurdii a. 1858, Pontmain
a. 1871 et Pellevoisin a. 1876, cultum marianum in Gallia efficaciter renovarunt.
Praeter sanctuaria mariana iam memorata, digna sunt quae recenseantur San
ctuaria erecta in locis vulgo Rocamadour, Marseille, Fourviere etc. Medio saeculo
praeterito, Galli in loco vulgo Le Puy, in media natione, permagnam statuam
erexerunt sub titulo Domina nostra de Gallia . Quis in statua ista symbolum
omnium optimum Galliae Marianae non videt?
Negari etiam nequit cultum B. Virginis dei Pilar esse ab immemorabili tempore.
Ex loco isto sanctissimo fides universae Hispaniae illuxit, prout in Oratione secreta
Missae B. Virginis dei Pilar dicitur: Protegente Genitrice Filii tui, fidei lumen
nobis splendescere voluisti.
Historia Hispaniae dici potest essentialiter Mariana. 1 Plures sunt Eccle
siae quae saec. vi-vn B. Virgini dicatae fuerunt. In epigraphe quadam (quae
asservatur hodie in claustro cathedralis Ecclesiae Toletanae) sermo est de con
secratione cuiusdam Ecclesiae B. Virgini anno 587 peracta. 2 Alia Ecclesia in
loco vulgo Ierez, consecrata est sub titulo S. Mariae anno 556, prout ex epigra
phe apparet. 3 Anno 660, in loco vulgo Cabra, Bracauda Episcopus Ecclesiam
Virgini pariter consecrabat.4 Aliae Ecclesiae quae ad saec. vii pertinent sunt:
Basilica S. Mariae in Sorbaces (inter a. 649-672) in loco vulgo Fuente de Guar-
razar, apud Toletum, 8 nec non Ecclesia S. Mariae Palmae Maioricensis.6
Saeculo vm, Arabum persecutione qui Hispaniam invaserant saeviente, chri
stiani imagines sacras occultarunt. At liberatio Hispaniae celerrima fuit, et plu
res Sanctuarii mariani erigi coeperunt. Monasterium Dominae nostrae de Obarra
(Huesca) antiquissimum est, cum de ipso documenta saec. vm loquantur.7 Ad
saeculum ix pertinent Monasterium S. Mariae de Ripoll (a. 888 fundatum) nec
non S. Maria de Narauco. Plura alia monasteria et Ecclesiae fundata fuerunt
saeculo x. 8 Anno 1075, Alfonsus VI cathedralem romanicam prope suum pala
tium aedificavit, episcopalem sedem de Osca ad S. Mariam de Gamonal transfe
rendo. 9 Etiam saeculis xi et x ii , sicut etiam postea, plures Ecclesiae B. Virgini
dedicatae fuerunt.10
Saec. xm, Ferdinandus III, Sanctus appellatus, die 2 iulii 1221, primam
lapidem posuit Ecclesiae cathedralis Burgensis. Alfonsus X, Sapiens dictus,
collectionem composuit cui titulus Cantigas de Santa Maria , et ipso regnante
nulla fere invenitur Ecclesia B. Virgini sacra quae privilegiis et donationibus non
fuerit ditata.
Saeculis praesertim xvi et x v i i quamplurima habentur artis opera ab arti
ficibus Hispanicis confecta ad Deiparam exaltandam. Memorare sufficiat opera
1 Ita scripsit Antolin Gutierez in Crdnica oficial dei Congreso Mariano Nacional de Zara-
goza, 1940, p. 139.
2 Cfr L e c le r c q H., in Dict. arch. chret. Iit., ad vocem Espagne, coli. 4 5 6 S .
3 L . c., coi. 460.
4 Cfr V ives J., Inscripciones Christianas de la Espafia Romana y Visigota, p. 104, n. 308.
5 V iv es , 1. c., p. 1 3 1 , nn. 375-376.
e L . c., p. 118 , n. 343.
7 S an ch ez -P er e z , o . c ., p. 7.
* Ibid.
Ibid.
10 Ibid.
C U L T U S M ARIAN U S IN H ISPA N IA
Didaci Velasquez, Bartholomaei Stefani Murillo etc. Anno 1617, Hispania cum
sais coloniis, posita fuit sub speciali patrocinio B. M. Virginis. 1
Saeculo xvm plures usus mariani in Hispania invaluerunt. Mane, dum sur
iebat aurora, populus Rosarium recitabat et per vias canebat: Que viva Maria,
que viva el Rosario, viva Santo Domingo que lo ha fundado! . Ad soni
tum Angelus populus Ave Maria recitabat et homines caput detegebant.
Verbis Ave M aria permissum postulabatur aliorum domum ingrediendi, et
ingressus permittebatur responsione: Sin pecado concebida. Ubique, ante
et post coenam, familia congregabatur pro Rosarii recitatione.8
Nomina frequentiora pro mulieribus sunt: Dolores, Mercedes, Rosaria, Con
chas (Conceptio), Assunta etc.
Post recens bellum civile a Communistis excitatum, et a Franco superatum,
Gubernii decreto praecipiebatur ut in cor iuventutis Hispanicae fervidus amor
erga Deiparam, qui avorum nota praecipua fuerat, infunderetur. In loco prae
cipuo cuiuslibet scholae imago B. Virginis, praesertim Immaculatae, collocari
debebat. Omnibus diebus mensis maii, omnes, Professores et Alumni, coram
illa imagine preces recitare debebant. Commendabatur insuper antiquus usus
sese salutandi, in ingressu et in egressu e schola, verbis illis: Ave Maria puris
sima , sin pecado concebida . Victoria Hispaniae catholicae supra Communi-
stas, ab eodem Francisco Franco, exercitus liberatoris Duce, B. Mariae Virgini
tributa fuit in sermone quodam ab Ipso habito Caesaraugustae die 12 octobris
1939. Mense octobri anni 1940, Caesaraugustae Conventus Nationalis Marianus
celebratus est, cuius fructus praecipuus fuit Societatis Mariologicae Hispanicae
fundatio.
Indicium haud negligendum pietatis marianae Hispanorum est copiosissima
sygillographia hispanica. Haud pauca enim sygilla castellana, aragonensia, cata-
launia et navarrina saeculorum xm, xiv et xv, effigem B. Virginis habent iuxta
varia eiusdem mysteria.3 Aliud etiam indicium cultus mariani sunt quamplurimi
Ordines Equestres, variis temporibus, in honorem B. Virginis, fundati. 4 Tan
dem, indicium sunt evidentissimum fervidi cultus innumerae fere imagines
sub variis titulis veneratae. Imagines istae ad 20.000 ascendunt. 5 Etiam loci a
B. Virgine Maria appellati, innumerabiles fere sunt. *
6. In Anglia. 8 Anglia, inde a saeculo xiv, appellata est Dos Mariae . Inve
nitur prima vice huiusmodi appellatio in Epistola quadam ab Arundel, Archie-
piscopo Cantuariensi, ad suos suffraganeos missa, die 10 februarii anni 1399.
Inter alia haec aiebat: nos quidem veluti propriae suae hereditatis servuli, ac
peculiaris Dotis adscripti, ut communi comprobamur eloquio... . 4 Tunc temporis
ergo Anglia, communi eloquio , Dos Mariae dicebatur. Ille qui regnum An-
gliae B. Virgini, tamquam Dos eius, obtulit, videtur fuisse Richardus II, Angliae
Rex (qui regno abdicavit anno 1399).1 Etenim, circa medium saeculum x v ii ,
exstabat Romae, in Collegio Anglico, pictura quaedam in qua repraesentati erant
Richardus II Rex et Regina Angliae, in actu offerendi Angliam B. Virgini per
manus S. Ioannis. Legebatur ibi haec inscriptio: Dos tua, Virgo pia haec est,
quare rege, M aria. 2 Thomas ab Elmham, O. S. B., in suo Liber metricus de
Henrico V (qui regnavit ab a. 1415 ad a. 1422) saepe Angliam Dos Mariae
appellat.3 Sic, e. g.: Dextera Dei regem regit mediante Maria - cui Dos Anglia
stat.4 Et alibi: Anglia Dos tua fit Mater pia, Virgo Maria Henrico Rege, tu
tua iura rege . 5 Poema clauditur verbis: Te ergo quaesumus Angligenis sub
veni quos pro Dote Propria defendisti... - Salvum fac populum tuum, Domina,
et a mortis peste Dotem tuam libera . 6 Tandem, in prece quadam, Thomas
Elmham ita Virginem deprecatur: Te matrem Christi prece laudamus iubilan-
tes; - hostes depelle, floreat Alma Fides. - Obsta schismaticis, haereses prece
destrue cunctas, - Monstra Te Matrem, libera stet tua Dos." Angli, inde ab
antiquis temporibus, B. Virginem Dominam nostram (me Lavedi, me Lafti,
our Lady) appellare solent. Plura loca Regni Angliae a B. Virgine 8 nomen de
sumpserunt. Reges, Equites et Ordines Equestres, fideles omnes, omnibus fere
modis singularem devotionem erga B. Virginem iugiter demonstrarunt.
In corona Regum Angliae, una cum Christi imagine, imago quoque B. Vir
ginis inveniebatur. 9 Bucelinus, de Edgardo Rege scribebat: Edgardus lituum
proprium sive sceptrum in Ara Beatissimae Virginis deponit, et Regnum quasi
suum tantae Reginae offert et consecrat.,n
Missa, uti aiunt, S. Mariae (Salve, sancta Parens...) quotidie in Anglia, sum
mo mane, dicebatur, independenter omnino a Missa diei, in omnibus Ecclesiis.11
Sacerdos qui illam celebrabat Sacerdos M ariae appellabatur. Campana vero
peculiaris quae illius Missae celebrationem fidelibus nuntiabat, Campana Ma
riae 12 vocabatur. Omnes fere fideles ad Missam illam audiendam accurrebant.
In magnis Abatiis Missa illa canebatur. Vespere vero, post officium, coram ima
gine B. Virginis antiphonae finales solemniter decantabantur. 1 Ad hunc usum
magis magisque firmandum, fundi etiam constituti fuerunt et reges quidam
leges quasdam statuerunt ad usum illum in Collegiis ab ipsis fundatis perpe
tuandum.
Etiam Rosarii B. Virginis recitatio in Anglia, circa finem saec. xv, universalis
erat. Haud paucae civitates consecratae erant Mariae eiusque imaginem aut mo
nogramma in eorum insigne ferebant. Plures fontes nomen eius gerebant. Etiam
nomina florum B. Virginem eiusque mysteria in mentem revocabant. Plura san
ctuaria Mariana (inter quae Glastonbury, Walsingham etc.), peregrinationis
gratia, nedum a fidelibus vulgi sed etiam a dominis et regibus frequentabantur.
Statuae B. Virginis fere ubique inveniebantur, in portis civitatum et aedium, in
pontibus, in interiori parte domorum, una cum lampade iugiter accensa. 2 Sab
batum, uti aiunt, Anglicum fructus est devotionis Anglorum erga Deiparam; insti
tutum enim fuit a Gulielmo I, Rege Scotiae, anno 1202, ad hoc ut operarii ma
iorem requiem haberent et B. Virginem celebrarent. 3
At Reformationis temporibus, cultus iste languescere coepit et fere extingui
visus est, opera praesertim Cranmer et Cromwell, sub Rege Henrico V III, qui
tamen cultui Deiparae favere perrexerat. Tunc enim temporis, praetextu ex abusu
desumpto, Ecclesiae et Sanctuaria Mariana expoliata fuerunt, statuae vero eius
cum despectu incensae sunt. Eduardo VI Rege, sub Protestantium influxu,
omnia externa devotionis marianae signa (statuae, thus, cerei, imagines etc.)
abolita fuerunt. Peregrinationes nec non Rosarii recitatio prohibitae fuerunt
sub poena incurrendi maledictionem divinam. B. Virginis invocatio tamquam
superstitionis et idololatriae actus haberi paulatim coepit.
Sub Maria Regina, cultus marianus rursus instaurari coepit. Attamen, impiae
Elisabeth reginae temporibus, devotio erga B. Virginem proscripta fuit et cru
delibus poenis repressa. Sola Rosarii possessio causa sufficiens erat ut quis ca
pite damnaretur, prout accidit Sacerdoti Thomae Atkinson anno 1616. In per
celebri Royal Declaration seu fidei professione Angliae Regibus imposita
(anno 1910 abolita), devotio mariana tamquam superstitiosa expresse reicie-
batur,
Inde tamen a saeculo elapso, devotio mariana in Anglia, inter Protestantes
ipsos reflorere coepit. Anno 1830, P. Spencer, iuvenis Minister Anglicanus,
reducere statuit concives suos ad fidem Patrum ope orationis ad B. Virginem.
A Patre Wiseman et ab Exc.mo Quelen, Archiepiscopo Parisiensi animatus, opus
feliciter incoepit. Anno 1850 catholica hierarchia in Anglia rursus instaurata est.
1 C fr M o r a n , Essays on the origin, doctrines and discipline of the early Irish Church, Dublin,
1 864. Habetur ibi integrum caput cui titulus: Essays on Devotion to the Blessed Virgin in the
Ancient Church o f Ireland. C o n c a n n o n H ., The Queen of Ireland, Dublin 1038, in-8.,
X X II-3 7 0 pp.
2 C fr G o u g a u d L ., ad vocem Celtique (liturgies), in Dict. arch. chr. Iit., coi. 3018.
3 C fr The Bobbio Missal apud Mabillon, Museum Italicum, t. 1, P. II, p. 298.
17
CULTUS MARIANUS IN H E L V E T I A ET IN G E R M A N I A
- Eggehard Episcopus Hildesheim a. iooo aiebat: Ego non considero meipsum Episco-
ra m sed Servum Mariae (Cfr R o h a u l t d e F l e u r y , o. c . , II, 483).
1 In inscriptione quadam a. 1676 legitur: Haec Mariae effigies, quae toto est orbe cele-
bris ultra bis quatuor saecula culta in Aquis .
26o C U L T U S M A R I A N U S IN A U S T R I A E T I N H U N G A R I A
mavit. Hanc autem sollemnem Deiparae coronationem ante suum obitum reno
vavit. In universa Hungaria, quotiescumque Mariae nomen pronuntiabatur,
omnes, absque ulla exceptione, caput inclinabant et genua flectebant, tamquam
subditi coram Regina. In omnibus Hungariae castris imagines habebantur Dei
parae coram qua lampades diu noctuque ardebant. Huiusmodi imagines a Prin
cipibus Palatii durante bello, in propriis tabernaculis deferebantur. S. Stanislaus
Rex, cum Rosario, brachio aut gladio alligato, pugnabat. Regina Hungariae
B. Virgo in variis Diplomatibus Regum Hungariae proclamatur. Ita, e. g., in Di
plomate Belae IV anni 1252 legitur: Quare nostra et Regni nostri est Domina
et Patrona; et in Diplomate quodam anni 1259 legitur: Quae nostri regni spe
cialis exstitit Domina et Patrona.1 Idem legitur in Diplomate quodam Stephani V,
anni 12722 et Sigismundi Regis Hungariae anni 1406. 3 Nummi aurei et argentei,
simul cum Deiparae imagine, inscriptionem hanc referebant: Patrona Regni
Hungariae . Lex publica Hungariae anni 1550, in articulo 48 praecipiebat: Regia
Maiestas nullo modo permittere debet quod vetera regni Hungariae insignia mu
tentur aut aboleantur; curent e contra ut in parte posteriori cuiuslibet generis
numismatum aut nummorum, iuxta veterem Hungariae morem, ponatur imago
B. V. Mariae etc. Etiam vexilla Hungarorum - iuxta praescriptum Dietae anni
1741 - ferre debebant in una parte insigne Hungariae et in alia parte imaginem
B. M. Virginis, ad significandum Hungaros pugnare et vincere sub patrocinio
Mariae. Mathias Corvinus Rex, in suo scuto - quod in armaria imperiali Vindo-
bonensi asservatur, haec verba scribere fecit: Alma Dei Genitrix jMaria, inter
pella pro Rege Mathia . Rex iste a Virgine adiutus, plures victorias retulit et Hun
gariae Regnum ad gloriae et prosperitatis fastigium adduxit. Etiam in Litaniis Lau
retanis Hungari, ab immemorabili tempore, invocationem iaddunt: Patrona Re
gni Hungariae . Haec eadem invocatio in iconibus, in hymnis et in precibus po
puli Hungarici invenitur.
ab initio, Ecclesia Russica, sub influxu Bysantii fuit, et ipsum Bysantium etiam
in schismate secuta est.
Magna semper fuit et est populi Russici erga B. Virginem devotio.1 Inter Ec
clesias Deiparae dicatas, dignae sunt quae memorentur, praesertim ratione artis:
Ecclesia cathedralis Dormitionis B. Virginis in loco Vladimir (a. 1158); Ecclesia
patrocinii B. Virginis supra flumen Neri (a. 1165); Ecclesia cathedralis Dormi
tionis B. Virginis (saec. xvi) et Ecclesia Annuntiationis (saec. xvi) Muscae; Ec
clesia B. Virginis de Georgia, Muscae (1628-53); Ecclesia B. Virginis a miraculo
in loco Dubrovicy (a. 1690); Ecclesia Intercessionis B. Virginis in loco Fili (1693)
etc. Plusquam 240 imagines B. Virginis habentur in Russia tamquam miraculosae,
nominibus pulcherrimis, fide fragrantibus designantur, et ab omnibus quam ma
xime venerantur. In omnibus domibus Russiae, etiam pauperrimis, Deiparae
imago in loco eminentiori invenitur, linteis aut floribus ornata, cum lampade iugi
ter accensa. Fere omnes festivitates marianae ab Ecclesia Romana celebratae, ce
lebrantur etiam in Ecclesia Russica. Omnium sollemnissimum est festum Annun
tiationis (25 martii). Habentur etiam festivitates quaedam peculiares, inter quas
festivitas diei primae octobris patrocinio Virginis sacra. Plures sunt hymni ma
riani qui a fidelibus russicis decantantur. In hymno quodam nationali, B. Virgo
Mater terrae Russicae appellatur. Frequentes et devotissimae sunt peregrina
tiones ad Sanctuaria Mariana, non obstante itineris longitudine et difficultatibus.
Peculiari mentione dignus videtur ritus, uti aiunt, elevationis Panaghiae, cuius
in monasteriis et etiam in domibus privatorum valde frequens est usus, post ce
nam. Superior (in monasteriis) aut paterfamilias (in domibus privatis) manu acci
pit partem panis in forma trium angulorum (ad SS. Trinitatem significandam per
partum virginalem a nobis cognitam) illumque elevat dicens: Gloria Sanctae
Trinitati. Genitrix, tota sancta, adiuva nos! . Et familia respondet: Omnes ge
nerationes te magnificant. Panis ille, in capsis (panaghiarii appellatis) conser
vabantur, et cum illo itinerantes nec non militiae adscripti antequam proficisce
rentur benedicebantur.
