M..

iLAHiYAT FAKLTESi VAKFI YAYINLARI Nu: 261

BYK TRK BiLGN

iMAM MATRD
VE MATRDLK

Milletleraras Tartmal lmi Toplant

22 - 24 Mays 2009 stanbul

stanbul 2012
 15. TEBLG

iMAM MATRIDI'NN IA'YA YNELTTG ELETiRiLER

Do. Dr. Sddk Korkmaz

Seluk niversitesi haliyat Fakltesi 1KONYA

I. Giri

mam Matridi'nin yaad dnemde Maverannehir ve Horasan blgesin-

deki siyasi idare Samanller'in elinde, kltrel ortam ise birok din ile birlikte,
kendisini slam emsiyesi altnda ifade eden mezheplerin ounun etkisi altnda
dr. Eserlerinde grlen zengin bilgi birikimi ve derin vukufyetin altnda yatan
bu yap, mam'n anlam dnyasna yansm ve onu Ehl-i Snnet mezhebinin iki
byk imarnndan birisi yapmtr. O Kur'an ve Hz. Peygamber'in sahil snneti-
ne uymayan grleri reddetni, onlarn yerine ana bnyenin temsil ettii fikirleri
savunmutr.

Matridl'nin ii mezhepleri eletirirken Batniyye, Karamita, Rafza ve

ok nadir olarak da !a kavramlarn kullandm grmekteyiz. Bunlardan
smailllik hakknda Biitnilik ve Kariimita simlendirmesinin kullanld
n, mamiyye hakknda. ise Riifza ve ia 'ya yer verildiini belirtmeliyiz.
smalilllik hakknda Biitnilik tanmlamasnn seilmesi bu mezhep mensup-
larnn "her zahirin bir biitm ve )ler tenzilin de bir te'vilinin bulunduu" ek
linde gre sahip olmalarndan dolaydr. Bununla birlikte ehristani'nin
bildirdiine gre bu mezhep, deiik blgelerde muhtelif lakaplarla da
anlmaktadr. Mesela, Irak blgesinde Batniyye, Karamita ve Mazdekiyye,
Horasan'da ise Ta'llmiyye ve Mlhide olarak bilinir. 773 Riifza isimlendir-
mesinin, mamiyye hakknda kullanlmas ise bu mezhebin de ana bnyeden
ayrlmas, muhalifleri tarafndan kendilerine byle bir ismin uygun bu!ln
mas ve bunun hret kazanmas sebebiyledir. Yani Hz. Ali'nin nass ve tayin
ile imameti konusunu esas alan hemen hemen btn oluumlar iin bir st
kavram durumundadr.
774

773 e-ehristani, Ebu'l-Feth Muhammed b. Aldlkerim (548/1153), el-Mi/el ve'n-Nihal, thk.

Ahmed Fehmi Muhammed, nr. Diir'I-Ktbi'I-IImiyye, Beyrut 1413/1992, s. 201,202.
774 Mesela, bkz. el-E'ari, Ebu'l-Hasan, Ali b. smail (330/941), Makliitii'l-sliimiyyin ve-
htiliifu'l-Mtsallfn, thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamid, Beyrut 1995/1416, s. 88-96; el-
Badadi, Abdu'I-Kaahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), el-Fark Beyne'l-Frak, thk. M.

MuhiddinAbdulhamid, Beyrut 1990/1411, s. 21 vd.

------------
276 iMAM MATRiDi ve MATRlDLK

Matridi'nin ii mezhepleri eletirmesine sebep olan hususlar, muhteme-

len onlann sahip olduklan siyasi destekle fevrice hareket etmeleri ve halkn hem
dnce hem de gndelik hayatlarnda sorun oluturmalandr. Onun yaad
dnem olan IV/X. Asrn balannda Samaniler, ii Fatmi devleti ile Bveyhi
775
hanedanlmn blge zerindeki etkileri ile uramak zonnda kalmtr. te
yandan Samani emiri Ahmed b. smail' in 301/913 ylnda ldrlmesinden sonra,
kk yata tahta kanlan Eb1'1-Hasan II. Nasr b. Ahmed'in baa getirilmesi,
bir takm taht kavgalanna yol am ve bu huzursuzluklar drdnc asr boyunca
. . 776
devam etmtr.
Eb1 '1-Mu 'in en-Nesefi'nin belirttiine gre Matridf, er-Redd ale '1-Kardmita
adl iki eser kaleme alm fakat bunlar maalesef gnmze ulamamtr. Bu eser-
777

lerin birisinde mezhebin usul, dierinde ise fur1'u'na dair esaslarn eletinnitir.
778

mann bu mezhebe kar ortaya koyduu grlerini takip edebilmek iin, im

dilik bize ulaan iki eseri, yani Kitdbii 't-Tevhfd ve Te 'vfldtu '/-Kur 'dn ile yetinmek
dunmundayz.

mam Matridi'nin uramak zonnda kald ii mezheplerden bir dieri

de mamiyye'dir. Bveyhller'in IV/X. asnn balannda Badat' igal ederek,
Abbasileri etki altna almalan bu mezhebe ciddi bir siyasi destek salam, by-
lece grlerini- sistemletirme ve yayma irkan bulmulardr. Mihne hadisesi
ile iktidar desteini kaybeden Mu'tezile'nin de desteini kazanan mamiyye,
Matridi'nin temsil ettii Ehl-i Snnet iin baka bir problem durtimuna gelmi
tir. Bu dunmun 447/1055 ylnda Bveyhiler'in yklma kadar devam ettiini
sylemek mrkndr.
779

775 et-Taberi, Ebi Ca'fer Muhammed b. Cerir (310/922), Tdrilu'I-mem ve'I~Miiliik, thk. M.
Ebu'I-Fazi brahim, Lbnan trz. X/147; Ak, Alunet, Biiyk Trk Alimi Mdtiiridi ve Miitiiridilik,
stanbul 2008, s. 25-26.
776 bnu'n-Nedim, Ebu'l-Ferec Muhammed b. shak (385/995), ei-Filrist, Diir'l-Ma'rife, Beyrut
1417/1997, s. 234; Niziimlmlk, Siydsetnme, Haz. M. Altay Kymen, TTK Yay. Ankara
1999, s. 232-252; Kurt, Hasan, Orta Asya'mn sliimfama Siireci, Ankara 1998, s. 229-275;
Ak, Miitridi, 25-26; Daftay, Ferhad, smaili/er Tarih ve Kuram, tre. Ercment zkaya,
Rasiant Yaynlan, Ankara 2001, s. 125 vd.; Tan, Muzaffer, smiiiliyye'nin Teekkiil Sreci
(Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2005, s. 66 vd.
777 en-Nesefi, Ebu'I-Muin Meymun b. Muhammed, Tabsratii'l-Edille jf Usili'd-Din, thk.
Hseyin Atay, Ankara 1993, s. 472.
778 en-Nesefi, Tabsra, 472; Topalolu, Bekir, Kitabii 't-Tevlid Tercmesi, "Giri", Ankara 2002, s.
26, 27.
779 Kutlu, Snmez, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Miitridi", mdm Mdtiiridi ve
Miitiiridilik, Haz. Snmez Kutlu, Kitiibiyiit Yaynlan, Ankara 2003, 18 vd.; Meril, Erdoan,
"Bveyhiler", DA, stanbul 1992, VI, 497-98; Ak, Mdtiiridi, s. 27-29.
 5.0TURUM 277

MesiHsinin byk bir ksmn Mu'tezile'nin eletirisine ayrm olan

Matrid1, mamiyye'yi tenkit etmek iin de, Reddii Kitiibi'l-miime li ba'z_'r
Reviifiz adyla zikredilen bir eser kaleme alm, ancak bu eser de gnmze kadar
780
ulaamam veya henz kefedilmemitir. Bu eserlerin gn na kanlmas
ii mezhepler hakkndaki grlerini anlamamz bakmndan byk nem ta.:.
maktadr. Buna ilaveten ia ile ilgilendii dnem olan hicri III. ve IV. Asrlarn,
hem smailllik hem de mamiyye asndan zirvede olduklar bir zaman dilimini
kapsad grlmektedir.

II. smailiyye'nin Eletirisi

1. Allah' Niteleyip isimlendirrnek

Matridi, Allah' a isimler nispet edilmesinin Allah ile dier varlklar arasnda
bir benzeme, yani tebih ve tecsim gerektirmeyeceini ifade eder. Bundan sonra
da Batniyye'nin tebihten kanmak maksadyla Allah'a ait isimleri baka arac
varlklara nisbet etmesini eletirir.
781

Batniyye, Allah'n sfatlarndan olan ilim ve yaratmay ve isimlerini, filo-

zoflarn ilk akl ve nefs olarak tanmlad iki varla nispet ederek, onlar ilk
ve ikinci yaratlm olarak isirnlendirir (el-Mbda' el-Evvel ve's-Sal). Batniler
bu grlerinin bir uzants olarak alemdeki btn varlklarn sfuetlerinin aklda
mevcut olduunu kabul ederler. Nefs de bu suretleri alarak Heyula ile birletirif
ve bylece d dnyadaki varlklar ortaya kar. Yani Alemin tamamn aklda
izhar edilmi olarak (mebr1z) kabul etmektedirler. Nefs de ondan alp Hey1la'ya
aktarm, akl, ibda' sayesinde var olmutr. bda' onun illetidir ve olacak her ey
onda mndemi klnmtr.
782

