Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
NDADE-13
TELEF. 3699 51
LISBOA
RBGfcj^S)
\ Presented to the
UBRARYofthe
UNIVERSITY OF TORONTO
by
Professor
Ralph G. Stanton
If<rc
'^Jt-ty"
*K-/
s-\/ fip
Jjt Jwri
<
^vy***^ x V4^,
. X
1
bmM^'i3p^Txrrjr, xp^pt. -j&rzx: V3BX xagr jEict 7*orjri^nr ana? 3
D E S C R1P A O.
DODEPORTVGAL
reino!
P^r Duarte NitneZj do LeaOtdefernbarga- $
dor da cafa dafttpplicaao.
EM LISBOA.
Imprejfo com licena, por lorge ^odrigue^
ANNO. i 6 i o.
;Si
ESTE Defcnpo rio reino
lluro intitulado
de Portugal pelo douttor Duarte Nunez do
Leo que depois de Tua morte fe. cjuer impri
mir> no tem coufa algua contra a noffa fanda f ou
hs coftumes, &
guarda delies, antes he obra em q
o autor molra muita corioidade, & muita affeio
as coufas de Portugal fem nellas exceder. Por on-
de j ulgo fer obra muito digna de fe imprimir. Em S.
D0ming0sdeLisb0aa7.de Maro de 609.
V
fe
Jfta a hform aao pode/fe imprimir etfa <2)efcripao de
REI
AO ILLVSTRIS-
MM O, E MV1T O EX-
CELLENTE SENHOR DiOM
Diogoda Sylua.Duquedc Francauilla.,
Cde de Salinas, & Riuadeo, Pre*
fidente do confclho da coroa
de Portugal.
GilNune& do Leaa.
Eguindo o doBor Duarte Nti+
ne^ do Leo meu tio que Deof
haja as pifadas dos bornes mais d
fios ejlrangeiros <me [tu nometg*
memoria perpetuaram com obras
Uri infgnes que ef cr entram, nao Je
contentcti de [cr no direito ciuil ? cannico hum dos
ff y PRO-
*\
AOLECTOR,
S Iiuros & efcriptos dos homes
dotos,fa huas illuftres ima*
gs & retratos perquc feus anu
^^^mos 3 letras & partes naturaes
euidentemente fe conhecem &
fc vem dos que fe occupam em os ler & afsi
,
fflT -
raexar*
ra exagerar neta obra fu alguas coufas^pa
receome que comercia contra fua memoria
felice hum crime mui enorme,& me feria re
prehendido por erro mui notauel querer eu
acrefeentar o que elle dexou por razoes q a
iToo mouero.as quaes deuiofcrjuftifsi-
mas:& qualquer ingenho por grande que fe-
ja com fua opinio fe deue acquietar. Nefte
3
de HtfpMa. foL
foi. 19.
fp.dosmon tes^fennymquthano reino de <Por
127. >/
Cf
1
Fim daTaboada*
Foi. r.
DESCRIPCAO,
DE PORTV-
G A L.
Da diuifao dasprouwcias de
Hefyanha.
ESPANHA HE A VL-
tima parte de Europa affentada
entre Africa &
Frana, rodeada
de mar de tal maneira, que he
quafi ilhacujafiguraosGeogra
;
GAPITVLO. II:
CO ES
CORREI DOVRO
DE ENTRE E
MINHO, ELVGARESQVE
CADA HVA TEM.
Correio do Torto.
ViiU
Defcrlpa.
Correio deGuimaraesl
CORREIES DE TRALOS
Montes*
A do Vimiofo.
Vilia
Villade Algozo.
Concelho de Penas Ro^-
r>
^ as#
Villa do Outeiro. Conceho do Afnhofo.
VilU da Bempofta. Concelho de Viliar See-
Villa do Mogadouro. co dalomba.
Cidade deBragana.
Correio e Coimbra.
A cidade de Coimbra
Villa de Tentgal.
ViUadefanVaChrinina..
Villa de Anal.
Villa deCernachev
Villa de Miranda,
Villa de Monte mv o
1
(prteiaadeVifett
A cidade de Vifeti.
r
Concelho de Maceir
Villa f. Pedro de Arcas. dea.
[Villade Oliueira do C Concelho de Lobelhe
de de Mato.
Villa de Bobadclh. Concelho de Tauora.
^
Correio de Lamego.
IDefcripfao.
Villa de Auool Cceiho deCaftro ver-*-
Viliada Feira. de.
Villa de Lourofa. Concelho de Penna vr
VilLada Vierinha. de.
VilladeSam Romo, Concelho de Algodres!
Viliada Loriga. Cceiho de Villa pouca
Villa de FolgoinhoSr Concelho do Couto de
Villa doBarraal. Loruo.
Villa de Aores. Concelho de Fara.
Concelho de Formo Te Concelho da Sangui*
Iheiro. nheda.
Concelho de Seixo. Concelho do Gafai.
Concelho do HeruedaL Concelho de Valafim.' '
Comarca de Mente]oi
Correio de Euora*
Cor-
DeTortugdl $
Correio de BUrerno^l
Villa de Eftremoz. Villa de Fronteira.
Villa do Canal. Villa do Vimieiro.
Villa de Borba. Villa de Figueira.
Villa de Veiros. Villa de Cabea de vide
Villa deSoufel. Villa de Auis.
Villauiofa. Villa das Galueas.
Villa do Cano. Villa de Alter Pedrofo
Villa de Euoramonte. Villa de Seda.
Correio de Elus.
Correio de fortategre*
Correio de Beja*
Villa de Vime.
Correio de Leiria*
A cidade de Leiria. Vila de Pederneira;
Villa da Batalha. Villa de Cella.
Villa de Porto deMoos." Villa da Aluerninha.
Villa de Alpedriz. Villa de Alfeiziro.
Villa de Paredes. Villa de fo Martinho^
Villa deAljufearota* Villa de Selir do Porto.
Villa de Coz. VilU de Selir doMato*/
Villa de Maiorga. Villa de Obedos. & \
Villa de Alcobaa. Villa das Caldas. >^J
Villa de Euorade Alo- Villa do Gadaual.
baa. Villa da Lourinha!. 1
Correio de Tomarl
Villa deTomar. Villa da Souereira feJ
Villa das Pias. mofa.
Villa de Ferreira,
Viila da Eiriceira.
Villa de Pombal.
Villa de Figueir dos y
Villa de agoas Bellas. nhos.
Villa dePaipelle.
{ d<? urem
Vills daGude.
- VlIa de Maais de Ca*
\r u
Villa de Tancos. minha.
Viila da Atalaia.
^Vdlade
Villa de M aas de Dow
Dornes. na Maria.
Villa de Aluaiazere.'
VilladoPedroglograd^
Vi de Poucos.-
a Vill a dePunhette.
Vi a de Rei.--
ViUadeAuellal.'
Via de A bireL ^ViJla. da Redinha i
'
Villa d Aiega..
Dejctipao
Viila do Rabaal. Villa da Ponte do Sori
Villa de Palhas. Villa daCaruoeira.
Viila de Poufa flores. Villa da Abrechoeira.
ViUa de Peneller. Villa de Proa a Noua.
Villa de Soure. Villa das Sarzedas.
Villa da Ega. Villa daSarta.
Villa de Cho do coufe. Villide Oleiros.
Villa deAbrantes. Vilhde Pampilhofa.
Villa do Sardoal. Villa de Pedrogam pe^
ViUadeMaa. queno,
Villa da Amndoa. VilUdo Priorado.
Villa de Beluer. Villa de Aluaro.
1
yilados Enuendos. Concelho de Aluarocs.
Correio de lanquer,
Villa de Alancjuer. VilUda Cafranhelra.
Villa deTorres vedras VilU de Mafora.
Villada Enxara dos ca- ViUa da Ericeira.
ualieiros. VilU de Pouos.
Villa deMonte Agrao. XilladeAlanquer.
Villa de Alde Gallega. yillade Cintra.
Villa da Arruda. ViliadeCafcaes.
Villa verde. Villa de Chilheiros.
Villa Franca deXira. Viliade Collares.
Villa da Alhandra. Villa de Bellas.
Correio e SetnuaL
Villa deSetuual. Viliade Alcoucbete^
Villa de Palmella. VilladeCezimbra.
Vlla de Couna. ^illade Almada.
Vil a do Barreiro. mIU deCabrelli.
Viliade Alhos Vedros, Vjlla de CamoraCorrea
Villa de Alde Gallega, Villa de Benavente.
Villa da Grndola, ViUa deAlcacere doSal.
^DeTortugal ir
Correio de Lishoa.
Cidade de Faro.
A cidade de Tauira.'
Villa de Cacell.
VUla de Caftro Marini.
Villa de Loule.
Villa de fanto Antnio*
Villa de Arenilha. Villa de Alcoutim.
Correio de Lagos.
DO-
DefcripZo;
^g&Sf
D0 #00?* <& Portugal, dovdefe dixe] &
comofe chamaua acerca
dos antigos.
CAPlTVLa III.
C APITVLO. III L
Natural he as coufas da terra fiarem fubje&as
mudana, & alteraes como fto os mef-
mos elementos de que ellas fa comportas. Em
muitas partes agora he mar onde ja foi terra. E o q
agora he terra, foi ja mar. Em muitos lugares do
ferto mui remotos do marfe acho ancoras, &
troos de nauiosquebrados, & muitas conchas de
pefcados enxeridos na terra, & outros indcios cta
rosquefoialli marondeagora he terra. Emuitas
terras que antigamente ero firmes fe apartaro
de outras, mettendofe o mar entre ellas, ficando
afsi feitas ilhas. Como Sicilia, de que dizem que
foi
foija terra de Itlia. Cadiz de Hefpanha. Chipre
de Suria.Negropte de Grcia. E hodes da Afia.
Outras fe forniro & defapparecero q as forueo
marcomoasdez ilhas Cafsiterides que efiauo)
juntas, & vizinhasfronteirasdoPromontorioNe
xio, que agora chamo finis terrae. Os mefmo rios
tnudoocurfoqueleuo, & tomo outra madre*
Caem os montes, & fico os valles cheos do q era
monte, &o que agora faocurraes degado foro ja
nobres, & populofas cidades, a fsi como o que ago-
ra facidadesforoja matos, &. habitao de bef-
tas feras. Muitas das mefmas cidades, & villas que
hora ha ftiueroja em outros lugares, & femuda*-
rao delles como coufas mouedias. Ningum fabe
agora onde foi a Tria, n Athenas, nc Corintho.
