Você está na página 1de 3

pocaMedieval RenascimentoemPortugal SoboSignodasLuzes AFilosofiaPortuguesadoSc.

XIX AFilosofiaPortuguesadepoisde1910
atProclamaodaRepblica

IluminismoemPortugal
Comexpressomaisacentuadaapartirde1740,asprimeirasmanifestaesdeparticipaodaculturanacionalnadinmicadopensamentoiluminista
remontamactividadeintelectualeacadmicadeD.RafaelBluteauedo4.CondedaEriceira,D.FranciscoXavierdeMeneses(Academiasem
Portugal),vindoaconsolidarseprogressivamenteatravsdeoutrosmarcosimportantes.Deentreelescumpredestacarainstituio,sobosauspcios
deD.JooV,daauladeFsicaExperimentalnoPalciodasNecessidades,acargodaCongregaodoOratrio,assimcomoasliesdeFilosofia
proferidas,noseiodareferidaCongregao,peloP.JooBaptistaemaistardeimpressasnasuaobraPhilosophiaaristotelicarestitua(1748).Adcada
de40ficar,todavia,assinaladapelapublicaodedoistextosbemrepresentativosdonossoiluminismo:aLgicaRacionalGeomtricaeAnaltica,de
ManueldeAzevedoFortes,eoVerdadeiroMtododeEstudar,deLusAntnioVerney.Apolmicageradaemtornodestaltimaobraconstituiuumdos
maisimportantesmomentosdeafirmaodoideriodasLuzes,poisserevestiudeumpapeldinmicoemqueadiscordnciaeadefesa,passadasa
letraimpressa,nodeixariamdedifundiroiderioprincipaldomovimentoemquesto.

CoincidindopraticamentecomaascensodePombal,oiluminismoviriaaadquiriremPortugalumafeiodeEstado,noquadrododespotismo
esclarecido,verificandose,pois,umaclaraalianaentreiluminismoepoltica.Nestecontexto,odeumaprofundaidentificaocomasideiasdoEstado
absoluto,devemosdestacar,comomomentosdasuaafirmao,apublicaodoDeSupremaRegum,deAntnioPereiradeFigueiredo,daDeduo
CronolgicaeAnaltica,doCompndioHistricodoEstadodaUniversidadedeCoimbra(1771)edosEstatutosdaUniversidadedeCoimbra(1772),
assumindoasegundaeaterceiradessaobrasumcarcternitidamentepanfletrioeideolgico,articuladocomatesedosestragoscausadospela
CompanhiadeJesus.

Talcomoosvriosiluminismoseuropeus,afilos.sobosignodasLuzesrevestiuse,entrens,domesmocarcteromnicompreensivoe
multidisciplinar,enquantomeiogeraldacompreenso,afirmandoseporumaviaessencialmentepolmica,alimentadaatravsdeumacontraposio
sistemticaentrepocasdeluzetrevas,aferidaspelotribunaldarazo.Nessesentido,elegeuparaalvodecrticaimpiedosaodesignado
Seiscentismoeosseusprotagonistas,aCompanhiadeJesus,arespeitodosquaisergueuatesedacriseedecadnciadaculturaedasinstituies,
comofimdeseafirmar,peranteoPas,atravsdeumidealdesalvaonacional.Foinessaambinciaqueveiculou,comamesmaintensidade,o
optimismopresentistadosModernos,expressoempalavraschavecomooprogresso,arazoouanatureza.Tendocomosuportetericoo
sensismodeLockeeaepistemologiadefeionewtoniana,comaconsequenteoposiocrticaaodesignadoespritodesistemacartesiano
(exceptuandoocompromissotentadoporAzevedoFortes),orientouseporumidealdereformadavidadohomememsociedadeeencontrouno
eclectismoaliceradonaatenoprestadahistriadaFilos.aformaeficazecrticadeconstituiodoseuiderioglobalenapedagogiaenapoltica
oscanaisprivilegiadosdasuaintenoreformista.