780 Kitabn isminde iaret edilen kiinin Ebu'I-Hseyin Ahmed b. Yahya er-Ravendi olabilecei
ihtimali vardr. Bkz. en-Nesefi, Tabsra, 472; Topalolu, Kitab~-Tevhid Tercmesi, "Giri",
s. 26-27. .r
781 Matidi, Kitb't-Tevlfd, thk. Fetbullah Huleyf, el-Mektebet'l-slamiyye, stanbul 1979; s.
94-95, Topalolu Tercmesi, s. 120. Matridi'nin eserlerinden yola karak smiiililerden kimi
hedef aldn ak seik belirlemek mmkn grnmemektedir. Ancak yakn dnemde ve
yakn corafyada yaam olmas sebebiyle baz mellifleri ve grlerini esas almak imkan
dahilindedir. Mesela, mbdi'-i evvel konusunda bkz. es-Sicistanl, Ebi Yakub shak b. Ahmed
(361/971), Kittibu'l-ftildr, thk. smail K. P1navala, nr. Dar'I-Garbi'l-slami, Beyrut 2000,
s. 71 vd. Ayrca ada bir alma olarak bkz. ei-Hatib, Muhammed Ahmed, el-Harektit 'l-
Bdtmiyye.fi'l-Alemi'l-sliimi, Mektebet'I-Aksa, rdn 1984, s. 86-87.
782 Matridi, Tevlid, s. 94-95, tre. 120; Miitidi, Te 'viliitu Ehli's-Snne, thk. Fatma Yusuf el-
Hyemi, Messeset'r-Risale, Beyrut 1425/2004, V, 428-429.
278 iMAM MATRiDI ve MATRIDILK

Matridi zetiedii bu Batn fkirleri u ekilde eletirir: Tann 'nn hi bir

sfat yok veya O'na hi bir sfat ve bu balamda/zelde ilim irade kudret ve
yaratma nispet edilemezse Tann'nn akl yaratmas O'nda var olan eyann suret-
lerini bilmesi ve akla yerletirmesi mmkn olmayacaktr. Bu durumda btn bu
fillerTann'mn bilgisi ve iradesi ile deil, O'ndan zorunlu olarak sudlr edecektir..
Bu da sonu olarak Tann'dan isim ve sfatarn ne:tyedilmesi anlamna gelmek- .
tedir. Aslnda olacak eyleri bilneyen veya alemi izhar etmeye g yetiremeyen
yahut da izhar edilmi olmasm dilerneyen birinin alemi, ibda' yoluyla (aklda)
izhar etmesi muhaldir. nk bu durumda ibda', O'ndan, tpk uurunda olnak
szn, bilneksizin ve g yetirmeksizin zi't-tab' ortaya kan bir fil sud1r eder.
Bu takdirde de Allah Teala, tebih endiesiyle sfatarn ve isimlerio kendisinden
nefYedilnesi asndan sfatardan soyutlanm (ta'tll) bir konumda bulunur, O'na
delalet edecek hibir kant kalnam olur ve O'ndan sz etmek sadece taklide
dayanm bulunur, bu ise gerekten uzak bir iltimaldir.
783

Matridl, Batniyye'nin Allah'a baka isimler izafe etmesini, bu erevede

"akl ve nefs" kavrarnlarn kullanmasn soru-cevap metoduyla eletirerek tenkitte-
rine devam eder: O'na gre, "Batniyye'ye, "Allah" O'nun ismi mi, bakasnn ismi
mi?" diye soru sorulsa, verilen cevabn sonucunda, "Allah", "Akl"n, ''Rahman"
da ''Nefs"in is@ olacaktr. Bu sonuca gtren ey Batnilerin Tann'ya Allah ve
R,ahman da dalil olnak zere hi bir ismin nisbet edilemeyeceini dnmeleridir.
Ancak bu durum, beraberinde "Akl" ve "Ne:fis" gibi bilnek ve yaratmak noktay
nazarndan bir deil, birden ok tannlar ortaya karmaktadr. Yani Matridlye gre
Batnller tebilten kaarken irke dmektedirler. Batniyye tebil endiesiyle bu
ismi kullanmaktan kanmtr. Fakat onlar nasslarda yer alan lah, Rahman, Rahlm
gibi isimleri karsnda, mabudu saylar belirlenemeyecek kadar ayrlar ve miktar
nn tespiti zorluk arz eden czler konumuna getirmilerdir. Bu durumda onlara gre
Peygamberler, tevhlde deil, ok tannya tapnma ilkesini getirmi olnaktadrlar.
784

Matridl, Batniyye'nin "Allah zati ismi bulunmayan varlktr" sznn,

aslnda "O'nun zati ismi ve zatl sfat yoktur" tarzndaki cmleleri ile elitii
ni belirtmekte, bundan dolay Allah'n kendi ismi ile bilinmesi gerektiini de
785

beyan etmektedir. nk zaten Allah'n adnn anld cmle, yani "Allah zati
ismi bulunmayan varlktr" ifadesi, Allah'n bir isminin olduu gereini dile
786
getirmektedir.

783 Matridi, Tevhfd, s. 95, tre. s. 120-121.

784 Matridi, Tevhid, s. 95, tre. s. 12 .
785 Matridi, Tevlid, s. 95, tre. s. 121.
786 Matidi, Tevhfd, s. 95, tre. s. 121. Dipnot 165.
 5.0WRUM 279

Miitridf'ye gre Biitniyye Allah'n lafza-i celalden baka da ismi olduunu

kabul etmitir ki, bunlardan biri mbdi' olarak zikredilmektedir. BiitnHere gre
bu isim, ilk ve ikinci yaratlm olan el-mbda' iin illet tekil eden "ibdii" ile
fonksiyonel olur yani aktifhale gelir ve mbdi' (yaratc) ma'lll veya illet olma-
yp illeti icat edendir (All). nk her bir malli (akl ve nefis) baka bir balamda
yani alemdeki varlklan yaratmada bir illet olabilir.
787

Ayn ekilde Matridf, Batniyye'nin Allah'a zat dnda isim nispet etmesi-
ni soru- cevap yntemiyle eletirir. Bu erevede Zat- lahiyye'nin dndan O'na
nispet edilen ismin kendisine ait olup olmadm sorar. Kendisine ait olmad
eklinde bir cevabn gelmesi durumunda, Batniyye'nin "Allah vard fakat illet
de ma 'lll de yoktu" eklindeki grnden dolay, Allah'a mbdi' isminin nispet
ediliinin hakikat deil, zorunlu olarak mecaz yoluyla vaki olduunu tespit eder.
nk Allah 'tan gerektinci bir ey olmakszn, sz konusu ismi, kendisine baka-
788
. fie etm
s za . olmkd
a ta r.
Matrfd1 yukandaki mes' eleyi biraz daha amak iin u varsaym ileri s-
rer: "O'ndan gerektinci olarak ibda' vlki olmutur" denilirse, "Allah'n ibda'
(onlara gre) bilahare vcut bularak mbdi' ismini kendisi iin gerekletirmi
ve gerekli klm olur" diye cevap verir. Ayn ekilde Matridl'ye gre bu ibdan
baka bir ibda' ile meydana getirilmesi gerekir, onun da bir bakasyla sonsu-
za kadar. Bu ise Batnl'nin bile benimseyemeyecei bir eydir. u halde ibdan
bizatih1, Allah'n da ezelden beri mbdi' olmas lazm gelir. Btn bunlarda ziitf
ismin kamlmaz bir ekilde Allah'a ruspetinin gerei vardr. 789 Yani yaratc ismi
Allah'a nispet edilmedii takdirde akl ve nefsin yaratcsmn kim olduu me-
hu1 kalmaktadr. Bu dururnda bu ikisi de yaratlm olduuna gre onlann da bir
yaratcsmn olmas gerekmektedir. Bu da iki eyden hali deildir. Ya onlar iin
tanndan baka bir yaratc olacak, ki, bu da teselsle dayanmaktadr, ya da onlann
yaratcs Tann'dr. yle ise Tann ezelde de yaratc ismi ile msemmadr.

Matrid1, Batnlliin grlerine olan eletirilerini srdrrken u husu.lara

da yer verir: O'na gre mutlak isim (simlendirme ve niteleme) tebihin oluma
sna yol amaz. nk iitHebilen llernde her trl zt varlk "isim" erevesinde
alglanmtr: Hayat-lm, nlr-zu1met, er-hayr ve kfr-iman gibi. Her eyin
kendine has bir ismi vardr. Salt bir simlendirme ile benzeme (bu dnyada) olu
sa idi, isimler sebebiyle hibir tezat ve farkllk bilinemez olurdu ve hi bir ey di-
erinden ayrt edilemez olurdu. Oysa vlka bunun tersidir ve bu yzden Tanr 'mn

787 Matridi, Tevlid, s. 95, tre. s. 121.

788 Matridi, Tevlid, s. 95-96, tre. s. 121.
789 Matridi, Tevlid, s. 95-96, tre. s. 122.
280 iMAM MATRIDI ve MATRIDILK

isimlendirilmesi bir benzemeyi gerektirmez. Bundan dolay da simlendirmenin

arzu edilen farkllk ve birliin dile getirilebilmesi amacyla icat edildii ortada-
dr. yle ki, isim olmasa idi bu hususun mahiyeti bilinemezdi. Eer msemmiidan
anlalacak zel manann nefyedilmesine ramen, isim beraberlii sebebiyle var-
lklar arasnda benzerlik basl olsayd, uM ve sfll alem, birinci ve ikinci mbdi'
iin isim kullamlmaz ve isim tad ifade edilen varlklarla dierleri arasnda
ismi btn varlklardan nefyetme noktasnda beraberlik bulunurdu. te yandan,
her ne kadar tfuiin btn fertlerinin ismi asndan beraberlik mevcut ise de, ya-
ratklarn herhangi bir trne isim verilmesinde bile benzerliin oiadan kalkt
790
grlmektedir.

Matridi, Batnilere
gre ibda'nn illet olup, fakat eylerin onun sayesinde
var olmasnn "ey" ile nitelenmesine gereke olamayacan belirtir. Matridi'ye
gre ayn ekilde arazlarn tamarn da alim, kildir ve benzeri kavramlarla nite-
lenemez. Eer ismin bulunuu sebebiyle benzeme olusayd, bulunmay se-
bebiyle de yukanda bahsedilen gerekelerden dolay ayn benzerliin olumas
. 791 .
gerekird.

