Alkaloidi

- Istorijat
- Fizioloki aktivni alkaloidi
 Uvod
Alkaloidi su specifini sastojci biljaka, produkti njihovog
sekundarnog metabolizma, koji imaju vie ili manje
kompleksnu strukturu u kojoj dominira molekul azota u
obliku nekog heterociklusa.
Alkaloidi su originalno definisani
kao farmakoloki aktivni, bazni spojevi biljnog porijekla koji
sadre azot.

Poseduju jaku i specifinu farmakoloku aktivnost na

humani i animalni organizam.
Zbog njih se veliki broj biljaka koristi kao lijekovi, ali isto
tako uzrok su otrovnosti nekih biljaka.
2
 Pseudoalkaloidi
Heterociklini azot vodi porjeklo od odgovarajuih
aminokiselina i odgovoran je za bazne osobine ove
grupe spojeva.

Neki od spojeva po veini osobina odgovaraju

definiciji alkaloida, ali ne nastaju metabolizmom
aminokiselina.

Primjer za ovu grupu su izoprenski molekuli (terpenski

i steroidni alkaloidi), kao i jednostavni spojevi (koniin)
koji nastaju metabolizmom acetatnih jedinica.
3
 Uvod
Struktura alkaloida je posluila kao model za sintezu
odreenih grupa ljekovitih supstanci
morfin = analgetici,
kokain = lokalni anestetici,
kinin = antimalarici,
kodein = antitusici.

Neki alkaloidi se primjenjuju u doziranim farmaceutskim

oblicima (tableta, kapsula, draeja, injekcioni rastvor).

Biljke danas, predstavljaju samo sirovinu za ekstrakciju

alkaloida; rijetko se koriste u obliku galenskih preparata.
4
 Bioloka funkcija alkaloida
Zato biljka sintetizira alkaloide? Postoji nekoliko pretpostavki.

Smatra se da ova grupa spojeva definie odnos biljka-predator; alkaloidi

tite biljku od herbivora.

Pojedini alkaloidi ispoljavaju antimikrobnu aktivnost, pa biljku tite od

gljivinih i bakterijskih infekcija.

Odreene grupe alkaloida vezuju slobodne kisikove radikale, koji oteuju

biljno tkivo, pa je to jo jedan oblik njihove zatitne funkcije.

U obliku ovih spojeva, akumuliran je azot u biljnom tkivu;

U obliku soli alkaloida omoguen je transport odreenih specifinih

kiselina kroz tkivo biljaka.

Mogue je da neki alkaloidi deluju kao regulatori rasta biljaka. 5

 Alkaloidi - istorijat
3000-godinja istorija
upotrebe biljnih ekstrakata
- kao napici ili otrovi
Istoni Mediteran,1400 do
1200 B.C., upotreba
opijuma (gr. opion,
makov sok), suenog
lateksa vrste maka
(Papaver somniferum) koji
raste u Maloj Aziji.

6
Alkaloidi - istorijat
Korijen indijske biljke Sarpagandha
(Rauwolfia serpentina), (indijski zmijski korjen,
rauvolfija) koristi se od 1000 B.C.
Rezerpin

Rezerpin je izoliran 1952. i nakon toga

je postao prvi moderni lijek za lijeenje
hipertenzije. 7
Alkaloidi - istorijat

Stari narodi koristili su ljekovite biljne

ekstrakte kao
sedative, purgative, sredstva protiv kalja...i za
tretiranje velikog broja oboljenja, ukljuujui ujed
zmije, groznicu i duevne bolesti...

8
 Alkaloidi - istorijat
Jedan od istorijski najpoznatijih alkaloida je KONIIN
koji se javlja u svim dijelovima otrovne biljke kukuta,
divlji perun (Conium maculatum) i koji je jo u
staroj Grkoj upotrebljavan kao otrov.

Prvi uspesi u odreivanju strukture

alkaloida povezani su s koninom, a to je i
prvi alkaloid koji je sintetiziran (if 1870
god.; Ladeburg 1886 god.).
9
Alkaloidi - istorijat
Smatra se da je filozof Sokrat ubijen ispivi sok,
ekstrakt biljke Conium maculatum (399 B. C.)

10
Smrt Sokrata, Jacques Louis David, 1787
 Alkaloidi - istorijat
U posljednjem
stoljeu B.C.,
Kleopatra je
koristila ekstrakt
bunike
(Hyoscyamus
niger), koja sadri
atropin.