Noentanto,oespaoculturaleuropeuda2.metadedosc.XVIIInorepresentouumatotalidadehomognea:nemoiluminismosepodeconsiderar
comorepresentanteexclusivodetodososintelectuaisdapoca,nemnointeriordestacorrentepodemosdescortinarumaatitudedeuniformidade
intelectualquenodguaridaamomentosdiferenciadoresmarcantes.Destemodo,oI.emP.foimaispermevelinflunciaitalianadeumMuratorie
deumGenovesi,porrazesqueseprendemcomapresenadeumatradiointelectualcristecatlica,adversaaosprincpiosdodesmoedo
materialismoquesevinhamafirmandotantoemInglaterracomoemFrana.Assim,ahistriadasideiastemconsagradoaexpressoiluminismo
catlico,entrensveiculadoporCabraldeMoncada,defendendoemboraoutrosautoresque,emrigordetermos,seriaprefervelfalarantesem
catlicosquesesituaramdentrodosparmetrosdasLuzes.Deixandodeladoaquestoterminolgica,ofactoqueoI.P.conheceu,noseu
contedofundamental,umapreocupaodesalvaguardadosdomniosdarevelaoedaf,emharmoniacomarazo,traduzindose,nomeadamente,
naexistnciadeumacorrenteliterriadefeioapologtica,nalinhadeHuet,BergiereAbbadie(RibeirodosSantos,Cenculo,TeodorodeAlmeida).
Nessesentido,aactuaodopoderpolticonaperseguioaosjesutasounassuasdissensescomacriaromananotraduziamumidealirreligioso,
masantesumapreocupaoemdelimitaresferasdeaco,secularizandoasociedadeeespiritualizandoaacodaIgreja.

Sempreenquadradopeloidealreformadorepelopedagogismovigente,ombitodereflexodisciplinardostericosdasLuzesdesenvolveuseem
todososdomniosdosaber:desdearecuperaodoidealhumanista,ligadoaoensinodaslnguasantigas(latim,gregoehebraico)edaretrica,
consignadopeloAlvarde28.6.1759,filos.natural,consagradanosEstatutosdaUniversidadenaviaexperimentalistadeNewton,passandopelafilos.
racionaloulgica,influenciadapelosensismolockeano,atfilos.moral,preocupadacomadelimitaoentreatica,comoluzdapurarazo,ea
teologiamoral,instituindoaindaumimportantecampodereflexonombitodateoriadodireitonatural.

Comeandopelocasodashumanidades,aimportnciaquelhesfoiatribudapelosnossosreformadores,noquadrodosestudosmenores,revelao
papelprimordialconferidoteologiaeaodireitocomodisciplinasdequeoEstadoabsolutonopoderiaprescindir.Ainclusodaretricaemergiada
preocupaopedagogista,ligadaeficciapersuasivadodiscurso,nocontextodacomunicao,deacordocomospadresneoclssicosdogosto.Por
seurumo,apublicaodoreferidoalvarveioprtermoaumaintensapolmicageradaemtornodomtododeensinodolatim,opondojesutase
oratorianos,enaqualtranspareciaoidealdesimplificaodosmtodospedaggicos,nalinhadePortRoyal.Nessesentido,ordenavaotextolegala
substituiodocompndiodojesutaM.lvarespelagramticadooratorianoA.PereiradeFigueiredo.Ocasodaretricaaindamerecedorde
referncia,poisporseuintermdioquepodemosdescortinaropanoramadasideiasestticasentrens,acobertodapolmicadobomedomau
gosto,conduzidosobosignotericodeL.Muratori.EstetemaassumirsingularexpressonostextosdapolmicaemtornodoVerdadeiroMtodode
Estudarerepresenta,emtermosgerais,umacrticaglobalvignciabarrocadofigurativo(estilofigurado),sublinhando,agora,oprimadodoestilo
simples,quasesempredesignadoporestilonatural,identificadocomumaprosaanalticaeconceptual.ACndidoLusitano(FranciscoJosFreire)se
ficouadever,entrens,aprimeiraecannicadefiniodebomgosto.