Matridi'nin tefsirinde anlatlna gre Bahniler asndan Mb di', eyay

hibir eyden (yokluktan) ina eden, balk, eyi var olan bir eyden veya hibir
eyden (yokluktan) ina eden, !atr ise var olan bir eyden ina edendir. Fakat
792

Matridi'ye gre bu kavramlann lafz ve itikaklan her ne kadar farkl olsa da bir
tek manaya iaret etmektedir. Yani el-ibda', ncesinde bir rnek 6lmakszn ina
etmek, halk, ina ve takdir (bir eyin lsn belirlemek) olmasna karn, ondan
bakasn balk diye isimlendirrnek caiz deildir. nlc bir eyin takdirine sadece
elinde bir l birimi olan bir kimse g yetin:!bilir. Fatr ise bir eyiikiye ayrmak
yani yarmak gibidir ve ondan eya kar. Btn bu fiilierin hepsi yaratmak anla-
mndadr ve faili gerek anlamda yaratcdr, o da Allah 'tr.
793

2. Yaratl
Batniler, "el-Evvel" ismini, el-Mbda'u'l-Evvel, yaniAkl'a, "el-Ahir" ismi-
ni, el-Mbda'u's-Siini, yani Nefs'e, ez-Zahir ismini, en-Natk'a, yani Ras1l'e, "el-
Batn"n ismini de Sahibu't-Te 'vii 'e nispet etmektedirler. Matridi, Batnilerin
794

790 Miitridi, Tevhid, s. 96, tre. s. I 22.

791 Matridi, Tevhid, s. 95-96, tre. s. 122.
792 Matridi, Te vi/at, IV, 396.
793 Matridi, Te 'vi/at, IV, 396.
794 Matridi, Te 'vi/at, V, 38.
 5.0TURUM 281

bu grlerini, Ku'iin- Kerim'deki "O evvel ve sondur. Ziihir ve Biitndr." 795

ayetinin tefsiri balannda eletirerek sz konusu nezhebin grlerine yer verir
ve daha sonra bunlan cevaplandrr.
796

Bu sralama ierisinde el-Mbda 'u 's-San! bu alemin yaratlmas ve dzen-

lennesinde, el-Mbda'u'l-Evvel'in yardncsdr. Niitk, eriatleri dzenlemi,
Sil.hibu't-Te'vll ise Niltk'n belirledii eriatleri beyan etnitir. Miitridi,
797

B atnllerin bu te 'vll gerekesini aklarken bu ayette geen isimlerio kart

lk bildirdiini, bundan dolay da Allah Teaiii'ya nispet edileneyeceini ifade
798
eder.
Miltridi bu iiyette geen isimlerio tevhid harfleri yani Tann'nn birliini be-
liien lafzlar olduunu, evvel, ahir, zahir ve batnn hepsinin Allah'n kendisine
iaret ettiini, evvelin zatyla evvel, iihirin zatyla ahir, zahirin zatyla zahir ve
batnn da ziityla biitn olduunu belirtir. Hissi iilende evvel olan ahir olamaz,
ahir olan evvel, ziihir olan batn, biitn olan da zahir olamaz. Allah bunlann hepsi
ile ayn anda nitelendiine gre, Allah dier btn varlklardan farkldr. Bu da
bir nevi tevhid ifadesidir. Baka bir ifade ile evvelliinden ya da ahirliinden
bakas ile birlikte bir evvellik ya da ahirlik arannayacan, ayn durumun zahir
ve batnl hakknda da sz konusu olacan, nk grnen iilende evvellii
olann ahirliinin ohnayacan, iihirlii olann da evvellii olamayacan, ayn
ekilde ziihirlii olann batnl, batnl olann da ziihirliinin sz konusu ola-
. 799
- b ertr.
, nayacagr
Miitridiye gre "Hikmet ve ilim sahibi yaratcy inkar eden" Karnatllere
gre, btn tabiatn ilk yaratlandalaklda (el-Mbda'u'l-Evvel) mevcut olduu
nu, nefs-i klln ondan alp heytilay desteklediini ve tabiatn bundan olutu
unu ileri sren Karmatllerin bu grleri erevesinde "ilk"in (Akln) ortadan
kalknas gerekir, nk bir bakasnda bilkuvve olarak bulunan eyin, bilfiil hale
geldiinde yok olmas gerekir. Oysa onlar akl ebedi kabul ederler ve bu da bir
eliki dir. 800
.F

Yine Miitridi'ye gre onlarn anlad anlamda "el-Mbda'u's-Siini" btn

alemin kendisinden yaratld ilk yaratlmtr (Mahlk). Eer ilk yaratlan olarak
yaratlmsa (nbda'), o zaman O da yaratcdr (nbdi'). bdii', kendisinden nce

795 Hadid, 57/3.

796 Matdi, Te 'vf/at, V, 38.
797 Matdi, Te 'vf/dt, V, 38.
798 Matdi, Te 'vf!dt, V, 38.
799 Matdi, Te 'vi/dt, V, 38.
800 Matridi, Tevlfd, s. 63-64, tre. s. 81-82.
282 iMAM MA TRD ve MATRlDLK

asl ve benzeri bulunmayan bir eyi ortaya karmaktr. Bundan dolay dinde yeni
bir ey ortaya atanlara mbtedi' denilmektedir. Kur'an'daki "Yerlerin ve gklerin
yaratcs olan (Allah'n) nasl bir ocuu olur?" mealindeki ayet Karamita'nn
801

802
bu grlerini tmektedir.
Batniyye'nin el-Mbda'u'l-'Evvel tanmlamasna "Levl-i Malffiz"un
803

ne olduu konusunda yeniden deinen Matidi, onlara gre "Kalem"in, el-

Mbda'u'l-Evvel, "Levh"in de el-Mbda'u's-San1 olduunu, el-Mbda'u'l-
Evvel'in, el-Mbda'u's-Sanl'nin varlnn illeti olduu, el-Mbda'u'l-Evvel'in,
el-Mbda'u's-Sanl'nin inas iin uratn, yani onun mni'i olduunu, el-
Mbda'u'l-Evvel'i, bari, el-Mbda'u's-Sani'yi ise halk ve ralman olarak isim-
lendirdiklerini belirtir. Filozoflarn ise el-Mbda'u'l-Evvel'i, akl, San'yi ise
nefis olarak isimlendirdiklerini zikrederek teki grlerine de yer verir. Levi-i
Mahffiz'un mahiyeti hakknda tartmalara girmeksizin, bu eyler hakknda hc-
cetsiz olarak, icat yoluyla isimler oluurmann doru olmadn, bunlar Levl ve
Kalem olarak simlendirmenin daha doru olduunu belirtir.
804

Matridi, Batniyye'nin "el-Mbdaa'l-Evvel"in zamandan ve mekandan te

olduunu, yani hadis olmadn, nk onun yok ohnayaca ve ortadan kalkma-
yaca grn, "phesiz sizin Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratt ...
805

ayetine dayanarak tenkit eder. Matidi'ye gre ayet byle olsaydi o mbda'
806
"

deil, kadim olurdu ve O'nda bda' vaki olmazd. ayet bda' ,vakl olursa bir
balangc olur ve dolaysyla hadis olurdu. Bylece onda ibda' illeti hasl olmu
olur, bu da muldes, yani sonradan var olmu olmasn gerektirecektir.
807

3. Nbvvet

Matidi Karamita'nnpeygamberlik anlayn eletirirken rasullerin alt,

yedincisinin ise "Kaimu'z-Zaman" ve nebi olduu eklindeki anlayna deinir.
808

801 En'iim, 61101.

802 Miitid!, Te 'vi/dt, II, I 55.
803 Bur1c, 85/22.
804 Miitidi, Te 'vf/dt, V, 428-429.
805 Miitidi, Te 'vi/dt, II, 239.
806 A'riif, 7/54.
807 Miitidi, Te 'vf/dt, II, 239-240.
808 Miitridi, Te 'vf/dt, 11527, Miitidi bu anlay Kur'an- Kerim'deki "Muhammed, sizin erkekle-
rinizden hibirinin babas dei/dil: Fakat o, Allah 'm Rasil ve nebflerin sonmcusudur. "Abziib,
33/40, iiyeti ve "Benden sonra nebf yof..tw:" Mslim, bn Haccac Ebu'I-Hseyin (2611875),
es-Salfl, thk. Muhammed Fuiid Abdulbaki, Mektebet'I-slamiyye, stanbul 1955, H. No: I 842,
 5.0TURUM 283

Kur'an- Kerim'de brahim, smail, shak, Yak1b, Yak1b ailesi, sa, Eyy1b,
Yunus, H"arun,
A " s
u eyman, 809 L"tso
A
u ve yas 811 g"b", altd an daa ~az a peygamb er
A

adnn zikredilmesinin, Karamita'nn imametle ilgili grlerinin isabetsiz oldu-

-
gunu . SP-
be rtr.

Matridi'nin, nbvvet konusunda getirdii eletirilerden birisi de,

smaililiin beere (en-Nefs'l-Beeriyye) nbvvet ve kitap vermeyecei, bu-
nun yerine basit bir nefs (en-Nefs'l-Bisata) verecei, bunun da peygamberlerin
kalplerinde gerekleen tahayyl salayan "ruhaniyet" olduu grdr. Bu
gre kaynak olarak, "phesiz O'nu Rhu'l-Enin indirdi. Uyarclardan ol-
nan iin O'nu senin kalbine O indirdi. Hem de ak ve anlalr bir Arapa ile!"
813

nealindeki iiyetlere dayandklarn belirtir. Onlara gre, ayette belirtilen durum

neb'ilerin kalplerinde gerekletiinde, kitaplar veya suhuflar te' lif etmilerdir.
Buna sadece nebllerin gc yetnekte, insanlar da bunu onlardan almaktadrlar.
814

Kur'an bu grleri yalanlamakta ve "beere kitap, hkm ve nbvvetin ve-

rileceini'~ haber vermekle onlarn grn reddetnektedir. Buna delil olarak
"Allah'n, bir beere, kitap, hkm ve nbvvet verdiini" belirten iiyet ve Hz.
815

sa'nn beikte iken, Allah'n, kendisine kitap verip, nebi kldn habervernesi
816

817
bunun delillerindendir.
Yukardaki grleriyeniden tekrar eden Miiti.iridi, Batniyye'nin, "risaletin
beeriyet cevheri ile olmayp, ruhani bir cevher ile gerekletii grn", Pey-
gamberlerin kavimlerinin kendilerine: "Sizler de ancak bizler gibi beersiniz"
818

dediklerini, onlarn da cevaben: "Bizler de sizler gibi sadece beerleriz" sz

819

ile cevap verdiklerini, bu durumda Biitniyye'nin grlerinin batl olduunu,

Kur'an- Kerin'den, "Peygamberleri onlara dedi ki: "Biz ancak sizler gibi birer
insanz. Fakat Allah kullarndan dilediine (peygamberlik) nimetini baheder."
820