Nem ha quem dee f que viffc algum vefiigio da
quella Babilnia que era hum dosefpantosdo mu-
do. TaUconteceoaalgas cidades d Lufitaniade
que no ficou maismemoria que o nome quetiue-
ro.Colippo foi cidade nobre deque.os Geogra-
phosfazemmuita meno, queteueo fitio junto
cidade de Leiria onde fia a igreja de fam Sebafiio
de cujas ruinas Leiria fe edificou.Taiabrica foi jurt
to com Aueiro na ribeira de Vouga onde agora ha
hum lugarinho quefechamaCacia na parteonde
ft a igreja defam Iulio de que no ha maisq efta
memoria. Defiruida tambm jaz a cidade de Me*
< robriga cujas ruinas chamo agora, Aremenfsa,
por fiarem debaxo da ferra da Efirella, que antiga-
mente fe chamaua mote Hermnio. Da qual cidade
fevem vefiigios de templo grande, & pouoaSo
nobre, acujos pouos os Geographos chamaro
C
Plum-
Defcripa*
plumbrios, proeftanho,ou chumbo que fc alli
tiram, porque aha coufa, & a outra chamo
os
latinos plumbum. E gedha que agora chamo
Idmhi,cidade nobre foi, & que teue See Cather
dral, donde diz ai gus que ero naturais
o Papa Da
mafo, & el Rey Vuamba dos Godos,de queoje
cm dia moftr o bua horta, & hua figueira que di*
zemquefoifua,cujobifpadofepafou cidade da
Guarda como nome de Egediano. A cidade de
Beji que foi j cidade grande, Colnia de Roma-
nos, & hua das relaes de Hefpanha a que os
: Ro-
manos chamauo jurdicos cuento3,& teue igre-
jaCathedral,ftimur de minuida da profperidade
cm que fteue,& fua igreja Epifcopal paffadj a Ba-
dajoz, OTonoba no reino do Algarue, que teue
igreja Cathedral, cujos BifposOlobenfes ioaos
coniiios amigos deToledo,onde no anno de $ 8
<>.
CAPITVL O. V.
CAPJTVLO VI.
naciteriorqueeraaprouinciaTarraconenfe,&ou
tias fte naintrior ; qu ra aLufitania* Sc a Betica.
'" Os
'
(De "Portugal l
Osconueriios da Citerior ftauo ffentados nas
cidades de Cartagena, Tarragona,Caragoa , Af-
torga,Braga,Lugo,&:Corunha.sccnuentosda
Benca queero quatro, ftauo na ilha de Cadiz,
em Seuilha,em Cordoua, & em Ecija/Nalufua-
niaemMerida,emBeja, & emSantarc, das quaes
Ivlerida no entra no fiado d Portugal,rnas em feu
lugar fuccedeo Braga, que era da prouincia de Ga
Ui7a, que fe inclue na Tarraconenfe. Ao conuento
de Merida^ vinhoos pouosde Alcntara, Coria,
Cceres, Trugilho, Plazcncia, & Auila. Ao de
Beja vinho do reino do Algarue, & das comarcas
todas de alentejo Ao de Santarm acodio defda
.
C APITV LO VI,
f
^Dos lugares que na Lu tanta ero colo*
nUs de Romanos, quantas maneiras
hania de colnias, t^ que dtjfe-
renfa hauia de colnias
a municpios.
CAPITVLO. VIII.
Do
;
T)eftripa>
DO multo qciixemosfobre
cipios, fica ms
a matria dos mun
faciiadascolonias & a dif-
ferena*que hauia dehuacoufa aouira. Acolonia
era humcorpo de gente que o pouo Romano tira-
ua defi & omdauapouoar algua cidadeou lugar.
as caufas porque fe eftas colnias mdauo, ero
muitas. Hua era por hauerem ganhado algaster-
ras,cujos moradores lanaro fora, & os condena-
ro em perdimento das terras, a as quacs ficando va
gasmandauottos dos mais pobres cidados com
uascafas,& famlias, qutos eroneceffariospera
&
pouoarem as terras fegundo aquantidade, quali-
dade delias. E a cada hum daquclles colonos dauo
certas geiras de terra de que os fazio fenhores p-
ra as laurarem & cultiuarem. Com eftas colnias
fazio os Romanos muitorproueitos. Porque alem
de darem terras , & poffefsocs a aquelles feus cida-
dos pobres com que ficauo ricos, ftablecio o im-
prio, &o affegurauo fubftituindo em lugar dos
imigos a feus cidados naturais, &o eftendio man
dado a terras efira nhs, & remotas tantos cidados
Romanos que fallauofualingoa,& vruio por fus
leis.Eaordemque tinhoemmdar eftas colnias
craefta* Criaua trs cidados aque chamaua
.Tnumviros dosquaestomauaem feriptoos qfe
ofFer ecia para ir nas colnias , &delles apurauao
b numero q fe hiuia de mdar,& os leuauo a a er-
ra q felhes daua,& ou habitauo.as cidades quelhe
defpejaro os imigos,ou fazio outras de nouo,&al
lifc fazia a repartio das terras, Sedas poflcfses
vagas
De Portugal o
vagas. Eafsrcomo em Roma hauiapouo, & fena^
do,af$iefiesTriunivirosdiuidio aquelles nouoj
Colonos cmpiebe,& em cmies. Os curies? re-
prefentauo ha imagem do fenado, & aplebeo
pooo Romano. Deftes decoriesfe elegio cada
annodoas^quechamauo Dtium viros,quequer
dizer,os dons do gouerno, ou fazio quatro a qu
chamauao Q^adrum viros,fegundoagrandura do
pouo,os quais erao como em Roma os Confule^
Alern deites fe criaua hum Edil que hecomo ago-
ra entre nos, Almocacel que tinha cargo da limpe-
za, 8c edifcios da cidade, & dos mantimentos ne-
ceWios, & de arrendar as rendas da Republica
& hum Qjeftor que era hum veedor, ou contador
da fazenda que tinha cuidado dos gaftos quefe fa-
zio, de cobrar o que fe dcuia* & de guardar o
thefooro.
Otiira maneira de mandar colnias era^u^fearr
hauer terras tomadasjouconfifcadasjmandauaoos
Romanos muitas vezes colnias a alguas cidades
de que fe temio para as affegurarem, as quacs lhes
feruiocomodeprefidios, & fe regio da mefma
maneira que as primeiras, & tinho os mefmos pri-
vilgios. Mas os proueirosq hauio em lugar das
terras que no vagauo nm lhes dauo, no me
confia. Eftas colnias fa aquellas, de que Marco
Tlio faz meno na orao fegunda contra Rufio
pcrtftas pala uar,
2)efcr?pa, %t
gualhas que nella havemos difcurfos quefobrcif
fofizerocom grande curiofidade Andr de Re-
fende em todas fus obras, & Gafpar Barreiros no
feu Itinerrio de Roma ,que a tudo temmuiberri
fatisfeito. Emuitomaisfc fathfar quemleerhua
pedra de letras mui bem talhadas que os cidados
antigos de Beja dedicaro ao EmperadorLuciqi
Aurlio Commodo que heo mais autentico, & pu-
blico inftrumento que podero teer de us nobre-
za, & honra que lhe os Emperadores dero aquaJL
diz afsi.
PAX IVLI
Q^PETRON.
Outras
'Eeftrtpao
OVtras muitas pedras ha naquella cidade Que-
bradas pelos muros que os Mouros & outros
brbaros desfizeraoquandofazioacercaque ha
ratem, em queno ha do antigo mais, que trs por-
tas da cidade de traaRomana mui bem edificadas.
E ha pela cidade em diuerfos lugares alguas cabe-
as detouros de mrmore grandes & mui natu>
,
CAPITVLO IX.
Tios montes Ur [ermitas que ha no reino de Qortugati
CAPITVLO X.
Daferra de Sintra*
decair.
Ela Rocha, he dos lugaresmais conhecidos
dos nauegantes, poro illuftre porto de Lisboa,
aque
Defcrlpao
que vem de as todas partes do vnioerb > & cj aos q
a vem bufcar,caufa grande alegria quando comea
deapparecer,& quecaufa grandetrifte?a& fauda
de aos naturacs que vo para fora quando lhes co-
mea defapparecer da vifta. Ao pee defta mefma
Rocha napraiaembaxoondemettehua ponta no
mir> fUua antigamente hum templo dedicado ao
Sol,& aa Lua, de que hoje ha vetigios , &
alguas
pedras com letras das quaes hua dii afsL
SOLI, ET LVNAE,
Cxtius A C I D I V S Perennis
Leg. Aog. Pro Pr ouinciac.
Lufitaniar.
r
Soluterno, Lumpro tterniiate
Jmperij etfalute Imper Qai
Septimij Seueri Augufii Pij et Imp.
Caoi A. ^urtiij xsAntomni Pij
Et lu\U jng. m. Cas
It IuIm.Auq matris Cas. Drt
Sus Vefler Sicilianus Viatons
nAugufloYu. t Q lultus Satmni
Lt tntrimus.
Outra
&
^De Portugal 2/
Onra pedra Andr de Refende que vira que
diz
continha muitas regras, mis que crneo continuo
curfodotempo, &agoasdo mir ftauo gaitadas
de maneira que fe no lia palaura algua inteira.
CAPITVLO XI.
De outras Jerras que ha pelo reino;
Orque me detiue na pratica dos montes em g
P raj& particular mais do que pede meu pro-
DeTortugaL *$
pofito, que he refoluer as coufas c breuidade,dos
montes quenoreinoha,emque no ha tantas miu-
dezas que recontar,no direi mais q os nomes del-
ias, & como fora pela natureza cpaffados, & c-
partidoscom deftribuioiguaiem quefealenta-
ro, para cada hu aproueitar aa terra, aque fedeu.
Os montes de que fe ncfte reino pode fazer men-
o y a fora os de q acima falamos, fa o mote Cico
q outros chamo,Monchique,no reino do Algarue
q da banda da terra o cinge todo, ficado as terras ao
feu pee,perque fe chamaro Algarue,que quer di-
zer terra baxa: o qual d de i arnenifsima vifta
com fua verdura, & frefcura de agoas q de i lana,
& grandes commodidadesqueaa quelle reino cau
fa,& aferrado Caldeiro. As ferras deOfla:de Por
*e):deSanfto Ifidro: da Rbida: defam Luisem
AlenTejorde Monte junto da mendiga: deMinde:
de Albardos,de Anfio na Eflremadura. Aferra de
Acoba,de Monte Mouro na Beira. Aferra Monte
CoruadeCoira,do LurezdeSoajaentreDouro&c
Minho. Aferra do Amaro de Momil: de Montofo
da Reboda:deTralos montes. Deftas ferras & ou-
tras menores que ha pelo reino fe caufa ferem as
terras frefcas, & regadas, &prouijdas de muitas
coufas necelariasaa vida, alem d3 deleitao que
de fi do ao perto, &muitomaisaolonge.
CAPITVLO XII.
Aagoa
JDefc ripao.
AAgoaheo elemento mais poderofo detidos
os outros, porque comparada ao fogo, ella o a-
j>aga& extingue-.comparadaaa terra, elahe a que
toma cm fi,& a deuora. Ao arfobe, & o domina 6c
vai nelleaciiarnuuescom que reg'a as terras, &
obra as neues, pedra & geada,& ainda ftaa mais ai*
ta cforme aos que lhe da aTento no ceo Cry ftal-
1
E j
CAP.
Defcrtpao
CAPITVlO XIII.
De Portugal $$
gofa penedia em que caindo a agoa com afora q
leualheacrefcentaoroido A 8c laura por tempo nas
xnefmas pedras muitas figuras de diuerfascoufas,
de que algas parecem feitas aa mao de official,8c
nam per caio. Deite pego fa a agoa ainda per
duasrochasdepedraviua, onde tambm feeftrei
ta tanto que em partes no tem mais que dozepaf
fosdelargo& em partes fe eftrein mais, que nam
tem mais que trs E per entre efte rochedo cor-
,
CAPITVLO XIIIL
Vq Tejo,
CAPITVLO XV.