Articuladacomoestatutodaretricaeassumindoperanteelaumpapelprimacial,encontravasealgica.DifundidaentrensnaesteiradeLockee,
eclecticamente,nalinhadePortRoyal,revelardesdeoincioumafeiofortementepsicologista,ligadaaoestudodasfunesenaturezadas
operaesdamente,nombitodoprocessodoconhecimento.noquadrodalgicaqueseteceroascrticascomunstesedasideiasinataseao
espritodesistemasubjacente,emnomedeumidealnojsintticomasanalticodeconstituiodaverdade.Analisandooprocessodeconstituio
dasideiasedaformaodosjuzoseraciocnios,nombitodoconhecimento,preocupamseostericosdalgicacomoproblemadasuacomunicao
etransmisso,abordadosistematicamentenaquartaeltimapartedasobrasdelgica,sobadesignaogeraldemtodo.Areflexoemtornodo
mtodotraduziainvariavelmenteainflunciadaobradeNicoleeArnaud,LaLogiqueoul'artdepenser,conhecidapeladesignaodeLgicadePort
Royal.Asedefiniaomtodocomoaartedebemdisporospensamentoseasideias,afimdedescobriraverdade,quandoaignoramos,oudea
provarecomunicaraosoutros,quandoapossumos.Destemodosedefiniamdoistiposdemtodo:umqueregulamentaosprocedimentosparaa
descobertadaverdade,designadocomomtodoanaltico,deinvenoouderesoluooutroqueabordaaordemedisposiodasideiasafimde
transmitiraverdade,quandoapossumos,designadocomomtodosinttico,decomposiooudedoutrina.Atendendoimportnciaconferidapelo
pombalismopedagogia,sobreesteltimoqueostericossedebruarocommaiorafinco,definindoaordemedisposiodasideias,noprocesso
expositivoedidctico,luzdogeometrismoreinantedesdeadialcticaramista,procurandofazerextensvelaoensinodasdiversasdisciplinasa
evidncia,simplicidadeeclarezadasdemonstraesgeomtricas.

Revelandoumapreocupaodepragmatismoeeficcianombitodoensino,otemadomtodoconverteusetambmnumexcelenteenunca
esquecidoinstrumentodecrticadapedagogiadaCompanhiadeJesus,acusadadeabusodaprolixidadeedereduzirtudoaincertezas.Poroutrolado,
devesublinharsequeauniformidadepossibilitadapelomtodogeomtricocorrespondia,aofimeaocabo,lgicadoDespotismoesclarecidoedo
Estadoabsoluto.

Areflexoemtornodafilos.moral,nelaenquadrandoosdeveresdohomemparacomDeus,paraconsigoeparacomoprximo,eoutrodosespaos
disciplinaresemquesedesenrolamosdebatesdonossoiluminismo.Defendendoaautonomiadaticaperanteateologiaeamoralrevelada,afilos.
moralnosdefinida,nostextospombalinos,comoorgodarazopeloqualanaturezaracionalseexplicaecomunicacomohomem.Asuaorigem
ltima,dizsenoCompndioHistrico,Deus,queencarregounaturezaracional,dequeotinhadotado[ohomem],alegislaoeomagistrio
preciso.Tratase,assim,deumamoralracionalounaturalenquadradapelanoodeleinaturalenquantoparticipaodaleieternaeexpresso,no
homem,dasfinalidadesessenciaisdasuanatureza.afilosofiamoral,ento,adisciplinaquerecolheeuneemsistemaosditamesdanaturezaracional
dohomem,afimdeavivaramemriadelesquaseapagadaeextintanosnossosespritospelaculpaoriginal.

Odesejodeautonomiadaticavinhasendoafirmado,comparticularinsistncia,desdeVerney,nolhefaltandomesmoumajustificaodeordem
apologtica,aqualresidia,segundoesseautor,nanecessidadederesponderaodesmocomasmesmasarmascomqueesteatacavaocristianismo.
Comefeito,umavezdelimitadaaordemdarazo,passamostextosdonossoiluminismoateorizarainsuficinciadesta,atendendofinalidadeltima
danaturezaespiritualdohomem,assimcomoprpriacondiodenaturezahumanadecada.,decorrentedaquedaoriginal.Assimque,dizseno
CompndioHistrico,umavezdeduzidosdarazonaturalospreceitosrelativosaosofciosdohomemedocidado,devemaquelesserconfrontados
comarevelaoparaassimsepoderconhecerpordemonstraoaposterioriseasdeduesquedelessehaviamfeitotinhamsidolegtimaseforam
verdadeiramenteditadaspelanatureza,pois,achandosecontrriosrevelao,nopodiamserverdadeirosditamesdaRazocrist.

DestemodosepostulavaoproblemadaharmoniaeconcrdiaentreaNaturezaeaGraa,aRazoeaRevelao,defendendoseque,nosendoos
preceitosdafilos.moralconformesaosdamoralrevelada,talseficariaadeveraofactodeestarmosperanteprincpiosmaldeduzidos.