11
Alkaloidi - istorijat
Stoljeima je kralj svih ljekovitih biljaka bio opijum.
Theriak

12
 Alkaloidi - istorijat
Sirovi opijum sadri oko 25 alkaloida, od kojih 5 ima
praktino znaenje zbog kojih ima narkotina svojstva
Morfin (8-19%), kodein (0.2-1%), tebain (0,5%),
papaverin (0.5-1%), narkotin (4-10%)
Izolacija morfina 1806. g., od strane njemakog
farmaceuta Friedricha Sertrnera, predstavlja poetak
istraivanje alkaloida.

Morfin 13
Alkaloidi - istorijat
Biljke koje sadre alkaloide bile su prvi lijekovi koje
je ovjek koristio, a mnogi su i danas u upotrebi.
Primjer je kodein iz opijuma

14
Alkaloidi - istorijat
Termin alkaloid - 1819. g., Halle, Njemaka,
predloio farmaceut Carl Meissner, prema
arapskom imenu biljke al-qali (baza), kada je
izolirao veratrin iz sjemena sabadile (Sabadilla
officinarum Brandt, Liliaceae).

15
 Alkaloidi - istorijat
Nakon 200 godina
istraivanja alkaloida,
originalna definicija
alkaloida nije vie
adekvatna jer alkaloidi
nisu iskljuivo biljni
produkti.
Alkaloidi su izolirani i iz
brojnih ivotinjskih
organizama.
Primjer je aba Bufo
marinus koja u svojoj
koi akumulira znaajne
koliine morfina.
16
Fizioloki aktivni alkaloidi
Fizioloki aktivni alkaloidi koji se koriste u modernoj medicini

17
 Fizioloki aktivni alkaloidi

Od otkria morfina izolirano je vie od 12 000 alkaloida.

Oko 20% cvjetajuih biljaka proizvode alkaloide i svaka
od ovih vrsta akumulira alkaloide na jedinstven,
definisan nain.
Neke biljke, kao npr. Catharanthus roseus
(Madagaskarski zimzelen, Vinka rosea), sadri vie od
100 razliitih indol alkaloida
Vinblastin- aktivni sastojak koji se koristi u tretmanima
protiv kancera

18
19
Fizioloki aktivni alkaloidi

Ulogu alkaloida u hemijskoj odbrani biljaka

potvruje njihova iroka oblast fiziolokih
efekata na ivotinje i antibiotska aktivnost
koju mnogi alkaloidi posjeduju.

20
Fizioloki aktivni alkaloidi
Razliiti alkaloidi su toksini i za insekte ili slue za
njihovo zatraivanje.
Npr. nikotin koji se nalazi u duhanu (Nicotiana
tabacum) bio je jedan od prvih insekticida koje je
ovjek koristio i ostaje jedan od najefikasnijih
Naeno je da herbivori stimuliraju biosintezu
nikotina u smoniklim biljkama, divljim vrstama
duhana.

21
22
Fizioloki aktivni alkaloidi
Kofein je drugi efikasan toksin za insekte, a nalazi
se u sjemenkama i liu kakaoa (Theobroma
cacao), kafe (Coffea arabica), kole (Cola
acuminata) i aja (Thea sinensis).
Pri koncentracijama koje su daleko ispod onih
naenim u svjeim zrnima kafe ili liu aja, kofein
ubija larve duhanskog crva (Manduca sexta) u toku
24 sata, prvenstveno inhibirajui enzim
fosfodiesterazu

23
Fizioloki aktivni alkaloidi

Kofein

Coffea arabica 24
 Kofein je najrasprostranjeniji purinski derivat .

Theae folium list ajevca (ajevo lie)

List ajevca (fermentiran) sadri 2,5-4,5 % kofeina, 0,02-0,04 %
teofilina i oko 0,05 % teobromina.
R1 R2 R3
Kofein CH3 CH3 CH3
Teobromin H CH3 CH3
Teofilin CH3 CH3 H

Camellia sinensis (L.) Kuntze

= Thea sinensis L. (Theaceae)
25
 teobromin - na starogrkom znai hrana bogova (od gr. Theo
=bog, a brosi =hrana). Visoki udjel teobromina nalazi se u kakao
zrnu, dok se manje koliine nalaze i u aju, guarani (bobicama
sline ipku) i sjemenkama biljke kola. Za razliku od kofeina, koji mu
je slian, teobromin manje utie na centralni nervni sistem.

teofilin - U aju je mnogo manje zastupljen nego kofein. Njegova

uloga je proirivanje vena i arterija i poboljavanje cirkulacije. To
objanjava zato je aj, bilo topao ili hladan, osveavajue pie.
Respiratorni je stimulans, koristi se za pravljenje odreenih lijekova
protiv astme, ali se ni u kom sluaju aj ne moe smatrati za lijek
protiv ove bolesti.