To Mondegol
CAPITVLO XVI.
Do Ze?erc*
O
que
Zzere he rio caudalofo que nafee nao longe
donde fae o Mondego da ferra da Eftrel!a,&
no mettera em outro, & per i fora dar ao
fe fe
mar,fora nomeado com os outros rios dos G eogra
phos antigos. Porque tomando as agoas do rio Na-!
boque pafla porTomar,fe vai metterno Tejo ju
to aa villa de Punhette,no qual entra com tanto fu-
ror & mpeto, que a agoa delle vai diftin&a da do
Tejo hum grande fpao. Oquefe enxerga na cor
dasagoas:queadoTejohealua&crylallina,& a
do Zzere efeura como azulada :o que diz fe cau-
fa do linho que nella fe curte. Andr de Refcde lhe
cha-
fciamaGzecaro,oorque diz que afsi fe nomea na vi
dadabemauenturadafantta Eiria que feefcreueo
hora ha mais de oitocentos annos. Tc ete rio a cor
rente tam rpida, como que vai fendendo aterra
per ondepaffa.
CAPITVLO XVII.
1)o rio Vouga*
Do Douroi
ODourohedostmioresriosdeHerpanha,&q
leuamaisagoaqoTejorporque corre cento
& vinte legoas atee chegar aomar,na cidade do
Portodeportugal,&recolheemrimuitosriosgr
des&caudalofos,comosoPijfuerga,Carnon,Ar
lana,Durate/Tormes,&outros taes,afora grande
numeTo de rios pequenos. Su* nafcena hc de hua
grande: & medonha lagoa de agoa,que fe no mo-
ue,nem fe fabe donde procede/q ftaa em o pico de
nua ferra chamada Orbion, notic legoasacima de
Soria, & fete da antiga cidade de Numancia. Em
nafcendo faelogo esforado com muitas agoas,&
banha muitoslugaresnomeados,como Aranda,Of
ma,Penafie Valhadolid, Simancas, Tordefilhas,
,
CAPITVLO XIX.
Do rio Lima.
o rio Lima chamauao os antigos de muitas
maneir4s:Straboihe chama Limia,8t Belion,
F outros
Defcripao.
outrcslhechamao pelo nome appellatiuojflumen
obliuionis, outros pella palaura Grega, Lethes:que
quer tanto dizer como efquecimento. A caufa por-
que efte rio houue nome de efquecimento nam foi
tirada das fabulas dos Poetas, mas de hiftoria ver^
dadeira,por efta razo. Os Lufitanos Clticos que
JiabirauaoasribeirasdeGuadiana, &os Turdulos
velhos, que fam os que habitauam entre o Tejo &
o Douro,fendo amigos & cpanheiros,comfl vief
fem aaquellas partes de entre o Douro & o Minho>
& paado o rio Lima perdeff feu capito em ha
fediaquehouueentre elles, derramados pora-
quellaprouincia, ficaro nelU:pola qual caufa fe
chamou aquelle rio do equecimto. Porque efque
eidos daexpediaqueemprdera, & da fedia
& difeordia que entre elles houuera,fizeram alli af
fento. A verdade defpois da gente vulgar &: fuper
fHciofa,que de tudo faz milagres, fez crer que asa-
goas daquelleriotinhaefficacia & virtude defa-
zer efquecer. Crefceo tento efta fama & fuperfM-
a,que como Iunio Bruto vieffe aaquellas partes
com leu exercito,& os foldados na quifeffem paf-
arorio,por fe namefquecerem de tornar aas fus
cafas, Iunio Bruto arrebatou a bandeira da ma do
Alferez,8c pafouorio, & afsiosfezpaTar, como
fercuelulio Fiorona epitome aTitoLiuio. Pola
qualrazaPliniochamaaefterio fabulofo. Nafc
efte rio Lima de hus lugares apaulados entre a
cidade de Orenfe & a villa de Monte Rei,
& toda aqella terra fe chama Lima,
2cospouosdelULimicos
v
CAP.
CAPITVLO XX.
Do Minbol
CAPITVLO XXI.
De outros rios caudalofo s de que os Ge cgra
pbos namfacm meno*
F2 meti-
Defcripao
metidos em outros
maiores. Talhe o Zzere de
q
jafizeiiosmenojtalaribeira deCoa deTralos
ytfr/*
j^ montes,que nafcendo junto deAlfaiates fe vai met
1 terno Douro,nolongede Villa nouade Fafcoa.
.
^ L
^Muntctpiaprouincu Lufitania.
'Stipecollataqmpontis opus perfecere.
Coeitani,
Lancienfes oppidanL
^Taloru
'Jhteramnienfesl
Colarni.
Lancienfes tranfcudanu
*Araui.
(tjMideburgenfes.
Arabrifenjes.
IBanienfes.
JPr&fitres*
Defcripao.
alli faz & a muita caa que naquella parte had
coelhos & perdizes & muitas aues para caa de
falces , & por a muita & appraziuel verdura de-
fte fpao de terra muitos homs nobres na primei-
ra vera vo alli folgar
Tratar das outras ribeiras de que Portugal he
regado &
nomealas per feus nomes feria coufa
infinita bafta dizer em fumma o qne dizStrabao
que aterra da Luitania he felice por fer regada
de tantas fontes &rios.
C APITVLO XXII.
Dc Portugal. 41
v em muitas coutas que a terra agora produze.Da
ua aterra antigamente Gigantes que nam pode-
mos negar Porque neftes tempos em que ftamos
ao menosnos prximos a elles>fe acharo grandifsi
mos c orpos & offos de Gigantes na Ilha de Sicilia
& um anhos dcces q cada hum tinha por quatro de
qualqrhomdagora comofe pode ver emThomas
Phafellona defcrpjodeSicilia. Oquefenode-
ueter por fabulofo, pois afagrada Scriptura falia
em Golias que Dauid|matoUj& em outros Gi-
gantes. Efanfto Agoftinho no liuro de Ciuitate
Dei,, conta de hum dente que vio de hunl Gigan-
te.
E agora como diz IuuenaU
comprar*
Ha tambm muitochumbo na cidade arruinada
de Aremenha,que antigamente fechamaua Medo
briga,junto da Eftrella, cujos pouos os Ro-
ferra
manos chamauoPlumbarios, como conta Plnio
nplib.4.cap.*z, de fua natural hiftoria.
CAPITVLO XXIIL
StelUtus iafpidefuka
Enfis erat Tjrioque ardebat mnriceLna
Demifsa ex humerisjiues qu& wunera Di-
^Dederat $tenm telas dtfcreuerat atiro (do
CAPITVLO. XXIIIL
Dofalquefe nele reinofaj
CAPITVLO XXV.
T)o aceite quefe colheem (portugah
Porquantidade
as excellencias que cotamos do fal &da mui
ta delle ha em Portugal
q , parece
edeuelanar mo do azeiteque narn he menos
vtil & neceffario ao mundo, n delle fe podem di-
zermenoslouuores. Porque fecfalqueria Deo$
q lhe fizefs facrificios,c leo quis Deos q fe alu-
miaflem feus tplos. Se c fal fe celebra o Sacram
todobaptifmo femoo eo fanfto,& ofanocrif-
3
!
Defcripfo
de hum tronco de ha oliueiracom ouro& prata,
era fabricadohum rico leito deVlyffes. Por o qual
quando veo defuaperegrinao, logo perguntou
como por a jia mais eftimada que tinha. Da qual
madeira ha em Portugal tanta, que com ella nosa-
qutamos & a gaitamos nas cozinhas em lenha,
caruo que delia fe faz. A inueno do azeite tiue-
ram os antigos em tanto,que a ha molher Athenic
fe que chamaram, Minerua,aque elles a attrrbu, fi-
zeram Deofa, & outros a hum Arifthco tbem A-
thenienfe.O que he falfo porque antes de Athenas
j hauia azeite. Porque Moifes q foi antes deffa ci-
dade diz no cap 2?.doExodoquelhemdou Deos
que o feu tabernculo foffe alumiado c lmpadas
de purifsimo azeite.E muitos annos antes dilo qu
dooPatriarcha Ifac deitou aquella ba a feu fi-
lho Iacob,lhe diffe que Deosofizeffeabaftado de
pam,vnho, azeite como felee no cap.27.do Gene-
is.Mas piadofamete fe deue crer que aquellas cou-
fas fem as quaes os homs nam podiam paliar a vida
& que hauianyleferuir para doftrina fua, & para
cfterios da religiam & culto diuinonoforain
uen j|o de homs, feno que a principio do mundo
as reuelou Deos a Adam & aaquelles primeirosPa
triarchas*& elles as eninaram a feus filhos, & del-
les vieram a nos,como foram asletras,a obferuao
das coufas celeftes, a mufica, & a inuenam do po
& vinho & outras coufas, q ellas mefmas fto
dando teftimunho que per prouifam
diuina foram achadas.
CAPI-
Be Portugal jft
CAPITVLO XXVL
Dos vinhos.
vinho que nafce em Portugal nam fomente
Do fe pode baftecer o reino,por em todas partes
delle hauer muita vinhateria , mas delle fe tira
todolos annos para fora per mar grande quantida-
de para a ndia Oriental,para a Mina, Brafil, reino
de Angola & outras partes de Guine, & para as I *
lhas todas dos ftados dePortugal,& para Flandres
& outras prouincias do norte, a forao que fe gafta
nas muitas armadas que cada annofaem deite rei-
no para diuerfas partes do mundo fem nunqua
por iffb o reino ficar falto delle. Eftesvinhosfa to
vrios nas cores & no fabor,quam vrios fam os fi#
tios em qfedam.Dosquaes muitos delesfamtau
excellentes que lhes nam fazem vantagem nenhus
dos mais louuados de Grcia, & de Napoles,fobre
q lembraremos algus dos quetem grade nome,co*
meando da vitima parte da Luitania^ue he o Al-
garue de que os de AluorjVilIanoua de Portimo,
& da cidade de Lagos temoprimado. EmalenTe
jo ha os vinhos da cidade de Euora,de que fam mui
eftimadosos dePeramanca em fabor & fubftancia:
por os quaes dizia hum grade medico,que por fere
mui amigos do eftomago,& da natureza, tantafor
apunhemhum corpocomopa vinho & carne
de outras partes. O niefmo nome tem outros mui-
tos dealentejo onde ha vinhos mui finos, como fa
os brancos de Beja, os palhettes deAluito,de Viana
de Villa deFjrades^dasAicaceuasjSc os mui celebra
os
Defcripao.
dos de Alcouchette, & Caparica mu cnhecidoi
dos fenhores & homs mimofos deFldres & Ale-
manha queos mandam bufcar & os vifmhos &que
competem com eftes do Barreiro, do Lauradio, do
Sexal>de AlhosVedros. Na eftremad ura os muitos
& defuairados gneros de vinhos do termo deLif-
boa & feus ctornosdeLoures,daCharnecadeO-
eiras,Vnhos & Camarate. E os muieftremados de
Torres Nouas,Leiria,& Ourem.Os de Cantanhe-
de,da Loufaa,& de Figueiroo que dos vinhos fe no
mea. Para carrega fam infinitos os vinhos queda
Santarm, Alanquer,& Torres vedras & feu gran-
de termo. Os quaes comos de Lamego & Mono
poderiam baftecer hum reino deixando aparte 05
que fedam na Beira.