14. In Croatia. In Croatia, inde a saec. vii, religio christiana propagata est,
et Croatia - iuxta verba Leonis X - totius christianitatis fauces et firmissima
propugnacula brevi tempore evasit. Historia vero nationalis Croatiae, ab origi
nibus ad dies nostros, a B. Virgine separari non potest. Pluries B. Virgo Croatis
miraculose opem attulit. Nec desunt antiqua venerationis Marianae vestigia. In
loco Biskupija, prope Knin, perpulchra invenitur Ecclesia B. Virgini dicata a Cres-
simiro rege (saec. x-xi) constructa in suffragium animae propriae. In transenna
coram altare, incisa erat imago Mariae, brachiis erga populum expansis. Multae
1 Cfr II culto alia Madre di Dio presso ilpopolo russo, in R iiista Mariana Mater Dei 4 (1932)
156-162.
264 C U L T U S M A R I A N U S IN R O M A N I A I N G R A E C I A E T I N M A C E D O N I A
Art. 2 - D E PR O PA G A TIO N E C U L T U S M A R IA N I
IN A S IA e
verantes unanimiter in oratione cum mulieribus et Maria matre Iesu (Act. i, 14).
In verbis istis etiam adversarii quidam mariani cultus (e. g. Renan) indicium
quoddam initii eiusdem cultus videre minime renuerunt.
Saeculo iv, S. Helena, post conversionem filii sui Constantini, varias basilicas
christianas in Palaestina erexit inter quas, Nazareth, magna Basilica Annuncia-
tionis (a. 326), de qua loquitur Nicephorus Callixtus (Hist. eccles. lib. V III, c. 30).
Etiam archaeologia testatur constructiones istas esse saeculi iv. 1 Hierosolymis,
saeculo v (inter a. 453 et 458) Marcianus Imperator et Iuvenalis Patriarca magnam
basilicam erexerunt sepulcri B. M. Virginis, a Musulmanis postea destructam. 2
Die vero 20 novembris anni 543 Iustinianus basilicam erigebat cui nomen
Sancta Maria nova .
In monte Garizim, a. 485, Zenon Imperator monumentalem basilicam eri
gebat in honorem Deiparae. 3
In loco Madeba, forsan saec. vi, exstabat Ecclesia Deiparae dedicata. *
Katismae, iuxta viam quae Hierosolymis Bethlehem ducit, circa finem sae
culi v, Ikelia matrona construi fecit Basilicam immaculatae et semper virgini
Dei Genitrici M ariae dedicata. 5
In Mesopotamia, in loco Quartamin, monasterium exsistebat Mary Gabriel.
Ecclesia, Matri Dei dicata, constructa fuisset anno 408 iussu Theodosii Impera
toris. Anno tamen 512 rursus Ecclesia illa aedificata fuit. 6 Ibidem invenitur alia
Ecclesia Deiparae dicata quae ad saec. vn-x pertinet.7 Etiam in loco Kefr Zeb
(in Mesopotamia) invenitur Ecclesia saeculi vii-vm B. Virgini consecrata. 8
Notatu digna est Libanensium devotio erga B. Virginem. 9
1 Basilica haec, a. 1263 a Bibars, Solidano Cairensi, destructa, rursus aedificata fuit. Basilica
tamen hodierna aedificata fuit anno 1730.
2 F. M . A b e l , Jerusalem, in Dict. arch. chret. Iit., 2332 s.
3 F. M . A b e l , in<>Atti dei I I I Congr. Internaz. archeol. crist. , Roma 1934, p. S i s.
La Palestine, ed. 5, Paris,1932, pp. 443 s.
1 L e c l e r c q , Madaba, in Dict. Arch. chret. Iit., coli.. 860-867.
3 Cfr G e y e r , Itinera hierosolymitana, p. 148.
6 M o n n e r e t d e V i l l a r d U., Le chiese della Mesopotamia, Roma, 1940, pp. 55 s.
7 L. c., p. 77.
8 L . c., p. 49.
9 G o u d a r d I., La Sainte Vierge au Liban, Paris 1908, in-8, vni-536 pp. Cfr Anal. Boli.,
28 (1909) 3 1 1 s.
CULTUS MARIANUS IN SYRIA 269
~ : ratus est et ubi obiit1 S. Ioannes (circa finem saeculi primi) cui B. Virgo com-
er data fuit a Christo moriente, et qui in Evangelio miraculum Canae et prae-
Virginis iuxta crucem retulerat. Idem Evangelista, in cap. X II Apoca-
hpsis. B. Virginem depinxisse videtur. Ecclesia ipsa in quo postea celebre Con-
dlium celebratum est, erat Deiparae dicata (forsan ante a. 350).2 Aliud indicium
invenitur in Apocrypho Acta Ioannis a Leucio Carino (saec. 11), prout videtur,
: 'icripto, in quo B. Virgo, a S. Petro, omnium nostrum mater appellatur
Th. Zahn, Erlangen, 1880, p. 4). Horum indiciorum cultus radices ad
S. I: innem evidenter ascendunt.
'aeculo 11 propagata est christiana religio Edessae, Caesareae Cappadociae,
Meiitene, Larandae in Isauria, Philomelii in Pisidia, Parii in Misia, Nicomedii,
Dtri Peputii, Timionis in Phrygia, Ardabae, Apameae, Comanae, Eumeniae,
Srnnadae, Ancyrae in Galatia, Sinope et Amastri in Ponto.
- ira vero sunt indicia cultus mariani in Asia Minori. Adaliae (Giumanin
. . habetur magna basilica saeculi v Panaghiae dicata et saeculo vii tran
sformata.3 Idem habetur in locis vulgo Tomarza,4 Busluk Ferek,3 Gereme ad
et Korykos. 7
Eaossioncs recenter peractae probant extitisse Ephesi memoriam seu sepulcrum S. Ioan-
m C:r K e il I., X V I, Vorlaiifige Berichte uber die Ausgrabungen in Epkesos. (lahreshefte
itr - :rreichischen archaeologischen Institute, X X V II, 19 3 1, pp. 61 ss. G u yer S., in Atti
ar. I I I Cortgr. Intcrn. di archeol. crist., Roma, 1934, pp. 443 ss.
1 C :r C ecchelli C., o. c., pp. 190 ss. Initio saeculi vi Ecclesia illa destructa fuit et rursus
Syrorum natio ab unitate Ecclesiae defecit medio circiter saeculo sexto, cum
Eutichetis errores sequuta est. Plura sunt mariani cultus vestigia in Syria. Magna
Ecclesiarum syriacarum pars B. Virgini dedicata fuit. Ecclesia quae est Hakh in
Gebel-et-Tur (Mons Masius) tam antiqua est ut reputari meruerit a Magis fun
data. 1 Alia magna basilica Deiparae sacra invenitur in loco vulgo Schekh Sleman
(in Syria septentrionali), quae ascendit ad medium circiter saeculum V. In qua
dam inscriptione legitur: Sancta Maria, Mater Dei, adiuva Sergium constructo
rem. Amen .2 Etiam in loco Zebed (in Syria Sept.-or.) invenitur Ecclesia B. Vir
gini dicata, forsan saec. v-vi.
Notatu dignae videntur sculpturae quaedam saeculi v B. Virginem reprae
sentantes, quaeque inveniuntur in locis vulgo Khanasir et Zebed. Prima habetur
a Butler tamquam sculptura B. Virginis omnium antiquissima. 3
Moyses bar-Kipho (8i3?-89o) meminit se a patre suo, post matris mortem,
ductum fuisse quotidie in Ecclesiam B. Virginis in loco Baldad (Mons Singar)
ubi imago lapidea Deiparae venerabatur. 4 Bar Ebreo ( f 1286) in suo Chron. eccl.
(III, 191 s.) refert Hunayn medicum (f 873) denuntiasse apud Califfum Israelem
quemdam eo quod domi idolum retinebat. Califfus, una cum Hunayn, in domum
Israelis se contulit et imaginem B. Virginis invenit. Tunc Israel ad Hunayn ad
versarium suum conversus, ait: Si est idolum, conspue in illud! . At Hunayn
id facere non est ausus. Tunc Califfus auctoritatem ecclesiasticam interrogavit
ad hoc ut mentem suam aperiret. Auctoritas ecclesiastica respondit: Quilibet
christianus imaginem Deiparae despiciens anathematizari debet. Et de facto,
Califfi iussu, Hunayn anathematizatus est.5
Notatu etiam dignum videtur in Syria, iam medio saeculo v, festum Memo
riae Beatae Mariae ut verum Assumptionis festum celebratum fuisse, prout ap
paret ex fragmento quodam syriaco Transitus a Wright (a. 1865) edito, ex co
dice manuscripto exeuntis saeculi v. 3
4. In Armenia.7 Religio christiana stabilita fuit in Armenia anno 302 a S. Gre-
gorio Illuminatore, qui Tiridatem regem, una cum principibus eius et populo
refugium nostrum, spes nostra maxima, nobis nocentes propter peccata nostra,frange et ad
nihilum redige. Ad portum salutis, quae es tu ipsa, duc nos, o Beatissima .
1 Ita H. P a r r y , S ix Months in a Syrian Monastery, London, 1895, p. 328.
2 B u t l e r H. C., Early Churches in Syria, I, Princeton 1929, p. 56.
3 B utler, o. c., p. 245.
4 S a b a P., Les statues et les images dans Vfcglise, in Ephem. araba Al-Hubb Wassalam,
II, 2, 1937, p. 65.
5 H in d o , o . c ., p. 3 1 1 .
6 W r i g h t W . , Contributions to the Apocryphal Literature of the New Testament..., London
1865, pp. 42-51.
7 A g a g i a n i a n F., II Concilio di Efeso e il culto della Madre di Dio nella Chiesaarmena, in
Rivista Mariana Mater D e i, a. 1932, pp. 87-96.
CULTUS MARIANUS IN A R M E N I A ET IN INDIA 271
1 A g a g ia n ia n , o. c ., p. 92.
2 H erandeau , Le culte de la tres S . Vierge dans la mission du Madure (Trichinopolis), in
Compte rendu du Congres M arial tenu d Lyon, 1900, pp. 12 4 - 13 7 .
3 B ottero U ., Le culte de Marie dans les Indes orientales, in Compte rendu du Congres M arial
de Lyon, 1906, pp. 587-595.
272 CULTUS MARIANUS IN C H I N A
conversa est, Ecclesia Cathedralis Iaffnensis, una cum aliis pluribus Ecclesiis,
B. Virgini dedicata est. Celeberrimum est in tota insula, Sanctuarium B. Virginis
de Madhu, ad quod nedum christiani sed etiam pagani, buddistae et musulmani,
peregrinantium more, confluunt. 1 Nostris diebus Exc. mus D. Masson, Archie-
piscopus Columbensis in Ceylon, coram multitudine 50.000 fidelium, B. Virgi
nem de Lauka Reginam insulae Ceylon proclamavit.
Peculiari mentione dignus apparet Conventus Marianus Indianus anno 1921
in urbe Madras ( = Civitas Matris Dei ) celebratus, cui universa hierarchia ca
tholica interfuit (22 Episcopi). Scopus eius fuit: Indiae conversio per Mariam.
Proposita etiam fuit Archiconfraternitatis erectio pro conversione Indiae, Bir-
maniae et Ceylon.
Iure igitur meritoque Card. Lepicier, O. S. M., Indiarum orientalium Visitator
Apostolicus, anno 1925 usum invexit invocationis:Regina Indiarum, ora pro nobis.
perpetuam huius rei memoriam, oratorium ibi aedificatum est Dominae nostrae
a Iaponia dedicatum, et ad pedes statuae B. Virginis sculpta fuerunt haec verba;
Domina nostra a Iaponia, ora pro nobis. In memoriam diei 17 martii 1865 .
Quolibet anno, die 17 martii, in universa Iaponia peculiare festum B. M. Virginis
celebratur. In solis communitatibus christianis meridionalibus, 25 Ecclesiae aut
oratoria B. Virgini sacra numerantur.
Art. 3 - D E PR O PA G A TIO N E C U L T U S M A R IA N I
IN A F R IC A
1 C o m p t e S., La tres S.te Vierge Reine de VAfrique, i n Compte rendu du Congres M arial
tenu d Fribourg en Suisse, 1902, t. 2, pp. 50-62.
2 Cfr Coulbeaux J. B., Histoire politique et religieuse d'Abyssinie, t. i, p. 73, Paris, 1928.
Viguit tamen inter Aetiopes tigrenses et Dabra-libanenses magna controversia circa naturam
cultus Deiparae tribuendi, utrum nempe B. Virgo sit tantummodo colenda vel etiam adoranda.
Tigrenses simplicem venerationem defendebant dicentes: Dei genitrici convenit honor et
gloria, et eius Filio (Wa-la-Walda) convenit adoratio ; Dabra-libanenses, e contra, Deiparae
adorationem vindicabant dicentes: Dei genitrici, una cum eius Filio (Za-mysla-Walda) con
venit adoratio . At quaestio haec definita fuit a Negus Ioanne IV , qui sententiam moderatam
Tigrensium (Wa-la-Walda et eius Filio) approbavit (cfr P o lle r a , L o Stato etiopico e la sua
Chiesa, p. 269).
3 P o i r I ? F ., La triple couronne, t. 3, pp. 241-243.
4 Cfr Lettere edificanti, t. 3, apud O r s i n i , La Vergine, t. 2, p. 132, Foligno, Tomassin ,
1842.
276 C U L T U S M ARIAN U S IN AFRICA OR. ETC.
Art. 4 - DE P R O PA G A TIO N E C U L T U S M A R IA N I
IN A M ER IC A . 4
\ irginis dei Pilar in terram conscendere potuit, ad cantum Salve Regina, illam-
que S. Salvador appellavit. Secundae vero insulae ab ipso detectae, grati animi
ergo, Conceptionis nomen imposuit. Primam autem Ecclesiam in America erectam
\ erbo Incarnato eiusque SS. Matri dicatam voluit. Postea nomen Conceptio
nis imponebat uni ex civitatibus in interiori loco insulae erectae. Corona vero
Hispaniae, anno 1760, americanas colonias sub protectione Immaculatae Reginae
coelorum ponebat. Sub influxu Hispaniae Catholicae, amor erga Deiparam uni
versam fere pervasit animam Americae, praesertim centralis et meridionalis.
1. In America Septemptrionali. 1 Deiparae cultus in Regione Canadensi sat
cito floruit. Anno 1629, Samuel Champlain, Quebecensis civitatis fundator, vo
tum solvens, Ecclesiam ibi erexit Dominae nostrae a Recupero. Ipsa Ecclesia ca
thedralis Quebecensis fuit Virgini Immaculatae dicata. Die 8 decembris 1635,
missiones omnes Iesuitarum in regione Canadensi Virgini Immaculatae fuerunt
solemniter consecratae. Plusquam 300 Ecclesiae inveniuntur B. Virgini dicatae.
Colonia Montis Regalis (Montreal) inde ab eius initio, consecrata fuit B. Vir
gini, et civitas Ville-Marie appellata fuit. Sanctuarium B. Virginis a bono auxilio
maxime frequentatur.2
Peculiari etiam mentione digna apparet Regio Acadica, quae tres provincias
maritimas comprehendit. In Conventione nationali quae locum habuit in loco
Memramcook, diebus 20 et 21 iulii 1881, festum Assumptionis B. Virginis ele
ctum fuit tamquam festum nationale . In aliis vero conventionibus decretum
fuit ut vexillum nationale stellam B. Virginis deferret, et hymnus nationalis esset:
Ave Maris stella. Anno 1902, Associatio pro mutuo auxilio ab Assumptione
nomen desumebat, eiusque officiales, in initio cuiuscumque conventus, B. Vir
ginem pie invocabant.3
Dignus est qui recenseatur Conventus Marianus Nationalis Ottavae celebratus
mense iunio anni 1947. 4
Etiam In Statibus Foederatis Americae Septemptrionalis mariana devotio sta
tim florere coepit. Celeberrimus P. Marquette S. I., iter suum sub protectione
Immaculatae posuerat, et promiserat se nomen Mariae maximo flumini detecto
impositurum. Sub auspiciis Mariae, cuius quotidie laudes concinebat, evange
lium praedicabat et baptismum ministrabat. Obiit die sacra Immaculatae, verba
haec proferens: Mater Dei, adiuva m e!
Status Maryland a. 1634 a quibusdam catholicis anglis e patria ob perse
cutionem fugientibus, fundatus, B. Virgini, grati animi ergo ob salutem obtem-
ptam, fuit dedicatus. Primae mulieri ab ipsis baptizatae, nomen Maria impo
suerunt. B. Virgini Immaculatae sat cito Oratoria quoque dedicarunt. Missionarii
Hispanici nomen cultumque B. Virginis in vastissimis regionibus Texas et Cali-
forniae propagarunt. Quamplurimae Ecclesiae et Oratoria Deiparae dedicata
fuerunt.
Anno 1846, mense maio, opera Concilii Provincialis Baltimorensis, B. Virgo
Immaculata electa fuit Statuum Foederatorum Americae Septemptrionalis coe
lestis Patrona. Haec autem electio, sequenti anno, ab Apostolica Sede confirmata
fuit.
2. In America Centrali,1 Antillae Sanctuariis Marianis repletae apparent, inter
quae eminet Sanctuarium Dominae nostrae a Caritate in loco Cobre, cui B. An
tonius M. Claret, Archiep. S. Iacobi de Cuba, universam suam Archidioecesim
consecravit. Die vero 10 maii 1916, Benedictus XV, B. Virginem a Caritate totius
insulae Patronam declaravit.2
Carthagine, quae est Costaricae caput, celebre est Sanctuarium Dominae no
strae Angelorum, quae anno 1824 a coetu Constituente Status Costaricae, totius
Reipublicae Patrona declarata est. A Capitulo Vaticano anno 1926 coronata est.
In insula S. Dominici (S. Domingo) primum sanctuarium Marianum Ame
ricae invenitur, Sanctuarium nempe Dominae nostrae a Mercede in Sancto Colle,
cui Virgini sese commendavit Columbus in lucta quadam contra indos, de quibus,
a B. Virgine mirabiliter adiutus, mire triumphavit. B. Virgo de Mercede est
Patrona Reipublicae S. Dominici.
In Guatemala, plures inveniuntur imagines B. Virginis sub variis titulis vene
ratae. B. Virgo a Mercede, a Bartholomaeo de Olmedo in Guatemalam delata,
insignita fuit titulo Conquistadora. Alii etiam Missionarii, infidelium terras
percurrebant B. Virginis imaginem secum ferentes ab ipsis Conquistadora
appellatam, cui prospera cuncta tribuebant. Patrum Mercedariorum opera, B.
Virgo de Mercede Patrona Guatemalae proclamata fuit et anno 1625 solemniter
coronata.
In Honduras valde venerantur imagines Dominae nostrae de Suyapa et de
Iuticalpa.
Primi nationis Mexicanae dominatores, B. Virginis devotissimi, in quolibet ora
torio et altare Crucem cum Deiparae imagine ponebant, illamque indigenae ve
nerabantur.1 Hoc evenit praesertim in civitate Tabasco quae appellata est a Cor
tes Sancta Maria de Victoria, prout etiam hodie appellatur. 2 Apparitio B. Vir
ginis de Guadalupe Ioanni Didaco anno 1531, magnum exercuit influxum in Me-
xicanorum conversionem. Innumeri enim ad fontem baptismalem accurrebant
exclamantes: Noble indita! Noble indita! Madre de Dios! Noble indita! Toda
nuestra! . Perdurante una tantum quadragesima circiter 60.000 baptismum su
sceperunt, et solis quinque diebus 14.000.3 Circiter 1756 loca Reipublicae Mexi-
canae Mariae nomen, sub variis formis, deferunt, videlicet: Santa Maria (221
loca), Soledad (154), Concepcion, Purisima (229), Dolores (109), Iesus Maria
(70), Natividad (54), Candelaria (49).