26
 Kofein djeluje kao stimulans, te tako privremeno odgaa
umor i pospanost. Pokazuje diuretika svojstva, velike
koliine izazivaju dehidraciju, slinu onoj koju uzrokuje
alkohol.

Novija istraivanja istiu i neke pozitivne strane poput

ubrzavanja metabolizma, poticanja motorikih sposobnosti
ljudi, izvora antioksidanata...

27
 Fizioloki aktivni alkaloidi
Steroidni alkaloid -solanine, inhibitor
holinesterase, naen u gomolju krompira (Solanum
tuberosum), toksini je konstituent koji se smatra
odgovornim za teratogeni efekat klijalog krompira.

28
Fizioloki aktivni alkaloidi
Dvije grupe alkaloida koji su dobro proueni u
odnosu na njihovu ekohemijsku funkciju su
pirolizidin i kinolizidin alkaloidi.
Pirolizidin alkaloidi esto se nalaze u biljkama
familije Asteraceae i veina je toksina za sisare.

Senecio
Borago Tussilago 29

staraac bora podbjel

 Fizioloki aktivni alkaloidi
U Senecio vrstama
senecionin N-oxide se
sintetizira u korijenu i
prenosi kroz biljku.
60-80% pirolizidin
alkaloida akumulira se u
cvjetnim dijelovima biljke i
uzrok su trovanja stoke, a
predstavljaju i
potencijalnu opasnost za Veliki kostri, krijesnica
ovjeka.

30
Fizioloki aktivni alkaloidi
Kinolizidin alkaloidi
se javljaju
prvenstveno u rodu
Lupinus i toksini su
za ivotinje koje
pasu, posebno za
ovce.

31
 Heterociklini sistemi koji predstavljaju osnovu
skeleta alkaloida

O N N N N
N N N
H H H
Furan Pirolidin Piridin Indol Izohinolin Hinolin -Karbolin
Pilokarpin Atropin Nikotin Fizostigmin Papaverin Hinin Johimbin
Kokain Strihnin
Skopolamin Ergot alkaloidi

Aminokiseline - osnova za formiranje alkaloida

1.ornitin, 2.prolin, 3. lizin, 4. fenilalanin, 5. tirozin, 6. triptofan, 7. histidin

32
Izolacija alkaloida

Metode koje se primjenjuju za izolaciju

zasnivaju se na osobinama alkaloida.
Topivosti u razliitim otapalima
U biljakama se uglavom nalaze u obliku
soli

33
Metode izolacije alkaloida
1. Ekstrakcija vodom ili razblaenim kiselinama
2. Ekstrakcija otapalom koje se mijea s vodom, npr.
etanolom ili metanolom
3. Ekstrakcija organskim otapalom koji se ne mijea s
vodom, uz dodatak baze
4. Izolacija pomou ionskih izmjenjivaa
5. Izolacija na koloni
6. Izolacija elektrolizom

34
 sa kiselinama grade soli
soli alkaloida su rastvorne u vodi
postoje i alkaloidi amfotermnog karaktera
veliki broj alkaloida pokazuje svojstvo optike
aktivnosti
farmakoloki aktivni su ljevogiri oblici alkaloida
biljke sadre racemate alkaloida

35
 Fiziko-hemijske osobine alkaloida
-
molekulska masa izmeu 100 i 900

najee su kristalne supstance, rjee amorfne mase,

rijetko teni

imaju otru taku topljenja

alkaloidi koji ne sadre kisik su tene konzistencije

veina alkaloida je bijela, (uz neke izuzetke); soli

berbrina su ute, a soli sangvinarina su bakarnocrvene

vie ili manje gorkog ukusa, izuzeci: kapsaicini, piperin i

kavicin su ljuti. 36
 Prisustvo u prirodi, rasprostranjenost, lokalizacija

Alkaloidi su veoma rijetko prisutni u bakterijama

(Pseudomonas aeruginosa), gljivama (Claviceps, Psylociba)
mahovinama i papratima, a naeni su i u insekatima,
mekucima, vodozemcima i nekim sisarima

Retko se nalaze i u golosjemenicama (Gymnospermae -

Cephalotaxus), ali su iroko zastupljeni u
skrivenosjemenicama, Angiospermae.