Efta bondade de vinhos he occulta na cidade de
Lisboaaoseftrangeirosquea ella vem & aosnatu-
raes que tem pouco, por hum abufo que nella ha q
he mandar vender o vinho bom &preciofo,&oa-
zedo & pefsimo per hu mefmo preo, que he coufa
contra razam,& de que vem fer o effefto ctrario
doquefe pretende, que hevalero vinho barato:
porqueo vinho vulgar fta vendaaberta a todos &
o fino & bom vendefe occultamente & per junto
por preo excefsiuo aos naturaes & elrangeiros q
fam ricos oquehe grande abfur do. Porqueo que
nam podebeberaquelle vinho da tauerna azedo,
ou corrupto ou qne he doente ou lhe vem o hofpe-
dea quequer agafalhar nam achaem huatam gra-
de cidade que tanto bom vinho tem de fua colheita
ou que de fora lhe vem hum quartilho de vinho bo
por feu dinheiro. Polo que aquella terra aque Deos
deu
*Ve Portugal. 42
por
deu melhores frutosqne a outras, fica infamada
aquillodequehouueradeferlouuada.Oquefepo
dia euitarc permitir que
fevendeffem os vinhos
finos em certos lugares taxados
fegundoabondade
delles per officiaes para iflb
deputados. Fallonifto
fem pejo,porque os que me conhecem, fabem que
fou maior bebedor de agoa q de vinho aa cufra de
Lua valente afma incurauel q por iflb ganhei,& co
mo zelofo q fempre fui da bom gouerno publico.
CAPITVLO XXVII.
CAPITVLO. xxviir;
CAPITVLO XXIX.
Dos canados
Efilio
V)e Portugal ST
E Silio Itlico poeta grauifsimo de gerao Hef-
panholnoliuro3 teue amefma opinio acrefcent
do que aquelles cauallos filhos dovemo rum viue
mabquefeteannos pereftaspalauras.
GAPITVLO XXX.
Hefpanha.
CAPITVLO XXXI.
-
hC
I)4s%tws{ylue?res&
i. io e icmi3*f5* I
,\ 1
.
;
:
HO
U cU$ chufas c^in j/a4iuina bondade moftroi
p Cuidadoqu fje^<te beneficiar aos homjes*8c
^scoarcruar>f<)ijnaj heruas& plantas queparafeu
>vfo & remdio criqu* & na variedade & virtude*
^Uas-jCuj QscFeftos iam taes que fe os homcs (o u-
beffemjs virtudes & foras dellas,poderiam fazjdr
:
coufasadmirauei$.Eftesegredos nfometite ip
jfpirou ;ns homcs antigos que as acharam nolas &
communicaram>mas a muitos animacs parafua con
feruaoxlequeasaprefldemos^Popquecommui
ta razo fe pode ja&ar Portugal aque Deos com fu
4tia benignidade enriqueceo de tanto numero de
beruas para feii reparo &
aude. Que variedade
p& multido que neftereinonafede heruas de tQ-
da forte heincreiuel. Porque no hauera algua da-
iqueUas(kLqieTheophrafto Diofcorides,P)inip > C
outros mais fcrcueraoiique nsfte reino enlo ach$>
.&outra$ muitas mais:principalmcnte n termo de
Lisboa,o nde efaz feira delias cada femana : em &
*Santarem>Goimbra &
na ferra da Eftrella:& prin-
xipalmete entre Douro &
Minho. Ehe coufa admi
rauel& para dar muitas graas ao Senor Deos, por
differ enas i&e hecaa$4 e m cl u ^
&
)ja no wuci copia
-
cntretecidas,i& jahtas hilas cpin/o<tras:entJo ellai
Ira qulidade,&:nosefffto^tarri differentes como
ofamna figura& nas c ates: ;Ptfqe fendo toda*
verdes,cada ha hede Tua cor. Has fao para cfep
fearavdaroutfcarpara atirar 2 hs-qUentes r ou trs?
friasihuis odorferas & appraziueisa vitajOutraS
plo oontj ario & dehorrenda.cheiro*G que pare-
ceprocede ou das conftellaos ceieftes, ou da clc
mertcraSctempera ds resj &*hm terreno -que
afsi cristas coufas qtie requerem- quente como frio
jEnamfoorftente pelos camposdaquelles lugares
que^fdn^lano5,fe dam as heruas que defua natura
afmfyljeftres^masrauitasdquellasquefefoeni
coltiuar &-criar em alegrettes: como fam lirios^ro*
fxsyviolu Sr arremiia* Ao rador de Coimbra peld
campo, alem dev muitos lrios, &
alguas rofas,
ha tanta herua vcedreira ; que em qualquer parte
docampo Ce deh homs fohre camas della^ ftn-
do emfuaraizmais viafa.& odorfera que aquefe
tem ftojjatdim.Finaltientetodias as heruas dequo
ftiefcriptofeacharlo:nefte reino, fe as hufcarerii
& mukomais. r- .. ,
'
c
yyefcripfo
mui fino & tam branco, principalmente em AI-
cacere do fal,de que na dita villa & em Lisboa fe fa
zemefteiras,quepor a fineza & aluurado junco &
artificio das mos as mandam bufcaraPortugalpa
ra feus eftrados,as Princezas de Itlia &: deFrana,
Porque na verdade no tempo do verampara tapiz
docham & ornamento dos templos &dascafas dos
fenhores,he o mais apraziuel & fenhoril que pode
fer:& elendido parece tambm comofefoffempa
nos de brocado ou de Lua ricatella.
Opaftclque os latinos chamam, glauftum, com
que fe tingem as las>& que he coufa queval muito,
nuquafevioem Hefpanhafenooq vinhadefora.
Ivlandouofemearosannos paliados Domloamda
Sylua Conde de Portalegre em hua fua lezira,deu*
fetamperfeftocomo o melhor de outras partes.
Ejq falamos deheruaq tinge panos,nohefo
ra de propofito fallar na finifsima graa q fe nefte rei
no colhejpofto que a matria q tra&amos,he de her
as & no de matas:porq os carrafcos em q fe agra
cria por fua pequena peba, mais fe pode comparar
a heruas q a aruores Plinio no liuro 22.0.2 fcreue
a gra de Galatia de Africa & da Lufitania, q fabe-
xnos er a q fe colhe na ferra da Arabida & na de fa<5
Luistermo de Setuual, heamais fina & melhor. E
Andr Laguna nos comentrios a Diofcorides,diz
q a mais excellente de todas he a q fe colhe em Por-
tugal no termo de Cezimbra. Tb fe colhe no ter-
modeBejaexcellteaqualeu vipaffandoa cafono
tepo q fe colhia indo caminho de Aljuftrel onde a ,
vi finifsima &
de h cheiro q cfortaua os fpiritos.
Finalmte o terreno de Portugalpor a benigni-
dade
5
*De ToYttgal 6o
dade & tperana q fe hu Prncipe,
dos ares he tal,
Nam
&
he pequena parte do mantimto para Caos
paradoentes,a hortaliaque fedem Por
tuga^quehe quanta querem :afsi por a bondade da
terra & clemenciado ar,como poramuitacopia de
agoa,que hea principaicoufa com que fe cria. Polo
que em todos os lugares onde a agoa &c cultura na
falta, hi ha grade abundada; mrmetc onde a terra
heapta para as coufas:como fam as grandes couues
q de Murcia onde ha muitas, tomaro o nome Mur*
cianas,asquaes na banda de alem deLisboa & alen-
Tejo na cidade de Beja,& villa de Viana junto de
uora, fe dam, ck em yilla de Cde & Viana de Ca-
minha,de q algasfam tam grandes, qucquandoas
querem partir para a panella, o fazem com hum ma
chado ou manchii:tam duras farn;& afsipartem de
liuao q ho rnifter para a panella aqlledia: & defta
maneira a vo comedo a pedaos. E por monhuol
dadeas vija mandar de',viila de Conde aacortede
prcfente. E cm muitas partes da Beira, ha tama-
nhos nabos , que fe afentam nel-es ao fogo co-
mo eoi tripeas, & delles vam coxeando pouco a
pcuco
q
D e/cripa-
pouco oque querem para apanella, ate que o a (Ten-
to fica pequeno: & entampoem outro para feaflen
tar.Na cidade de Beja fe do tam grandes cardos,
achsndome eu percafoemhahorta,viquehauen
do differena entre hum comprador & o hortelo
fobre o preo de hum cardo, dixe ohortelamqlho
daria de graa feoleuafleaascoftasate a cidade,a-
qual dilauadahi a hum quarto delegoa. E poftoq
era valentehomem & de qualidadequenamlhee-
ftaria mal leuar hum cargo aas coftas,o nam accep-
tou por nam canfar.E pouco menores fe dam na ci-
dadedeEuora,&nasvillasde Moura& Serpa, &
cm Lisboa, que he hum terreno feracifsimo.Em a-
lenTejo fedam tamanhas febollas, que hua cobre
hum bom prato. Defta herua ha tanta copia em to-
das partes deentre Douro & Minho , villade Via-
na^ outros lugaresquefa afsi para Lisboa mui-
tos nauios carregados della:& de alhos que vende
por pouco preo. Na cidade de Coimbra fe faz hua
feira cadaannonodia de fam Bertholomeu, onde
quafi nam ha outra coufa mais que alhos & febol-
las que vem dos lugarinhoscomarcosrquehe para
veramaltido quehadaquellas couas. No lugar
de Sarnache,legoa & mea da mefma cidade, felau-
ram muitas terras como alqueiues para trigo, & fe
femeam alhos, & fam os maiores & mais grados q
fe podem ver: dos quaes fe prou muitas gentes do
reino de Caftella & Leam aonde vem bufcalos gr
de numero de recoueiros todolos dias porque fe
:
O fortu?
Defcripfao
Ofortunatos mintam tua [i bona norint
Agrcolas.
capitvlo xxxiir;
CAPITVLO XXXIIIL
Da fertilidade do reino de Portugal em todas
as parles delle.
Defcrtpfaa
tas comendas das ords de Chrito, Santiago, Auis,
& de Sani Ioa doHofpital de groffas rendas. Acau
fa difto he,que por a pureza & falubridade dos ares
& pola excellcia das agoas fe multiplico alli mui-
to os homs, &viuem muito:porque ningum adoe
ce alli fenam por exceffo de comer &
beber,& ou-
tras taes culpas, pola abundncia que detudotem.
