Selcuklular Doneminde Maturidilik

Seluklular
Dneminde
Maturidilik
Yrd. Do. Dr. AHMET AK
YAYINEV
Kahramanmara'n Pazarck ilesinde dodu (1963). lk ve orta renimini Pazar
ck'ta tamamlad. ODT Kahramanmara Meslek Yksek Okulu Elektrik Bl
mnden mezun oldu (1983 ). Marmara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun
oldu (1990). nn niversitesi Darende lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi
Anabilim Dalna Aratrma Grevlisi olarak atand (1993). ehristnt'nin el-Milel
ve'n-Nihal'inde slam Mezheplerinin Tasnifi adl teziyle Yksek Lisansn tamamlad
(1996). Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi'nde doktoraya balad (2000). M-
turd Kaynaklarda Mturd ve Maturidilik adl tezi ile Doktor unvann ald (2006).
Kahramanmara St mam niversitesi lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Ta
rihi Anabilim Dalna Yrd. Do. Dr. olarak atand (2009 ). Halen bu grevini srdr
mektedir. Evli ve ocuk babasdr.
YAYINEV 09
TN letiim
Aratrma nceleme 08
Yrd. Do. Dr. Ahmet Ak

Seluklular Dneminde Maturidilik
Dzelti; TN letiim
Redaksiyon: Habib Kse
Grafik Tasarm: Tavoos
Uygulama: Tavoos
Bask: zkan Matbaachk / vedik Ankara
ISBN 978-605-5932-28-2
1. Bask: Ekim 2009
letiim Adresleri
Halide Nusret Zorlutuna Sk. 4 / 7
06420 ankaya Ankara
tel.: 0312.439 01 69
faks: 0312. 439 01 68
yayineviyayin@gmail.com
SELUKLULAR
DNEMNDE
MATURDLK

NDEKLER
KISALTMALAR 7
NSZ 9
GR 11
L KONUNUN NEM VE SINIRLANDIRILMASI 11
IL ARATIRMANIN METODU 13
IIL ARATIRMANIN KAYNAKLARI 15
A. Maklt Tr Eserler 16
B. Tarih Kitaplar 17
1. Genel slm Tarihi Eserleri 17
2. Seluknmeler 19
C. Biyografik Eserler 21
D. Hanef-Mturd limlere Ait Eserler 25
E. ada Aratrmalar 26
BRNC BLM
SELUKLULAR DNEMNDE SYAS TMA VE DN DURUM .. 29
L SYAS VE TMA DURUM 29
A. Siyas Durum 31
B. tima Durum 38
L DN DURUM: MEZHEPLER VE SFLK 40
A. a 41
B. Mutezile 50
C. E'arilik 52
D. Kerrmiyye 55
E. Sflik 56
KNC BLM
SELUKLULAR DNEMNDE MATURDLN YAYILII 69
I. SELUKLULARDAN NCE MTURDLK (300-431/914-1040) 69
A. Mturdliin Haneflik le likisi 70
B. Mturdliin Oluumu 81
II. SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLK (431-600/1040-1200)
A. Seluklular Dneminde Mturdlik Algs 95
1. Hanefyye / Ashbu Eb Hanfe 96
2. Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat 98
3. Ashabu Eb Mansr el-Mturd / mam Mturd ve Tabileri 102
B. Mturdliin Yaylna Etki Eden Sosyo-Politik Unsurlar 112
1. Seluklu Sultanlarmn ve Dier Baz Yneticilerin Siyas Destei.... 112
2. Hanef-Mturd / fi-E'ar limlerin Rekabeti 125
C. Mturdliin Mvernnehir ve Horasan'da Yayl 130
1. Mvernnehir'de Yayl 130
2. Horasan'da Yayl 160
n. SELUKLULAR DNEMNDE AT HANEF-MATURD ESERLER 175
A. V./XL Yzyla Ait Eserler 176
1. Kelma Dair Eserler 176
2. Fkha Dair Eserler 179
B. VL/Xn. Yzylda Yazlan Eserler 179
1. Kelma Dair Eserler 179
2. Fkha Dair eserler 182
SONU 187
EK 1: Seluklu Dnemi Hanef-Mturd limlerin Listesi 193
EK 2: Seluklu Dnemi Hanef-Mturd Eserlerin Listesi 195
KAYNAKA 197
DZN 223
KISALTMALAR
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
b. :Olu
Bkz. : Bakmz
C. :Cilt
ev. : eviren
DFFM : Dru'l-Funn lahiyat Fakltesi Mecmuas
DA : Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
EP The Encyclopedia of slm (new edition)
haz. Hazrlayan
Hz. Hazreti
A. Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi
kr. Karlahnnz
Ktp. Ktphane
MSBE Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
nr. Nereden
Nu Numara
r.a. Radyallahu anh / Radyallahu anh
r.h. RahimehuUah
S. Say
s.a.s. Sallallahu aleyhi ve sellem
TM Trkiyat Mecmuas
trc. Tercme
thk. Tahkik
trz. Basm tarihi yok
V. Varak
vd. Ve devam
yrz. Basm yeri yok
NSZ
Mturdlik, Eb Mansr el-Mturd'ye nispet edilen ve kk