Nestecampotericosesituamigualmenteasreflexesemtornododireitonatural,aflorandoaostextospombalinos,navertentepufendorfiana,apartirde
finaisdadcadade60,comaobradeAntnioRibeirodosSantos.NoqueristodizerqueantesdessapocanotivessemecoadoemPortugalos
princpiosjusnaturalistasdefeionoescolstica,massimque,naprimeirafasedopombalismo,seoptouporumdiscursohistricoejurisdicista,
porumlado,eteolgicocannico,poroutro,melhoradaptadosstarefasdeeliminaodosresquciosdamonarquiamistaquevinhamaflorando
desdeosculoanterior,assimcomoaoobjectivofundamentaldedefesadaautonomiadoEstadoperanteaIgrejaedasuasupremaciaemtodoo
temporaldesta(cf.SilvaDias).Daprimeiratarefa,adafundamentaotericadoEstadoabsoluto,sedesempenhouprincipalmenteaDeduo
CronolgicaeAnaltica,escritasobainspiraodePombal,afimde,comamplorecursohistriadodireitoptrio,mostrarqueamonarquiaportuguesa,
formadaporconquistapatrimonialemguerrajusta,sempreforaumamonarquiapura,vituperando,aomesmotempo,osjesutas,acusadosdedefender
tesescontrrias.JnoqueserefereaoproblemadasrelaesentreosacerdcioeoImprio,devedestacarseaobradeA.PereiradeFigueiredo,a
qual,nabasedeumdiscursopredominantementeteolgicoecomamplorecursohistriadaIgreja,aponta,defendendoas,astesesfundamentaisdo
regalismo.

QuantoobradeA.RibeirodosSantos,prefiguraumafasedetransio,onde,apardeumafundamentaodoabsolutismoedoregalismo,nabasede
umdiscursocannico,poissetratavadeumdoutoramentoemCnonesnaUniv.deCoimbra,sedenotajumareflexoemtornodospreceitosdodireito
natural,sobinflunciadePufendorfecomamplarefernciaaA.Genovesi.Todavia,oprimeirotextoemqueojusnaturalismomodernoafloracom
tratamentomaissistemtico,denunciando,aomesmotempo,umaadesoclaradaideologiaoficial,precisamenteoCompndioHistrico,logoseguido
dasuaconsagraonosEstatutosdaUniversidade.Talseficavasemdvidaadeveraoesforodedelimitaodaticacomoemanaodarazo,
analisandoento,empormenoreprescindindoigualmentedetodasasleispositivas,asobrigaesqueanaturezaimpeaohomemeaocidado,as
obrigaesdecadaumparacomDeus,paraconsigoeparacomosoutroshomens,osrecprocosdireitosdossoberanosedosvassalos,assimcomo
osdireitosdasnaesindependenteselivres,expressosnodireitodasgentes.Taispreceitosdeveriamservir,imprescindivelmente,defundamentoa
todasasleispositivas,constituindoasalteraeshistricasaqueestasseencontramsujeitasoutrostantosajustamentos,impostospelas
circunstncias,aodireitonatural,imutveleuniversal.

Oapelonaturezamaisnopretendiadoqueconferiraospreceitosjurdicosumfundamentodeuniversalidade,independentedasparticularidades
nacionaiseculturais,asquaisapenasdeformaadventciasemanifestariam.Noplanodasideiasreligiosas,talcomojsucederacomatica,reagiram
osnossostericosstesesdasuficinciadareligionaturaladmitindoaelegitimandoa,noentanto,enquantoinstnciapreliminareuniversal,noseu
contedoessencial:oreconhecimentodaexistnciadeDeus,aimortalidadedaalma,oprmioeocastigodivinos.Possuindo,assim,ummbitoterico
eprticopassveldedelimitao,areligionatural,todavia,insuficiente,atendendocorrupodanaturezahumanaapsopecado,necessitandoesta
doauxliodaGraaafimdequepossaviver,naspalavrasdeBentoFarinha,ajustadamenteaseufimecaminhardirectamenteparaele.Deigual
modo,deacordocomatradioanteriorecoeva,soubeprocederutilizaodainvestigaocientficacomfinsapologticos,nalinhadeDerwame
Pluche,consignadanaatenoprestadateologianatural.