Najpoznatije familije koje sintetiziraju alkaloide:

Amaryllidaceae i Liliaceae, Apocynaceae, Fumariaceae,
Papaveraceae, Loganiaceae, Magnoliaceae, Solanaceae,
Ranunculaceae, Rubiaceae, Rutaceae, Lauraceae. 37
.
Alkaloidi su nekada, vrlo specifino povezani samo sa odreenom
biljnom vrstom (npr. morfin se nalazi samo u biljci Papaver somniferum),

Nekada su prisutni unutar jednog roda (npr. tebain u vrstama roda

Papaver), ili unutar nekoliko rodova jedne familije (npr. tropanski
alkaloidi u rodovima Atropa, Hyoscyamus, Datura, Scopolia, Duboisia,
Mandragora familije Solanaceae).

Postoje i takvi primjeri da se isti alkaloidi nalaze u biljnim vrstama veoma

razliitih i filogenetski udaljenih familija (npr. purinski derivati u
Rubiaceae, Sterculiaceae, Aquifoliaceae, Theaceae, Sapindaceae).

U biljkama je retko prisutan samo jedan alkaloid, obino se radi o smjesi

hemijski srodnih alkaloida.

38
 Poznato je da razliiti dijelovi iste biljke sadre razliitu koliinu
alkaloida = droga su delovi u kojima je koncentracija alkaloida
najvea.

Postoje i primjeri da pojedini dijelovi biljke ne sadre alkaloide koji su

prisutni u drugim organima (sjeme maka ne sadri alkaloide)

Koncentracija alkaloida obino se izraava kroz koliinu ukupnih

alkaloida, preraunatu preko dominantnog ili farmakoloki
najaktivnijeg jedinjenja.

Koliina alkaloida u biljkama se kree se u irokom rasponu od

0,0002 % vinkristina u Catharanthi herba, do 15% alkaloida u kori
kininovca, Cinchonae cortex.
39
Nekada mogu biti povezani za specijalizovane elije (sekretorne elije i
mlijeni sok).

Alkaloidi grade soli sa kiselinama prisutnim u biljkama (limunskom,

jabunim, vinskom, izobuternom, benzojevom) ili specifinim kiselinama
(mekonskom, akonitinskom, helidoninskom).

Soli su rastvorene u elijskom soku u vakuolama.

Nerastvorni kompleksi alkaloida s taninima ili eerima se u obliku

amorfnih masa nalaze u citoplazmi elija.

40
 Dokazivanje alkaloida

-hemijske reakcije
- opte reakcije zasnovane su na graenju teko
rastvornog kompleksa sa odgovarajuim reagensima,
- specifine reakcije su, obino, bojene reakcije, bazirane
na oksido-redukcijama.
- hromatografija (TLC, LC, GC).

-organoleptiko dokazivanje
- gorak ili ljut ukus,

-fizike osobine
- sublimacija kinin,
- rastvor soli kinina fluorescira.

- bioloko dokazivanje na osnovu farmakolokih efekata. 41

 Odreivanje alkaloida

Odreuje se ukupna koliina alkaloida i izraava na jedan spoj koji je

dominantno ili farmakoloki najaktivniji.
- postupak titracije,
- gravimetrijsko odreivanje,
- kolorimetrijsko/spektrofotometrijsko/fluorimetrijsko odreivanja.

Savremenim tehnikama mogu se definisati i odnosi pojedinih sastojaka

alkaloidnog kompleksa u drogama,
- tene hromatografije,
- planarne hromatografije
- kapilarne elektroforeze.

U specifinim sluajevima mogue je primjeniti i bioloki metod

odreivanja, na osnovu specifinih farmakolokih efekata sastojaka biljke
na izolovana tkiva, organe ili laboratorijske ivotinje.
42
 Ekstrakcija alkaloida

Metoda ekstrakcije alkaloida zavisi od razloga i svrhe ekstrakcije,

ali i od same biljne sirovine.

Za potrebe industrijske ekstrakcije, koristi se nekoliko osnovnih pristupa, koji

se oblikuju u razliite tehnoloke procese.
1. ekstrakcija alkaloida nekim organskim rastvaraem iz zaalkalisane sirovine
2. ekstrakcija soli alkaloida u kiselo-vodenom filtratu
3. destilacija tenih alkaloida vodenom parom iz zaalkalisane droge
4. specifini postupak ekstrakcije fenolnih (amfoterminih) alkaloida

Razdvajanje i preiavanje pojedinanih alkaloida radi se preparativnim

hromatografskim tehnikama, frakcionom precipitacijom ili frakcionom
kristalizacijom soli alkaloida.