Circa finem saeculi xv fundata est in Mexico Congregatio religiosarum Con
ceptionistarum, quorum Ecclesiae Virgini Immaculatae omnes dedicatae fuerunt.
Fere omnes Mexici paroeciae et multae Dioeceses B. Virginem Immaculatam
sibi Patronam delegerunt. Nomen ipsum Conceptio inter Mexicanas mulieres
fuit omnium frequentissimum. Anno 1618 Universitas Civitatis Mexici votum
emisit (postea Statutis insertum) doctrinam de Immaculata Deiparae Conceptione
iugiter defendendi.4 In recenti persecutione religiosa, Mexicanorum fides et de
votio erga B. Virginem de Guadalupe mire resplenduit.
In Republica Nicaraguae valde veneratur imago Immaculatae sub titulo Do
minae nostrae de Viejo, ex Hispania a consanguineo quodam S. Theresiae illuc
allata.
In Republica S. Salvatoris, in paroeciali Ecclesia S. Michaelis veneratur ab
antiquo Domina nostra de Pace, quae magnum exercuit influxum in pacificatione
nationis.
In Republica Porto Rieo, in pago Hormingueros, surgit Sanctuarium D. N.
a Monteserrato, dum in cathedrali Ecclesia S. Ioannis de Porto Rico miraculosa
imago D. N. Matris Providentiae valde veneratur.
Art. 5 - DE P R O PA G A TIO N E C U L T U S M A R IA N I
IN O CEANIA
P r a e fa t io ................................................................................................................................................ S
P r a e l i m i n a r i a .................................................................................................................................. .............................................................. 9
S e c t io p r im a
D E C U L T U B. M . V IR G IN IS
IN S U A IN T E R N A C O N S T IT U T IO N E IN S P E C T O
S e c t io sec u n d a
D E C U L T U B. M. V IR G IN IS
IN S U IS FO R M IS E X T E R N IS IN S P E C T O
S ectio tertia
D E O R IG IN E E T PR O P A G A T IO N E
C U L T U S B. M. V IR G IN IS
'9
INDEX
RERUM ET NOMINUM
INDEX RERUM
A b i g a i l , figura Mariae, I, 59; II, 132 ; 286. A n a l o g ia . Principium analogiae seu simili
A b is a g , figura Mariae, I, 59. tudinis Mariae cum Christo, I, 363-369. -
A c a d e m ia e theologicae celebriores propugna Natura huius principii, 363 s.; fundamenta
runt privilegium Immaculatae Conceptio eiusdem in S. Scriptura in Traditione et
nis, II I, 24. in Magisterio Ecclesiastico, 364-369; eius
A c a t h o l ic o r u m scripta mariana, I, 306-316. applicatio, 371.
A c h a z , rex Iudae, II, 99 ss. A n g e l i : Maria Angelorum Mater, II, 197-199,
Acus B. M . Virginis: ubinam inveniri dicitur, et Regina, 424 ss.
IV , 50. A n g e l u s D o m i n i : bibliographia, IV , 99; ve
A d a m : relatio peccati eius cum praedestina spertinus, 99 -10 1; matutinus, 10 1; meri
tione Mariae, II, 19 ss. Si Adam non pec- dianus, 10 1 s.; uniformitas et firmitas for
casset, nescimus, saltem cum certitudine, mulae, 102.
utrum Maria praedestinata fuisset Mater A n g l i a : Dos M ariae appellata, IV, 254;
Dei et cum Christo venisset, 20 ss. - Ple cultus erga B. Virginem, 255-257. celebratio
num sensum messianicum Protoevangelii festi Immaculatae Conceptionis et initium
assecutus est, 96. - Non fuit solus in opere controversiae circa idem privilegium, II I, 48.
nostrae ruinae, sed sociam peccati et prae - Historia cultus Mariani in Anglia, IV ,
varicationis habuit Evam, 300 ss. A n g l i c a n i , oppositores doctrinae de B. M .
A d o p t io nostra in filios Dei. Quonam sensu Virgine Mediatrice, II, 237; 255.
B. Virgo appellari potest mater nostra A n g o l a : cultus erga Deiparam, IV , 277.
adoptiva, II, 200. A n im a B. M . Virginis: fuit immunis a quali
A e g y p t u s : c u l t u s erga B, Virginem, IV , 2 7 4 . bet imperfectione et plena perfectione, III,
A e t i o p i a : c u l t u s erga B. Virginem, IV , 2 7 5 s . 1 1 ss.
A f f in it a s B. Virginis cum tribus personis A n n u n t ia t io : festum: bibliographia, IV , 139;
S S. Trinitatis ratione maternitatis divinae, origo et evolutio sive in Oriente, 139 s.,
II, 173 ss. sive in Occidente, 14 1.
A f r ic a : propagatio cultus Mariani, IV , 274. A n t id ic o m a r ia n it a e : putaverunt fratres D o
'A lm a h , h u iu s n o m in is re c ta s ig n ific a t io , I, mini fuisse filios quos Maria ex Ioseph
100-102. habuit post natum Iesum, III, 244; hostes
a t e r : antiphona finalis,
A l m a R e d e m p t o r is M cultus mariani, IV,
IV, 176 s. A n t i l l a e : cultus erga B. Virginem, IV , 279.
A l t a r e seu mensa, symbolum Mariae, II, 134. A n u l a B. M . Virginis: ubinam inveniri di
A m e r ic a : propagatio cultus Mariani, IV , 277. cuntur, IV , 49.
A m o r Deiparae erga Deum, III, 15 8 -16 1; et A p o c r y p h a m a r ia n a : quid sint, I, 68; quae
erga proximum, III, 16 1 s. nam sint: apocrypha Veteris Testamenti,
A m o r filialis quo B. Virgo est prosequenda: 68 s.; apocrypha Novi Testamenti, 69-75;
quare sit diligenda, IV , 24; quomodo sit apocryphorum momentum historicum, dog
diligenda, 25. maticum et artisticum, 75 s.
294 INDEX R E R U M
quid et quotuplex sit, III, 96 s.; sententiae tura, I, 3 5 1 s.; fundamenta scripturistica
circa fomitis existentiam in B. Virgine, et traditionalia, 3 5 3 - 3 5 5 ; applicatio, 3 5 6 -
97 s.; B. Virgo fomite caruit, nedum in 358.
C o n v e n t u s M a r ia n i : quid sunt, IV , 1 8 5 ; con
actu secundo sed etiam in actu primo, 98-
104; attamen caro eius debuisset esse fo ventus nationales, 1 8 5 - 1 8 7 ; conventus in-
miti obnoxia, 104 s. ternationales, 18 7 - 18 9 .
C o r Deiparae speciali modo colendus: errores,
C o n f i r m a t i o in gratia, Mariae concessa, II I
IV , 43 s.; quodnam sit obiectum huius cul
108 s.; inde a primo instanti personalis
tus, 4 4 ; legitimitas huius cultus, 45.
existentiae, 109.
C or I m m a c u l a t u m B. M . Virginis: festum:
C o n f i r m a t i o : B. Virgo recepit non quidem
bibliographia, IV , 1 5 6 ; origo et evolutio,
sacramentum (seu sacrum aut sensibile
1 5 6 - 1 6 0 ; Confraternitas, 2 0 0 ; Scapulare,
signum) sed rem Sacramenti (seu Spiritus
220.
S. gratiam et robur ad fidem profitendam),
C o ro na q u in q u e p salm o ru m , IV , 1 1 4 s.
I I I, 14 1.
C o ro n a parva duodecim privilegiorum B. M .
C o n f r a t e r n i t a t e s M a r i a n a e , IV , 198.
Virginis, IV, 1 1 7 s.
C o n g r e g a t io M a r ia n a p ro iu v e n ib u s , IV , C o ro n a septem dolorum: IV , 1 8 3 s.
210-212. C o ro na septem gaudiorum, IV , 1 8 2 s.
C o n g r e g a t i o n e s M a r i a n a e r e l i g i o s o r u m : IV , C o r o n a t io B. M . Virginis vespere Sabbati
194-196. Sancti, IV , 1 7 4 .
C o n s e c r a t io B. V i r g i n i M a r i a e : bibliogra Deiparae, fuit perfectissima comple
C o rp u s
phia, IV, 224; historia, 225; natura, 226; xione et pulchritudine donatum, II I, 20 0 -
fundamentum, 227; consectaria, 227 s. 202.
C o n sen su s Deiparae ad Incarnationem re- C o r r e d e m p t io : Quid sit, II, 2 5 3 ; acatholico
demptivam Verbi divini, nedum est vera rum et catholicorum sententiae, 2 5 4 - 2 6 1;
cooperatio moralis ad redemptionem ge discrimina inter redemptionem Christi et
neris humani, sed est etiam cooperatio im Corredemptionem Deiparae, 2 6 1- 2 6 3 . -
mediata, II, 288-292; Deus Incarnationem B. Virgo stricto sensu Corredemptrix ap
et Redemptionem ita a libero Deiparae pellatur eo quod immediate cooperata est
consensu dependentes voluit, ut Incarna redemptioni generis humani. Argumenta
tio et Redemptio non fuissent si Maria con ex Magisterio ordinario Ecclesiae: verba
sensum non dedisset, 292-295; consensus Pii IX , 2 6 3 -2 6 5 , Leonis X I I I , 2 6 5 -2 6 7 ,
fuit a Deipara exhibitus tamquam reprae- Pii X , 2 6 7 - 2 7 7 , Benedicti X V , 2 7 7 -2 7 9 ,
sentante totius humanae naturae, dum haec, Pii X I, 2 7 9 - 2 8 1, Pii X I I, 2 8 1 s. - Argu
tamquam sponsa, a Verbo assumebatur, menta ex S. Scriptura, sive Veteris (Pro-
295 s. toevangelium) 2 8 3 -2 8 7 , sive Novi Testa
C o n s i l i u m : festum B. M . Virginis de Bono menti (verba Lucae, 1 , 2 6 -3 9 et verba Io
Consilio, IV , 1 7 1 ; Pia Unio, 216 s.; Scapu annis 19 , 2 5 -2 7 ) . - Argumenta ex T rad i
lare, 220. tione: Testimonia Patrum, 30 0 -30 9 , et
INDEX R E R U M 297
Iah el, figura Mariae, I, 59; II, 132; 286. I u d it h , figura Mariae, I , 59; I I , 132 ; 287.
I a n u a : Civitas Virginis, IV, 2 4 1. I u s t it ia , in divina maternitate manifestata,
I a n s e n is t a e : eorum oppositio cultui Mariano, II, 1 53 s.
I, 393- 396.
I a p o n ia : cultus erga B. Virginem, IV , 273 s.
L ac B. Virginis: quid sentiendum de hac reli
ICONOCLASTAE, I V , 53.
quia, IV , 46 s.
I c o n o m a c h i , I V , 53.
L e g io M a r i a e : Pia Associatio pro omnibus
I g n o r a n t ia privativa, nulla fu it in B . Virgine,
fidelibus, IV , 216.
I I I , 19 4 .
L i b e r a l i t a s , in Maria, II I, 165.
I m a g in e s B . M . V irg in is : n o tio im agin is, I V ,
L i t a n i a e L a u r e t a n a e : bibliographia, IV, 102;
51 s .; erro res circa im agin es, 52-54; le g iti
aetas praeparationis, 103; aetas formula
m itas u su s et cu ltu s earu n d em , 54-57; n a
tionis, 103 s.; aetas triumphi, 104.
tu ra cu ltu s eisd e m exh ib iti, 57-58.
L i t u r g i a Mariana: natura, I , 50; fontes, 50 s.;
I m it a t io B. M . Virginis: sententiae circa ne
momentum dogmaticum, 51 s.
cessitatem actualis imitationis B. M. V ir
L u m e n gloriae: B. Virgo illud non habuit per-
ginis, IV, 30; actualis imitatio quomodo ne
manenter in hac vita, II I, 184-187.
cessaria, 30 s.; B. Virgo, post Christum,
L u s i t a n i a , Terra S. Mariae, eximia Deiparae
exemplar omnium absolutissimum et omni
cultrix, IV , 253.
bus accommodatum, 3 1 s.
I m m a c u l a t a C o n c e p t io : festum: bibliogra
phia, IV , 129; origo et evolutio sive in M ach abaeo rum M a ter , figura Mariae, II, 132.
Oriente, 129 s., sive in Occidente, 130 -135. M ad a ga scar: cultus erga B. Virginem, IV , 277.
I m p e c c a b il it a s : duplex, directa et indirecta, M a d e r a : cultus erga B. Virginem, IV , 276.
I I I , 10 6 ; B . Virgini competit impeccabili M a n c i p i a Matris Dei, cur condemnata, IV,
tas indirecta, proveniens ex aliquo adiuncto, 33 s.
seu impeccabilitas moralis, 10 7 . M a r ia Virgo: nomen Maria ab aeterno
I n d ia : cu ltu s erga B . V irg in e m , I V , 2 7 1 s. praefinitum, II, 58; significatio huius no
I n f e r n u s : mitigatio poenarum pro illis qui in minis: variae formae, 59; varietas interpre
sensu improprio devoti fuerunt B. M . V ir tationum earumque causae, 59 s.; praeci
ginis, IV , 66; num B. Virgo aliquem dam puae interpretationes seculorum decursu,
natorum ex inferno, sua intercessione, eri 60-65; praeferenda videtur significatio a
puerit aut eripere valeat, 67-71. Deo dilecta , 65 s.
I n t e g r it a s in M a r ia , I I I , 96; 10 0 s. M a r i o l o g i a : definitio nominalis, I , 13 - 15 ; de
I n t e r c e s s io B. M . Virginis in distributione finitio realis, 15; modus dividendi Mario-
omnium gratiarum, I I , 4 1 0 ; natura, 4 1 0 , logiam, 16-23; Mariologiae momentum sive
modus, 4 1 1 , et tempus huius intercessio excellentia, 24-27; Mariologiae bibliogra
nis, 4 1 2 s. phia generalis, 28-30; fontes: magisterium
I n s t r u m e n t u m : quid sit, II, 408; duplicem Ecclesiasticum, 33-53; S. Scriptura, 54-76;
operationem habet et ideo duplicem virtu Traditio, 77-305; principia fundamentalia,
tem, aliam propriam (fixam) et aliam in- 323-379; historia, 383-394.
strumentalem (fluentem), 409; B. Virgo M a r t y r : iure B. Virgo M artyr appellatur, non
dici potest vera causa instrumentalis in proprie sed secundum similitudinem, III,
Incarnatione Verbi, 195-197. 2 11 s.
I n v o c a t io B. Virginis: cur B. Virgo sit invo M ater d iv in a e P r o v i d e n t i a e : festum, IV,
canda, IV, 26-29; quomodo sit invocanda, 29. 17 3 ; Confraternitas, 205 s.
I t a l i a : propagatio cultus Mariani apud varia M ater d iv in i P a s t o r i s : festum B. M . V ir
Italiae loca, IV , 236-246. ginis, IV , 173.
I u d ic iu m particulare: assistentia Deiparae quo M a t e r m i s e r i c o r d i a e : festum B. M . Virginis,
modo intelligenda, I V , 64 s. IV, 172.
300 INDEX R E R U M
r59, j 63, 164, 165, 170, 1 7 1 , 178, 180, 182, A lonso J., I I I , 146, 147. 148.
188, 200, 204, 2 13 , 229, 230, 279, 318 , 344, A lo ysiu s X I (R ex), IV , 102.
357. 36 1; IV , 64. A lo ysiu s C a lvu s , IV, 248.
A lber tu s V e r c el l en sis (S.), IV , 19 1, 192. A lo ysiu s G r a n a t e n sis , IV , 157.
A l b i n , IV , 17 7 . A l ph a eu s , II I, 264, 265.
A l b iz z i (De) L ., IV, 12 5 . A l t m a n n (Ep.), IV , 260.
A l b iz z is (De) B a r t h o l o m a e u s , IV , 180. A lva Petrus, I, 267, 302; II, 389, 390; II I, 12.
A lbo r n o z , II I, 9 1. A lvarez I., IV , 128.
A l b r e c h t , I, 28. A l v e r y A ., I, 144.
A l b r ic iu s (Mon.), I I I , 318. A m a la ricu s M e t e n sis , IV, 138.
A lca za r , I I , 2 18 . A mandus (S.), IV , 254.
A l c u in u s (B.), I, 2 12 , 390; II, 2 17 , 3 1 1 , 432; A m a n n E., I, 69, 70, 7 1, 157, 195, 2 12 , 239,
III, 307; IV , 53, 138, 259. 240, 360; IV , 167.
A l c u in u s , Pseudo, II I, 307. A m bro sius (S.), I, 13 , 44, 56, 129-138, 353,
A ldana G ., I I , 360. 358 , 359, 378, 387; H , 26, 28, 29, 47, 58,
A ld o bra n d in u s de T u sc a n e l la , II I, 318. 62, 84, 95, 127, 1 3 1 , 1 5 1 , 154, 180, 182, 198,
A l e s (D ), I, 28, 69, 83, 87, 90, 91, 93; II, 11 2 ; 208, 210, 2 13 , 222, 305, 327, 335, 403, 433;
III, 328. II I, 31, 35 , 36, 37 , 43 , 45 , 125, 137 , 139,
A lessio F., IV , 240, I 5, !5 3 , !66, 168, 2 12 , 235, 244, 258, 267,
A lexan der II I (Papa), III, 290, 316. 270, 275, 277, 289, 297, 298, 300, 345; IV ,
A lexan d er IV (Papa), IV , 116 , 201. 6 1, 14 1, 239.
A lexan d er V II (Papa), I, 72; II I, 24, 73, 76; A m br o siu s , Pseudo, II, 2 17.
IV, 135, 162, 173, 200, 2 13 . A m bro sius A u t p er t u s , I, 14 1, 144, 2 1 1 , 2 13 ,
A lexan der V I I I (Papa), IV , 12 1, 164. 390; II, 2 17 , 3 1 1 ; II I, 44, 359; IV , 176.
A lexan d er (Ep.) A lex., I, 385; II, 26, 150. A m bro sius C a t h a r in u s , I, 277; II, 22, 48, 323,
A lexander H a l e n sis , I, 2 4 1; II, 164, 168; II I, 358; II I, 90, 91, 94, 327; IV , 58.
52, 54 , i i 7 - A medeus (Ep.) Lausan. (S.), I, 225, 355, 373,
A lexan der H ier a p o l ., II, 15 2 . 379, 38 1; I I I , 53, 289, 3 15 , 359; IV , 86, 142.
A lex iu s R harturos , I, 2 10 . A m l in e a u , IV , 149.
A lexius C om nenus (Imp.), IV , 267. A m e l l i , I, 212.