As moheres parem ate cinquoenta annos: os fi-&
lhos fe lhes logram por a mefma razam do bom ter
reno,boas agoas & do bom ceodeque gozam. Po-
loq pela mrparteemcadacafal fe acham xx.xxvj.
filhos:dequevemhauer tanta gente, queda plebea
(fegundoouuiaos officiaes do regimento da vi la
deBarceliosquehedo Duque de Bragana, no tem
po quefefaziamas ordenanasda gente militar)f
daquelia villa & feu termo em trinta & duas bandci
rasquehauia,fairam dezafetemil homs com fus
armas. E afsi he toda a terra tam pouoada,quenam
podem dar hum brado em qualquer parte que fejo
que nam acuda gente. Enfim como agente plebea
hetanta,quecadadia fae comoexames de abelhas
para todas partes do reino, na ha lugar onde feno
achem muitos homs de entre Douro & Minho pa-
ra lauor & cultura da terra, emceifas em marinhas,
cm adubio de vinhas & outros feruios, no mar &
naterra,afsjemLisboacomoem alenTejo & reino
do Algarue,& nas partes de Africa onde de cauou-
queiros & feruidores & homs de armas ha gran-
de numerotprincipalmente dos arcos de Vaideues
donde faem valentes foldados. Dagente nobre de.
fta prouincia tiuemos fempre afsi no exerccio das
armas como nas letras homs excellentcs que foro
grande
De Portugal 66
grande ornamento defte reino \ & o fam hoje no c
elho de Portugal & no de Cafteila. E fe recorrer-
mos aos tempos antigos, da mefma terra procede-
ram as mais cafas nobres q hoje ha no reino de Pr
tugal & de Cafteila de que ha as antigas de feus fo-
lares &appellidosqueem feu lugar nomearemos.
Os mantimentos de que efta tanta gte fe mantm,
fam muito trigo que em algas partes defta regio
xte entre Douro & Minho fe colhe & omuitocen-
teo & milho &iinfinidade de todas frutas,carnes &
pefcadosjos melhores &maisfaborofos deHefpa-
nha^muito vinho do que chamam enforcado deque
agente plebea fe fuftenta:que para os nobres fe va-
lem dos vinhos riquifsimos de Ribadauia & de ou-
tros de Gallizafua vezinha,& de Lamego &Mon
am de que tem grande prouifam. A terra he tam
frutiferadetudoo que henecelario a a vida, q fe
pode chamar hum paraifo terreal em o qual todo o
anno ha flores como na primauera.
Neftamefma terra ha muita caa & muito appa-
relho para a tomar, de ces & aues de toda forte d
na mefma terra fe dam. Efta grande abundana de
mantimtos fe caufa das muitas agoas,fontes& rios
por oque dizia Strabam que a Luftania era terra fe
lice.Bafta faberfe que ha f entre os dous riosDou
ro& Minho,vintecinquomiL fontes, &dozentas
pontes depedralaurada. A outra regio de Portu
galem que ftam as cidades de Miranda, & Bragan-
a^ muitas villas nobres, que chamam jde Tralos
montes que de hua parte chegam aGalliza & de
outra ao reino de Leam(que fam terras maisfeccas
como fam as que t muitas minas de ouro q allih>)
fam
Ttefcripa.
iam grandemente abaftadas de pam,vinho ^gran-
des criaes de gados, que podem manter a fi& a
outras gentes.
ABeira terra mais frefca por fer regada demui-
tas agoas,tem tanto pam quanto lhe bafta, de que o
y
Etpauopofh
fk nittii rident alieno tempore flores^
(purpreas bic Eruma rejas innoxia reddits
Quas neejue torren regnat tu Syritis aejlu
CAPITVLO. XXXV.
Dofabor das carnes ir frutos de
Portugal.
P*:
TteTortugal. ?
psra faude do corpo & o celebrado alo de Socoto
rzi, emq fomteDeospermittioq anaturezaopro
duziffe De Portugal faem para dilicias & recrea-
o de outras gentes, muitos bugios de diuerfasfei
es & papagaios delindas cores, & grades habili-
dades,& outros animaes raros. Outras muitas cou-
fas ha,q feria coufalonganumeralas,q dasprouin-
cias conquiftadas pelos Portuguefes vem a Portu-
gal, & daqui faem para diuerfasprouincias d aEuro-
pa.Polo q fe pode dizer q as mais polidas & ricas ai
faias que os homs nobres da Chriftandade tem em
fuascafas,&c queasorno,as leuo de Portugal.
E como aquellas couas que da ndia hio a Alexan
driaemtempo ds Romanos chamauo em Roma
mercadorias Alexandrinas, porque da Alexandria
lhasleuauam a Roma,afsi mefmo & com mais ra-
zam fe podem chamar mercadorias de Lisboa as
quedaquellas partes lhe vem, &quecomm nica c
outras gentes. Porque na verdade fa muitas mais
em valia, numero, & quantidade, & coufasqueos
Alexandrinos nem Romanos podiam ver, porque
nam penetrauam tanto como agora'os Portugue-
fes que paffaram alem donde os Gregos nem os Ro
manos chegaram.
CAPITVLO XXXVII.
humdosfummos Pontificesquemaisfizeram na i-
greja de Deos. Per fua ordem fe comearam a can-
tar os Pfalmos de Dauid alternadamente no choro
a todas las horas, & no fim de cada pfalmo dizer fe
Gloria Patri & Filio 8: Spirituifanfto para denotar
o igualdade das trs peffoas da fftifsimaTrindade.
Oquefezperconfelho dobemauenturadoS.Iero-
nimofeu fecretario para confufa dos Arrianosq
diziam,Gloria ao Padre pelo filho &c. Ordenou ta
bem que o facerdote antes de comear aMiffadi-
xeffeaconfifageral,cemofeagora diz. Foifam
Damafo grandeletradonasletrasdiuinas & huma-
nas^ poeta mui olegante.Seusftudos communica
a com fa Ieronimo aqum o mefmo San&o padre
dedicou as vidasdos Summos Pontificesqueefcre-
eo.FoifeuPontificadofehcifsimoporterporfub
ditos & familiares os trs Doaores coiumnas
da i-
greja S.Ieron;mo,S.Auguftinho,&S.Ambrofio.8c
>
CAPITVLO XXXVIII.
Qejam Vicente i? asjanVxas Chrijletis^
Sabina Jms irmaas.
Naqlletepoemq Dacianuinquiio naLufirania
fobreosChriftiosvindoaacidadedeEOra,
lhe foi dito de Vincenda mcebo natural da cjUe ci-
dade
De Portugal. ?}
dade:& fendo prefo &leuado ante ellelhepergut*
touemque Deoscria?eileherefpondeocomgran
deconftanciaqueera Chrifto.Edizendolhe Da-
cianomaquelle crs que por feus mos feitos foi cru
cificado?Vincencio lhe refpdeo:calate Demnio,
namblafphemesdaqlle Senhor aquehouueras de
adorar.E dizdolhe Daciano,q lhe fofria aqllas pa-
laurasporq era moo & namfabho q dizia, & q o
ouuiffe como pai 8c facrificaffe aos Deofes,ofanc-
to mancebo lhe refpondeo:q bem doudo era quem
dixando aDeos viuo & verdadeiro q criou todas as
coufasjadoraffe as pedras & os metaes,& dizendo
outras muitas palauras de home fan&o & aferuora-
do q deejauamorrerporahradeChrifto.Dacia-
110 mandou a feus miniftros q o fizefs facrificar Sc
no querdo o atormetafse de muitas maneiras. Sem
do pois leuado & pofto fobre hu degrao de pedra <f
cftaua ante a ara onde e fazia ofacrificio^m lhe p5
po ospsfe imprimio a figura delles naquella du-
ra pedra,como fefora h barro muito rnolle. Aquil
lo fez muito efpto a aqlles gtios, & dizia entrei!
certo no faz ilo os q adoro aos noTosDeofes.E
hauedo muito rebolio entre eiles, dixera falfam
teaDacianoq Vincencio pedia efpao de trs dias
para delibeir. q Daciano lhe ccedeo de boa v-
tade.Nefte meo tpo tiucn cfeiho as irm sChr
ftetis & Sabina para vire a Vincecio & c lagrimas
lhe pediro q pois ellas ero orfas de pai,e mai na
tinhomaisqa elleqera guarda de fua virgindade
& honra,na as deixafle,^ q fugiffe com ellas,& fe
foffem tomados,morririaJtodos trs martyres por
Chrifto. Vincencio ahapoite fepos scauallocom
Kj fus
5;
'DefcYipfi
fus irmas & com grande prefa chegaram aa cida
de de Auila. Daciano fabendo q eram fugidos pro-
metteo grande premio aqum osdefcobriTe:& fen
doachadosos mandou leuar forados muros &po-
ftos em tormento la es foram todos os membros def
conjuntados,& dados tantos aoutes, queos chega
ram aamorte. Enam dizdoaqlies fanftos [irmos
roais palauras que proteftarem morrer por o Padre
Filho Spiritofan&o em que criam, lhes foram po-
hs as cabeas fobre trs pedras grandes que com
grandes paos lhes foram quebradas, & derramados
o* meollos,&: afsi acabaram feu martyrio. E na dita
cidade de Auila eftam feus glorioos corpos.Na ci-
dade de Euora cujos cidados fam,lhe fizerao hua
igrej a que fe nefte tempo ampliou de melhor edifi>
cio.Eftesfan&osquifetam algus falfamentetirara
Portugal & dizer que eram deTalaueira dela Rei-
nados quaes eft mui benVrefpondidofper Andr
deRefende em hua carta fua a Bertholameu de Ca-
tedo,& per Ambrofio de Morales na primeira par
tedefuaChronicadeHefpanha,quedeixopomo
fer deite lugar. A fefta deftes fan&os fe faz aos vin-
te fete de O&ubro.
CAPITVLO XXXIX.
fua irmaamartyres.
CAPITVLO XXXX.
Dos martyres ViRor, Syluelre^ Cucufato,
TorquatOy <& Sujam.
CAPITVLO 'XXXX1L
Defam Sifenando tnxrtyr.
Como cidade de Cordoua
a fempre ha
foi
mais principaes de Hefpanha,& em q os Mou
dasi
CAPITVLO XXXXIIL
CAPITVLO XXXXIIIL
T>ejanHa Engracia ir dezoito fidalgos fortu*
Jes flae com ella padeceram martjrio,
Encra
Defcfip
Eucrates aque vulgarmente chammos,Engra*
ci3,foi filha de hum fenhor grande dePortugal
aqueos antigos chamauam Regulo,quequer dizer
Rei pequeno :aqualtendoa feupai defpofadacom
}
CAPITVLO XXXXV.
DefanBaEiria*
*De[cripaol
toparaaliuiar da fua infirmidade & pedirnoflb
Senhor a liurafe daquella infmia pois fabia fua in-
nocencia:ftando degiolhos fazendo oraamofol-
dado veo a ella & a degollou & defpioa deixando*
cm camifa,& a lanou no rio para que fe nam foubef
fe daquelle feito. As tias quando foi de dia no a a-
chando emcafa , cuidaramque defefperadapora-
CAPITVLO XXXXVI.
neiro.
CAPITVLO XXXXVIL
DeSamFreiGifc
'
CP.
o
*De Portugal 7?
CAPITVLO XXXXVIII.
capitvlo xxxxix:
reinos
Defcripao
reinos elranhos fofleminftituidoresde duas or
desde religio, renunciando o mundo por ganha-
rem o Ceo.
CAPITVLQ L,
De fanSlaomBa
CAPITVLO LIL
Dejanela Godinaa
CAPITVLO LIIL
)e Dona Sancha comendadeira do moelei*
ro deSanttos o Velho*
CAPITVLO LVI.