leri mam- Azam Eb Hanfe'ye dayanan itikad bir mezheptir.
Ancak Mturdlik, Ehl-i Snnet'in en byk kolu olarak geni bir
kitleye hitap etmesine ramen mensuplar tarafmdan bile iyi bili
nememektedir. Bu zamana kadar Mturdlik hakknda yurt iin
de ve yurt dnda nemli aratrmalar yaplmtr. Fakat Mtur-
dlikle, zellikle de Seluklular dneminde Mturdliin yayl
ile ilgili bilimsel almalar henz istenilen dzeye ulamamtr.
Bu konuda daha pek ok aratrmaya ihtiya vardr. Bu sebeple,
Seluklular Dneminde Mturdlik konusunu aratrmak istedik. Bu
aratrmann Seluklularm din hayatnn ve Trklerin slm anla-
ynm daha iyi anlalmasna yardmc olaca kanaatindeyiz.
Aratrmamz giri ve iki blmden meydana gelmektedir. Gi-

ri'te, aratrmada kullanlan metot ve kaynaklar hakkmda bilgi
verildikten sonra, Mturdlik ile ilgili almalardan bahsedilmek
tedir. Birinci Blm'de aratrmaya k tutmas maksadyla ksaca
Seluklularn siyas, itima ve din durumu ele aimmaktadr. Yine
bu blmde Seluklu ynetimi ve halk zerinde etkili olan sfler
/ sflik ve Seluklular bir hayli uratran Btmlik zerinde du
rulmaktadr. kinci Blm'de ise Seluklulara kadar Mturdliin
oluumu ve geliimi zerinde ksaca bilgi verildikten sonra M
turdliin Seluklular dneminde alglanna ve yaylna etki
eden sosyo-politik unsurlar tahlil edilmektedir. Yine bu blmde
Mturdliin Seluklular dneminde Horasan ve Mverrmehir
10 SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLK
blgelerindeki yayl ele alnmakta ve Seluklu Hanef-Mturd

limlerin ve onlara ait eserlerin iki ayr listesi verilmektedir.
Konunun tespitinde ve akademik hayatmda, ok istifade etti
im ve byle bir aratrma yapmam konusunda beni tevik ederek
yardmlarn esirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Hasan Onat'a ve
Prof. Dr. Snmez Kutlu'ya, almalarm boyunca deerli gr
leriyle konunun ekillenmesine katkda bulunan Prof. Dr. Ahmet
Turan'a, Prof. Dr. Mehmet Saffet Sarkaya'ya, Prof. Dr. Mazlum
Uyar'a, Prof. Dr. Mehmet Ali Bykkara'ya ve Prof. Dr. Mehmet
Zeki can'a minnettarm. Ayrca aratrmam esnasnda nerile
rinden yararlandm Do. Dr. Mehmet Atalan'a, Do. Dr. Yusuf
Benli'ye, Do. Dr. Ahmet Faruk Sinanolu'na, Do. Dr. Mehmet
Ali Kirman'a, Do. Dr. Hulusi Arslan'a, Yrd. Do. Dr. Ahmet Ba-
lolu'na, Yrd. Do. Dr. aban z'e, Dr. Muzaffer Tan'a, Dr. bra
him Kaplan'a. Dr. Mustafa Bozkurt'a, Dr. Hakk Karaahin'e ve
emei geen herkese teekkr ederim.
Yrd. Do. Dr. Ahmet AK

Ankara 2009
GR
I. K O N U N U N O N E M I V E S I N I R L A N D I R I L M A S I
slm'n doru anlalmas iin mezheplerin oluum ve yayl
srelerinin aydnlahimas son derece nemlidir. nk "slm'n
siyas, itikad ve amel (fkh) sahadaki dnce ekolleri diyebi
leceimiz mezhepler, dinin anlalma biimiyle ilgili farkllklarn
kurumlamas sonucu ortaya km beeri oluumlardr." Bu ba
kmdan Ehl-i Snnet'in iki byk kolundan biri olan Mturdliin
ortaya k ve yaylnn bilinmesi byk nem tamaktadr.
te yandan Trk ve slm tarihinin en nemli dnemlerinden
birisi de kukusuz Seluklular dnemidir. nk bu dnemde
meydana gelen siyas, itima ve din hareketler sonraki dnemleri
byk lde etkilemitir. Nitekim gnmzdeki Mslmanlarn
nemli bir ksmnn mensup olduu Mturdlik, byk lde
Seluklular dneminde geliip yaylmaya balamtr. Trkler, ilk
dnemlerden itibaren limiyle, yneticisiyle ve halkyla genelde
ibadet ve sosyal ilikilerde mam- Azam Eb Hanfe'yi, itikad ko
nularda ise mam Mturd'nin grlerini benimsemilerdir. Bu
sebeple Mturdlik, ortaya kndan gnmze kadar Trklerin
byk ounluunun kabul ettii bir mezhep olmutur.^ Onun iin
1 Hasan Onat, "Trkiye'de slm Meziepleri Tarihi'nin Geliim Srecinde Ethem