A lfo nsus M . de L igorio (S.), I, 17, 297-301, A m eristu s C h r is t o p h il u s , I, 312 .
354, 356, 358, 362, 395; II, 179, 273, 274, A m m o , II, 152. .
275, 294, 324, 333, 334, 335, 336, 353, 358, A moros L . I, 2 7 1; II, 251.
375, 392, 397 , 4 i , 4 7 , 4 12, 414, 432; A m o rt , II, 346.
III, 79, 80, 8 1, 83, 123, 126, 128, 129, 13 1, A n astasiu s (Presb.), II, 153.
139, 154, 164, 166, 188, 289; IV , 62, 63, A n astasiu s I, Patr. Antioch. (S.), I, 160, 16 1,
67, 68, 7 1, 74, 78, 98, 206, 207, 209, 218. 34 1, 388; II, 289, 307; II I, 38, 99.
A lfo nsus IV (Rex), IV , 163, 251. A n astasiu s I (Imp.), IV , 266.
A lfo n su s X (Rex), IV , 124, 251. A n astasiu s B ib l io t h ., IV , 55.
A lfo n sus T o s t a t u s , I I I , 324. A nastasiu s S i n ., II, 29; IV , 140.
A lfo rd F. (Griffits), IV , 255. A n atalo n (Ep.), IV , 239.
A l g r in u s (C ard.), I I , 128. A n c h iet a I., IV , 281.
A lig h e r iu s D a n t e s , I, 24, 267; II, 48, 227; A n co na (D ), IV , 180.
II I, 7 , 1 5 1, i 74 , 319 , 338, 34 , 345 ; IV , 65.A ndreas (S.) A p ., II I , 36, 7 1; IV , 114 .
A l isc h e r H., I, 308. A ndreas H iero so l . (S.), II I, 203.
A l k in s o n T h ., IV , 256. A ndreas C r et e n sis (S.)., I, 55, 170-176, 342,
A l l a t iu s , I, 34 1; IV, 138. 372, 388, 389; II, 14, 17, 198, 239, 308,
A l l i o l i , I I , 209. 4 3 1; II I, 3 1, 39, 226, 228, 289, 302, 335,
A l l o E. B ., II, 2 15, 218, 220; III, 239. 336; IV , 129, 16 1.
INDEX N O M I N U M 37
A ndreas A v e l l in u s (S.), IV , 118 . A n to n iu s P a tav . (S.), I, 240; II I, 14, 3 18 ;
A n dreas (Ep.) C aesar., II, 2 17 . IV , 209.
A ndreas a C astronovo , II I, 69. A n tym u s (Patr.) C o n stan t ., II I, 23.
A ndreas (Ep.), IV , 115 . A n z a lo n e V., II, 156.
A n d r es , II I , 330. A n z in i A . M ., IV , 196.
A ndrom acus , IV , 139 . A ph ra a tes , I I, 26.
A ndro n icus II (Imp.), II I, 3 12 ; IV , 123, 267. A p o l l in a ir e , P ., I, 241.
A n d ro n icu s C o m nenus (Imp.), IV , 267. A p o l l in a r is , III, 244.
A n e r io , IV , 18 1. A po llo n iu s S id o n ., I, 140.
A ngelu cci J., III, 220 A prus (S.), IV , 68.
A n g la d e , IV , 40. A q u ila , II, 102; IV , 237.
A n g l s J., II I, 90. A rcadius (Ep.), I, 319.
A n g e r , II I, 349. A rcadius (Imp.), IV , 47.
A n iv it t i , II I, 87. A r ch a n gelu s a R06, II I, 279.
A n n a (S.), II, 65, 185, 227, 379; II I, 36, 39, A rc ig a Saenz J., I I I , 333.
40, 4 1, 42; IV , 65, m , 130. A r d u in u s , IV , 240.
A n n a (mater Samuelis), II, 375. A r en d t . I, 110 ; II, 72, 80, 82, 84, 88, 9 1 ;
A n n a (Prophetissa), IV , 137. III, 12.
A n n a M a r ia a I esu (B.), IV , 197. A rgan anzio D ., I, 7 1.
A n n a t P., II I, 327. A reth as (Ep.) C a esa r ., II, 2 17.
A n n o n (S.), IV , 68. A r ia F ., IV , 105.
A n o n ym u s S oc . M a r ia e , I, 28. A r ic i C., I I I , 2 1 1 .
A n p h il o c h iu s I, I I I , 35. A r in t e r o , II I, 34 1, 346, 358.
A n sca r iu s Astur. (Ep.), II I, 306. A r ist a r c h is S ., I, 195.
A n se lm u s (Abbas), I I I , 46, 48. A r is t id e s , I, 93; II, 148; II I, 251.
A n selm u s (S.) C a n tu a r ., I, 24, 39, 42, 217-224, A r ist o t e l e s , I, 20, 25, 226, 263, 336; II, 58,
343, 353, 355, 357, 39 ; H, 34 , 56, 66, 154, 164, 326, 340; II I, 292.
47, 200, 223, 225, 241, 3 12 , 404, 4 14, 432; A r n a ld i D., II I, 225.
I I I , 48, ss, 60, 65, 66, 67, 68, 8o, 84, 94, A r n a u ld , I, 393.
159, 180, 203, 272, 289, 324, 335, IV , 91, A rn a ld u s B o naeval , I I I , 323; IV , 142.
93, 132, 162, 182. A r n d t , II, 120.
A n se lm u s , Pseudo, I, 355; II, 137. A r n o b iu s , IV , 52.
A n se lm u s L a u sa n ., I I, 2 16 . A rn oldus C a r m ., I, 337; 9, 57, 3 13 , 327, 334,
A n selm u s L u cen sis (S.), III, 357. 353! IV , 205.
A n sfr id u s (S.), IV , 254. A rnon (S.), IV , 260.
A n tio c h u s (Ep.) Pt o lem ., I I , 152. A rn u lfu s a C ornobonet (S.), IV , 183.
A n t ip a t e r (Ep.) B o str ., I, 128; II, 239, 307; A rn u lfu s L exo vien s , I I I , 324.
I I I, 38. A rq u s R am 6n , II I, 19.
A n t o l in G u t ier e z , IV , 2 5 1. A rtico P h i l ., IV , 18 1.
A n to n D ., IV , 110 . A ru n d el (Archiep.), IV , 254.
A n to n in u s (Archiep.) F lo r . (S.), I, 273, 319 , A saro R ., II I, 334.
362, 378; II, 15, A scu lan us F ., II I, 70.
52, 207, 246,294,298,
319 , 353 , 374 , 380, 406, 4 12 ; A sio
II I, 142, L ., I, 267.
l i 144,
154, 155, 170, 179, 180, 18 1, A
185,
sse187,
m an i , I, 73, 97, 98, 99.
188,
201, 204, 2 12 , 278, 289, 320, A
336, 337, 352;
ssuerus (Rex), II, 287; I I I , 34, 96.
IV , 6 1, 91, 178. A st a rt es , IV , 232, 233.
A n to n iu s a C o rduba , III, 92; IV , 327. A th an asius (S.), II, 14, 26, 29, 84, 120, 150,
A n to n iu s A m ph ith ea tr o ph , I, 2 1 1 . 198; II I, 289; IV , 35, 56, 140, 190.
A n to n iu s M acedo , I, 73. A t h an a siu s , P seudo , I I I , 289, 302, 326.
38 INDEX N O M I N U M
185, 194, 198, 199, 202, 2 17 , 225, 232, 234 B a lsa n o , O ., I, 72.
259, 260, 264, 268, 270, 2 7 1, 273, 276, 300, B a l u z i o , IV , 13 3 .
A u t h F ., IV , 19. B a r e il l e G ., I, 189.
A u x e n t iu s , I I I , 244. B a r o n i u s C. (Card.), I, 7 3, 35 5; II, 5 1 ; III,
16 1, 16 3 , 166, 18 5 , 203, 209, 240, 260, 272, B i r g i t t a (S.), II, 327; II I, 105, 166, 167, 209;
B ernoldus C o n st a n t ie n sis , IV , 119 . 253, 3 2 3> 332 - 33, 335, 336, 398; II, 43, 4 5 ,
B ernoldus (Ep.), IV , 138. 14 1, 159, 169, 177, 19 1, 203, 204, 206, 2 3 1,
B ertazzo li P., IV , 164. 223, 2 3 1, 236, 2 5 1, 259,268,269, 2 7 1, 276,
B ertetto D., IV , 208. 277, 278, 285, 303,342,349,355, 357, 365,
B ert i J. L ., II I, 327. 387, 394, 400, 410, 414, 4 15 , 427; II I, 282;
B erti C., II, 39; IV , 143, 199. IV , 224.
B ertoldus (S.), IV , 1 9 1. B l a n c ( L e ) E., IV , 278.
B erto n E ., I, 3 12 . B l a n c a d e C a s t i l l i a s , IV , 198.
B ia v a S., IV , 18 1. B o i s s o n a d e , I, 2 0 1; I I I , 3 11 .
B ib a r s , IV , 268. B o m b o l o g n u s d e B o n o n i a , I I I , 318.
B udde K ., II, 97. C a l v i n u s I., I, 307, 392; II, 102, 145, 249;
B u lgako v S., I I I , 325, 326. II I, 109, 11 2 , 124, 198, 269; IV , 15 , 42, 89.
B u lg a r is E ., I, 209. C a l z a , IV, 242.
B u l l in g e r , I, 392; II, 14 5 , 2 1 7 ; II I, 206, 244, C a m p a n a E., I, 29, 5 1, 63, 73, 77, 1 3 1 , 132,
326; IV , 16. 223, 270, 283, 398; II, 19, 54, 146, 179, 203,
B u n gen er F ., I, 3 13 . 222, 259, 349, 397; II I, 52, 93, 105, 129,
B u o n d o n n o P ., IV , 194, 2 16 . 136, 143, 188, 219, 277, 297, 328; IV , 9, 17 ,
B u rgh aber A ., I I I, 93. 46, 49, 84, 88, 90, 96, 98, 102, i i i , 118 , 122,
B urn ey C. F ., II, 98. 129, 136, 139, 14 1, 143, 146,155, 16
B uro n A lvarez C l., I, 286; II, 55. 166, 167, 169, 173, 177, 182, 185, 20
B u r r id g e , I I I , 16. 203, 205, 206, 207, 209,2 13 , 216, 2
B urslan , IV , 265. 221.
B u sc a r let , IV , 265. C a m p a n a l e A., II, 349, 394.
B u t l e r , IV , 16 , 270. C a n o M e l c h i o r , I I I , 327.
C a n t i n i G ., II I, 14.
C a p a n a g a V ., I, 247; I I I , 344.
C a e s a r i u s F e r r a r i e n s i s , I I I , 75. C a p p o n i a P o r r e t t a , II I , 62.
C a h i e r , IV , 47. C a r a c c i o l o R o b e r t u s , I I I , 320.
C a j e t a n u s (Card.) I, 10, 319 , 347, 352; II, 18, C a r b o n e C . , IV , 178, 179, 180.
22, 74, 155, 160, 248, 249, 408; I I I , 75, 124, C a r d u c c i G ., IV , 179, 18 1.
C o m ba lo t , I I I, 129. C o r s a n e g o C . , IV , 241.
D e H a n n ib a l d is H ., II I, 3 1 8 . D e M e d in a II I, 192.
,
D e H ebre, II, 207. D e M e d r a n o , II, 346.
D e H e r r e r a Muftoz I., II I, 3 3 2 . De M e e s t e r P . , II I, 14; IV , 129.
D e H ie r o n y m is R k m i g i u s , I I I , 3 1 8 . D e m e t r i u s A l e x . ( E p .) , I , 89.
D e I e n z e n s t e in J . , I I I , 3 1 9 . D e m e t r iu s C h r is o l o r a s , II I, 309.
D e J a c o b is J . (B.), I V , 2 7 5 . D e m e t r iu s C y d o n iu s , I, 208; II I, 47.
D e J o n g h e H ., I, 1 4 1 . D e M ie r e s M o d e s t ., II, 232.
De I ragui M ., II, 232, 390. D e M oor F., II, 98.
D e J u n g h e M ., I I , 7 2. D e M o o s G . , II I, 280, 285, 286, 334.
De K eyser, I V , 2 0 3. D e M o r a l e s , II, 275.
D e K eu len aer G ., II, 98. D e n e f f e , I, 298, 323, 327; II, 232, 2 5 1, 259,
D e L a B r o is e R ., I, 5 4, 60; II, 2 15 , 2 1 8 , 2 5 1 , 349, 382; II I, 16, 279, 327, 328, 361.
3 9 4 , 4 12 ; II I, 2 7 7 . D e n i f l e , II I, 69; IV , 124.
D e L a C J., I, 285.
erda D e N i g r o , II, 128.
De L a C C l. (B.), I I I , 129.
o l o m b ie r e D e n i s , II, 98.
De L a g a r d e P., I I , 6 1. D e n n e f e l d , II, 79, 92, 98, no.
De L a G r a n g e A., IV , 84. D e N o g a r o l i s L . , I, 274; II I, 75.
D e L a P u e n t e L ., I, 354; I I I , 363. D e n z i n g e r , I, 51.
De L a T a il l e M ., I I , 18 6 , 34 8 , 349 , 4 1 3 . D e O S a P e t r u s , II, 324.
D e La T our B II I, 69.
ert r a n d u s, D e O r t e g a , II, 273, 343.
De la tour d A IV, 202, 225.
uvergn e, D e O s s a J a c o b u s , II I, 69.
D e l a t t r e , II, 430; IV , 29, 35, 36, 274. D e O v a n d o J o a n n e s , I I I, 92.
D e l a v a l M ., IV, 277. D e P a u l a F ., II I, 129. (V. Franciscus d e
D e l C o r o n a A ., IV , 157; IV, 157. Paula, II I, 129).
D e l e h a y e , II, 1 5 2 ; I I I , 1 3 ; IV , 14 0 . D e P a z J. A., II I, 363.
D e L e s t e y r i e , I V , 248. D e P i c q u i g n y B., II, 209.
D e lg a d o G . M ., I, 285. D e P i e l l e t A., IV , 267.
D e l G iu d ic e P., I , 2 1 2 . D e P i t i g i a n i s F., III, 327.
De L in d o s J o a n . , I I I , 325. D e p o i x H e n r i c u s , I, 29; II I, 129.
De L is k e n n e , I V , 249. D e P o r n a s s i o R . , II I, 74.
D e l it z s c h F ., II, 7 1, 97. D e P o u i l l y , I I I, 69.
D el M arm o l B ., I I I , 16 . D e P r e s s e n s E., I, 312.
D e L oe , I, 253. D e P r i e z a c , II, 346.
De L o s R i o s Barth., I, 286, 324, 340; II, 55, D e r c k x H., I, 328; II, 73; III, 188, 349; IV ,
274, 340; III, 129, 132. 41.
D e l M o r a l C a r . , I, 2 9 5 , 3 5 5 ; II, 2 7 3 , 3 2 5 , D e R egla P ., IV , 242.
337 364, 3 6 6 ; I I I , 3 5 5 . D e R h o des G I, 26, 288, 355, 362, 395;
e o r g iu s ,
D e l N e n t e I ., I V , 15 8 . I I, 189, 19 1, 207, 273, 275, 325, 34 1, 342,
D e lpla c e, IV , 2 10 . 367, 4 12 ; II I, 128, 129, 139, 140.
D el P rado N ., II, 13, 19, 62, 8 1, 82, 89, 92, 94. D e R i e z , II, 346, 347.
D el R II, 128, 294.
io , D e R o s s i G . B., I, 52; IV , 34, 145, 222, 237,
De L u g o (Card.), I, 319 ; I I I , 93, 112 , 327. 238.
D e m a i s o n , IV , 247. D e R u b e i s , IV , 242.
D e M a n s H e r v e u s , I I I , 52. D e S. M i g u e l , I, 302.
D e m a r e t , I , 29. D e S a n t i A., IV , 102.
D e M a s s im i IV , 6 8 .
P a u lu s, D e S c o r a i l l e P . , I, 280.
D e M F ., I I I , 69, 319.
a y r o n is D e s g e n e t t e s C . N . , IV, 156, 200.
De M a z e n o d , IV , 194. D e S c h i l d i s H e r m a n n u s , II I, 70.
INDEX N OM IN U M
317
D e S e g u r , I I , 16 , 54. D io n y s iu s ,Pseudo, I, 175, 348, 360; III, 85,
D e s m a r a is M ., I, 252; II, 232, 315 . 98, 203, 227.
D e S m e d t , I, 86. D io n y s iu s A n d r in o p ., I I I , 325.
D e S o la F r ., I I I , 279 . D i o n y s i u s C a r t h u s i a n u s , I, 26, 44, 274, 354,
D e S o m e ir e Z ., I V , 204, 205. 355, 362, 365; II, 16. 126, 128. 172, 209,
D e S o u r m e l is , IV , 26 5. 246, 294, 320, 334, 353, 358, 406, 432; II I,
D e S t e l l a Isaac, III, 285, 323. 74, 138, 157, 179, 180, 185, 186, 188, 209,
De S uze (Card.), I I I , 318. 2 13 , 320; IV , 40.
D e U b a l d is B a l d u s , II I, 3 1 9 . D i o s c u r u s , Pseudo, IV , 149.
D e V a l , III, 110 . D o d t , IV, 278.
De V a l o is I o a n n e s , IV , 90, 92, 95, 16 9 , 249. D i P i e t r o , II I, 280.
De V a l o is P h i l i p p u s , IV, 249. D i s n e Y ., I, 54.
D e V a r g a s , I V , 19 3 . D o e l g e r F. X ., IV, 17, 232.
D e V ela sc o A ., II I, 9 1 . D o e l l in g e r , I, 86; II I, 330.
De V e n d o m e L. (Card.), IV , 158. D o l s e A. G a r c i a , II, 200.
D e V io (Card.), T h o m a s , I, 276. D o m in ic u s B o r u s s ic u s , IV , 1 1 0 .
D e v r e sse R ., III, 2 2 5. D o m i n i c u s (S.), I, 359; II I, 276; IV , 105, 107.
D e V r ie s G ., I I , 98. 109, 110 , 115 .
D evy V ., II, 232, 250. D o m in ic u s a S. P e t r o de A l c a n t a r a , II, 344.
D e W i l d e P ., I , 2 36 . D o n c o eu r P ., II I , 16 .
D e W it J . , I, 244. D o n e t t i A ., I , 3 1 3 .
D e x t e r (C h ro n ista), I , 7 2. D o r , IV , 15 8 , 17 0 , 2 2 5.
D e y l i n g S ., I , 3 1 1 . D o s ite u s (P atr.) H ie ro so l., II I, 7 2.
D e Y u r r e G ., I I , 190. D oucet V., II I, 1 2 , 16 .
D e z a (Card.), IV , 16 3 . D o u g l a s G. C. M ., II, 117 .
D ia n a , I V , 2 3 2 , 2 3 3 . D o u h e t , IV, 84.
D id a c u s a C a d ic e (B .), IV , 17 3 . D o U K A K fe s C., II I, 3 2 5 .
D id io t , I , 3 1 7 . D o u r c h e I., I, 29 ; II I, 12 9 , 18 8 , 2 1 1 , 2 1 5 , 2 3 1 .