III, 1471, hadisi ile de delillendirir. Bkz. Te 'viliit, IV, 124. Aynca bkz. Kutlu, Snmez, "Zeydilik,
smaililik, mamiyye", s/dm Dnce Ekaileri Tarihi, Ankara 2006, s. 110.
809 Nisa 4/163.
81 O Saffiit, 37/123; Bkz Matridi, Te 'viliit, IV, 244.
8 ll Saffiit, 37/123; Bkz Matridi, Te 'vi/dt, IV, 242.
812 Matridi, Te 'vi/dt, I, 527, IV, 242.
813 uara, 26/193-194,195.
814 Matridi, Te 'vi/dt, I, 285.
815 At-i imran, 3/79.
816 Meryem, 19/30.
817 Matridi, Te 'vf/dt, I, 285.
818 Yasin, 36/15.
819 brahim, 14/1 l.
820 brahim, 4/ .
284 iMAM MATRlD ve MATRlDLK

ayetini de delil gstererek reddeder. Ayn kanaatini "Senden nce de kendile-

821

rine valyettiirniz birtakm erkekleri peygamber gnderdik. Eer bilmiyorsanz

ilim sahiplerine sorun. Biz, onlar yemek yemez bir beden yapsnda yaratmadk
Onlar lmsz de deillerdi." ayetinin tefsirinde Peygamberlerin yemek yedi-
822

ille iaret ettiini belirterek srdrr. Benzer ekilde Batnilerin Allal'n izni~
823

nin dnda, diledikleri zaman vahiy aldklar grne deinen Matr!di, onlarn
bu anlaynn "Hibir peygamber, Allah'n izni olnadan bir ayet getirenez ... "
824

ayetine ters dtn, ayet getirebilnenin ancak Allah'n iznine bal 9lduunu
belirterek eletirir.
825

N atk konusuyla ilikili olarak Matrldi, Kur'an'da geen "phesiz biz sana
(sorumluluu) ar bir sz vahyedeceiz." ayetinin tefsirinde deinerek ak
826

lanalarda bulunur. Bu ayette geen "ar sz" ile kast edilenin, peygamber olan
Natk'n mkelleftutulduu ey olduuna, bu grevi de "bab" olan Esas'a havale
ettiine, Esas ve Bab'n
Ali b. Ebi Talib olduuna, peygamberlerinatklar olarak
isinlendirdiklerine, bylece Hz. Peygamber'in tenzlli halka tebli ile memur ol-
duuna inandklarn belirtir. Ayn ekilde Batnilere gre Natk, tenzili halka
827

tebli ettiinde, ondan yz evirirler ve te' vll i kendilerine aklayacak birisine

ihtiya duyarlar. Bylece Hz. Peygamber de te'vll i, halka retme grevini st-
828
lennesi iin Ali b. Ebi Talib' e havale etmekle emrolunur.

Matridi bu iddialara cevap verirken, bu iin Hz. Peyganber:den bakasna

isnat edilmesi, onun grevini hafifletmek iin ise, nk onlarn mezhebine gre
bu i, Ali'ye havale (tefviz) edilmitir. bu grevden dolay Hz. Peygamber'in ku-
atlm (kabzedilni) olacan belirtir. Kuatlnann sureti (anlam), hatta on-
lara gre ruhani sureti, cesedani surette hapis olan cismaru suretten kurtulnak
olacaktr. Bylece cesedani suret yok olacak ve rulam nurani suret, ikram ve bilgi
yurdnda ortaya kacaktr. Bu dunnnda Hz. Peygamber' e izafe edilen hapisten
kurtulnak zor ve ar gelneyecektir. Bilakis bu havale ya da kurtulna iinde Hz.
Peygamber'in arzulad ve dini tebli etme grevi gibi, kendisini aran eyle
rin bulunduunu beliiir.
829

821 Matridl, Te 'vi/dt, lll, 2.

822 Enbiya, 2117, 8.
823 Miitridl, Te 'vi/dt, lll, 320.
824 M'min, 40/78.
825 Miitridi, Te 'vi/dt, IV, 360.
826 Mzzemmil, 73/5.
827 Matrid!, Te 'vi/dt, V, 290.
828 Matridi, Te 'vi/dt, V, 290.
829 Matridl, Te 'vi/dt, V, 290.
 5.0TURUM 285

Miitridi, Biitniliin kendilerini kounak amacyla, mezheplerini ar bir

yemin alnaclka bakalarna retmeme esasna dayandklarna da deinir. Bu
esasn, kendi sistemleri iinde, zarar grmenin (telef), rfhiini sretn hapsine sebep
olan cesediini sfrete ynelik olacan, zarar grme sonucunda rfhiiniyetin, btn
mutluluklarn iinde bulunduu yere gideceini belirtir. Bu duumda onlarn by-
lesi mutluluk yurduna gitmekten gevek ve gnlsz davrannalannn kendi ile-
rinde bir eliki ve tutarszlk olduunu vurgular. Kim bu zelliklere sahip olursa,
insanlara kar kendi inanlannn hilafna davrandklar iin lm hak ettiini
belirtir. ayet inandklar dou ise, onun zddn caiz gnnemeleri gerektiini bil-
dirir. Ayrca onlarn bu tutumlarnn, Allah' a kavumamn en gzel yolu olan lm-
den son derece ekinen Yahfdilerin drrumuna benzediini de ilave eder.
830

4. Kur'an
Miitridi'nin beliq:tiine gre Karamita, Kur'an', Hz. Peygamber'in te'lif
ettiiniileri srmektedir. Matridi'ye gre bu gr, "Allal'n zerinize olan ni-
metini ve size t vermek zere indirdi i kitab ve hikmeti hatrlayn" ayetinde
83

tamamen aykrdr. Bu iiyette "nimet" ile kastedilen Hz. Peygamber, kitaptan

maksat ise aka Kur'an- Kerim'dir.m

Miitridi, smiiililiin Kur' an hakkndaki grlerini eletirirken, onlarn "Bu

Kur'an', Peygamber kendi lisan ile te 'lif etti, Allal bu dil (Arapa) ile bir kitap
indirmedi" eklindeki grlerine deinir. Onlarm bu grlerinin iftira olduunu
vurgular ve "Andolsun ki, biz onlarm, "Bu Kur'an' ona bir insan retiyor." de-
diklerini biliyoruz. ma ettikleri kiinin dili yabancdr. Bu Kur'an ise apak bir
Arapadr." ayetini delil olarak zikreder. Miltridi Kur'an'n diliriin Arapa
833 834

olmasnn ilahi bir seim olduunu ve bu duumun Batnilerin grlerini nakzet-

tiini belirtir.
835

Ayn
konuya tefsirinin bir baka yerinde tekrar deinen Matridi, Kur'annn
Hz. Peygamber'in kalbine ilham olarak indii, soma Hz. Peygamber'in onu ko-
nutuumuz dil olan Arapaya evirdii giine, "Bu Kur'an ise apak bir

830 Miitridi, Te 'viliit, V, 29 1.

831 Bakara, 2/231.
832 Miitridi, Te'viliit, 1, 184-185.
833 Nahl, 16/103.
834 Miitridi, Te 'vfliit, III, 121.
835 Matridi, Te 'viliit, III, 541. Bu konuda delil olarak kulland baka bir ayet ise udur:

"Uyarc/ardan olasm diye onu gvenilir Ruh (Cebrail) senin kalbine apak Arapa bir dil
ile indirmitir." u'ani, 26/193-195.
288 iMAM MATRlD ve MATRlDLK

6. imarnet

Matridi'nin Batniyye'yi eletirdii hususlardan birisi de "Masum mam"

anlaylardr. Batnllere gre: "Her kavmin doru yola eritiren bir badisi
vard~." 849 ayeti ile kastedilen, haktan sapmayan nebller gibi, masum imamlardr.
Matridl'ye gre buradaki hadi, yani "dal"den kast, Allah, enbiyadan bir nebl ya
da nebi olmayan bir davetidir ve her dnemde bir daveiinin bulunmas muh-
temeldir. Fakat masumluk konusu Kur'an'a aykr bir durumdur. nk Kur'an
hata yapmay dinin dna knak olarak kabul etmez ve sadece her ka:vme bir
davetinin geleceini haber verir.
850

smailiyye 'nin dier i! mezhepler gibi zellikle zeinde durduu hususlarn

banda phesiz inamet meselesi gelnektedir. Bundan dolay Kur'an'da te'vll
e uygun olan ou ayeti bu fikri desteklemek zere te 'vll etmilerdir. Bunlardan
biisi de SiUeynan kssasnda zikredilen Kannca ve Hdhd'dr. Matridi'nin
Batniyye'nin grleri altnda haber verdiine gre bu kssada geen Kannca ve
Hdhd'n szleri bilinen anlamdaki bir Karnca ve Hdhd deil, insanlar do
ru yola aran bir insan, yani imam olmaktadr. nk Hdhd'n, Sleyman ya
da bir bakasndan daha fazla bilgili olmas caiz deildir. Lakin burada kastedilen
insanlar doru yola ve iide ileten bir imandr. Matiliidi burada kastedilen eyin
bir insan olsayd bu ekilde rnek verilmesinin anlam ve faydasnnolmayacam
belirterek bu grleri reddeder.
851