De Sam FmSluofo Abbadel
De Abbade
o
Conlantlm termo de Villa real foi natural
fam Frirftuofo, o qual fendo orna-
do de muitas virtudes & fanftidade, defpois de vi-
itar os lugares fanftos & Roma, acabou fanftamc-*
tetcujo corpo ft fepultado na igreja de queellefo
ra prelado que fe chama aCabeafan&a, por nella
fe moftrar a cabea defte gloriofo fanfto com mui-
tos milagres &concurfo de gente de Galiiza & de
Portugal que aili vai em romaria. Faz fe fua fefta
aos dezafeis de Abril,
CAPITVLO LVIL
De lom de Deos.
Em
%)e Portugal. $^
Em Montemor o nouo villa notauel dePortuga
do Arcebifpado de Euora fahio aquelle gran-
depenitente & charidofo focorro de pobres, Ioam
de Deos,per cujas mos fe diftribuiram ttas efmol
cafaram tantas donzellas,'& fe folentaram ta
las>fe
&
De cuja vida obras fe po
cas viuuas necesitadas.
dem ver muitas coufas dignas de fe faberem & de fe
imitarem no Fios Sanftorum de Manuel de Vilhe-
gas quemuiornadamenteasefcreueo. Amemoria
deite fan&o varam fempre durara na cidade de Gra
nada com o teftimunho da ordem que elle infiituio.'
E fempre delle& de fua charidade daram f pelos
hofpitaes osreligiofos da fua ordem Falleceo efte
fanfto varam em Granada*
CAPITVLO Lvnr:
)e Sam Gemas*
CAPITVLO LIX.
De Frei Tedro porteiro de Sam Vomin-
mingos de Euora;
CAPITVLO LX.
hus & outros com roftro manfo & fereno como fo*
brindofe^ixeaosqueahi eftauam com elle: vedes
vos aquelles?hus & outros mentem. E querendo as
juftias feculares do Ardebifpa do deuaar daquel-
lecafo,lhonaconfentio como quem entendia que
quillo eram mercs que Deos lhe fazia. Finalmen
te o coraam deftefanfto prelado era hua perennal
fonte de charidade & amor dos prximos de que fe
muito poder efcreuer.
Mas he tempo de contar a muita prudncia &vi
gilanciacem que fazia feu officio. Eftepreladojq
portaminfufficientefe vendeo aa Rainha quando
oelegeo,& quetanto trabalhoupor lanarde fia
carga para elle tam pfada, nam perdoaua a algum
gnero de peToa que deprefente ftiueTe em pec-
s
Tefcripao.
& porque nomeando o Arcebifpo de Braga no titu
lo delle lhe no ps Primaz de Hefpanha,parecen-
dolhequepor fua humildadeo nam haueriao Ar-
cebifpo por bpois o liuro hiaem fea nome & elle
,
Defcripfao
recebido dei Rei Dom Philippe de boa memoria
com muita honra & benignidade, afsipor fua fan-
Hdadedevida comopolainteirezacora q fchou-
*ie nas alteraes de Dom Antnio, lhe nam pedio
outra coufafeno hua carta de fauorpara o Papa,
para quequifeTedarlhedefcanfo & liberdade fo-
br vinte trs annos de feruido. E vendo fua Ma-
jeftade a infrcia & razam do q lhe pedia, efcreueo
logo fobre ifo ao Sando Padre, que lho concedeo.
Tratando elRei com elle da penfam qfelheda-
jria,n3m pedio mais quehua taxada fuftentaam de
ua peffba.Mas fua Majcftadeno tdorefpeito ao
3 elle pedia como pobre frade,fenam no que conui
inha,lhe arbitrou mil cruzados cada anno de pfao
)o$ quaesdauaelle aomoefteiro de Viana em qfe
frecolheoo necelariopara fua peflba, & hamula
[k dous moos que o acompanhaflm, quando hia
fora pregar pelos lugares da comarca: & o mais par
tia os pobres. Sendo recolhido naqlle moefteiro
<j elle fundou como em porto feguro Iiure dosnego
cios domdo &doscuidados & obrigaes em q
antes viuia,fe achauaatodas horasno choro fem fai
iaralga:maspodendofecfcufarpelaleidosque fe
apofcntam, todos los Domingos hiapelos lugares
da comarca a pregar. E o coftume que tinha de par
tir ametadedefuacoroidac hupobrenuquaodei-
xou.E fe o Prelado por lhe fazer comer algua coufa
de mimo lha mdaua allegandalhe a virtude da obe
picia, dizia, que nam taua obrigado aobedecelo,
queeraimmediato ao Papa. Mas em o mais fem-
prefeguiooqueaordem & obedincia mandam,
ern admittir al&u particularidade nacama & no
veftido
*De Portugal SJ
vefliJoSr no tratamento de fua pefloa^
Afsi viueoateoanno deiyy2.emquecahio doe
:
Defcrlpa
tholomeu foi mui amigo de quietaam na vidanao
crabemquehouuefleinquietaosem fua morte:
& queelle proteftaua deixar por ento feu corpo
depofitadonaquellemoefteiroate vir tempo em q
o palafem a fua igreja : & os padres o acceptaram
por prprio para o enterrarem em feu lugar.E en-
tam o enterraram no presbitrio da moefquerda
corwhua grade de veludo quelhc o ArcebiLo Do
Agoftinho mandou por.
CAPITVLO LXI. .
CAPITVLO LXII.
T>efcripf*a
de lua faluaam. Todos fe fizeram cfrades de nof
fa Senhora do Rofario aque mandauam muitas ef-
nioilas para cura dos doentes & repairo das necefs
dadesdos captiuos,tirandodaboca do que lhe da-
uamde fus moradias. A eftes moos que neftafan-
fta & honefta companhia cftauam, fe ajuntou hutrf
mocinho elche de doze annos que chamauam,Ale,
oqual por fer orfam de pai , hum feu irmo maior ai
du a je Rei para aq le Seminrio, & porq elle era
virtuofofe veo affeioar aaquelles moos Portu-J
guefes & defcobrir como defejaua fer Chriftam^
pedindolhesqueoenfinaflem as coufas da f, cuja
doftrina tomou a feu cargo Simam de freitas que e-*
ra o mais inftruido nella, & moo de grande habil
dade. Eftando todos eftes fanftos moos nefte exer
cicio & fpiritual conuerfaam crefcendo emvirtti
des & afpereza de vida, veo hum moo elche ater
differenascom Simam de Freitas & o ameaou q
afsi a elle como aos outros fcus cpanheiros hauia
de defcobrir ao feu Alcaide, como eram Chriftos
& arrenegaram a lei de Mafamede quehauiamto-]
mado. Simam de Freitas entendendo que fabdoo
elReij&m3ndaloslogomatar,erahacoufa,con-
tou aos companheiros o cafo dizendoihes, que que
quifeffeperfeuerar na fede Chrifto por aqualelle
fe offereda a padecer fe pofeffe de fua parte & ofe
guife em tudo. E o primeiro que com grande aluo-
roo para elle fe chegou foi o mocinho Ale.O alca
de no fe atreuedo ter encuberto o negocio,o con-
tou a el Rei q ficou em extremo indignado & de-
terminado em os logo mandar matar.E primeiro 03
mandou chamar de dous em dous para perfi fe in-
formar
<De Portugal ro./
CAPITVLO LXIIL
DeFranciJco daSperana*
!
"
DtTcrtugah icj
efte momento entrou pela porra Teu irmo mais
velho, & vendoojadefpido para pdecer>lhe dixe
irmo morre Mouro no percas tua alma,aque elle
com a mefma conftancia deu eta refpofta, irmo
vaitecom Deosque eu ou Chrilam & como tal
hei de morrer. Beijoulheentam o irmo a cabea,
& o bemauertturado Francifco ihe fez acatamento
como a irmo mais velho. Defpedido o irmo pos
os geolhos em terra & os olhos no ceo dizendo,
bom 1ES V haueimifericordia de mi &perdoai-
me meus peccados. Acabadas eftas palauras lhe
deitou o Algoz a corda aa garganta, & apertandoo
com quanta fora tinha, acorda quebrou, & do-
brandoacomoutralha tornou adeitar,& puxando
por ella com maior impeto ate que lhe pareceo que
cftaua morto,o deixou mas dahi a hum grande ef-
:
CAPITVLO LXV.
2> Fernando Gines*
^- CAP-
Difctipao
CAPITVLO LXVL
De "Domingos de Gouuea;
CAPITVLO LXVIL
De loam de Ttfis.
rtaturaldaPars que em
Ioo filho de hum Francs
Lisboa viuia & fe foi a Africa com a gente que fe-
guio a el Rei Dom Sebaiam, Ieuou configo feu fi-
lho fendo minino de onze para dozeannosroqnal
fendo captioo veo a poder dcl Rei, & fendo entre-
gue a Iaudr Alcaide dos mo os,a poder de aoutes
& tormentos o fez Mouro como coftumauafazer
aos outrostmas elle confttifsimo na f &
como vir
tuofo que era & bem inclinado tomou conuer faco
com os moos da companhia que dixemos^ princi-
palmente com Fnncifco daSperana,& comelles
exerctaua todas as obras &factos exercidos que
via fa zer aos outros. E vindo o dia em que delle c-
modos maisfehauiadefazer facrificio(queeUe ja
defejanavef;fdo chamado dos Algozesjfoicgr
de aluoroo rezando o credo & dizendo a confif-
fam geral; & entrado aa cafa onde vioalgs de feus
comoa^
fceftrtpf am
companheiros mortos, pedindo aosalgozes perdo
fe em alga coufa os oFendcra,lhcs rogou o defpa-
chaffem com oreuidade para ir defcanfrcom feus
companheiros. Dizendo ifto, lhe lanaram a corda
ao pefcoo que elle recebeo com muita conftancia
encomendandofeaDeos &
a fua madre: &apem-
doiha os Algozes com [muita preffa, em breue paf-
fou fua alma aa gioriafendo deidade de dezoitop a
radezanoueannos.
CAPITVLO LXVIIi;
3)e jmaro Goncalue^
CAPITVLO LXIX.
De .Antnio da Sylua,
Defctp
coeftimua aquelles tormentos que nenhum caio
fazia dclles,dizendolhequejalhetinha ditofuat-
am. Vendo ifto o Tyranno lhe meteo pelodedo
polegarda mo efquerda hacanaentreacarne &
a vnha,dequelhe correo grande copia de fangue
perqueveo perder a vnha. Mas tudo ifto no baf-
tou.