TEXTOS

JacobdeCastroSarmento,ProposioesparaImprimirasObrasPhilosophicasdeFranciscoBaconio,Londres,1731id.,TheoricaVerdadeiradasMares
ConformeaPhilosophiadoIncomparavelCavalheiroIsaacNewton,Londres,1737MartinhodeMendonaPinaeProena,Apontamentosparaa
EducaodehumMeninoNobre,Lisboa,1734AzevedoFortes,LgicaRacional,GeomtricaeAnaltica,Lisboa,1744LusAntnioVerney,Verdadeiro
MtododeEstudar,Valensa,1746(novaed.deJ.SalgadoJr.,Lisboa,19491952)id.,AparatusadPhilosophiametTheologiam...LibriSex,Roma,1751
id.,DeReLogica...Libriquinque,Roma,1751id.,DeReMetaphysica...Libriquatuor,Roma,1753(acercadostextosdapolmica,cf.Banhade
Andrade)JooBaptista,PhilosophiaAristotelica.Restitutaetillustrataquaexperimentisquaratiociniisnuperinventis,Lisboa,1748TeodorodeAlmeida,
RecreaoPhilosophica,Lisboa,17581800Manuellvares,InstruosobreaLgicaouDilogosobreaFilosofiaRacional,Lisboa,1760id.,Historia
daCreaodoMundoConformeasIdeiasdeMoizes,edosFilosofos,Porto,1762AntonioPereiradeFigueiredo,Thesesquas...inscripsitDoctrinam
veterisecclesiaedeSupremaregumetiaminclericospotestate...,Lisboa,1765id.,TentativaTeolgica,Lisboa,1766id.,DemonstraoTheologica,
Lisboa,1769AntnioRibeirodosSantos,DeduoCronolgicaeAnaltica...,Lisboa,1768CompndioHistricodoEstadodaUniversidadedeCoimbra
(1771),Coimbra,1971EstatutosdaUniversidadedeCoimbra(1772),Coimbra,1972DeSacerdotioetImperio,Lisboa,1778(cf.bibl.completaemJ.
EstevesPereira)FreiManueldoCenculo,Disposies...,Lisboa,1776id.,MemriasHistricasdoMinistriodoPlpito...,Lisboa,1776id.,Cuidados
Leterrios...,Lisboa,1791(bibl.completaemF.daGamaCaiero)id.,MemriasHistricaseAppendixSegundo...,Lisboa,1794AntnioSoares
Barbosa,DiscursosobreoBomeVerdadeiroGostodaPhilosophiaMoral(1776)id.,TratadoElementardePhilosofiaMoral,1792,2vols.AntnioNunes
RibeiroSanches,CartassobreaEducaodaMocidade(1760),Coimbra,1959.