Batniyye'nin Sleyman kssasndan yola karak ileri srd inametle ilgili

delillerden birisi de, Sleyman'n muhatab olmayan birisine azab etmesinin mm-
kn olmayaca grdr. Batnllere gre Sleyman'n azabedecei ve kesecei
yani val' dinin mulatab olan ey, bilinen Hdhd kuu deil, kendisine hitap edilen
ve hakknda kalemin cari olduu bir insandr. Ayn gerekeler karnca iin de geer-
lidir. Matidi ise bu gleri "Hani ona akam st bir ayan tma stne di-
kip ayann zerinde duran alml ve soylu atlar sunulmutu. Sleyman, "Ger-
ekten ben mal, Rabbimi amnam saladndan dolay ok severin." demiti."m
ayetlerine de dayanarak eletiir. Allah 'n bu ve benzeri hayvanlar insanlarn fay-
dalanmas iin yarattn, cezalandnlmalar veya azab edilmeeinin mmkn ol-
duunu belirtir. Bundan dolay da Hdhd veya Karncann cezalandrlabilecek bir
hayvan oldunu, onu baka trl te'vll etmeye gerek.olnadn vurgular.
853

849 Ra'd, 1317.

850 Matridi, Te 'vi/at, ll, 618.
851 Matridi, Te 'vilcit, lll, 556.
852 Siid, 38/31-32.
853 Matridi, Te 'vi/dt, lll, 557.
 5.0TURUM 289

7. Har- Ruhani

Matrid1'nin belirttiine gre Karmatller, lm inkar ederek ruhlarn

bekiisn,yani Har- Ruhiini'yi savunnaktadrlar. Bu anlay ise "yerlerin ve
gklerin miras Allal' a aittir. " ayetine aykr oluu iin mam tarafndan, yer ve
854

gk ehli lml olup, bir gn hepsinin lece gerekesi ile eletirilnitir.

855

Batnilere gre salih amel sahibi bir m'minin dirilmesi (ba's) ruhiinf bir
surette olacak ve bu suret ebed1 olarak kalacak, kt ve irkin arnelli bir kafrin
dirilmesi ise irkin bir surette olacak ve ebed1 bir ekilde cezalandrlarak y-
lece kalacaktr. Bu grne delil olarak da "Nihayet onlardan birine lm
856

gelince, "Rabbim! Beni dnyaya geri gnder ki, terk ettiim dnyada salih bir
amel ileyeyim." der. Hayr! Bu sadece onun syledii (bo) bir szden ibarettir.
Onlarn arkasnda, tekrar dirilecekleri gne kadar (devam edecek, dnmelerine
engel) bir perde (berzal) vardr." ayetindeki "bariz1n" ifadesini delil olarak
857

- .. t . 858
gos err er.

Matridi, Batnilerin bu grlerini eletirirken, onlarn bu fikirlerini rten

baz ayetlere yer verir. Bu ayetlerden birisinin: "Dedi ki: rm kemikleri kim
diriltecek? De ki: "Onlar ilk defa var eden diriltecektir. O, her yaratl hakky
la bilendir" ayeti olduunu belirtir. Bir baka ayetin, ilk yaratl konusuyla
859 860

da ilikili olarak, "Andolsun ilk yaratlnz biliyorsunuz. O halde drseniz

ya! " ifadesiyle, kemiklere varncaya kadar yeniden yaratlacana iaret ettiini
861

vurgular. Yine Biitnllerin iddialarnn esas alnmas durumunda "nsan, ken-

862

disinin kemiklerini bir araya getiremeyeceinizi mi sanr?" ayetinin anlamsz

863

kalacana, onlarn grne gre kemiin toz haline geldikten sonra bir daha to-
parlanmayacana inanmalarnn "Evet bizim onlarn parmak u larn bile dzen-
lemeye gcmz yeter" ayetine aykr olacan teyit eder. Keniklerin darma-
864

dan olduktan sonra, yeniden bir araya getirilmesinin grnen illernde mmkn
olmadn, bunun sadece kyamette gerekleebileceini teyit eder. Biitnllerin
.r
854 AI-i mriin, 3/180.
855 Miitridi, Te'vilat, I, 337.
856 Miitridi, Te 'vf/at, III, 418.
857 M 'minin, 23/99- 100.
858 Mii.tridi, Te 'vi/at, III, 418.
859 Yasin, 36/78-79.
860 Miitridi, Te 'vi!at, IV, 215.
861 Viik'a, 56/62.
862 Miitridi, Te 'vf/at, IV, 215.
863 Kyiime, 75/3.

864 Kyiime, 75/4.

290 iMAM MATRIDI ve MATRIDILK

dedii gibi lmden sonra ruhani nefslerin dirilmesi iddiasnn ise, "De ki: onlar
ilk defa yaratan yeniden diriltecektir."865 ayetine aykn olacan, nefsleri ilk defa
kim yaratt ise onun tekrar dirilteceini ifade eder. 866
Batiniliin nefs
ve r1h ilikisiyle ilgili grne yeniden deinen Matidi,
867
"Yeryznde bulunan her canl yok olacaktr." ayetinin tefsirinde, onlarn bu
ayeti cesedi nefs (en-Nefs'l-Cesedaniyye) olarak yorumladn, (en-Nefs'r-
R1haniyye) "ruhani nefs"in ebedi olarak bakl kalacan iddia ettiklerini belirtir.
Ayn ekilde onlara gre bu cesetler yok olduunda, Allah Teala salih arneller-
den ebedi kalacak olan ruhani nefsler yaratacaktr. Ancak onlarn bu grleri
sz konusu ayete aykr dmektedir. Ayn ekilde nefslerin uyku durumunun
868

gerekletii ve ondan ruhani suretler ktnda, kank ve emin olunamayan

ryalar greceini, sadece uyank iken kark olmayan ve gerek eyler grebi-
leceini, bundan dolay ba's'in (dirilmenin) klliyen olmas gerektiini syler.
Bununla birlikte yeniden dirilme gnnn "Yevm'l-Cem', Yevm't-Teabun ve
Yevm'l-Har" gibi isimlerle anldn ve bunlarn baka bir eyi ifade etmeyip,
hepsinin"toplanma gn" anlamna geldiini vurgular.
869

Kyamet gnndeki Ar 'n durumu hakknda Batniyye ad ile eletirdii hu-

sus ise smaililiin imarnet fikri ile de ilgilidir. Ancak sz konusu edilen mes 'ele
Kyametin mahiyetine ilikindir ve Batniyye bunu Kaimu'z-Zaman olarak te'vil
~tmektedir. Matridi ise bunun bilinen kyamet yani Rabbin kya~eti ve saat ol-
duunu belirtir. Bu hususta "O gn mlk kimindir? denilir, Tek olan ve her eyi
kudret ve hakimiyeti altnda tutan Allah'ndr." diye cevap verilen ayeti delil
870

olarak gsterir. O gnn mlknn sadece Allah' a ait olmasnn, bu konuda dn-
yada herhangi bir tartmann yaplmamas gerektiine iaret olduinu belirterek,
bu grlerini "Gerek hkmdar olan Allah, ycedir. O'ndan baka hibir ilah
yoktur. O, erefli ve yce Ar'n Rabbidir." 871 ayetinin tefsirinde dile getirir.
872

Batniyye'nin, Kyamet ve Saat'in, Kaimu'z-Zaman'n ismi olduu ve q

saatte izhar edecei grlerini eletirmeye devam eden Matridi, "Kyamet'in
ne zaman kopacana dair bilgi ona havale edilir ... " ve "Sana kyamet'in ne
873

865 Yasin, 36/79.

866 Matridi, Te'vilat, V, 332-333.
867 Rahman, 55/26.
868 Matridi, Te 'vf/at, V, 2.
869 Matridi, Te 'vf/at, IV, 335.
870 M'min, 40/16.
871 M'minin, 23/116.
872 Matridi, Te 'vi/at, III, 422.
873 Fussilet, 41/47.
 5.0TURUM 291

zaman kapacan soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Rabbin katndadr... " 874
ayetlerinin bu anlaylar yalanladn bildirir. Ayrca bu konuda btn yer ve gk
ehlinin icma halinde olduunu vurgular. Rafza'nn da bu konuda kyamet saatiyle
ilgili olarak kehaoette bulunduunu belirtir.
875

III. mamiyye'nin Eletirisi

1. Sahabenin Durumu
Matrid'l'nin mamiyye hakknda Rafiza ad altnda ele ald konular oun
lukla Ehl-i Beyt, Hz. Ebu Bekir'in bilafeti ve Hz. Ali'nin imameti ile ilgili husus-
lardr. Aslnda bunlarn hepsi birbiri ile ilikilidir ancak biz farkl balklar altnda
ele almann mes'eleyi daha anlalr hale getireceindnnekteyiz.
Rafza'nn, sahabenin kfre dt iddialarn ele alan Matridl, "Onlardan
sonra gelenler, "Ey Rabbimiz! Bizi ve bizden nce iman etmi olan kardelerimizi
bala. Kalplerirnizde, iman edenlere kar hibir kin brakma!" ayetinin tefsi-
876

rinde deinerek, Allah Teala'nn Muhammed mmeti iinde seletlerine lanet ede-
cek birilerinin kacan bildii iin onlara istifar etmelerini emrettiini bildirir.
Bu ayetin Rafiza, Hariciler ve Mu'tezile'nin grlerinin fasit olduunu ortaya
koyduunu ifade eder.
877

2. Ehl-i Beyt
Matridl'nin, Rafiza'y eletirdii hususlardan birisi de Ehl-i Beyt ile ilgili
ayete getirdikleri yorum ve anlay biirnleridir. nk onlara gre bu ayet'in
878

874 A'rnf, 7/187; Naziat, 79/42.

875 Matridi, Te 'vi/dt, IV, 385.
876 Har, 59/10.
877 Matridi, Te 'vf/dt, V, 90.
. I
878 Ayetlerin meali u ekildedir: "Ey Peygamber! Hanmianna de ki, Eer dnya hayatn ve
oriun ssn istiyorsanz, gelin size mut'a (boanma bedeli) vereyim ve sizi gzelce braka
ym. Eer Allah ', Rasul'n ve ahiret Yurdunu istiyorsanz, bilin ki Allah iinizden iyilik ya-
panlara byk bir mkafat hazrlamtr. Ey Peygamber'in hanmlan inizden kim apak bir
irkinlik yaparsa onun cezas iki kat verilir. Bu Allah'a gre kolaydr. inizden kim Allah'a
ve Reslne itaat eder ve iyi bir i yaparsa, ona mkafattn iki kat veririz. Biz ona bereketli bir
nzk hazrlamzdr. Ey Peygamber'in hanmlan Siz, kadnlardan herhangi biri gibi deilsi

niz. Eer Allah'a kar gelmekten saknyorsanz (erkeklerle konuurken) sz yumuak bir
eda ile sylemeyin ki kalbinde hastalk (kt niyet) olan kimse mide kaplmasn. Gzel (ve
doru) sz syleyin. Evlerinizde oturun. nceki cahiliyye dnemi kadnlannn alp sald

____ _____ ,
292 iMAM MA TRIDI ve MATRlDLK

birinci blm Hz. Peygamber'in hanmlar, ikinci blm ise Ehl-i Beyt ile ilgi-
lidir. Bu grlerini desteklemek iin baz grler ileri srmektedir.