Nam tendo ja o indignado Mouro mais tormen
tos que inutar & enfadado de ver quam pouco po-
der contra aquelle esforado moo, determinou
de o cortar per fora &
veftlo de trajos mourifcos
& para iflb mandou chamar o barbeiro: no qual in-
teruallo hus moos elches daquelle Seminario,ms
Chriftos na vontade,fe foram aelle & lhcperfua-
diram que nam quifeflepaffar mais tormento, que
Deos na tinha por Mouro o q fe veftia como Mou-
rojfenam o que tinha coraam de Mouroiquefoffe
elleChriftoem feu coraam, que afsiofaziamel-
les. Nifto veo o barbeiro,refiftio quanto pode,mas
nam lhe valendo, o barbeiro o cortou per fora,
lhe veftiram trajos deMouro,& lhepofera nome
lafar. Mas elle proteftou que tudo aquillo fora con
trafua vontade, porque elle era Chrifto & oha-
uiafempredefer ate morte. Naquella congrega-
am dos moos fe ajuntou comos Portuguefes de
<jue acima fizemos menam que padeceram marty-
rio & com elles exercitaua as obras de Chrifto pu-
blicamente fcguindoos em tudo & animandoos
perfeuerarem naquelles fanftos exerccios, &n<
P dou
\
i
Defcripam
douqoslanaffenopoo de fua cerca. Oqualno
era outra coufafenohumcarneiro em que felan-
auotodososqueelReiem fuacafa manda uama*
tar.Eftepooetemhpardieiroou cafas velhas
jutocahortadeiRei ) oqualdiz q foijmui alto
com os muitos corpos q nelleforam lanados fefoi
entulhando tto , que no tinha ao tempo daquelles
martyresmaisquealturade hum homem: do qual
tem cargo o hortelo da mefma horta.Vindo a noi-
te em que fe fez a execuo, chamou o Alcaide dous
captiuosChriftos paraleuarem aquellescorpos &
os lanarem no poo onde lanaro fis delles e em
cima muita terra. O feptimo que era Francifcoda
Speiana que primeiro tiraro da cafa (cujo corpo
acharam tamfermofo que pareciaqueeftauaviuo)
enterraram fora per mandado do Alcaide. Mas te-
mendo que fabendoo el Rei fe enojaria o mandou
defenterrar & lanar dentro no poo com feus com
panheiros. Entrando dentro & defcobrindoos ou-
tros lanaro Fracifco encima , & os tornaram a co
Irir de terra. Ela mudana de fepultura deFrancif
co para o lugar de feus companheiros foi permiffa
diuinapaiaqueafsicomo na vida, nas virtudes, &
na f & amor foro entre fi muito conformes,o fof-
fem tambm no enterro & jazigo. Padecero mar
tyrio eftes anglicos moos dentronas cafas dei'
Rei a quatro dias do mes deluliodoannode i?8?.
que foi o primeiro do Pontificado doPapaXiflo
Qnjnto.
Dahi a dons ou trs dias para a f do q aqlle* mar
tyres paliaram^ fefaberem fempre feus nomes &
patrias ; DFrncifcodaCoftaen)baxadorcj ehua
CfllMsUT*
DeTortugal iro
SmMartcofporelReide Portugal tirou por Tua
peffoa diffo inquiriojtomdo por efcriuo ofecre
tario da embaxada: na qual foro perguntados dous
Padres principaes da ordem daSan&ifsimaTrinda-
de q naqllas partes eftauo per ord deiRei refgat
do os captiuos & miniftrdo osSacramtosaosChri
ftos^quosmartyres cmunicauofeuspfame
tos per feriptos e recados,q ero teftimunhas de vi
fta,& outros nobresPortuguefes dignosde credito
& de tudo mdou paffar hu inftrumto em forma q
fizeffe f,oq euyi,em q ferectaua tudo oq difto te
mos. E como o ditoembaxador tinha em pfamen-
trazerconfigo as relquias daqllesSanftos quando
riefle a Portifgal, fez toda a diligencia pofsiuel por
oshauercdadiuas grandes & rogos q niflointer-
uiero,ate q as houue no efquecdo o corpo de An
tonio Mendez q eftaua enterrado fecretamente n*
JMifericordia^ngindoosq o enterraro q oleuauo
aoutraparteondcfeenterrauoos captiuos Chri-
ftos:e metidas todas ftas relquias em hacaxa as
linha o Embaxador em grande refguardo & fegre
do: & fuecedendo fua morte em Marrocos os q tra-
taro de trazer fua ofada,trouxero na enuolta de
la as relquias dos martyres em fua caxa: cujas cha-
ues fendo dadas a Donaloanna Hriquez fuamo-
lher,porreuerciadaquellesSanlos & honeftida-;
dade mdou q fe leuaiTem logo ao Conuento de Si
FrancifcodeLisboa,ficandolhehuadas chauesn*
roao,& entregando a outra ao guardio ate ver on-
de aqlles fanftos corpos fe ho de collocar , dignif-
fimosde fe lhesfazer de feu nome hu suptuofifsimo
tplo,& fe venerar na igreja de De,os como fe ve-
neram os mais celebres martyres delia, DOS
DOS
TOS
SANO
NAM SENDO QJV E
NATVRAES DE PORTVGAL
morrero nelleoueftonelle
cus corpos*
CAPITVLO LXX.
&e am Manch martyr*
CAPITVLO LXXI.
1
de onda
IDefcrpa
de onde agora jaz. Padeceonoanndo Senhorde
quarenta & quatro. Suafeftaheaosxxvj. de Abril,
&aquefefazdefua trasladao^ treze de Outu-
bro.
CAPITVLO LXXIII.
j
Z)e Stm Tantaliam
martyr.
CAPITVLO LXXIIII.
*Dt'Portugal i/j
am Torpes,Romanodenaam & grande priua-
"^do do Emperador Cludio Nero, foi marty rifa-
do emPifa cidade daTofcana na perfecua q omef
mo Nero fazia aos Chr ftosjcujo corpo o Tyran-
no mandou meteremha barca velha comhugal-
o& humco(aafemelhanadapenaque fe dper
direito aos parricidas ),para que foffe comido da-
qoelles animaes oudos pexes fe abarca foffe ao fun
3
GAPITVLO LXXV.
3)e Sanfliago Intercifo tnartyr*
lo
Dejctpa
lo q feu corpo enterrou efcddamete.Defpos pr
Maurcio Arcebifpo deBraga qfoi Anripapaem tS
po deCalliloII. ftando em Roma entre muitas
relquias que alcanou,foi o corpo gloriofo deite
Sanfto. O qual confirmado com vifam Diuina tras-
ladou para a See de Braga,& o collocou em hum la
garfecreto&efcondido para no ferdahileuado,
A fefta defta trasladao fe faz cm Braga a vint
& dousdeMaio,
CAPITVLO LXXVI.
De Sam Flix &r outros martjres
de Nkomedia.
de
^
&
Madre de Deos mui celebrado por a fariftida
encerramto de fus religiofasjft o corpo da
benauenturada Sanfta Auh,huadas onze mil vir-
ges companheiras de San&a Vrfula fua capitoa qu
aa petio da Rainha Dona Lianormolher dei Rei
Dom Ioo o II. mandou da cidade deColonia a efte
reino o Emperador Maximiliano primeiro feu pri-
mo com irmo em hia naomui ricamente ornada
& acompanhada. AqualSan&a fendo tirada da nao
com muita folennidade pelo Arcebifpo de Lisboa
& cabido foi leuad a ao difto moefteiro onde aRai-
nha & o principe Dom Ioo feu fobrinho a ftauatn
jjfperando o quefoi a xvij. de Septembro de x $ ij m
:
CAPITVLO LXXVIII.
Da %ainha Saneia Ij abei de
WortugaL
ARainhaSanftalfabelmolherdelReiDom Di-
nis poderamos com razam collocar entre os
Santtos naturaes noffos,pois foi Rainha noa &
ca
fada c Rei nofforos quaes per direito diuino &
hu
mano faziam ambos hua f peToa^pois como Deos
ordenou eram dous em hua carne. Mas para
que queixandonos de homes de outras naes,
que nos vfurpo noflos Sanftos mal', & indiui-
damente, nam nos dem em rofto que nos fazemos
.omefinoj demos a propriedade dela Sand *
Ara*
'Defcripao*
Arago,contennndonos com o vfofru&o de ater
mos nefta terra & com as mercs que Deos perd-
5
ia fez a efte reino & cada dia lhe faz. Porque mo-
trandoeta Sanfta Princefa as flores de fus vir-
tudes em Aragofua ptria de idade de doze n-
uos em que aefte reino veo, nos deu crefcendo
em idade o grande frufto delias ate o fim. Dellafe
rezam as horas cannicas por todo efte reino qu$
os Sanftos Padres concedero aainftancia dosReis
paliados. Porque elRei Dom Philippe queftent
glorianeftes derradeiros tempos feus trabalhaua
de canoniZao/obre que eram fei-
fe effeituar fua
tas muitas diligencias, que efperamos el Reinofb
fenhor acabara. De fua vida & milagres ft fcripto
tanto em fualenda & nas Chronicas de Sam Fran-
cifco cujo habito trazia defpois de viuua, que por
na trasladar o queeft di&o por outros,o deixo d
lembrar.
CAPITVLO LXXIX.
CAPITVLO LXXX.
TarejafuamolherqueacccptaffeoBifpadoqque
mo erigir, o no acceptou. E como quem
pifaua
cu . cap.
TtefcripfJO.
CAPITVLO LXXXI.
2> Sam FruBuojo Jrcebifpo de Traga.
Fruftuofo foi filho de hum homem illuftree
Sam
do fangue dos Reis Godos. Sdo|ainda mui mo-
o era tam affeioado a coufas de religio, que in-
do clle com feu pai a hia herdade fua que tinha no
Vero (terra mui nomeada no reino de Leo entre
(
CAPITVLO LXXXII.
3)e Sam Giraldo rcebij^o de Braga.
CAPITVLO LXXXIIL
*Befcripo.
concertada em tudo 2
de veftimentas de pra
& vafos
ta,tapearia , & cantores 3 como fe fora ha See Ca-
thedral.TinhadosSmos Pontfices muitasgraas
para na mefm a fua ca peila e baptizar, confefar &
dar a comunho & $fanfta vno; & que todo que
o feruiffe fete annos morrendo em fua cafa foffe ab
ibluto de culpa 8: pena no artigo da morte.
Elandonela quietao^ o Infante Dom Hen-
rique feu irmo que era homem cobiofodehon*
ra & defejaua paflar a Africa ,perfuadio a feu ir-
mo o Infante Dom Fernando que o ajudaffene-
tapretenfa, &requerele com grandeinftancia
a el Rei o deixafc ir a Inglaterra a cafa dei Rei feu
tio a ganhar honra pelas armas como ja feus irmos
tinham ganhado ou ordenaffecom que foflecer
:
CAPITVLO LXXXIIII.
J)<t grande religio <r zflo do culto diim
que tem os Tcrtuguefes.
tural aq os mefmosRomanos q
efe fempre venceo
mataratraio, diremosoq
& desbaratou, viera
he mais vizinho & que ao mundo todo he notrio.