D II, 1 5 1 , 19 8 ; II I, 266.
id y m u s A l e x . , D r a c k , II, 2 1 8 .
D IV , 72, 265.
ie h l , D r a e s e k e J . , I , 209.
D ie k a m p F r ., I, 1 1 9 , 12 4 , 1 9 5 ; III, 10 0 , 2 2 6 , D rag u et, I I I , 224.
302, 328. D r e s s e l , I , 19 5 .
D ie r C ., I I , 7 1 . D reves, II, 2 0 7 ; I I I , 53.
D ie t e n b e r g I ., I V , 97. D r e w n ia c h L ., II, 7 2 , 85.
D i e t l e in W. O ., I, 3 1 4 ; IV , 2 1 . D re w s A ., IV , 233.
D ie u P ., I, 1 0 7 , 1 1 3 , 1 1 5 . D r ie d o J . (alias N e y s ), I, 58.
D iF o n zo L ., I, 59, 241, 243, 244, 2 5 1; II, 215, D r i v e A ., IV , 19 6 .
220, 232, 316 , 267, 338, 405; II I, 279. D r iv e r S. R ., II, 7 1 , 1 1 7 , 10 2 .
D il l e n s c h n e id e r Cl., I, 54, 278, 283, 288, D ro ch o n , IV, 246.
2 9 4 , 297, 298, 300, 3 3 1, 332, 333, 334, 338, D r u w , I , 16 , 3 2 3 , 32 8 , 32 9 , 4 2 1 .
34 , 345, 3 SO>352, 393, 394 ; H , 2 51, 259, D r u z b ik i, II I, 12 9 .
260, 273, 333, 334, 340, 345, 346, 349, 4 21; D u b la n c h y , I, 29, 3 3 8 ; II, 1 4 1 , 14 6 , 2 3 2 ; III,
I I I , 129; IV , 42, 73. 1 0 5 , 18 3 , 18 5 , 2 3 9 ; IV , 9, 3 0 , 2 38 .
D i l l m a n A ., II, 7 1, 78, 90, 97. D u b o i s A ., IV, 30, 205.
D im m l e r E ., II, 117 , 127. D u C a n g e , IV , 99, 10 7 , 17 6 .
D jn d o r f , IV , 140. D u c h e s n e , II, 14 6 ; IV , 1 1 2 , 12 8 , 14 0 , 1 4 1 ,
D io n is i A n n i b ., 125, 126. 14 5 , 14 6 , 1 6 1 , 2 38 .
D io n is iu s (S .), I V , 15 4 . D iiR R L ., II, 1 1 3 .
D io n y s iu s A l e x . (S .), II, 1 5 0 ; III, 79. D u ff F., I V , 2 1 6 .
INDEX N OM IN U M
E r n estu s P ra g fn sis, I I I, 357, 363; IV , 157. E z e c h i e l (Prof.), II, 1 1 3 ; II I, 243, 257, 258.
E r b a s u r iz B., II I, 328.
E sca rd F ., II I, i i , 12 .
E s c h a c ie r J ., III, 70. F aber F . , G ., II, 348; III, 15; IV , 24.
E sch er H ., I , 3 11. F aber J. (Ep.), I, 277; II, 22; I I I , 326.
E s c o b a r , II, 209. F a b i a n u s (Papa), IV , 247.
E splu g es M ., I V , 2 3 1 .
( D ) F a b r i c i u s G. A . , I, 69.
E sser G ., I , 2 5 2 . F a g n a n u s P r o s p e r , II, 184.
E s s e r T h ., IV , 84, 99, 100, 105, 164. F a i t h f u l R. C . , II, 98.
E s t h e r , I I , 1 3 2 , 2 8 6 , 2 8 7 , 4 2 9 ; II I , 34, 96, F a l c o n i e r i A l e x i u s (S.), IV , 189.
202. F a l k , IV , 99.
E s t iu s , I I , 8 1, 12 0 , 2 16 , 2 18 , 2 7 3. F a l l e r O., I, 176; I I I , 280, 284, 286, 299, 300,
E (Patr.), II, 198; IV , 157.
s y c h iu s 303; IV , 146, 147, 152.
E D., IV , 105.
tch everry F a l o c i - P u l i g n a n i M ., IV , 243.
Eu (D ), Coraitissa, II I, 3 3 1. F a n f a n i L u d . , IV , 105.
E u c h e r iu s L u g d u n e n s is , I I, 62. F a u c h e r X ., IV , 105,
Eudes I. (S.), IV , 43, 44, 12 1 , 156, 157, 158, F a u s t u s , II I, 198.
160, 195, 200. F a v i l l a C . , IV , 190.
E u d o x i a (Imp. ), IV, 149. F e b r e r R. M ., II I, 13.
E u g e n i u s IV (Papa), I, 36; II I, 7 1, 14 1. F e c k e s , I, 323, 328; II I, 349, 358.
E u g e n i u s , Bulgaris, II I, 312 . F e d e r i c i G ., I, 2 1 1 ; II, 344, 353.
E u g e n i u s d e S a b a u d i a , IV , 165. F e l d e r H ., IV , 113 .
E u g e r M ., I , 7 3 . F e l d m a n n F . , II, 97.
E u l a l ia , IV , 10 9 . F e l i x (Papa), II, 149; III, 245.
E u n o m iu s , II I, 2 4 4 . F e l i x J o v i n i a n . , I I I, 244.
E u p iz i S ., II I, 14. F e r d i n a n d u s II (Imp.), IV , 260.
E u r in g e r , I, 10 5 . F e r d i n a n d u s I I I (Imp.), IV , 2 5 1, 260.
E u s e b iu s C a e s a r ., I, 385; II, 26, 116 , 15 0 ; F e r n a n d e z , I, 327; II, 9, 232, 364, 365, 368,
III, 2 4 1, 26 4; IV , 52. 384, 4 13 ; H I, 353, 354.
E u s e b iu s V ercell. ( S .) , IV , 240. F e r n a n d e z N i s t a l A . , II I, 280.
E u s t h a c h iu s A t r e b a t ., II I, 3 1 8 . F e r o t i n D., IV , 155.
E u s t a c h iu s ( S .) , IV , 200. F e r r a n d u s (Diae.), II, 162.
E u s t a t h iu s A n t io c h ., I I , 15 0 . F e r r a r i s G. A . , I, 263.
E u s t o c h iu m ( S .) , IV, 64. F e r r i n i , IV, 122.
E u s t r a t ia d e s , I, 15 8 . F e r r i n i L ., IV , 190.
E u t h y m iu s ( S .) , I V , 3 7 . F e u e r l e i n G. W., I, 3 1 1 .
E u t h y m iu s Z ig a b e n u s , III, 14 1. F e u l l e t , IV , 208.
E u t h y m iu s (Patr.) Constant., I, 197, 390; F e u n e r F r . , I, 124.
II I, 4 1, 42, 125. F i a c c h i A l o y s . , IV , 18 1.
E u t y c h e s , II, 145; IV, 270. F i d a t u s d e C a s s i a . (B.), II, 294.
E v a r i s t u s a V i r g i n e C a r m ., I I I , 8 8 . F i e v e t , I, 187.
E v e n M ., I V , 1 9 3 . F i l i p p i (Archiep.), I I I , 330.
E v o d i u s , IV , 6 8 . F i l l i o n , I, 55, 56, 57; II, 7 1, 8 1, 120, 203, 2 18 .
320 INDEX N OM INUM
I I I , 4 0, 10 0 , 2 0 3 , 30 5. G l ik e r , I, 245.
G e o r g iu s S c h o la r iu s , I, 209; II, 3 11; II I, 48. G lo d en I ., I V , 200.
G erard u s B o n ., i i i , 70. G o d e f r id u s a d m o n t e n s is , I, 375; II, 442, 314 ;
G erard us (S.), I V , 12 0 . II I, 53; IV, 259.
G erard us de F rach eto , IV , 15 5 . G o d e f r id u s V e n d o m e n s ., III, 3 2 4 .
G e r a r d u s B o n o n ., III, 70. G o d e f r id u s V o s ie n s is , IV, 1 2 0 .
G e r a s im u s I (Patr.) A lex ., I, 210; III, 73. G o det, I, 18 5 , 18 7 , 2 1 1 ; I V , 90, 94.
G erbero n ,IV , 9 9 . G o d fray, I, 3 13 .
G e r b e r t u s , IV , 1 7 9 . G odo y, II, 57.
G erh a rd u s, IV , 112 . G o dts F. X ., I, 264; II, 232-, 252, 349,
G e r m a in L ., I V , 84. 385, 394, 403, 4 13 ; I I I , 128, 129, 1 3 1 , 280,
G erm an us (Patr.) C o n s t . (S.), I, 25, 165, 170, 328.
34 1, 388, 389; II, 56, 70, 127, 133, 1 7 1 , 180, G o e t z I., I I I , 1 8 .
G o u g a u d L ., IV , 2 5 7 . G r e g o r i u s N i c o m e d ., II I, 42.
I I I, 38, 97, 99, 324, 225, 357- H o f f e r P., I, 279; II, 237, 340.
H ess B eda , IV , 215. H o f f m a n n A . M ., II I, 100.
H etzen au er M ., I, 340; II, 7 1, 74, 77, 79, 80, H o f m a n n F., II I, 18.
89, 90, 91, 123. H o g a n S. M ., II I, 15.
H e u r t e b i z e B., I, 187, 2 13 , 224. H o g e l i u s Z., I, 308.
H e y d e n S . , IV , 9 7 . H o l o p h e r n e s , II, 287.
H i e r i a , IV , 53. H o l w e c k I., II I, 280; IV , 128, 143, 162, 163,
H i e r o n y m u s (S.), I, 57, 76, 89, 90, 14 1, 144, 166, 169, 17 1.
387, 355 ; H , 28, 29, 47, 62, 67, 77, 84, 95, H o l z a p f e l H . , I I I, 13; IV , 105.
10 1, 102, 106, 107, 108, 1 1 2 , 116 , 118 , 120, H o l z i n g e r H . , II, 7 1, 75, 78, 90.
152, 35, 344; IU , 36, 97, 116 , 243, 244, H o l z m e i s t e r U r b a n u s , I I I , 270.
INDEX N OM INUM 325
H ono ratus a S. M a r ia , IV, 59. I n c h o e f f e r M ., I, 7 2 .
H o n o r iu s A u g u s t o d u n ., I, 239, 3 7 3 ; II, 2 1 , I n g l e s e D o l o r e s , IV , 1 2 1 .
124; II I, 324; IV , 59, i 4 2 - 2 59* I n g u a n e z M ., I V , 99, 10 1, 18 1.
H o n o r iu s I I I (Papa), IV , 193, 318. I n n o c e n t i B., I, 263.
H o n o r iu s IV (Papa), I I I , 24:6. I n n o c e n t iu s I (P ap a), IV , 1 1 9 .
H o n t h e im , II, 1 2 3 , 12 4 ; II I, 3 2 8 . I n n o c e n t iu s I I I (P ap a), I, 34, 3 7 1; II, 63, 162;
H o r n e b y Ioannes, IV , 19 2 . I I I, 144, 178, 247; IV , 138.
H ugo S ., I , 2 36 . I n n o c e n t iu s I V (P ap a), I V , 162, 192, 201.
H ugo a S. V ic t o r e , I, 145, 224; II I, 83, 315, I n n o c e n t iu s V , Papa (v. Petrus a Tarentasia).
3 3 5 ; I V , 205. I nnocentius V I I I (Papa), IV , 197.
H ugo a S. C haro (Card.), I, 2 4 1; II, 57, 4 12; I n n o c e n t iu s X I (P ap a), I, 319 ; I V , 163, 164,
II I, 318 , 352. 165, 205.
H ugo F l a v ia n ic e n s is , IV , m , 112 . I n n o c e n t iu s X I I (Papa), IV , 135, 163, 164,
H u g o V ir d u n e n s is , I V , 68. 168, 200.
H u g o n H ., I, 2 4 5 , 2 4 7 ; II, 20, 22, 24, 26, 4 5, i I renaeus (S.), I, 43, 56, 79-88, 370, 372, 378,
1 9 1 , 2 3 2 , 24 8 , 2 7 5 , 349 , 394 , 4 1 3 , 4 1 6 , 4 1 7 ; 385, 386; II, 25, 29, 56, 84, 94, 95, 148, 2 21,
I I I , 9 3, 1 2 3 , 1 2 7 , 12 8 , 12 9 , 13 9 , 14 0 , 1 4 3 , 293, 300, 403; I I I , 35, 125, 153, 241, 2 51,
14 4 , 1 8 3 , 18 8 , 2 1 6 , 32 8 , 358 . 2 S2 , 2 55> 2(>5, 300; IV , 250.
H u g u c c io , I I I , 3 1 7 . I r im b e r t u s , I I , 128.
H u g u e n y , III, 10 6 . I sa a c ( S .) , IV , 2 7 1 .
H u h n , I I , 78. I sa a c A n g e l u s (Im p .), I V , 267.
H u m m e l a u e r , I, 10 9 ; II, 7 1 , 79, 80, 82, 9 1 , 92, I s a ia s (P ro p h .), II, 75, 99, 112 , 2 19 ; II I, 33,
4 0 1. 170, 208, 243, 248, 255, 263; IV , 237.
H u m p h r e y , I I I , 12 9 . j I s id o r u s H is p a l e n s is (S.), II, 29; I I I , 229,
H u n a y n , I V , 2 70 . 284, 306; IV , 173.
H u n g a r i , II I, 14 0 . I s id o r u s G l a b a s (A rch ie p .), I , 208; I I , 3 1 1 ;
H u p p e r t s , IV , 2 2 4 . II I, 47, 308.
H u r t a d o , I I , 2 2. | I s id o r u s Ab A l a t r i , I, 281.
H u r t e r , I, 29; II, 208, 295, 296; III, 1 1 o, 328. I sid o r u s P e l u s io t a ( S .) , I I , 94.
H u s e n b e t h , I I I, 15. j I sid o r u s T h e s s a l ., II, 241, 294.
H u s e n e r H ., III, 249. I s i s , IV, 232, 233, 248.
H u y g h e C ., I I , 98, 10 0 . I s r a e l (C a liffu s), IV , 270.
H y p s i l a n t i s , I , 2 1 0 ; I I I , 73.
j J a co b A l o y s ., I V , 17 8 .
I a c o b i l l i , I V , 2 4 3. [ J a co b (P atr.), II I, 250, 263.
I a c u zio P . (E p .), I I I , 3 3 2 . J a c o b i G . A ., I, 3 1 1 .
I a n n o t t a A. (Ep.), I, 13 , 29, 43; II I, 280, 328. J a co bu s A l b e n s i s , II I, 69.
I a n n u c c i , I I I , 381. a V o r a g in e , I, 262; II, 245, 406; III,
J a c o bu s
I a r h i , II, 10 8 . 318 , 362; IV , 93.
I b u E z r a , I I , 10 8 . J a co bu s ( S .) , A p ., I I I, 29, 116 , 143, IV , 250.
I deo (Ep.), Lipar., II I, 330. J a c o bu s a S a r u g , II I, 225; IV , 152, 153.
I d io t a ( v . Raymundus Jordanus). J a c o bu s a T u d er t o (de B en ed ic tis), I V , 178,
I e n s t e in (Archiep.), IV , 144. 179, 180, 18 1.
I g n a t iu s M . (S.), I, 72, 78, 386; II, 25, 148, J a c o bu s C h r is t o p h ., I I I , 2 7 7 .
160; I I I , 2 51, 255, 300; IV , 50, 269. J a co bu s d e B o sc o , I I I , 7 0.
I g n a t iu s a L o y o l a (S.), IV, 204. | J a c o bu s d e V it e r b io , I I I , 3 1 8 .
I g n a t iu s (Diae.), I , 19 1. } J a co bu s d e S a r u g , I I I, 299
I k e l i a , IV , 137, 148, 268. | J a co bu s E d e s s e n u s , II, 88, 95.
326 INDEX N OM IN U M
J o a n n a E b r o ic e n s is , I V , 249. J o ann es de M o n t e n ig r o ,I I I, 7 1.
JoANNES (S.), A p ., II, 1 3 , 8 3, 1 1 6 , 14 7 , 15 6 , J o a n n e s d e N e a p o l i , II I, 12.
l 6 l , 19 8 , 2 0 3 , 206 , 2 0 7 , 208, 2 1 1 , 2 l 6 , 2 1 8 , J o a n n e s d e N e e r c a s s e i ., II, 332.
220, 226, 298, 299 , 3 3 5 , 3 5 2 , 3 5 3 , 37 6 , 400, J o a n n e s d e P o l l ia c o , II I, 12.
4 1 1 , 426; II I, 3 0 , 3 2 , 3 3 , 87, 1 1 3 , 1 2 2 , 14 2 , J o a n n e s d e S e g o v ia , I I I , 58.
15 2 , 15 4 , 15 6 , 15 8 , 1 6 1 , 1 6 2 , 16 6 , 1 7 1 , 18 7 , J o a n n e s d e T u r r e c r e m a t a (Card.), I, 318 ;
2 54, 2 5 5 , 2 6 2 , 26 6, 2 6 7 , 2 8 3 , 28 4 , 2 8 5 , 2 8 7 , II I, 7 1.
293, 294, 2 9 5 , 296 , 300 , 3 0 2 , 3 1 3 , 3 2 1 , 3 2 3 , J o a n n e s D id a c u s , IV , 280.
3 5 4 ; IV , 1 1 7 , 1 4 1 , 2 5 0 , 269. J o a n n e s (Ep.), IV, 39.
J o ANNES A l GRINUS, I I , 243. J o a n n e s E r e m it a , IV , 91.
J o a n n e s A n d r e a e , I I I , 324. J o a n n e s E u b a e u s , I, 176, 177; II, 227, 309;
Jo a n n e s A n t io c h e n u s , I I , 1 5 2 . I I I, 39, 42; IV, 129.
Jo ANNES AQUENSIS (Ep.), II I, 312 . J o a n n e s E u c h a it e n s is , II, 240,404.
INDEX N OM INUM 327
2 19 . L eo E v a s i u s , IV , 18 1.
L a u n sk y M ., IV , 126. L e o I s a u r i c u s (Imp.), I V , 53.
L a u r e n t iu s a B r u n d u s i o (S.), I, 63, 64, 65, II, 26, 84, 94, 95, 16 2 , 179 , 38 3; II I, 12 5 ,
281-83, 326, 34, 344, 36o> 36 1, 366, 364, 15 3 , 246, 255, 259, 268; IV , 238.
392; II, 58, 65, 2 18 , 295, 324, 325. L e o I (Papa), IV, 247.
274. j L e o n iu s , IV , 2 10 .
L edoux A ., I, 263. L e o n t iu s (Ab.), IV , 198.
L ee C h r ., IV , 139. L e o n tiu s B y za n t. I , 15 7 .
( S .) ,
L ew is H . E ., I I , 1 1 7 . L u d o v ic u s IV , 157.
B l e s e n s is ,
L e y sse n , I, 78. L u d o v i c u s B o n u s , IV , 14 1.
L ezana J . B ., I I I , 93. L u d o v i c u s (Rex), S., IV , 198, 248.