Rifza asndan mm Selerne'den gelen rivayete gre Hz. Peygamber,

Ahzab sresindeki ayet ile Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin'i kastetmitir. Bu ayet
nazil olduunda Hz. Peygamber bir elbise alm ve onlarn zerine rtm, bu)
dan sonra da ayetin "Ey Peygamber'in ev halk (Ehl-i Beyt) phesizAllah sizden
kusuru giderip sizi terterniz yapmak istiyor" ksmn okumutur. Bunun zerine
879

mm Selerne "Ben Ehl-i Beyt'ten deil miyim?" diye sonnu, Hz. Peygamber
de "Allah'n izni ile evet" diye cevap vennitir.
880 88

Bu ayetin yorumu ile ilgili olarak ia'nn ne srd delillerden bir bakas
ise Hasan b. Ali'nin Kffe'de yapt konumadr. Bu konumada o yle demitir:
"Ey K1feliler bizim hakkmzda Allah 'tan korkun! phesiz biz emirler ve rnisa-
frleriniziz. Ayrca biz Allah'n hakknda "Ey Peygamber'in ev halk (Ehl-i Beyt)
phesiz Allah sizden kusuru giderip, sizi tertemiz yapmak istiyor" buyurduu
882

kimseleriz." Dier bir gre gre ayetin bandaki "Namaz kln, zekat ve-
883

rin! Allah'a ve Reslne itaat edin!. .. " ksm mennes sigas ile gelmitir. Bu ise
ayetin evvelinden bamsz olduunun delili dir.
884

Baka bir .gre gre "onlardan kiri gidereceini ve onlar temiz yapaca
n vaad etmitir. Bu ise mutlak bir vaattir, mukayyet deildir. Brrada zikredilen
kirin kadnlarda bulnmas mmkndr fakat Ehl-i Beyt'te bulunmas mmkn
gibi siz de alp salmayn. Namaz kln, zekat verin! Allah'a ve Reslne itaat edin. Ey
Peygamber'in ev halk! Allah sizden ancak kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.
Siz evlerinizde okunan Allah 'n ayetlerini ve hikmeti hatrlayn. phesiz Allah en gizli eyi
bilendir, hakkyla haberdardr". Ahzab, 33/28-34. Konuyla ilgili deerlendirmeler iin bkz.
Onat, Hasan, "iiliin Douu Meselesi", AFD, Ankara 1997, XXXVI, 85 vd.
879 Ahzii.b, 33/33.
880 el-Beyhaki, es-Siinenii'I-Kiibrd Dar'l-Fikr, trz. 2/150.
881 Matridi, Te 'vi/dt, IV, 116; Koolu, Kyasettin, Maliiddi'nin Mu 'tezi/e 'ye Baf..: (Baslmam
Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2005, 42-48. Matridi'nin hem ia hem de Rafza tanmla
masn kullanarak, mirasla ilgili konulardaki eletirileri iin bkz. Te 'vi/dt, I, 363-371. Mut'a
nikahna ise "Onlar namuslam konrlar. Ancak eleri ya da ellerinin sahip olduu (cariye-
ler) haritir. Bundan dolay da !.. nanmaz/ar. "M 'minfn, 23/5-6 ayetlerinin tefsirinde deinir.
Mut'a'nn burada istisna edilenler arasnda bulunmad ve Kur'an'da "Dnya hayatmn gei-
ci menfaalini elde etmek iin cariyelerinizi zinaya zorlamayn" (Nur, 24/33) buyrulduu iin,
namusu korumann insanlar tarafndan bilinen bir gerek olduunu, bundan dolay bu gr
savunmann, hararn savunmak anlamna geleceini belirtir. bkz. Te 'vi/dt, III, 393-394.
882 Ahzii.b, 33/33.
883 Matridi, Te'vfldt, IV, 116.
884 Matridi, Te 'vf/dt, IV, 116.
 5.0TURUM 293

deildir. Yine baka bir gre gre Hz. Peygamber: "Size benden sonra iki ey
(sekaleyn) brakyorum. Allah'n kitab ve 'Itretim olan Ehl-i Beyt'im. Eer onla-
ra sarlrsanz (Kevser) havuzuna ularsnz. " mealinde bir vaatte bulunmutur.
885

Bu szdeki 'Itret ise Ehl-i Beyt anlamna gelmektedir.

Matridl la 'nn btn bu iddialarn eletirirken EW-i Beyt ifadesinin, kadn

veya erkek olsun, rfe gre hepsini iinde tadn ve ayetin ba tarafndan aYr
ve kopuk olarak anlalmasnn mmkn olmadn belirtir. Hz. Peygamber'in ha-
nmlannn bu tanmlamann dnda tutulmasnn imkan olmadn da ilave eder.
Ayetin bir blmnde nenneslik baka bir blmnde de mzekkerlik sigasnn
kullanlmasnn dilden kaynaklandn ve bylesi durunlarda nzekker sigasnn
kullanldna dikkat eker. Buradaki vaadin nukayyed deil de mutlak olduu id-
dias hakknda ise, burada sz konusu olan kadnlarn Hz. peygamber'in hanmlan
olduunu ve onlara irkinlik ve pisliin nispet edileneyeceini ifade eder. Sakaleyn
hadisinde kast edilen eylein kitab ve 'tret oldunu, 'tretle kastedilen eyin ise
Hz. Peygamber'in snleti olduunu belirtir. nm Seletne'den gelen rivayet hak-
knda ise zaten Hz. Peygamber'in ona "inallah sen de Ehl-i Beyt'tensin" diye cevap
verdii iin, hanunlarnn da Ehl-i Beyt'e dahil edilmesi gerektiini belirtir.
886

3. Hz. Ebu Bekir'in Hilafeti

Hz. Eb1 Bekir halife olunca sahabenin irtidat ettii ve dini terk ettikleri ek
lindeki Rafza'nn grlerine yer veren Matr!di, onlarn bu anlaynn "On-
lar yle kimselerdir ki, kendilerine yer yznde imkan ve iktidar versek, namaz
dosdoru klar, zekat verir, iyilii emeder ve ktl yasaklarlar" ayeti ile
887

"Allah iinizden iman eden ve salihamel ileyenleri yeryznde mutlaka egemen

klacan vaat etmitir. .. " ayetine aykr olduunu belirtir. Rafza'nn irtidat
888

hakkndaki grlerini bu iki ayetin rttn, nkAllah'n (ayette vasf ge-

en kimseleri) yeryznde egemen klnaya ve kendilerine cenneti vaat ettiine
889
iaret ettiini belirtir.

Hz. Eb1 Bekir'in halifelii ile ilgili olarak "Ey iman edenler! Sizden kim
dininden dnerse (bilsin ki) Allal onlarn yerine yle bir topluluk getirir ki,
Allah onlar sever, onlar da Allah' severler. ... Allah yolunda cihad ederler,
885 Tirmizi, Muhammed b. sa Eb sa (279/892), Siinen, thk. Komisyon, Beyrut, trz. no: 3786.
886 Miitridi, Te 'vi/at, IV, 6- 17.
887 Hacc, 22/41.
888 Nr, 24/55.
889 Miitridi, Te 'vi/dt, III, 376.
294 iMAM MATRD ve MATRDLK

(bu yolda) hibir knayemn knamasndan da korkmazlar ... " ayetinin delil
890

olduunu belirtir. Ayette Allah yolunun dmanarna kar savaa kt

891

iin onun vldn, ayet Ali'nin hakkn gasbetmi olsa ya da bu ie

ehil olmasa veya bakasnn hakkna tecavz etmi olsa, Allah'n vgs-
ne mazhar olamayacan belirtir. Bu ayetin ayn zamanda Riifza'nn Hz.
Peygamber' den nakledilen "ben kimin mevlas isemAli de onun mevlasdr. "
892

ve benzer ekildeki Ali?nin bilafeti talep ettii ve bu uurdamcadele ettii

eklindeki delillerini rttn vurgular. nk Ebu Bekir zamannda Hz.
Ali'nin, hilafetin kendi hakk olduunu bilmesinin veya Allah'n kendi zeri-
ne verdii bir hakk terk ve zayi ettii eklinde bir dneeye sahip olmasnn,
mmkn olmadn, sessizliinin ve byle bir talebinin olmamasnn bu hak-
k Ebu Bekir'de grm olmasnn delili olduunu ifade eder.
893

Hz. EbuBekir'inhalifeliini onayladklanndan dolay sahabeyi irtidatla itharn

ettikleri grleri zerine ia'ya, Rafza ad ile ynelttii eletiride Miltridi "Al-
894
lah yolunda hicret edenler sonra ldrlen ya da lenler ... " ayetinin tefsirinde
cevap verir. Bu ayette Allah Teaiii'nn sahabenin cennetlik olduu, gzel bir nzk
ile nzklandnlacaklar ve rzasn kazanacaklannn aka belmildiini vurgulaya-
rak, bi. ayetin Rafza'nn grlerini rttn belirtir. Ayn ekilde "sliim'
895

ilk nce kabul-eden Muhacir ve Ensar ile, iyilikle onlara uyanlar var ya, Allah on-
lardan raz olmu; onlar da O'ndan raz olmulardr ... " iiyetinin, sahabenin do
896

ru yol zerinde olduunu, onlar her kimin zulm ve haddi amakla itharn ederse,
kendisinin haddi aacan ve zalim olacan, haddi amann; bir eyi hak etme-
dii yere koymak olacan bildirir. Batnyye ve Riifza'nn Hz. Peygamber'in
897

vefatndan sonra sahabenin irtidat ettiine dair grlerini Fetih sfuesindeki ayette
yer alan "Muhammed Allah'n Resldr. Onunla beraber olanlar, inkiirclara kar-
etin, birbirlerine kar da merhametlidir ... Allah, ilerinden iman edip salih
amel ileyeniere bir balama ve byk bir mkafat vaad etmitir. " 898 eklindeki
ifadelerin rttn bildirir. Ayrca onlar iin Allah tarafndan balanma ve
byk bir mkafat vaat edildiini gsterdiini de ifade eder.
899

890 el-Maide, 5/54.