BIBLIOGRAFIA
LusCabraldeMoncada,Origensdomodernodireitoportugus,inIntegralismoLusitano,vol.I,1932id.,SubsdiosparaumaHistriadoDireitoem
Portugal,Coimbra,1938id.,ConceitoeFunodajurisprudnciaSegundoVernei,Coimbra,s/did.,EstudosdeHistriadoDireito,vol.III,Coimbra,s/d,
MrioBrandoeLopesdeAlmeida,AUniversidadedeCoimbra,EsboodasuaHistria,Coimbra,1937A.A.Andrade,VerneieaFilosofiaPortuguesa,
Braga,1946id.,BibliografiadaPolmicaVerneiana,Lisboa,1949id..VerneieaCulturadoseuTempo,Coimbra,1966id.,AReformaPombalinados
EstudosSecundriosnoBrasil,SoPaulo,1978id.,AReformaPombalinadosEstudosSecundrios(17591771),s/dMarianiA.M.Santos,Os
FilsofosRecentioresdoSculoXVIIIemPortugal,Coimbra,1946id.,BentoJosdeSousaFarinhaeoEnsino,Coimbra,1948id.,Verneicontra
Genovesi.ApontamentosparaoEstudodaDeReLogica,Coimbra,1949J.S.SilvaDias,PortugaleaCulturaEuropeia(Scs.XVIaXVIII).Coimbra,
1953id.,OElectismoemPortugal,GeneseeDestinodeumaAtitudeFilosfica,Coimbra,1972id.,Pombalismoeteoriapoltica,inHistriae
Filosofia,vol.I.Lisboa1982id.,Pombalismoeprojectopoltico,inibid.,vol.II,pp.185318,1983id.,PombalismoeProjectopoltico(cont.),in
ibid.,vol.III.pp.27181,1984J.PereiraGomes,ComeosdaHistoriografiaFilosficaemPortugal,Lisboa,1956id.,Sistemaseucarsticosnafilosofia
portuguesadosculoXVIII,inLumem,Abril,1964MariadelCarmenRovira,EclticosPortuguesesdelsigloXVIII,Mxico,1958FranciscodaGama
Caeiro,Frei.ManueldoCenculo.AspectosdasuaActuaoFilosofica,Lisboa.1959id.,ConcepesHistoriogrficasSetecentistasnaObradeFrei
ManueldoCenculo,Lisboa,1978id.,OPensamentoFilosficodoSculoXVIaoSculoXVIIIemPortugalenoBrasil(ActasdoICongressoLuso
BrasileirodeFilosofia),inRev.Port.Filos.,t.XXXVIII,Braga,1982,pp.51a90id.,LivroseLivreirosFrancesesemLisboa,nosFinsdeSetecentose
noPrimeiroQuarteldoSculoXIX,Coimbra,1980id.,NtulasobreVernei,Coimbra,1984J.V.PinaMartins,TemasVerneianos,Lisboa,1960Oflia
MilheiroP.C.Monteiro,NoAlvorecerdailuminismoemPortugal.D.FranciscoXavierdeMeneses,4.CondedaEriceira,sep.daRev.deHistriaLit.em
Portugal,vol.I,1964A.PereiradaSilva,AQuestodoSigilismoemPortugalnoSculoXVIII,Braga,1964J.BorgesdeMacedo,Viasde
expressodaculturaedasociedadeportuguesanosscs.XVIIeXVIII,inAcademiaInternacionaldaCulturaPortuguesa,Lisboa,1969id.,
Estrangeirados,umConceitoaRever,Lisboa,s/dLaerteRamosdeCarvalho,AsReformasPombalinasdaInstruoPblica,SoPaulo,1978J.
Marcad,FreiManueldoCenculoVilasBoas...Paris,1978JoaquimdeCarvalho,EvoluodahistoriografiaFilosficaemPortugalAtFinsdo
sculoXIX,inObraCompleta,vol.I,Lisboa,1981,pp.122a153AdolfoCrippa,Conceitodefilosofianapocapombalina,inActasdoICongresso
LusoBrasileirodeFilos.(Rev.Port.Filos.).t.XXXVIIII,fasc.4.,Out.Dez.,Braga,1982,pp.435449MariaCndidaMonteiroPacheco,Filosofiae
cinciasnopensamentoportugusdossc.XVIIeXVIII.,inibid.,t.XXXVIIIII,pp.474486,1982DomingosGuimaresMarques,AFilosofiado
DireitoemPortugaldosc.XVIaosc.XVIII.,inibid.,pp.470473,1982AntnioPaim,Categoriasparaaanlisedaheranapombalinanacultura
brasileira,inibid.,t.XXXVIIII,pp.466469,Braga,1982AA.VV.,OMarqusdoPombaleoseutempo,inRev.deHistriadasIdeias,t.Iet.II,n.
4,Coimbra,1982RmulodeCarvalho,AFsicaExperimentalemPortugalnoSculoXVIII,Lisboa,1982id.,HistriadoEnsinoemPortugal,Lisboa,
1986id.,AHistriaNaturaldoSculoXVIIIemPortugal,Lisboa,1988JosEstevesPereira,OPensamentoPolticoemPortugalnoSc.XVIII
AntnioRibeirodosSantos,Lisboa,1983id.,Naturezaeexpressesdosaber,inPrelo,n.4.1984,pp.7184id.,Pensamentofilosficoem
Portugal,conhecimento,razoevaloresnosscs.XVIIIeXIX,inHistriaeFilosofia,vol.IV,pp.751781.Lisboa,1986AA.VV.,Comointerpretar
Pombal,inBrotria,Lisboa,1983AA.VV.,PombalRevisitado,2vols.Lisboa,1984ManuelMariaCarrilho,RazoeTransmissodaFilosofia,Lisboa,
1988MariaAdelaideSalvadorMarques,ARealMesaCensriaeaCulturaNacional,Coimbra,s/dManuelAugustoRodrigues,AlgunsAspectosda
ReformaPombalinadaUniversidadedeCoimbra1772,Coimbras/dAntunesBorges,DogalicanismodeLusXIVaoregalismodeD.JooV,in
Lumen,pp.184196,s/d.

PedroCalafate

InstitutoCames19982000

Você também pode gostar