L houmeau , I, 293. L u d o v i c u s II (Rex), IV , 241.
L ibe r iu s (Papa), IV , 238. L u d o v i c u s IX (Rex), IV , 96.
L iber iu s a J esu , IV , 74. L u d o v ic u s X I (Rex), IV , 102. 249.
L ic in iu s B a eticu s , IV , 1 1 9 . L u d o v i c u s X I I I (Rex), IV , 249, 250.
L ig h t , II, 156. L u d o v i c u s X V (Rex), IV , 250.
L ie l l H. F . J ., I , 5 2 , 5 3 - L u d z , II, 317 .
L iet zm a n n H ., IV , 154 . L u b e K . K ., IV , 167.
L igh tfo o t , I I I , 249. L u k m a n F. K ., I, 80; II I, 252.
L in d e n , I I I , 328. L u i s A n g e l u s , I, 297; II, 4 2 1; II I, 349, 358
L in t e l o , IV , 225. L u i t o l d u s ( M a r c i o ) , IV , 260.
L it t l e A . G ., IV , 99. L u l l u s R ., I I I , 19.
L it t l ed a l e R. F ., I, 11 4 ; IV , 16. L u m b r e r a s P . , II I , 16.
L iviu s T ., I, 54, 7 7; I I , 179. L u r y A . , IV, 84.
L la m era M ., I, 327, 334. L u t h e r u s , I, 306, 391, 392; II, 64, 145, 18 1
L och , I I , 120. 4 21; II I, 18, 110 , 152, 154, 190, 198, 242
L ocher J ., I, 306. 326; IV , 15, 42, 96, 98, 160.
L o ckto n W., II I, 239. L u t z , II, 317 .
L ocrius F err eo lu s , IV , 2 32 , 236, 246. L u y k x , II, 255, 348, 349.
L o eb e ll J. W ., I, 187.
L o ef f le r , IV , 2 10 .
L o is y , II I, 248, 269. M a b il l o n , I, 72, 236; II I, 52; IV, 84, 91, 99
L onergan W . J ., I I I , 16. 112 , 120, 257.
L ongo B arth o lo m aeu s, I I I , 3 3 1, 332; IV , 12 1. M a c a r i u s P a t m e n s i s , I, 2 1 1 ; II I, 325.
L ucas (S.), Ev., I, 385; II, 147, 156, 159, 174, M a h , I, 117 .
183, 288, 295, 297, 4 01, 4 15 , 418, 427, 429; M a i ( C a r d . ) , I, 128; IV, 167.
IN DEX N OM IN U M 331
M atth a eu s (S.), A p.y II, 13, 102, 104, 108, ] M endez S ., I, 279.
114 , 116 , 125, 147, 156, 163, 201, 209, 38 1, M e n d iv e , II I, 110 , I I I .
4 2 7 ; III, 29, 58, 114 , 152, 155, 175, 198, M e n d o z a , IV , 62.
248, 249, 255, 262, 300, 337; IV, 261. M e n n i t i P , , I, 72.
M a t t h a e u s C a n t a c u z . (Imp.), I, 205, 344; M e n n o n S i m e o n , II, 144.
III, 47. M e n o c h i u s , II, 120.
M a t t i u s s i , II I, 281, 296, 297, 328. j M e n z i e s , I, 74.
M aurel P ., I I I , 17 . M e n z in g e r O ., 1,- 5 1.
M au rin , IV , 40. : M erc a d a n te , IV, 18 1.
M au r iq u in u s , IV , 108. ! M e r c a t i, IV , 90, 98, 12 8 .
M a u r it iu s d e V i l l a , III, 363. J M ercato r J o e s , I, 275.
M a u r it iu s P a r is ., III, 53. M e r c e n i e r , IV , 17 5 .
M a u r it iu s , IV , 35. | M e r c i e r D . ( C a r d . ) , II, 392, 399, 4 1 3 ; IV , 17 ,
M a u r it iu s (Ep.), IV , 13 3 . 186.
M aury (Card.), II, 17. M erg es P . , IV , 207.
M a x im il ia n u s S axo n ia e , I I I , 286. J M erk , II, 12 7 .
M a x im u s (Conf), II, 29, 198; IV, 55. | M e r c k e lb a c h b ., I, 17 , 30, 2 4 1, 245, 32 3 , 328,
M a x im u s P la n u d es , I, 208. 33 i , 333 ; H , 168, 232 , 349, 376, 390, 393,
M a x im u s T aur. (S.), I, 14 1, 155-7, 390; III, 400, 4 10 , 4 13 ; II I , 1 1 0 , i i i , 12 8 , 12 9 , 18 3 ,
43 , 259, 268; IV, 68, 240. 18 5 , 188, 286, 327, 328.
M a y e r , I I I, 16. I M e r m illo d ( C a r d .) , IV , 225.
M ayer A. M . , II, 2oo, 208. M e r s c h , I I I , 349, 350.
M a y e r F., I, 309. [ M e s c h l e r , IV , 10 5.
M e a r u s J., I, 2 17 ; IV , 92. M e s i n i C . , IV , 120.
M c .C w t y I., II I, 349, 358. M e s r o p ( S . ) , IV , 2 7 1.
M c .C o rm ic k , III, 239. M e s s n e r , I, 3 14 .
M c .D onald L . X ., IV , 278. M e t a p h r a s t e s S . , I, 1 1 3 , 19 7.
M c . K e n n a , III, n . M e t h o d i u s ( S . ) , II, 26, 2 16 ; I I I , 289.
M c . N a b b V., I, 54; II, 410. M e t h o d i u s O l y m p i a e ( S . ) , I, 94, 386.
M a v o r , III, 245. M e t r o p h a n e s C r i t o p u l o s , I I I , 72.
M a x Iu n g u ik e l, IV, 17 . | M e t s , I I I , 2 8 1.
M a x en tiu s (Patr.), IV , 242. M e t t e n s , II, 269.
M a zze lla O ., II, 8 1; I I I , 5 1 , 77, 16 1. M e t z g e r o t h M . , I, 252.
M azzola I, I, 30; I I I , 15 7 . M e u s c h e n J. G . , I, 309.
M e c h t il d is (S), III, 7 ; IV , 208. M e u s i n g E . P . S . , I, 2 17 .
M e d in a , II I , 209, 260, 272. M e y e r , IV , 84, 144.
M eesser m a n , I, 2 53, 258. { M e y r i c k F r . , I, 3 1 3 ; IV , 84.
M e ie r L ., II I, 13 . M e z a r o l D . , IV , 10 5.
M e ig n a n (Card.), II, 80, 120, 127. M i c h a e a s ( P r o p h . ) , I I, 1 1 3 - 1 6 , 1 2 1 , 2 19 ; IV,
M eism e r J . G ., I, 309. 2 37 -
M e is n e r , I, 3 10 . M ic h a e l a S. IV , 19 3.
A u g u s tin o ,
M ela n cth o n , II, 249; IV , 16. M ic h a e l C a e r u la r iu s , IV , 265.
M elc h io r C an u s ., I, 54, 3 19 ; I I I , 15 5 . M i c h a e l D u c a s (Imp.), IV , 267.
M elc h io r I n ch o efer , I, 7 1. i M i c h a e l A u g . d e B i b b i e n a , II I, 14.
M e lc h ise d e c h ., II I, 257. M i c h a e l G l y k a s , I, 200; I I I , 47, 226, 308.
M elit o n S ard ., I, 73. M ic h a e l P a la e o lo g u s , II I, 2 6 1.
M e l i t o n , P s ., II I , 227, 283, 296, 297. | M ic h a e l P r a te n s is , IV , 48.
M e l e t i u s S ir ig o s , II I, 72. M i c h a e l P s e l l o s , I, 199; I I I, 46.
M e l l e t M ., I, 252. j M i c h a e l - A n g . ( O . F . M . C a p . ) , I I I , 17 .
INDEX N OM IN U M 333
226, 233, 236, 257, 283, 285, 287, 295, 298, I P e r m u y F ., II I, 341.
347. 377, 378, 383, 384, 3 9 1 ; II I. 29,5 6 , 5 8 , P erosi L ., IV , 1 8 1.
6 5 ,7 9 ,8 1 ,8 6 , 88, 95, 103, 108, 118 , 138, P erq ueri P etr u s , II I, 7 1.
150, 156, 159, 16 1, 162, 169, 172, 177, 179, P er r e lla G ., II, 2 15 , 220; II I, 328; IV , 175 .
180, 182, 185, 186, 199, 2 17 , 219, 223, 232, P e r r io t , III, 129.
252, 253, 254, 255, 287, 291, 292, 293, 298, P errone J ., II I, 13 , 15 , 5 1.
322, 337, 338, 340, 349, 350, 35 1, 359, 364; P e r t z , IV, 2 4 1, 245, 260.
IV , 102, 104, 170, 176, 222, 237, 243, 250. P esch C ., II, 8 1, 178 , 1 9 1 , 208, 233, 397; III,
P aulus I I I (Papa), 245, 2 8 1; IV , 102, 170. 88, 92, 286, 328.
P aulus II I (Ep.), IV , 245. P e sc i B., IV , 238.
P aulus IV (Paps), II, 146, 1 6 1; I I I , 247, 255. P estalozza H., IV , 149.
P aulus V (Papa), I, 37; IV , 66. P etaviu s D., I, 270, 2 7 1, 286, 324, 352, 357;
P aulus a C ruce (S), III, 347. II, 3 1 , 337 , 406; H I, 34, 37, 119 .
P aulus (Diaconus) W a r n ef r id u s , I, 2 12 ; II, P etazzi I., II, 373.
241; II I, 44, 306. P eter P. F ., III, 194.
P aulus de H er e d ia , II, 3 2 1. P e t e r s , I, 10 5 ; II, 97.
P aulus E m esen u s , I, 12 6 . P e t it F r ., I, 239; II, 124.
P aulus E r e m it a , I, 358. P e t it de J u l l e v il l e , IV , 265.
P aulus N ., IV , 207. P e t it L ., I, 170 , 200, 208, 209, 2 1 1 .
P aulus P eru sin u s , II I, 70. P e t it a l o t , I, 30.
P aulus S am osat ., I I, 145, 146, 150, II I, 79; P e tr ello F u l g e n t iu s a S ig il l o , II, 346.
IV , 269. P etrid es S ., II I, 18.
P aulus A n a ch o r . (S ), IV , 108. P etrus (Ab.), IV , 168.
P auvlo w ski A ., I I I , 23. P etrus (S.), Apost. I., 56; II, 378; II I, 29, 1 4 1 ,
P a uw els P ., I I I, 17 . 156 , 18 7 , 208, 2 32 ; IV , 68, 1 1 9 , 2 37, 243.
P a v a n i , IV , 195. P etrus A ba ela rd u s , II I, 3 14 .
Pavy, IV , 275. P etrus A lex a n d r in u s (S), I, 94, 385, 386;
P eake A . S ., II, 97, 117 - II, 150 .
P ecci (Card.), II, 48. (V. Leo X III) . P etrus A q u ila n u s , II, 22.
P ecoroni F ., IV , 127, 174. P etrus a S. M a r ia , II, 209.
P e d r iz et , II, 3 17 . P etrus a TARENTASIA, (V. Innocentius V), II I,
P e la g iu s (Papa), IV , 93. 57, 3 1 8 .
P e la g iu s , I I I , 43. P etrus A ureolus I, 267-9, 267, 3 6 1; II, 2 2;
P e la g iu s A lva r u s , II I, 52, 69. I I I, 69.
P elba rtu s de T em esv a r , II, 207, 406; III, P etrus B ardus , II I , 363.
320; IV , 6 1, 68, 69, 175, 177- P etrus B l e s e n sis , I, 239; II, 243, 379, 432;
P e l t ie r H ., I, 2 13. III, 53, 3 16 , 335, 336.
P e n n a c c h i , II I, 225. P etrus C a n isiu s (S.), I, 278, 3 9 1, 392; II, 58,
P e p in i , I I , 209. 63, 144, 17 2 , 18 1 , 207, 294, 3 2 1 , 375, 4 2 1,
P e r a l t a , I I , 344. 432; II I, 75, 109, 1 1 2 , 1 1 5 , 1 1 8 , 13 8 , 14 2,
P erard i G ., I, 5 1. 14 5, 180, 190, 228, 242, 286, 327; IV , 16,
P erez F. C., II I, 49. 2, 98, 15 7 , 2 1 1 , 2 13 .
P erez I., IV , 9 1. P e tr u s C ell e n sis , (A b.), I, 238 , 343, 355, 37 5;
P erez N ., I I I , 34 1; IV , 58, 105, 250. II, 242; I I I , 289, 290, 3 16 ; IV , 13 2 .
P erg a m i M . H ., I, 72. P etrus C an to r , III, 52.
P erg o lese , IV , 1 8 1 . P e tr u s C o m p o ste lla n u s, (v. Petrus De Micha).
P e r im e zzi G . H ., I, 72. P e tr u s C h ry s o lo g u s (S.), 1, 1 5 1 , 3 4 1, 359 , 373 ,
P e rin g sk io el d J. F., I, 310 . 390; II, 47, 12 7 , 222, 2 35, 293, 307, 4 3 1 ;
P e r l in u s J., III, 9 1, 93. III, 43, 16 3 , 259, 268, 278.
INDEX N OM IN U M 337
P etrus C omestor , I, 238; III, 26, 52, 314. I P hilippu s IV (Rex), IV, 282.
Petrus D am iani (S), I, 2 13 -17 , 342, 373, 390; P hilippu s V (Rex), IV , 164.
II, 63, 127, 180, 241, 293, 3 1 1 , 379, 404, P hilo J udaeus, II, 59, 60, 61.
432; I I I , 81, 138, 230, 236, 3 13 ; IV , 38, P hilossenus M agburg ., IV, 52.
112 , 1 1 3 , 119 , 183, 198. I P hilostorgius , II I, 244.
P e tru s de A lv a y A s to r g a , I, 289. P hotius (Patr.) Constant., I, 195, 390; II, 240,
P etrus de M icha , III, 49. 310 ; II I, 40.
Petrus de V ero n a (S.), IV , 198. P hournes J ohannes , II I, 47.
P etrus (Ep.) A rgo ru m , I, 198, 390; III, 4 1, 42. P iana C., III, 281, 318.
P etru s de H o nestis (B.), IV , 213. P ianori A., II I, 15.
P e tru s db P ru ssia, I, 252. P icard V. I., IV , 182.
P etrus de T ev a r , II, 275. P icarda (Ep.), IV, 277.
P etrus de T uderto , IV , 189, 190 P iccardi F., IV , 48.
P etrus de V ic e t ia , I I I , 75. P iccin i G ., IV, 197.
P etrus D iacon us , IV, 1 1 2 . PlCINELLI, I, 302.
P etrus L ombardus . III, 52, 53, 273, 287. P icin in u s J., I, 309.
P etrus L u cen sis , II, 163. PlCOT DE LA ClORIVIERE, IV, 1 2 1.
P etrus M a r t y r , III, 242, 244, 245, 269. P ie (Card.), I, 27; II, 392.
P etrus M o g h il a , II I, 325. P ieri N ., II I, 70.
P e tr u s N olascus (S.), IV , 19 3. P ierius , I, 385; II, 149.
P etrus O l i v i , I I , 2 18 . P ierquin M . P., I, 310.
P etrus P ascasius (S .), I I I , 14. PlGHI, II, 22.
P etrus P ictav ., II I, 53, 317 . P ijper F., IV , 97.
P etrus S a l is b u r g . (S.), I I , 390. P im en tel A ., IV , 253.
P etrus S ic u lu s , II, 70; I I I, 244. P inam onti S. P., IV , 156.
P e tru s T homas . (B), II I, 69, 70, 7 1. PlNCHERLE A., I, 69.
P etrus T homas (O. M in .) I, 267. PlNK K ., I, 75.
P etrus V e n e r a b il is , I, 2 37 ; II, 4 32; II I, 13 3 ; PlOLANTI A ., IV , 65.
IV , 92, 93, 94. PlROT, I, 176.
P e t z sc h en ic , I, 56. P itra (Card.) I, 94, 158, 195; I I I , 302, 304;
P e x en , I, 302. IV, 158, 167.
P e y r a t , I, 3 13 . P ittak is K . S., IV , 264.
P e zler G ., IV , 97. Pius V (Papa), S., I, 36; II I, 218, 326; IV, 89,
P fa ff , IV , m . 102, 1 1 3 , 120, 144, 155, 163, 170; 207, 222.
P f ist e r K ., III, 239. Pius V I (Papa), II, 108; IV , 159, 17 1.
P f u n t e l B., I, 307. i P ius V II (Papa), I, 37, 38; II, 398; IV, 102,
P h ilastrius (Ep.) B r ix ., II, 198; I I I , 241. 127, 1 7 1 , 174, 209.
P h ilipo n , I, 16, 18: II, 252, 349. | P ius V I I I (Papa), II, 204.
P h ilip s G ., II, 252, 259, 261, 269, 270, 386; P ius I X (Papa) I, 24, 38, 44, 6 1, 346, 355, 3 7 1,
IV , 224. 374, 397; H, 14, iS , 19, 85, 18 1, 238, 263,
P h ilippus (S.), Apostolus, I, 56; IV , 268. 265, 282, 284, 343, 385, 392, 4 21, 426; III,
P hilippus A ud ax , IV, 198. 19, 22, 23, 24, 25, 36, 52, 62, 72/ 76, 11 2 ,
P h ilippus a B ergamo , IV , 178. 122, 129, 216, 289, 329, 334, 365; IV , 12 1,
P h ilippus a B ono nia , IV , 95, 183, 190. 127, 135, 160,172, 202, 203, 206, 207, 214,
P h ilippus Ab H arveng , I, 239, 373; II, 128, 2 15 , 2 17 , 220,225.
2 35 > 242, 314, 316 ; II, 360. Pius X (Papa), I, 26, 44-47, 369, 374, 376, 397,
P h il ip p u s a S s . ma T r in it a t e , II I, 92. II, 12, 202, 2 2 1, 223, 237, 264, 267-76,
P h il ip p u s C a r th u s ., I I I , 318 . 282, 283, 354,357, 368, 369, 374, 376, 378,
P h il ip p u s P u lc h er (Rex), IV, 249. 392, 398, 407,427; II I, 150, 153, 294, 295,
33 INDEX N OM INUM
S pada N ., IV , 272. 392; II, 18 , 48, 160, 168, 169, 179 , 188, 19 5,
S p e d a l ie r i P. F ., I, 223. 258, 275, 290, 336, 367, 375, 406, 4 14 , 4
S pen c er P., IV, 256. 432, 4 33; II I, 83, 84, 85, 87, 92, 1 1 2 , 12 3 ,
S picq C ., I I I , 270. 126, 12 8 , 13 3 , 139 , 14 1, 14 2, 154 , 1 7 9 ,1
S piera A., I, 273, 365; II, 294, 406; II I, 74, 188, 194, 199, 202, 2 3 1, 273, 277, 286,2
320. 294, 32 7 , 336, 337, 353 , 363; IV, 75.
S p in e l l i P. A., I, 280 ;IV , 6 1. S u livero s M ., II I, 325.