891 Matridi, Te 'vi/at, II, 48.
892 Tirmizi, no: 3713.
893 Matridi, Te 'vi/at, II, 48.
894 Hacc, 22/58.
895 Matridi, Te 'vi/at, III, 3 81.
896 Tevbe, 9/100.
897 Matridi, Te 'vi/at, II, 442.
898 Fetih, 48/29.
899 Matridi, Te 'vi/at, IV, 537.
 5.0TURUM 295

Hz. Ali'nin, Hz. Peygamberle aralannda kardelik ba olduu gerekesiy-

le Hz. Ebu Bekir'den daha stn olduu eklindeki Rafza'nn grne, "Med-
yen halkna da kardeleri uayb' gnderdik" ayetinin tefsirinde cevap verir.
900

Matridi'ye, gre onlarn bu gr doru deildir. nk Peygamberlerin kendi

kavimleri ile karde olmalan, karde edindii kiiler arasnda bir fazileti gerektir-
medii gibi, kendi kavirnlerini, kafirolsalar bile karde olarak niteleyebilirler. Ay-
nca Hz. Peygamber'den "Eer Rabbirn dnda bir dost edinse idim, Ebu Bekir'i
902
dost edinirdim" eklinde bir rivayet de bulunmaktadr.
901

4. Hz. Ali'nin Hilfifeti

Miltridi hilafet konusuna dorudan hasredilmi bir balk bulunmayan

Kitiib 't-Tevhfd'inde Hz. Ali'nin imameti ile ilgili dorudan bir tartmaya gir-
mez. Aslnda bu durumu siyasi konulann, Akaid ile ilgili mes'eleler arasna dahil
edilmedii eklinde yorumlamak gerekmektedir.

Matridi, Riifza'nn Hz. Ali'nin imametine delil olarak ileri srd "Si-
zin dostunuz ancak Allah'tr, Rasl'dr, Allah'n emirlerine boyun eerek na-
maz klan ve zekat veren 'minlerdir." mealindeki ayetin Hz. Ali hakknda
903

nazil olduu eklindeki iddialarn ele alr. Riifza'ya gre bu ayetin nzul sebe-
bi yledir. Hz. Ali bir gn namaz klarken rkuda yzn bir fakire tasadduk
etmitir. Bunun zerine yukardaki ayet nazil olmutur. Hz. Peygamber ise evin-
den karken Hz. Ali'nin kendisine yzn verdii miskin ile karlar ve
ona birisinin kendisine bir ey verip vermediini sorar. O da kendisine gm
bir yzk verildiini syler, Hz. Peygamber bunu kimin verdiini sorar, o da
Ali'yi iaret eder. Hz. Peygamber hangi halde iken verdiini sorar, o da rkda
iken olduunu belirtir. Bunun zerine Hz. Peygamber tekbir getirir, Ali'yi a-
- . 904
grr ve onu over.

Matrldi, Ebf Ca'fer kanalyla nakledilen, Hz. Ali'nin namazda iken~

n tasadduk ettii rivayetinin salili olmas durumunda, iki ihtimalin geerli
olabileceini belirterek, bunlardan birisinin Hz. Ali'nin fazileti, dierinin ise
"Amel-i Yesir"in namaz bozmayaca, olduunu belirtir.
905

900 Hd, I 1184.

901 Mealen bkz. Mslim, es-Salih, H. No: 532, J/377-378.
902 Matridi, Te 'vi/iit, ll, 544.
903 el-Maide, 5/55.
904 Matridi, Te 'viliit, ll, 49.
905 Miitridi, Te 'viliit, Il, 49-50.
296 iMAM MATRIDi ve MA TRDLK

Matridi, Riifza'nn yzk rivayeti ile ilikilendirdii ayetin, Hz. Ebu

Bekir'in hilafeti zamannda Hz. Ali'nin imametine delil gsterilmesinin mmkn
olamayacan, Ali'nin bilafeti kendi nefsi iin grmesinin de imkan dahilinde
olmadn, nk Ali'den nakledilen bir rivayete gre: "Hz. Peygamber'den
sonra insaniann en hayrls Ebu Bekir'dir" dediini aktarr. Bu konuda Hz.
Peygamber'den nakledilen bir haberde: "Eer Ebf Bekir'i baa geirirseniz onu
dinen kavi bedenen zayf, ner'i geimseniz onu dinen ve bedenen kavi ya da
Ali'yi geirirseniz onu hadi, mehdi ve mrid olarak bulursunuz" buynlduunu
belirtir. Bu dururnda Hz. Ali ve dier sahabenin Hz. Ebf Bekir'e nal 'ya da
906

benzeri eyleri herhangi bir tartma olmakszn teslim ettiini, Ali'nin halife ola-
ca zaman, yardmcs olmadndan dolay bu talebinden vazgetii eklindeki
iddialarm gereksiz ve temelsiz olduunu belirtir.
Hadiste belirtildii zere Ebf Bekir'in bedenen zayf ve gsz alnasna
ramen Ehl-i Ridde ile savaa ktn ve onun tek bana ktn grnce
dierlerinin de ona katldklarn, Ebf Bekir'in ise yalnz ve gszlne ra
men bu savatan vazgemediini bildirir. Ali'nin ise kuvvetli ve sava konula-
rnda bilgili olmas veya kendine kar kan dmanlarn yenerek onlar helak
edebilmesine, bu konudaki naharetine ramen nasl olurdayardmcs olmad
iin hakkn talebinden vazgetiinin ileri srlebileceini vurgular. Hz. Ali'nin
Hz. Peygamber'in en gl ashabndan olmasna ramen en zayf,sahabesi ola-
rak telakki edilnesinin doru olmayacan belirterek, ayet Ali.'bu ii terk et-
mise onun zayflndan deil, o konuda kendisinde bir hak grmediinden
dolay olacan belirtir.
907

ia'nnileri srd delillerden olan ve Hz. Peygamber'in Ali hakkn

da syledii, "Senin benim yanmdaki yerin Harun'un, Musa yanndaki yeri
gibidir. Lakin benden sonra nbvvet yoktur." hadisine deinen Matridi,
908

Harun'un, Musa'nn halifesi olduu gibi Ali'nin de Hz. Peygamber'in halifesi

olaca grlerini ele alr. Bu iddialar eletirirken hadiste kast edilen eyin
"kardelik" olduunu, kardeliin ise btn peygamberlerin kendi kavimlerine
karde gzyle bakt gibi halifeliin ispat iin kullanlamayacan belir-
909

tir. te yandan bu sz ve "Ben kimin mevlas isem Ali de onun mevlasdr."

906 K.r. Almed b. Hanbel, (241/855), Miisned, Daru lyai't-Triisi'I-A'rabi, Beyrut 1993, lll 75.
907 Matridi, Te 'viliit, II, 49.
908 el-Kleyni, Eb Cafer Muhammed b. Ya'kb (329/940), el-Uszil mine '1-Kiifi, Tahran
1365/1945, 1/438, 11286, 293, 295; eyh Sadk, bn Babeveyl el-Kummi (3811991), Men
Iii Yahdunt!w'l-Faldl, nr. Messeset'n-Neri'I-slami, Kum 14 I 311992, I, 229, el-Meclisi,
Mulammad Bakr (I I 10/1 698}, Bihiiru'l-Envtir, Beyrut 140411698, Il, 225, IV, 203.
909 Kr. Hd, I 1/84; Matridi, Te 'viltit, 2/544.
 5.0TURUM 297

sznde hilafetin Ali 'ye ait olduu kast edilse bile, bu emrin sadece Ali 'nin ha-
life olduu dnem iin geerli olacan ve lelebet geerli olmasnn mmkn
. 910
- be rtr.
o mayacagn

5. imarnet

mhniyye'nin imarnet konusundaki grlerini eletirirken Rafza tanmla

masna yer veren Matridi, "Allah'a itaat edin, Peygamberine ve sizden olan emir
sahiplerine itaat edin" ayetinin, bu gii birka adan i.irttn belirtir.
911

Ayette geen "ulu'l-enr" ifadesinin emirler, fakihler ya da Rafza'nn iddia et-

tii gibi imam olarak, deiik ekilde anlalabileceini vurgular. Sz konusu
ifadeye "emirler" ya da "fakihler" eklinde anlam verildiinde, Rafza'nn g-
rnn kendiliinden iptal olacan belirtir. Ayrca onlarn ileri si.irdi.ikleri an-
lamda bir imamet anlaynn bu ayetten karlamayacan, nk ayette "eer
-herhangi J:>ir konuda anlanazla di.ierseniz, bunu Allah' a ve Rasflne gtrn"
buyrulduunu, oysa onlarn irnamet anlayna gre, imana itaatin farz olduunu
tespit eder. Rafza ya da namiyye'ye gre inana isyan kfr olduu iin, onla-
rn kendi anlaylar erevesinde bu ayetin gereini yerine getir.neleri mmkn
deildi;
912

mamlarn bilgisi konusunda, Rafza'nn, Allah'tan gelen bir vahyin imamla-

ra da geldii ve onda beda yapp yapnayacan imamlarn da bildii eklindeki
grlerinin, "Biz onu (Ku'ran) mbarek bir gecede indirdik" ayeti ile "p
913

hesiz biz onu Kadir Gecesi'nde indirdik" ayetleine aykr olduunu bildirir.
914

Ayetlerde belirtilen vahyin Hz. Peyganber'e nazil olan Kur'an olduunu, bunun
dnda baka bir vahyin sz konusu olmadn vurgular.
915