De Portugal 126
No tempo em que cl Rei Dom Sancho o primeiro
deite nomeem Portugalreinaua emqueosPortu-
guefes padecio grande opprefla & males pela pu
iitianimidade &floxido daquelle Rei que viuia ao
arbtrio alheo (como fazem os que no tem confe-
lho prprio nem juizo para difcernir o mal dobe)
& perfuaa de feus mos confelheiros que fazio
& desfazio tudo oque querio abfolutamente Tem
hauer quem lhes foffe aa mo,tirando hum ou dous
que fe queixauo dos aggrauos que recebio todos
os mais do reino em lugar de pedirem ao Papa lhes
deffe remdio & os prouefe de outro gouernador,
noconfentio emo Infante Dom Afonfo Conde
de Bolonhafilho de feu Rei & irmo do mefmo Do
Sancho &feu forado fuccefbr do reino, fendo-
lhes dado pelo Papa no.Goncilio deLiaoporReg-
te:nemohouuera alga hora de confentir feno
fora as muitas cenfuras & excomunhes quelhcs
foro importas pelo San&o Padre: mas ate a morte
houuerade perfeuerar em fuaconbnciaou con-
tumcia, por no fe afaftarem da obedincia do Rei
aqtie hua vez conhecero por fenhor, fendo home
tam inhabil & infeniuel que fendo Rei para reger,
,
Dfcrifao
<3a ndia que no tempo que gouernaua Diogo Lo-
CAPITVLO LXXXVL
Das moradias que os %eis de Tortugal
do ajens criados & como tam*
hem as do aos filhos*
CAPITVLO LXXXVII,
CAP.;
DeTortugal /j8
MARTI. AVG.
SACR. C. SEV
1VS.LVPVS.AR.
CHITECTVS
A.F.DAN1EN
SIS.LVSTANVS
EXV.
CAPITVLO LXXXVIII.
Da honeHidade O" recolhimento das mo
Iberes ^ortnguejas^ dejuas
perfeies.
ftume &
ordem em que fe crio procede que ,
donzui-
-
Defcipao
<3o muitos filhos, em cujas vodas feno acharo mo-
lheres que fejaograues- Porque aquillo tem ellas
(como diz Marejai) por hum adultrio permittido
pelas leis. ,
y tugalj
tugalfeguardaffealei de Romulo queaas que o bc
s
/
^eTortugal 142
romrdos Reis Dom Sebaftio & Dom Henri-
que, fe recolheo naquelle encerrado moefteiro
onde procede com notauei exemplo de vida.
No moefteiro Te encerrou Beatriz da Cofta mo-
Iher de Miguel de Moura Gouernador quefoi de-
ftes reinos de que cila & feu marido foro funda-
dores.Aqualdefdo dsaqueenuiuuoununqua fedei
xou verde peffoa algua.
,Nomefmomofteirode Odiuellasdacongregaa
de SamBernardo no diftri&o deLisboa falleceo ha
poucoDonaAnnadeTorresmolherquefodeChri
louao de Magalhes eferiuo da camar da cidade
deLisboa.Aqualfendona vida fummamente con-
forme com feu marido de que tinha muitos filhos
& netos , fendo ella velha & mui fraca fe meteo na
quella religio em que fez vida fanfta & de tanta af
pereza & bom exemplo que fempre delia hauera
memoria naquellacafa*
O mefmo aconteceo a Dona Anna de Fon-
tes molher qne fora do Doror Gafpar de Car-
ualho Chanceller mor do reino , que tendo fi-
lhos homs grandes , & que ja feruio a cl Rei,
fe meteo freira no moefteiro de Sanfta Clara
de Lisboa onde deixou fama de ha grande fan-
aa.
Eftando com a pena na mio para fallar nas
muitas Donas viuuas que d eixando o mundo fe re-
colheram em moefteiros peloreino,indoc o pen
famento caminho de Euora minha ptria eftando
ja em Monte mr onouo, reparei parecendome
que baft auam os exemplos acima feriptos para nam
Tz fazer,
\
De/c rtp^am
fazer longa leftjra:& naquelte lugar femeof^
fereceram duas Donas de fangue iliuftre com
que fe podiam honraras viuuas de Portugal, con-
uem a faber, Dona Eluira de Mendoa molher
de de Dom Fernam Martinz Mafcarenhas Ca-
pitam dos ginetes & Comendador de Mertola
que efteue por embaxador no Concilio Triden-
tino.
Efta valerof3 Dona em que refplandeceram
muitas virtudes, deixando tudo o que no mun-
do ha, fe recolheo com titulo de leruidora das
freiras no moefteiro da Annunciaam da ordem
de Sam Domingos daqueila villa onde acabou com
grande exemplo de vida.
No mefmo moefteiro efteue recolhida Dona Al
dade MendoafilhadeSima Gonaluezda Ca
mara primeiro Conde de Calhetta & capitam da
Ilha daMadeira, & molher quefoi deDornloo
Mafcarenhas herdeiro da cafa & titulo do Capi-
tam dos Ginetes Dom Fernam Martinz Mafca-
renhas feu tio, & configo leuou ha filha que
ja he freira profeffa onde hojeperfeuera comra-
ro exemplo de honeftidade& religio.
Eram vfadohe nefte reino recolhimento das
viuuas, que nam fomente as que fizeram vida ma-
rital com que eftando em fpe-
feu s maridos, mas as
ranas de cafarem lhe morreram os fpofos aque ef-
tauam prometidas per feus pais, afsi fe dam alguas
porviuuascomo fe em effeito foram cafadascomo
aconteceoa Dona filhado Duque deBra-
ganjaDo n Fernando o primeiro que tendoa pro-
meti d a
^De Portugal 14$
metida feu paiaDomloo Conde de Marialua oq
morreo na tomada deArzilla,de cujo valor na guer
ra c na paz ficou muita lembrana, no quis mais ca
far,& fora dos arreosqueasdonzelias daquellcef-
tado trazem, tomou outro trajo differente cm que
paffoua vida.
O aiefmo acteceo neftes tempos a outra fua pa-
renta quefoiDonaloannafilha de Dom Francifco
de MelloMarques deFerreira & de Dona Eugenia
filha de Dom Iaimes Duque de Bragana, aquai
traftando Teu pai de a cafarcom o enhor Dom
Duarte filho do Iffante Dom Duarte, feu primo co
irmo, por o dito fenhor fallecer antes de cafarem,
fendo cila donzella mui fermofa & dotada de mui-
tas graas renunciando o mundo tomou o habi-
,
CAPITVLO LXXXIX.
o Valor cy animo de molberes
tportugnejas.
*Defcripf<
cipe de Parma, por fua fan&idade & grade religio
fe pode com muita razo referir no catalagodosf
tos defte reino, perque perpetuamente fera lem-
brada em Itlia, & por agrande prudncia com que
gouernouaquelleseftados de Parma &
Plazencia
ijas abfencias do Prncipe feu marido de cuja
:
.
- /
DeTortug<iL z^g
No concelho de Regalados na freguefia de S.M
guelhauia huadzella gentil molher &de muitas
boas partesoutrasper nome, Margarida d c Abreu i-
lha de h Chriftouo Rcbello de Abreu home no-
bre c aqual defejando cafar hu home q no era feu
igualem gerao,mas home de boas partes e cria-
do delRei fe gabou q era cafado c elia parecendo-
lhe q c aqueila inuena o poderia vir a fer. Vindo
ifto aa noticia delia q do cafo era innnocctefeteue
por mui afrontada. Poloque ao feguinte Domingo
eniqueellacoftumaua ir aa igreja acpanhadade
huafuairma aque deu conta do cafo quepaffarae
doquehauia de paffar, em per paando pelo lugar
cm que aquelie homem fe affentaua com hua faca
q
na mo leuaua amoladajlhe deu algas cutiladas. E
fendo pelo facrilegio do ferimento que commet-
teo na igreja condenada que eliuefe hum domin.
go na mefrna igreja em quanto a miTa duraua em
corpo com hia vela accefa na mo,ella foi a iflb vc-
Hdaricamentecomoqu triphaua doquefizer
Naqualauto pareceoatodosque aviro ixuisfcr*
mofado queantesera.
Na villa d<Aueiro de huSimaoRodriguez mare*
re e de fua molher Lianor Diaz nafceo
huafilhaper
orne Antnia. Aqual trouxe fua mi a eh
cida-
de de Lisboa para outra fua filha cafada
que aqui
tem. Efta moa nam podendo fofrer a
afpereza
de fua irma & o mao tratamento que lhe
daua,
fe determinou fairfe de fua cafa & irfe
a terras e
ftranhas,comofezfendodeidade dedoze annos:
para o que fe foi aa rua onde vendem
vertidos fei-
tos, & deffe pequeno peclio que tinha comprou
tuim
hum veftido conforme ao trajo dos moos que fer-
uem no mar em nauios merchantes. E tendo a cor-
j
CAPITVLO LXXXX.
Da h.ibili<xk das molheres portuguefas para s t
CAPITVLO LXXXXI.
Tlecino no principio dtfpois do diluuio fegcuernoft
Hejpanha O" como tcue muitos milan*
ticsjem nella bauer %eis nem Mo*
Entre
DeTortugal rsl
do touro primeiro confeffa quanta fufpeh Te tenha
de efte Ioo de Viterbo fer fabulofo. mefmo diz
frei Leandro Alberto frade daordera deSam Do-
mingos nadefcripo de ItaMano titulo da cida-
de de Viterbo , & outros feu s fequazes que hou-
ueram vergonha de negar o que he tam publico. B
fobre todos Petro Crinito homem do&ifsimono
liuroi4.capit. ix.dehonefta difeiplina traftando
de his erros do mefmo Ioo de Viterbo acerca
de ha interpretao de certas palauras de ha car*
ta de Augufto Gefar que efereuia Mecenas feu
priuado,diz eftas palauras. Quod in quibufdam con
trouerijs Ioannis Viterbicnfis qui pleraque im-
prudenter confixitdeprauaritam infeite quam in-
folenter haecvideo.
Efta inuco que Ioo deViterbo tentou nam foi
a primeira. Polydoro Virglio q efercueo as hifto-
rias de Inglaterra per orde de el Rei Henrique VIL
diz que no achou authorauthentico dequem fein
ftruifle acerca dos primrdios daqlle reino, feno
hum Giidas,author antigo que fe no achaua ja, &
como achado de nouo eftaua comentado & corrup
to per hum homem que lhe acrefeentou muitas me
tiras para ganhar fama aa fombra daquelle duthor
que tinha bom nome de quem o Polydoro diz mil
:
3 as
fnuejas&ascalumniasqueem nenhas outras.
CAPITVLO LXXXXII.
Com
JDeTortugaf. ipo
iim prorepferunt primis animaha terris
Mutum (sr turpe peais glanem atquz cnbilia propttr
Vngutbus vrpugnti cnmfufltfas^tque ita porro
<$>ugnabant ar mis, qutpolfabrkauerat vfus}
Jjonec Verba quibus Vous Jenfufque notarem^
JSlominaqne inuentre : de bine abftlen belloi
feus
{Defcrtpfa
Teus naturais de Hefpanha fizeram n*eiro$ com
queproueramaCadiz &afeusconto*jos. Aamef
ma vieram os de Rhodes quepouoaraua Rofes vil
la da prouncia de Catalunha. A Hefpa^a vieram
osCarthagenienfes & delia fe fenhorea a m mui-
tostempos ate deiUfeiem lanados pelo Roma-
nos. A elh os Romanos que com fus arm ^ a occu
param toda lanados osCarthagenienfes. A\la vte
ram os Vndalos Godos, Alanos, Silingos e Sieuos
qlaados os Romanos a dominaram muitos amos.
A cila vieram deftruir os Mouros no tempo dRei
Rodrigo que lanaram os Godos & as mais u-
jocsas quaes por virem de miftura com ell**
JUmbemfe diziam Godos & deU
Coliuuuo de tantasgentes fi-
cou a femcnte da qual
osHefpanhoesque
hojeha,proce-
deram.
FIM<