S pin o la Y M aestre , III, 331. S u m m er V o g e l , IV , 126.
S poerr H ., I, 3 15 . S u r iu s , IV , 68.
S p r en g er I., IV, 199. S u sic A ., IV , 264.
S tafford B. T ., III, 240. SuTCLIFFE P. E ., II I, 19 3.
S t a h l in , I, 94. S w a n in g to n , IV , 2 18 , 2 19 .
S t a lm a n s , IV , 224. SwETE, II, 2 19 ; I I I , 242.
S t a n isla u s R ex (S .), IV, 2 6 1. S y b il l a L ib ic a , II, 430.
S tam m C r ist ., I, 10, 30; III, 129. S y l v e y r a , I I , 209.
S ta n fo rd , I, 3 12 . S y l v ia , IV , 136 .
S tano G ., IV , 2 15 . S y l v iu s , I I, 4 5; I I I , 1 12 , 14 3 , 273.
S t a p , I, 3 1 3 ; I I , 85. S y m m a c h u s , I I , 102.
S t efa n i A., II I, 74. S ze r e m l y e I., I, 309.
S teid le , I, 77, 98, 129, 144, 170, 178. S za icz L ., IV , 260.
S teinm etzer , II I, 270.
S t e it z G . E ., I, 3 12 .
S t e l l a G ., IV , 178, 18 1. T a cch i V e n t u r i , P ., I, 198.
S t e n t r u p , II, 260. T addaeus a P e ru sio , IV , 2 0 1.
S tephanus (Protom.), II I, 30, 336; IV , 68, T a l l a g t h , IV , 130 .
248. T a n q u erey , II, 14 7, 206, 208; III, 1 1 o, 129 ,
S teph an us (Ab.), IV , 107. 328.
S teph an us C ist er c . (S.), IV , 113 . T aoussi P ., I I , 12 8 .
S teph a n u s R ex (S.), IV , 260. T arasius (S .), IV , 56.
S teph an us V (Rex), IV , 2 6 1. T a r r i , IV , 242.
S ter k x (C ard.), III, 329. T a t ia n u s , I, 105.
S te r n b e r g e r L ., III, 242, 245. T aucci R ., IV , 189.
S tevenson H. M ., I, 200; II I, 47. T au ler J., II, 3 1 7 , 358; II I, 70; IV , 6 1.
S tok S im eo n (B.), IV , 2 18 , 2 19 . T aun to n , IV , i i i .
S to rk W ., IV , 179 . T aurisano I., IV , 196.
S tolz G .j I, 309. T a u sch , I I , 275, 345.
S torff H., I I I , 16. T a v a n t i , IV , 190.
S tra bo , II, 63, 2 16 ; IV , 53, 259. T f.a E va , IV , 238.
S trach H. L ., II, 7 2 1. T e b a l d in i , IV , 18 1 .
S trada F ., IV, 222. T eetaert A ., I, 267, 268.
S traeter J., I, 5 1. T e je d o r , I I , 200.
S traeter P., II, 252, 389. T e isso n ie r , I, 16.
S t r a k , I I I , 2 4 1. T en B okum L ., II, 98.
S tra u ss , I I , 10 2 ; I I I , 242, 245. T e n n ero n i A ., IV , 178 , 179 , 180.
S t r ig e l l iu s , I I , 64. T e p e , I I I , n o , 328.
S tro zzi T . H ., III, 15 , 327. T e r I sr a e l , I I I , 308.
S t r u g l , II I , 93. T erres I., IV , 273.
S t u a r t , IV , 265. T e r r ie n I. B ., I, 30, 290, 3 18 , 33 2 , 338, 35 3,
S uarez F., I, 25, 280, 302, 345, 355, 362, 378, 355 , 358 , 360; I I , 9, 14 , 8 1, 14 2 , 15 5 , 16 5,
344 INDEX N OM IN U M
GIUDIZI DI PERSONALITA
A mio giudizio, e il miglior lavoro che sia stato scritto sulla Madonna . C a r d . A.
G . P ia z z a , Patriarca di Venezia.
* * #
Anche da uno sguardo affrettato non duro fatica a riconoscere il merito d u n a compe-
tenza speciale dellAutore in argomento che interessa non meno la nostra pieta che la scienza
teologica . S. E. Mons. G . B. M o n t i n i , Sostituto della Segreteria di Stato di S. S.
###
Magnifico volume (il I), vera miniera mariana. M i congratulo con lei che ha riempito
una lacuna che si deplorava. L aver raccolto quanto i Padri, gli Scrittori ecclesiastici ed i teo-
logi dei diversi secoli hanno scritto sulla Ssma Vergine e suile sue incomparabili prerogative,
6 di enorme vantaggio per chi vuol conoscere sempre meglio quanto su tale sublime soggetto
e racchiuso nel deposito della tradizione ecclesiastica.
In tutto il lavoro v fe una miniera ricchissima suile mirabili doti di cui Dio arricchi la
Vergine ed una diligente e razionale cura di evitare le esagerazioni di non pochi, specialmente
ascetici, quasi che Essa avesse bisogno di questi mezzucci per essere riconosciuta per quello
che e . S. E . Mons. A l fo n so C a r in c i , Segretario della S. C . dei Riti.
* #*
M i permetta dirle che 1opera mi piace assai e mi riempie di ammirazione e di stupore.
L opera suppone uno studio straordinario, immenso e minuto alio stesso tempo, di innumere-
voli autori antichi e moderni, con tutta la letteratura intorno a questi. Iddio le conceda di po
ter condurre a termine quello che e cosi bene introdotto: quod incepit ipse perficiat.
L opera, compiuta, sara certamente per molto tempo la Summa di Mariologia scritta da
un Servo di Maria nomine et re\ onorerk dunque anche il suo sacro Ordine. . (P. G iacom o
M . V o st O. P., Segretario della Pont. Comm. Biblica).
***
La Introductio in Mariologiam, fa pensare con soddisfazione agli altri due volumi che
completeranno l opera e arricchiranno tutti facilmente.
Io non lho letto ancora tutto, ma tanto quanto basta per congratularmi con lei dellopera
bella e grande.
[4 l GIU DIZI SU LLA PRIM A ED1Z I 0 NE
... L ho percorso abbastanza (il voi. I) per restare meravigliato delPimmensa erudizione
che manifesta e delFutilita grandissima di una presentazione cosi ampia e sintetica delle fonti
e dei principii della M ariologia... La ringrazio per il suo prezioso terzo volume della sua
monumentale opera mariologica. Sara pef me un libro di frequente ed utilissima consultazione,
tanto e ricco di dottrina, di informazioni e di riferenze... M i aiuteranno molto le sue luminose
esposizioni ( C arlo B o y er S. I., Prefetto della Pont. Universita Gregoriana).
# # *
###
Permettez-moi de vous feliciter de votre oeuvre magistrale sur notre Mere du Ciel. Ce
sera de beaucoup le plus documente et le meilleur des traitds de Mariologie parus jusquici.
Ce qui manquait a votre illustre et venere Maitre, le Card. Lepicier: 1ampleur de 1information
positive, vous le possdez abondamment (P. M . J u g ie A. A ., Professore del Pont. Ateneo
Lateranense).
* ##
Questopera mi dimostra il frutto e le qualita non comuni della sua attivita scientifica:
copiosa documentazione, dominio sicuro della materia cosi vasta e delicata, metodo degno di
unopera a carattere scientifico. Tutto questo fa onore a lei e allItalia, che finalmente dovrebbe
far rivivere le sue gloriose tradizioni nel campo teologico . (Mons. P. P a r e n t e , Ordinario di
Dogmatica nel Pont. Ateneo di Propaganda Fide).
* # *
Non e facile trovare parole sufficienti delogio... Quale prezioso contributo ella ha por
tato alia glorificazione ed alia comprensione del culto della Santa Vergine: e quale fulgido dono
ella ha fatto alia Chiesa! G li amanti di Maria, se intelligenti, non potranno appena cono-
sciutolo non farne tesoro della loro piii sviluppata sete di conoscenza ed anche alimento della
loro devozione amante. Per tale lavoro il complesso lavoro di due millenni di studi mariani
ha trovato il suo filo conduttore e la sua stupenda chiarezza che ben lo spiega nel suo costante
sviluppo.
Credo che, fino ad oggi, la Mariologia non sia stata mai tanto felice in dare giustificazione
storica ed obbiettiva al Beatam me dicent omnes generationes della profetica nostra Virgo
veneranda . (P iero C h im i n e l l i ).
GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE [5]
II
LA C IV IL T A C A T T O L IC A
1 Vi abbiamo provveduto.
2 Abbiamo preferito la lunghezza delle citazioni per salvare la completezza del pensiero pa-
tristico.
3 Riteniamo di poter rispondere affermativamente labbiamo provato nel I I volume, allorche
abbiamo trattato ex professo la questione.
23
[6 ] GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE
##*
Dopo il volume dintroduzione alia Mariologia, di cui abbiamo gi& dato notizia ai lettori
(C iv. catt., 1942, II I, 99-100), lormai noto mariologo, P. Roschini, ci presenta la Summa
Mariologiae distinta in due parti, formanti due altri volumi.. Questa [grandiosa costruzione
mariologica si appoggia e si erge su due solidi fondamenti, logicamente connessi: il fine e i mezzi.
Iddio infatti assegni alia Vergine una missione da compiere, e a tale missione adatt6 e pro-
porzion6 i privilegi grandi e molteplici che dovevano adornare 1anima e il corpo...
Ci pare che si potrebbe paragonare questa Mariologia a una splendida basilica, la cui mae-
stosa facciata bene prepara il visitatore ad ammirare nellinterno la sublime grandiosita della
mole, bene rifinita generalmente anche nei particolari, 1arditezza della costruzione non priva
di solidita e d equilibrio, la complessa varieta delle parti e delle linee, fondentisi in unarmonia
perfetta, dove il vecchio e il nuovo si associano amichevolmente. Fuori metafora: tutta la ma
teria mariologica della dottrina cattolica e stata ordinata in una poderosa e vasta sintesi, che
non trascura le principali produzioni avute in piu di mille novecento anni di cristianesimo, a
cui si debbono aggiungere le composizioni bibliche antecedenti. L ordine quasi simmetrico, e
tuttavia non irrazionale, da allopera una organicita solida e compatta, quasi geometrica.
L A. espone con esattezza la dottrina certa della Chiesa. Nelle questioni dubbie, riferisce
le varie opinioni dei teologi, e lodevolmente espone la sentenza che preferisce. - E mentre si
dimostra implacabile avversario, sempre per6 gentile e cavalleresco, contro tendenze rigorose,
si sa mantenere in un giusto e sano equilibrio contro troppo facili e poco solide sentenze...
Nella composizione della sua opera l A. si dimostra il pater-familias evangelico, qui
profert de thesauro suo nova et vetera . Egli non solo ha disposto in bellordine il capitale, ac
cumulato da secoli di tradizione cristiana, ma l ha elaborato, sfruttato, in nuove esposizioni e
conclusioni: originali sono, per esempio, le trattazioni sulla predestinazione della Madre di Dio,
sulla posizione che le spetta nel Corpo mistico di Cristo.
Per6 fra tanta vastita di materia, in si gran numero di argomenti non rechera meraviglia
se oltre quanto fu gi& da altri osservato, qualcosa sia sfuggito, che, a nostro giudizio, non ap
pare troppo esatto.
Ed anzitutto, per quanto riguarda le prove attinte alia S. Scrittura: nella trattazione delle
figure e simboli mariani, non sarebbe stato necessario esaminare quali furono scelti da Dio
stesso (il che forse sar& difficile provare), quali dalla Chiesa, quali dagli scrittori ecclesiastici
per privata iniziativa? E evidente che di qui dipende il diverso valore da attribuirsi a tali sim
boli e figure.1
Riguardo alia tradizione patristica, l A. pur ammettendolo nel primo volume (pp. 194,
195) che non pienamente consta l autenticit& delfopera di s. Massimo, vescovo di Torino, da
poi una abbastanza ampia esposizione mariologica come indiscriminatamente risulta da quelle
opere, le cui testimonianze appaiono pure nel terzo volum e...2
Delle opere autentiche, spurie e dubbie di s. Anselmo, lA. nel primo volume (p. 286)
propone lo schema del Iones; tuttavia nel volume secondo pare che se ne discosti, perche cita
come di s. Anselmo, a p. 59, 1Orazione 46 e 48, a p. 178 1Orazione 53, che non sono
autentiche. 8
1 S i sa, che il Vecchio Testamento, in genere, e figura del Nuovo. S difficile tuttavia de
terminare in particolare quali persone 0 cose siano figure 0 simboli di M aria. N i cid importa
molto, dal momento che tali figure 0 simboli sono per lo piii illustrativi anziche probativi.
2 Pel fatto che non pienamente consta 1autenticitd dellopera di s. Massimo , crediamo
che non ne segua che possa scartarsi senzaltro. Tanto piii che, chiunque sia Fautore, e sempre
uri testimonio della tradizione.
3 Abbiamo provveduto nella nuova edizione.
GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE [7]
L A N G E L IC U M
1 Abbiamo corretto.
2 Non si fa questione nel mio testo di documenti ma dellinsegnamento del magistero eccle
siastico ordinario il quale e infallibile, quoad finem et mores, come quello straordinario.
3 E evidente che alcune ragioni teologiche non vanno oltre i limiti della semplice conve-
nienza.
4 Anche nella supposizione di una Chiesa non ancora perfettamente costituita , ci sembra
che la questione da noi posta rimanga ancora in piedi.
5 precisamente questo come appare dal contesto il senso dato da noi alia parola
morale. La Chiesa e un corpo morale sui generis. Tuttavia nella nuova edizione abbiamo
specificato meglio, per evitare di essere fraintesi.
6 Abbiamo seguito lopportuno consiglio del ch.mo Recensore.
[8] GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE
logien se rendra un compte exact de letat actuel des grandes questions mariales. Les princi
pales positions contemporaines y sont fidfclement rapportees ainsi que les discussions auxquel-
les elles ont donne lieu (R. G ag n ebet , O. P., in Angelicum, t. 22, 1945, p. 16 4 ).1
IL D IV U S T H O M A S
Tra tanta fioritura di studi mariani noi salutiamo con piacere la Mariologia del Rev. P.
R., la quale fin da questo primo volume introduttivo si dimostra veramente unopera di polso.
L A. e diligente nelle informazioni, accorto nelle disamine, rispettoso della tradizione, meto-
dico e chiaro nellesporre (G. C rosignani , C. M ., in Divus Thomas, Plac., t. 45,194 2, p. 427).
L E E P H E M E R ID E S L IT U R G IC A E
II P. Roschini dei Servi di Maria gia da vari anni si va distinguendo come uno dei piu
ferventi e intelligenti promotori moderni di studi mariani. Oltre varie opeiette piuttosto di vol-
garizzazione, egli ha fondato nel 1939 la rivista mariologica Marianum , unica del genere,
chegli dirige con piena competenza scientifica e con tanto onore del suo illustre Ordine... Piu
recentemente egli ha iniziato unampia trattazione scientifica in tre volumi, frutto di lunghi
anni d'insegnamento... II semplice prospetto di questo primo volume nveia 11 carattere soda-
mente scientifico del lavoro... L e parti storiche di questo volume rivelano nelFA. una erudi-
zione immensa, frutto di lunghe, diligentissime ed instancabili ricerche; le parti dottrinali sono
molto sode, scientificamente fondate e limpidamente esposte. rin o a pochi decenni fa il De B .
M. Virgine era unappendice al De Verbo Incarnato. A poco a poco in questi ultimi tempi e di-
ventato un trattato a parte; nelle mani del P. Roschini ha preso le proporzioni di un vero corso
condotto in pienissima regola e secondo tutte le esigenze scientifiche. E il primo tentativo, che
io sappia, e, a giudicare da questo primo volume, magistralmente riuscito: e facile prevedere
che al termine dellopera, 1illustre Autore prendera posto fra i primi mariologi dei nostri
giomi (G. M . P er rella , C. M ., in Ephemerides liturgicae, Boli. Bibi., gennaio 1942, pp. 4-5).
* * *
1 II dotto Recensore presenta alcune osservazioni sui primo principio della Mariologia e
fu//ordine del Trattato. G li abbiamo risposto nel volume I, dove le due questioni sono state
rattate ex professo.
2 V illustre Recensore rilcva Vomissione delVinterprelaziove del nome di M aria data dal
Ricciotti. Rileviamo pero che Tinterpretazione proposta dal celebre Orienlalista (quella di Signora
Madonna,) e identica a quella data gia dagli scrittori greci deWopcra Onomastica sacra ,
da noi riferita.
GIU DIZI SU LLA PKIM A EDIZIONE [9]
##*
Con questo terzo volume, il P. Roschini termina la sua importantissima opera... Chiu-
dendo la recensione del volume I, scrivevo: facile prevedere che al termine delPopera, lillu-
stre A. prendera posto tra i primi mariologi dei nostri giorni . La mia facile previsione e oggi
un fatto compiuto: l opera del P. R ., nuova per la grandiosita del disegno, scientifica per il me-
todo, soda per gli argomenti, sicura per il dottrinale, segnera una data .nella storia degli studi
m ariologici (G. M . P e r r e l l a , 1. c., a. 9, 1943, pp. 7-8).
I L V E R B U M D O M IN I
Rev. Editor periodici Marianum opus maximae difficultatis simulque permagni momenti
aggressus est brevique tempore feliciter perfecit. Collegit nimirum et ordine methodico pro
posuit omnes quaestiones exegeticas et theologicas, quae de sanctissima Deipara Maria mo
ventur. Eas vero non modo in se considerat, sed etiam scrutatur historicam evolutionem, ita
ut lector simul totius Mariologiae historiam ante oculos exurgere cernat... (Esposto rapida-
mente il contenuto dei tre volumi, il ch.mo recensore prosegue:)
Notum est tractatus Mariologicos, optimorum theologorum iudicio, saepe non in omni
bus excellere: duo praecipue obici solent. Primo eis vitio vertitur, quod haud raro textus pa-
tristici perperam citantur. Ab hoc defectu auctor caute abstinet, magna sollicitudine textus ex
primis fontibus scientificisque collectionibus citans. Alius defectus solet esse in argumentatione:
rationes parum solidae a multis auctoribus adduci solent et ita theses saepe exaggeratione infi
ciuntur. Cum auctor aliorum rationes adducit, eas solido examini subicit, quod quandoque ad
huc accuratius fieri potuisset... (Propostipoi alcuni rilievi, dei quali abbiamo cercato di tener conto,
in questa nuova edizione, conclude:) Non est mirandum, opus tam amplum tantique momenti
et meriti, quod simile sui non habet, prima editione nondum omni ex parte perfectum evasisse.
At iam in hac forma omnibus, qui dignissima temata mariana tractaturi sunt, omnino neces
sarium subsidium est tum ob copiam materiae tum ob crisim omnium sententiarum et ob bi-
bliographiam, quae ad rem spectat, adeo copiosam (H urbanus H o lzm e ist e r , S. I., in Ver
bum Domini, 22, 1942, 252-256).