6. Rec'at

Matridi, namiyye'nin rec'at anlayn eletirirken, "Helak ettiiruz

bir memleket halknn bize dnn~nesi imkanszdr."
916
ayetinin tefsirinde
Rafzlierden bir ksmnn Ali ve bazlarnn ldkten sonra dnyaya geri gelecei

91 O Miitrldi, Te 'vf/dt, II, 49.

911 Nisi\,4/59.
912 Miitridi, Te 'vf/dt, I, 442-444.
913 Duhiin, 4411-3.
914 Kadr, 97/1.
915 Miitridi, Te 'vi/dt, IV, 445.
916 Enbiya, 21/95.
298 iMAM MA TRD ve MA TRiDiLiK

fikrine sahip olduklarn belirtir. Buradaki ayetin onlarn bu grn redd~uiine

ve bunun lilafna bir delil getiremedikleri takdirde Kur'an'n onlarn aleyhine
aka bir delil olduuna iaret eder.
917

Matrid1, mamiyye'nin adn zikretmeksizin rec'at dncesini,"Sonun.h

onlarn her birine lm geldiinde, yle diyecektir: "Ey Rabbim beni dnyaya
dndr! Belki braktm o (dnyada) salih bir amel ilerim." Hayr hayr! Bu
onun syledii bo bir szdr. telerinde diriltilecekleri gne kadar srecek olan
bir berzal vardr." ayetinin tefsirinde yeniden ele alr. Ayette yer alan '.'kella"
918

yani "hayr hayr!" ifadesinin byle bir eyin asla mmkn olnayacana iaret
ettiini belirtir. Bu gerekesini temellendinneye devam ederken, baz sebep-
919

leri sralar. Bunlardan birisi "ayet geri dndrlseler, nely olunduklar eyle
ri yeniden yaparlar" ayetinde ifade edildii gibi, bu isteklerinin hakikati ifa-
920

de etmemesi yani dnyaya yeniden gelseler bile sz verdikleri hayrl arnelleri

ilemeyecekleridir. Dieri ise rec'at dncesine sahip alnalarnn kendilerine
bir faydasnn olnayacadr. nk onlar geri dndrlseler bile arzu ettiklerine
ulaamayacaklardr. Arzu ettikleri ey, istidlal ile elde edilebilecek iman ve g-
venliktir. Genilik ve gven zamannda elde edemedikleri eyi korku iinde iken
nasl elde edebileceklerdir? Matr1d1, bu younlarn sadece marniyye ile deil
921

smailiyye ile-de ilikilendirmektedir.

IV. Sonu

Matr1dl'nin yaad dnemde ii mezheplerden olan smaililiin hem

siyas hem de fikri adan youn bir etkisinin var olduu gzlenmektedir. Bu
mezlebin sahip olduu Kur'an hakkndaki te"vlle dayal anlaylar gze bat-
maktadr. narniyye'nin ise imarnet bal altnda siyaseti dine tamalar, Hz.
Peygamber'in gzide aslab hakkndaki yanl dnceleri ve ounluun temsil
ettii ana bnyeden uzak durmalar dikkat ekmektedir. O gnn artlarndaki
slam corafyasnn en nemli iln1 merkezinden birisinde yaanan bu durum,
Mslmanlarn ilim ve fikir salibi ncleri ile birlikte siyasetilerini de harekete
geinnitir. Bu hareket iinde Matr1d1, ilnl kanadn en nde geleni ve etkisi en
kalc olan duunundadr.

917 Miitridi, Te "vi/dt, lll, 346.

918 M'minfn, 23/99-100.
919 Miitidl, Te'vilt, lll, 417.
920 En 'am, 6/28.
921 Matidi, Te'viflit, HI, 417-418.
 S. OTURUM 299

Matddl'nin i! mezhepleri eletirirken bu kadar ok Kur'an'a dayanmas ve

ondan deliller getinnesi, kendisini Mslman olarak tanmlayan oluumlann, or-
tak paydalannn vahiy olmas gerektii anlayndan kaynaklanmaktadr. Bununla
birlikte O, mezhepterin kullanm olduu akll delilleri yeterince kullanm ve bu
Metodla da muhaliflerine cevap vermitir. Onun yapn olduu tartmalar sre-
since, kendisini Mslman olarak tanmlayan mezhep mensuplarndan hi birisini
kfrle itharn etmemektedir. Muhaliflerinin zaman zaman kendi metodlar yzn-
den kfre debileceklerine iaretleri elbette sz konusudur ancak onlar hakknda
dorudan yneltilmi bir t~kfr sulamasna rastlamak olduka zordur.

Sonu olarak Matidl'nin 1a, Riifza, Batniyye ve Karamita balklar al-

tnda yneltmi olduu eletirilerinin hedefnde, slam', doru anlamayan kesim-
lerin yer aldn belirtmek gerekmektedir. Bu trden oluumlar Kur'an ve Hz.
Peygamber'in sahih snneti dorultusunda hareket eden bir akl- sellme ard
n iddia etmek yerinde ve mmkndr.

Kaynaklar

Almed b. Hanbel, (241/855), Miisned, Daru hyai't-Trasi'l-A'rab1, Beyrut

1993, 11175.

Ak, Ahmet, Biiyk Trk Alimi Mdtiirfdf ve Mdtridflik, stanbul 2008.

el-Badad1, Abdu'l-Kaahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), el-Fark

Beyne'l-Frak, thk. M. MuhiddinAbdlhanld, Beyrut 1990/1411.

el-E'ad, Eb'l-Hasan, Ali b. snail (330/941), Makdldtii '1-sldmiyyfn ve-

htildfu'l-Musallfn, thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamid, Beyrut 1995/1416.

Daftary, Ferhad, smaili/er Tarih ve Kuram, tre. Ercment zkaya, Rasant

Yaynlar, Ankara 2001.
- . .r
el-Hat1b, Muhammed Ahmed, el-Harekdtii '1-Bdtmiyye fi '!-Alemi '1-Isldmf,
Mektebet'l-Aksa, rdn 1984.

el-Kleyn1, Ebu Ca'fer Muhammed b .. Ya'kub (329/940), el-Usul mine'l-

Kdfi, Tahran 1365/1945.

el-Matr1d1, Ebu Mansfr Muhammed b. Muhammed b. Mahmfd (333/944),

Te 'vfldtu Ehli 's-Siinne, thk. Fatuna Ylsuf el-H yem!, Messeset'r-Risale, Beyrut
1425/2004.
300 iMAM MATRiDi ve MATRIDILK

_ _ ,Kitabii 't-Tevhi'd, tlk. Fetbullah Huleyf, el-Mektebet'l-sHiniyye, s

tanbul 1979; a.e., tre. Bekir Topaioiu, Ankara 2002.

~I-Meclis!, Mubamnad Bakr (1 ll 0/1 698), Bilaru '1-Envar, Beyrut

1404/1698.
en-Nesefi, Ebu'I-Mu'In Meymun b. Muhammed, Tabsratii 'l-Edille jf
Usiili 'd-Din, tlk. Hseyin Atay, Ankara 1993.

es-Sicistan!, Ebu Yakb shak b. Ahmed (361/971), Kitabu'l-ftihCr, thk. s

mail K. Pfnavala, nr. Dar'l-Garbi'l-slam!, Beyrut 2000.

e-ehristan!,Eb'l-Feth Muhammed b. Abdiiikerim (548/1153), el-Mi/el

ve 'n-Nihai, thk. Ahmed Fehmi Mubamned, nr. Dar'l-Ktbi'l-Ilmiyye, Beyrut
1413/1992.
et-Taber!, Eb Ca'fer Muhammed b. Ceir (310/922), Tarfhu'l-men ve'l-
Mliik, tlk. M. Eb'l-Fazl brahim, Lbnan trz.

bnu'n-Ned!m, Ebf'I-Ferec Muhammed b. shak (385/995), el-Filrist,

Dar'l-Ma'rife, Beyrut 1417/1997.
Koolu, Kyasettin, Matiiri'df'nin Mu' tezile ~ve Bak (Baslmam Doktora
Tezi), ASBE~-Ankara 2005.

Korkmaz, Sddk, "mam Ebf Mansfr el-Matr!dl'nin Hayat ve Eserleri",

Dini Aratrmalar, 4/10, Ankara 2001.

Kurt, Hasan, Orta Asya 'mn slamiama Sreci (Buhara rnei), Ankara
1998.
Kutlu, Snmez, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Matr!d1", mam
Matiirfdf ve Matiirfdflik, Haz. Snmez Kutlu, Kitabiyat Yaynlar, Ankara 2003.

_ _ "Zeydllik, smaililik, mamiyye", slam Dnce Eka !leri Tarihi, An-

kara 2006.
Merii, Erdoan, "Bveylller", DA, stanbul1992.

Mslim, bn Haccac Eb'l-Hseyin (261/875), es-Sahfh, thk. Muhamned

Fuad Abdlbak!, Mektebet '1-siamiyye, stanbul 1955.

Nizamlnlk, Siyasetname, Hazrlayan, M. Altay Kymen, TTK Yay. An-

kara 1999.

Onat, Hasan, "i1Iiin Douu Meselesi", AFD, Ankara 1997.

 S. OTURUM 301

eyh Saduk, Muhammed b. Ali b. Hseyin Eb! Ca'fer bn Biibeveyh el-

Kummi (381/991), Men la Yahdurulu'l-Fakih, nr. Messeset'n-Neri'l-sliimi,
Kum 1413/1992.
Tan, Muzaffer, smailiyye 'nin Teekkl Sreci (Baslmam Doktora Tezi),
ASBE, Ankara 2005.
Topalolu, Bekir, Kilabii 't-Tevhi'd Tercmesi, "Giri", Ankara 2002.

.r