Ruhi Flah'nm Yeri", Ethem Ruhi Ftlah'ya Armaan, Ankara 2002, 236.
2 Kr, Snmez Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd", mam
Mturd ve Mturdlik, haz. Snmez Kutlu, ArJcara 2003, 17; Mehmet Saffet Sa-
rkaya, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, sparta 2001, 87; Ahmet Yaar Ocak,
Trkler Trkiye ve slm, stanbul 1 9 9 9 , 4 0 , 6 2 vd.
Seluklular dnemi slm ve Trk tarihi bakmmdan nemli oldu

u kadar Trklerin din anlaymn kkeninin tespiti bakmmdan
da olduka nemlidir.
phesiz Seluklular dnemindeki siyas, itima ve din durum
da gz nnde bulundurarak, Mturdliin Seluklular dnemin
de yaylm etkileyen faktrleri ortaya koymak da byk nem ta
maktadr. slm Mezhepleri iinde en ok taraftar olan bir mezhe
bin yayl ile ilgili srecinin aydmlatlmas, mezhebin daha doru
anlalmasmm yanmda, byk ounluk tarafmdan benimsenmesi
nin ardmda yatan sebeplerin tespitine de katk salayacaktr.
Eb'l-Ysr el-Pezdev (493/1099), Eb'l-Mun en-Nesef ( 5 0 8 /
1114), mer en-Nesef (537/1142), Aluddn es-Semerkand ( 5 3 9 /
1144) ve Nureddn es-Sbn (580/1184) gibi nde gelen Hanef-
Mtrd limler, Seluklular dneminde yaam ve onlarm ta
mam fkhta mam- Azam Eb Hanfe'nin, itikatta ise mam M-
turd'nin ismini ve grlerini yaymaya almlardr. Tabsrat'l-
Edille, Akidun-Nesefiyye ve el-Eml gibi Mturdliin temel kay-
naklarmm ou yine bu dnemde kaleme alnmtr. Keza el-Hidye
ve Mizn'l-Usl an Netici'l-Ukl gibi Hanef fkhma ait kymetli
eserler de yine bu dnemde yazlmhr. Daha da nemlisi Seluklu
Hanef limleri, usl ve fra dair bu kitaplar nesilden nesile oku
tarak Haneflii ve Mturdlii birlikte yaymaya almlardr. M-
turdlie ait temel kaynaklarm ou, Seluklularm hkm srd
431/1040 ile 590/1194 tarihleri arasmda yazlmtr. Bu sebeple
aratrmamz, yaklak 150 yllk bu zaman dilimini kapsamaktadr.
Sz konusu eserlerin tamam Horasan ve Mverrmehir blgesin
deki limler tarafmdan telif edilmesinden dolay da aratrmamzm
alam Horasan ve Mverrmehir blgesiyle smrlandrlmtr.
Aratrmamz esnasnda nemli bir kavram sorunuyla kar
karya kaldk. O da udur: Seluklular dnemindeki Hanef lim
lerin hemen hepsi itikatta mam Mturd'nin grleri etrafnda
birlemelerine ve Mturdlie ait temel kaynaklarm ounun yine
bu limler tarafndan yazlmasna ramen, o dnemde Mturd
lik isminin henz kullanlmad sonucuna vardk. O dnemde
Mturdlik yerine Hanefiyye, Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat ve Mtu-
GRt 13
rd ve Tabileri gibi isimlerin kullanldn tespit ettik. Bu yzden