L A M E D IA T R IC E E T R E IN E
" Ouvrage tout i " nnahle nar son allure vivante, son bon esprit theologique et le
serieux de ses demonstrations (Mediatrice et Reine, a. 7, 1942, n. 3).
L A IL U S T R A C IO N D E L C L E R O
II lavoro supera ogni prezzo, 6 veramente orientatore e devesser conosciuto dai cultori
della Mariologia... Ci fe h c itia ip o cordialmente con 1Autore, e raccomandiamo caldamente
1opera (P. G a r c ia N ., C. M . F ., in Ilustracion del Clero, t. X X X V [1942], pp. 155-156).
I L M A R IA N U M
Tra i lavori generali pubblicati a partire dal 1939 dobbiamo dare il primo posto ai tre vo
lumi della Mariologia del Padre Roschini... Non e necessario insistere sui valore e l utilita di
questi volumi... Nel primo volume si trovano riunite una folia di questioni il cui insieme costi-
[ 10 ] GIUDIZI S U L l A PRIMA EDIZIONE
IL R A G G U A G L IO L I B R A R I O
Si tratta d uno scrittore che lavora in profondita, d un esperto innamorato e d uno spe-
cialista del tema che tratta...
... una vera bussola di orientamento ed una meravigliosa epitome di due millenni di stu
dii, di esplorazioni e di tesi mariane ricavate da tutte le possibili fonti della teologia e della storia
mariana: scritturali, tradizionali, ecclesiastiche, papali, conciliari, patristiche, teologiche, ecc.
II Ragguaglio libratio, Milano, dic. >941).
LA V IT A C R IS T IA N A
Ii. T ractatus D E V E R B O IN C A R N A T O
Omnia quae ad Deiparam spectant, tum speculative tum positive, funditus digeruntur
atque ad trutinam revocantur (P. P a r en t e , De Verbo Incarnato, 2* ed. Marietti 1946,
p. 264).
LA O PERA P A V O N IA N A
Con questo primo volume, ti introduce davvero nella monumentale basilica, tutta luce,
colori e suoni, che Padri, Dottori e Teologi di ogni secolo hanno elevato a onore della Madre
di Dio... Questa 1impressione globale che il lettore riporta nello scorrere le 500 pagine di que-
stopera, destinata a far conoscere principalmente (pag. 32 a 423) la gloriosa falange di chi ha
esaltato le prerogative della Vergine Maria. Non semplice nomenclatura degli scrittori di cose
mariane: ma vero film documentario di tutte le loro opere nei loro caratteristici pregi, con
singola biografia di evidente utilita...
Questo privo volume dellopera magistrale... termina con un rapido abbozzo della storia
della Mariologia (P. F o lg r a it in Opera Pavoniana, dic. 19 41, pp. 10 - 1 1 ) .
GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE [II]
1, O S S E R V A T O R E RO M AN O
Chi giunga al termine della buona lettura del bel volume, formula indubbiamente, tra i
primi giudizi, questo: che l attesa viva di trovare alfine riunito in aggiornata e degna unita quanto
ben due millenni hanno scrutato e scritto intomo alia rivelazione mariana, appare fin d ora
realizzato. Lo sguardo esperto pu 6 inoltre intuire che larchitettura dellopera e i suoi sviluppi,
quali risultano nel primo volume, rivelano un forte pensiero e una vastissima preparazione spe
cifica.
Non vi e dubbio che unopera di cosi cospicua entita faccia data nel campo degli studi ma
riani...
M a, al disopra di tutti i pregi, intrinseci ed estrinseci, resta acquisita allopera, una singo-
lare sua caratteristica di nobile elevata probiti scientifica, che si a Herma nel giusto uso delle
fonti, nellequanime valutazione dei lavori, nella sobria giustificata manifestazione della pro
pria sentenza da parte dellAutore. II quale attesta veramente qual cosa sia trattare cosi alto ar-
gomento, allorche, di fronte alie incommensurabili profondita di grazia e di meriti, di cui la
Vergine t' cinta, china il capo reverente e ripete con il santo vescovo Amedeo di Losanna:
Vincimur et nos vinci gratulamur (Da VOsservatore Romano, 28 nov. 1941).
# # *
II Roschini e un ferrato teologo che lavora proprio con glistessi ed esclusivi materiali di
cui si e servito l Aquinate per costruire le sue Somme. Maria, termine fisso d eterno consiglio,
s incardina nelle fondamentali rivelazioni della Scrittura e, per esse, appare che nello stesso
decreto pel quale venne predestinato il Cristo, il Figlio naturale di Dio e il Mediatore del-
1uomo, e stata anche predestinata sua madre Maria, per modo tale che la Beata Vergine nep-
pure sarebbe esistita qualora non fosse stata Madre di Dio e Mediatrice dell uomo.
Sfondi immensi, profondita abissali, elevazioni che attingono il cielo, ecco le dimensior.i
tra le quali il Roschini fa muovere la Vergine madre, la magnifica regina del suo pensiero. La
ricca ed esauriente ed aggiornata bibliografia che costella ogni inizio di capitolo, ogni pagina
anzi, ce lo mostra sempre in geniale e solidale compagnia di pensatori. In conclusione 1Autore
non ha disilluso l attesa e questo secondo suo volume eguaglia il primo. II piu vivo ringrazia-
mento scaturito dal cuore e quanto di meglio riesce a riconoscere tutte queste sue preziose tna
impagabili fatiche spese a illustrare e a onorare la Santa Vergine (L'Osservatore Romano,
30 maggio 1942)-
L A R IV IS T A F ID E S
Una sorta di cattedrale elevata alia grande Madre, in cui si giustifica la predizione di
P. Chaminade secondo cui letk nostra sarebbe stata Peta di Maria (I. G io rd a n i , Fides,
dicembre 19 41, p. 567).
L IT A L I A
L Italia cattolica richiedeva da tempo un simile lavoro che tra poche settimane, usci-
ranno anche gli altri due volumi che lo completano rappresenta il corso piu completo di ma
riologia in esistenza. G lintendenti, ben presto, diranno che, accanto alia recente opera cristo-
logica d ampio respiro dellabate G. Ricciotti, pari dignitate et merito si allinea questopera
mariologica del Roschini.
Non aridita teologiche, ma vive correnti di vita e di pensiero pervadono questo lavoro il
quale, con un fascino tutto suo, sa far circolare unaura di paradisiaca bellezza disposta ad una
sostanza rigorosamente scientifica nel prato fiorito della Mariologia. A farne fede basta questo
primo volume che, con un lucidissimo prospetto, passa in rassegna quanto e stato acquisito
dalla Mariologia nel decorso di due millenni. Scrittura, tradizioni, dottori e padri dOriente e
dOccidente, maggiori e minori, pontefici, archeologi, liturgisti, teologi, scrittori ed oratori,
tutto e tutti sono stati qui valorizzati e tesoreggiati, nella stupenda assimilazione di sedici anni
d appassionate ricerche durate con vero intelletto damore. Un monumento d oro purissimo,
eretto alia Vergine. Niente d ingombrante, di pleonastico ce qui a ricordarci, anche lontana-
mente, glindigesti sebbene ancora utili temi dellIppolito Marracci, del Bourasse o del
Rohault de Fleury.
A llAutore ci si puo abbandonare con fiducia poi chegli 6 un critico sempre oculato e de-
sto il quale avverte chi lo segue quando sincede per ignes, quando ce incertezza, quando una
opera 6 soltanto suppositizia.
Questo primo volume e perspicuo per la sobria precisione con cui ad ogni dottore mariano
viene assegnato il preciso merito ed il contributo storico al culto della Vergine. Talvolta nella
sua aggiornata informazione storica e teologica, la narrazione del Roschini e spesso squisita-
mente rivelatrice, tale da mettere una questione nel suo preciso fuoco.
Esemplificare, per6, equivale fare torto allopera, dato che ogni sua pagina scintilla e s av-
viva di idee geniali, di conclusioni che sono delle rivelazioni o delle precisazioni e di dati di fatti
cronico-bibliografici che sono un vero aggiornamento scientifico. Opere tanto ricche di frutti
saporosi di maturata ricerca non sono tesori di tutti i mesi. Per esse, sia lode a Dio, la cultura
nazionale alza il proprio tono per affermarsi, con pacifica vittoria, oltre i confini.
AUAutore di questa magnifica fatica, un servo di Maria nomine et re, va dato plauso
sincero e, assieme a lui, anche alia benemerita Editrice Ancora la quale, fedele alie sue no
bili origini, audacemente dal punto di vista editoriale, impeccabilmente da quello tipografico
ed economicamente da quello difTusivo e propagandistico, l ha resa unaurea realta ed a tutti
gPintendenti del suo trasparentissimo latino a quando la traduzione italiana? accessibile .
(P. C h im in e l l i , V ita lia , 6 dic. 1941).
###
La gloria interiore di Maria Immacolata fu coronata sin da principio per opera della
Chiesa dallammirazione e dalla venerazione dei fedeli. I suoi Dottori e i suoi poeti 1han vista
in quel nimbo di bellezza sovrumana, che noi oggi ci indugiamo a rimirare come un incanto
che traversa la storia a consolazione e stimolo. Ogni secolo ha accumulato riflessioni di teologi
e tripudianti espressioni di artisti.
Una raccolta di questi documenti di pensiero e di emozioni che cosa e, se non il monu
mento delle piu elette parole formulate dallo spirito aderente a ci6 che v e al mondo di piu su
blime ed elevato? Pote essere stato vagheggiato da secoli ed oggi noi annunciamo il prodigio
presente e definitivo. II monumento esiste e ne possiamo godere.
L a Mariologia del P. Gabriele Roschini ha stupito il mondo degli studiosi ed ha dato alia
letteratura religiosa il frutto d una fatica mirabile e d un amore comunicativo e fecondo. il
piii vasto ed esauriente lavoro teologico che si possegga sia in Italia che fuori sulla Madonna.
l opera piii importante compiuta finora, di esplorazione, di aggiornamento, di coordinazione,
G IU D IZI SU LLA PRIM A EDIZIONE [1 3 ]
di sintesi dei Iavori di mariologia. Tutti gli scrittori sacri, che trattarono di Maria, vengono se-
colo per secolo esaminati piu o meno rapidamente, a seconda dellimportanza del contributo
da essi recato allargomento. Tutte le questioni che si dibatterono dalle diverse correnti teolo
giche. Larghe citazioni precise e con 1indicazione delle fonti, che servono a penetrare il valore
di novita, per cui un autore merita di essere menzionato. encomiabile lequilibrio dallAutore
mantenuto di fronte alie deduzioni eccessive di alcuni scrittori, anche recenti, portati dalPen-
tusiasmo, cosi da fare della Madre di Dio, come tale, una dea, un sacerdote o comunque una
estensione del potere divino nella creatura.
L utilita dei tre magnifici volumi appare indubbia. Tutti i membri del clero, dagli inse-
gnanti ai pastori di anime, che devono frequentemente intrattenere il popolo intorno alie virtii
della Vergine e alia sua missione materna verso di noi, possono trovare in questo lavoro materia
pronta da elaborare e argomenti da nutrire una parola che voglia essere dottrina, cioe nutri
mento sostanzioso ed efficace.
L essere in latino non toglie ne diminuisce la praticita delFopera. Limpido e scorrevole
eloquio e costruzione chiara lo fanno anzi maggiormente apprezzare; ed oggi, mentre la lingua
della Chiesa sta diffondendosi anche fra i laici appena colti, favorisce lattraimento ed accosta
alia formula acquisita a tali argomenti molte intelligenze avide di conoscere e di godere il tesoro
dottrinale di essa.
L argomento e certo limitato, ma lo sviluppo che qui vi prende sa di quelle opere che un
tempo si dicevano somme e che raccoglievano in se il sapere di intere epoche storiche. Cio
che oggi poteva parere fuori dogni possibilita, e un fatto. Non vorra la santa Vergine Imma
colata, la Regina degli Angeli, 1Ausiliatrice dei cristiani, premiare la nazione e la generazione
che ispiro e produsse questo vero diadema di gloria intorno alia sua fronte: (A ngelo P orta -
lu p p i , su L Italia, 8 dic. 1942).
I L P E R F IC E M U N U S
Un trattato adunque sodo, completo, sicuro: quale desiderasi da molto tempo, poiche
fino ad oggi la Mariologia veniva dai trattatisti confinata in brevi e scheletrici capitoli della
Dogmatica generale, senza lo svolgimento che l importanza della materia ed il progresso cul-
turale da tempo reclamavano.
Pensiamo che volutamente il dotto Autore abbia prescelto la lingua latina; ed ha fatto bene,
poiche, oltre alia presentazione di vero trattato che 1opera viene ad assumere, cosi potra essere
adottata largamente nene scuuic teologiche e potra assumere piu facilmente una portata inter -
nazionale a vantaggio dei docenti e degli allievi degli istituti ecclesiastici e religiosi e in genere
di tutti gli studiosi delle sacre discipline . (Perfice munus, Torino, 10 marzo 1942).
M IS C E L L A N E A F R A N C E S C A N A .
I lavori precedenti, come quelli del Terrien, dello Scheeben, del Lepicier e del Campana,
sono certamente opere fondamentali da consultarsi, sempre, ma non rispondenti piii in varie
parti al progresso degli studi mariologici. Alcuni recenti trattati di Mariologia, poi, o sono in-
completi e in parte poco attendibili, come il De Beata Virgine di H. Lennerz S. I. (ed. 3, R o
mae 1939, ad usum audit.) o solo sufficienti per uso di scuola, come il Mariologiae Compendium
del P. I. Keuppens, S. Miss. Afr. (Antwerpiae 1938).
Quello del ch.mo P. Roschini, invece, e oggi la piu moderna e ci sembra pure la piii orga
nica e completa che abbiamo nel campo teologico, nonche la prima ed esauriente opera scien
tifica mariologica scritta da un italiano (P. L orenzo D i F onzo , in Miscellanea Francescana ,
t. X L I I [1942], pp. 236-238).
[i4l GIU DIZI SU LLA PRIM A EDIZIONE
E S T U D IO S E C L E S IA S T IC O S
R E V IS T A E SP A N O L A D E T E O L O G IA
Quella che recensiamo offre una nota d interesse e d originalita che la distingue da tutte
quelle simili pubblicate. Questa nota e costituita dalla vastissima Introduzione alia Mariologia,
che forma il primo dei tre volumi di cui sara composta 1opera. Nientemeno che 524 pagine ha
dedicato il P. Roschini a questo lavoro introduttivo, che viene realmente a colmare un vuoto
nei trattati teologici sopra la Vergine Ssma... L opera del P. Roschini offre ai mariologi un
vero arsenale di cognizioni utilissime ( A n g e l L u i s , C. SS. R ., in Revista espanola de Teo-
logia, t. II [1942], pp. 190-193).
L A C O N SE C R A T IO N M A R IA L E
* C est au cours de cette guerre quest parue la plus importante somme mariale de notre
siecle, trois forts volumes du P. Roschini O. S. M ., Mariologia (L . L elo ir , Consecration M a
riale, Rapports et Documents, Louvain, 1948, p. 72).
G L I A C T A O R D IN IS SER V O R U M B. M. V .
Facile persuasum habebunt opus esse in hoc momento unicum sive quoad molem, sive
quoad substantiam . (Acta Ordinis Servorum B . M . V., a. 27, n. 85, p. 437).
* * *
Gratulandum cum Auctore qui, praeclaro hoc opere Ecclesiam, scientiam theologicam
et Ordinem nostrum illustravit ( T homas B artolomei, 1. c., n. 103, p. 185).
IL C O M M E N T A R IU M PRO R E L IG IO S IS .
Non est cur laudibus celebremus opus egregium. Omnibus enim notum est quanto cum
plausu fuerit receptum primum ac secundum volumen prout videbis comprobatum si oculis
percurras sectionem bibliographicam fere omnium ephemeridum alicuius momenti scienti-
fici (G. Rozo, C. M . F ., in Commentarium pro Religiosis, 23, 1942, 323).
S.blicmo teiuio conto di alcuni utilissimi suggerimerdi fom iti dallegregio mariologo spa-
gnolo.
GIUDIZI S U L L A P R I M A EDIZIONE [I5l
L A V V E N IR E
0 L illustre Servo di Maria, ha reso un servigio eccezionale alia Madre del Redentore
ed alia Chiesa.
Non ci pare di esagerare se affermiamo che 1opera e, nel suo complesso, monumen-
tale. In verita, il lavoro colloca una pietra miliare nella storia della teologia cattolica.
A convincerne il lettore, ci sia permesso di segnalare quelle che ci sembrano le sue
principali caratteristiche.
Ampiezza e organicita Non solo e un manuale, ma un corso completo di Mariologia.
E quindi il piu vasto ed esauriente lavoro teologico che possediamo sulla Madonna sia in
Italia che allestero. Lavoro innanzi tutto di esplorazione, di aggiornamento e di coordi-
nazione dei vari, preziosi elementi sparsi nelle numerose indagini mariologiche pubblicate
specialmente in questultimo quarantennio.
La disposizione armonica delle singole parti, la bibliografia accurata e quasi completa
che precede ed accompagna lo sviluppo di ogni questione, ci permettono di seguire e cono-
scere tutti gli orientamenti della teologia mariana dalle origini del cristianesimo sino ai
nostri giorni, e in seno alia Chiesa, come fuori di essa.
Originalita - Si, l hanno riconosciuta altri recensori piu potenti di noi. L autore si
spinge verso nuove conquiste nella dottrina mariana; sia esponendo, con nuova impostazione
la corrente di tutte le posizioni attuali della teologia mariana, sia segnalando e vagliando
anche le conclusioni della critica moderna (singolarmente nel settore biblico).
1 ; acri oratori poi poti anno aver a portata di mano un materiale dovizioso e sicuro
per corsi di predicazione sulla Madonna.
Lo stile piano, scorrevole agevola non poco lo studio e la soluzione di questioni senza
dubbio attraenti, sublimi, ma anche talvolta ardue e spesso profonde. Noi ci auguriamo
che il latino trasparente, il quale permettera allopera di varcare presto i confini dTtalia,
venga volto nella materna lingua italiana, che come rivolo faccia scorrere l oro di dottrina
si salutare sino alie menti di molti laici colti, bramosi di approfondire le verita di nostra
bella immortal benefica fede.
Equilibrio: sano, incoraggiante equilibrio di fronte ad alcune difettose correnti mario
logiche, p o ic hc si evitano con cura i due eccessi: quello di menomare e quello di esagerare
i previlegi della Madre di Dio.
Messo al sicuro quanto risulta stabilito dalla Rivelazione e dal Magistero infallibile
delia Chiesa, 1'autore con esemplare probiti scientifica combatte qua e 1& alcune opinioni,
anche di teologi recenti, che non sembrano sostenibili e derivano piii da una fervida divo
zione che dalla logica dei principi e dalla tradizione apostolico-ecclesiastica.
Queste, a nostro parere, le principali caratteristiche che il dotto mariologo ha saputo
imprimere al suo lavoro di cui 6 annunciata prossima la seconda edizione. (Mons. E. F lo rit ,
Prof. del Pont. Ateneo Lateranense, nel L avvenire, 4 nov. 1942).
F inito di stampare il 13 ottobre 1948
n ei .la T ipografia P oliglotta V atican a