43
 Farmakoloka aktivnost

Izrazita aktivnost!
Doza definie ljekovitost i toksinost alkaloida!

- delovanje na centralni nervni sistem

- depresivno (morfin, skopolamin),
- stimulativno (strihnin, kofein),
- delovanje na autonomni nervni sistem
- simpatomimetici (efedrin),
- simpatolitici (johimbin, ergot alkaloidi),
- parasimpatomimetici (ezerin, pilokarpin),
- antiholinergici (atropin, hiosciamin),
- blokatori ganglija (spartein, nikotin),

44
 anestezirajue delovanje (kokain, kurare-alkaloidi),
citotoksino delovanje (vinkristin, vinblastin, kolhicin),
delovanje na izazivaa malarije (kinin),
antiaritmijsko delovanje (hinidin, ajmalin),
antibakterijsko delovanje (berberin, helidonin),
amebicidno delovanje (emetin)...

45
Biosinteza alkaloida

46
Biosinteza alkaloida
Alkaloidi su strukturalno izuzetno
raznolika familija nitrogenovih baza.

Zajednika karakteristika veine

alkaloida je biosintetsko porijeklo od
ogranienog broja aminokiselina.

47
Biosinteza alkaloida
Alkaloidi se mogu klasificirati na one
koji su izvedeni iz
Lizina ili ornitina
Fenilalanina ili tirozina i
Triptofana

Posebnu grupu ine oni alkaloidi, kao

to su steroidni alkaloidi, u kojima je
nitrogen uveden nakon to je formiran
finalni karbonov skelet. 48
Biosinteza alkaloida
Bazne aminokiseline ornitin i lizin su
precursori pirolidinskog i piperidinskog
prstena i naeni su u velikom broju
alkaloida.

Alkaloid nikotin se biosintetizira iz

nikotinske kiseline u reakciji ovog tipa.

49
 Biosinteza nikotina

ornitin lizin

nikotin

Nikotinska kiselina

Nicotiana tabacum
50
 Biosinteza alkaloida
Veliki broj alkaloida se izvode iz aminokiseline tirozina.
Alkaloidi koji su naeni u opijumu svrstani su u dvije
grupe:
benzilizohinolinski kao to je papaverin

i kompleksniji alkaloidi kao to su kodein i morfin.

51
52
Biosinteza papaverina

53
Biosinteza morfina

tirozin

(S)-retikulin
salutaridinon (R)-retikulin

tebain morfin
salutaridinol
54
Biosinteza morfina
Sekvenca tebain, kodein i morfin ustanovljena je
kratkotrajnim izlaganjem biljaka atmosferi
radioaktivnog karbon dioksida i praenjem
radioaktivnosti u alkaloidima.

tebain
kodein

morfin
55
Biosinteza alkaloida
Kuplovanje fenola igra ulogu u stvaranju
karbonovog skeleta u brojnim drugim alkaloidima
koji se izvode iz tirozina, kao to je galantamin koji
se nalazi u utim narcisima.

56
Biosinteza alkaloida
Veliki broj indol alkaloida ukljuuje rezerpin i
strihnin ...

strihnin
rezerpin

57
Biosinteza alkaloida
...i dimerne alkaloide kao to je vinblastin.

Ovi indol alkaloidi se izvode iz aminokiseline

triptofana i jedne C10 jedinice.
Izoprenoidno porijeklo ovog alkaloida iz
monoterpenoida seco-loganina ustanovljeno je
studijama uz primjenu izotopskih markera.
58
Biosinteza alkaloida
Monoterpenoidni indolski alkaloid ajmalicin,
izveden iz L-triptofana, bio je prvi alkaloid za koji je
razjanjena biosinteza na enzimatskom nivou.

U tom istraivanju koritena je biljna elijska kultura

Catharanthus roseus.
59


60
Biosinteza berberina
Prvi alkaloid za koji je svaki biosintetski enzim bio
identificiran, izoliran i karakteriziran iz primarnog
metabolita kao prekursora, do konanog produkta
alkaloida, je antimikrobni
tetrahidrobenzilizohinolinski alkaloid berberin u
elijskoj kulturi biljke Berberis wilsoniae.

berberin
61


(S)-Retikulin se naziva i hemijski kameleon. U zavisnosti kako se

molekula uvre i okree prije no to podlijee enzimatskoj oksidaciji,
moe nastati veliki broj tetrahidrobenzilizohinolinskih alkaloida
izrazito razliitih struktura.
62