aratrmamzda, Mturdlik yerine bazen Hanefiyye / Haneflik,
bazen Hanef-Mturdlik, bazen de sadece Mturdlik kavramn
kullanmak zorunda kaldk.
II. A R A T I R M A N I N M E T O D U
Bir aratrmann doru ve gvenilir olmas, ncelikle uygun bir
metoda ve teknik bilgilere baldr.^ Bu sebeple aratrmamzda s
lm Mezhepler Tarihi'ne ait yntem ve teknikler esas alnmtr. Bu
yntem ve tekniklere gre Mturdliin Seluklular dneminde
ne zaman, kimler tarafndan, ne ekilde ve nerelerde yayld ob
jektif olarak ortaya konulmaya allmtr.
yi bir aratrma yapmanm dier bir art da salam ve gve
nilir kaynaklara dayanmasdr.'' Bu bakmdan aratrmamzda g
venilir ilk kaynaklarn kullanlmasna zen gsterildii gibi sz
konusu eserlerin salam ve gvenilirliini gstermek amacyla
kaynak kritii de yaplmtr.
Aratrmada, fertlerin ve toplumlarn psikolojisinde zaman
ierisinde deiiklikler olabilecei ve fertlerin toplumu etkiledii
gibi toplumlarm da fertleri etkileyebilecei gerei^ gz nnde
bulundurulmutur. Bu sebeple aratrma boyunca fikirlerin yan
sra, bu fikirlerin iindeki duygu ve heyecanm kklerine de inil
meye allmtr. Bylece Mturdliin Seluklular dneminde
hangi artlarda geliip yayldn incelerken psikolojik ve sosyo
lojik hususlar da gz nnde bulundurulmutur.
3 Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1999, 3-4; S. Mbatiat Ktkolu,

Tarih Aratrmalarnda Usl, stanbul 1994, XIII; Orhan Trkdoan, Bilimsel Deer
lendirme ve Aratrma Metodolojisi, stanbul 1995,154,169; Niyazi Karasar, Bilimsel
Aratrma Yntemi, Ankara 1995, 12, 13, 75; Mehmet Ali Bykkara, "Bir Bilim
Dal Olarak slm Mezhepleri Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler", Islm
limlerde Metodoloji (Usul) Mes'elesi, stanbul 2 0 0 3 , 1 / 4 4 1 .
4 Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usil, 31 vd; Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi,
183 vd; Hasan Onat, "Din Anlaymzm Kaynaklar zerine Baz EXinceler",
Trk Yurdu, C. XIII, S. 75 (1993), 48; Snmez Kutlu, "slm Mezhepleri Tarihinde
Usl Sorunu", slmi limlerde Metedoloji (Usl) Mes'elesi, stanbul 2003,437.
5 Bkz., Erich From, Sahip Olmak ya da Olmak, stanbul 1991, 199 vd; kr., Ahmet
Balolu, nan Esaslar Asndan DrztIik, Ankara 2004,12.
slm kaynaklarmda mam Mturd hakkmda pek ok rivayet

bulunmaktadr. Burada geen rivayetlerin siyas ve sosyal yans
malarn doru tespit etmek byk nem tamaktadr.*" Bundan
dolay ilgili rivayetleri ele alrken bu hususa da dikkat edilmitir.
Yine eserlerde geen rivayetler, "Zaman-mekn balam ve fikir-h-
dise irtibat"^ ve "Menkulde makuln aranmas"^ erevesinde deer
lendirilmeye allmtr.
phesiz fikirlerin ortaya k ve kurumsallamas ile o fikir
leri ortaya koyan kii ve takipileri arasnda yakm bir iliki vardr.
Zira kiilerin ve takipilerinin yorumlar, zamanla dnce siste
minin ana unsuru haline gelmektedir.' Bu nedenle kiiler, fikirle
rin douu, gelimesi ve kurumsallamasmda nemli rol oynarlar.
Dolaysyla incelenen fikirlerin veya nazariyelerin teekklnde
rol bulunan "ahslar zerinde derinlemek'^^ ve onlarn konumla
rn doru belirlemek ok nemlidir." Bundan dolay mam M
turd'nin yan sra Eb'l-Ysr el-Pezdev (493/1099), Eb'l-Mun
en-Nesef (508/1114) ve Aluddn es-Semerkand (539/1144) gibi
nde gelen takipilerini, "ahslar zerinde derinleme" prensibine
gre ele almaya zen gsterilmitir. Ayrca aratrmamzn Giri
blmnde konumuza k tutmas maksadyla Seluklu dnemi
nin siyas ve itima durumunun yan sra mezhep ve tasavvuf ha
reketleri de ksaca ele alnmtr.
6 Bu hususta bir deerlendirme iin bkz. W. Montgomary VVatt, slmi Tetkikler: slm
Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate, Ankara 1968,15; John Tosh, Tarihin Peinde,
ev. zden Arkan, stanbul 1998,94; Sabri Hizmeth, "tikadi slm Mezheplerinin
Douuna timai Hadiselerin Tesirleri zerine Bir Deneme", AFD, c. 26, 65.
7 lk defa VVatt tarafmdan kullanlan bu metot. Hasan Onat tarafmdan sistematik
hale getirilmitir. Geni bilgi iin bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri i Hareketleri
ve Gnmz ilii, Ankara 1993, 12-20; kr.. Snmez Kutlu, Mezhepler Tarihine
Giri, stanbul 2008,139.
8 Kr., Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siysi Hadiselerin Kelmi Problemlere Etkileri,
stanbul 1992,10; Osman Aydmh, slm Dncesinde Aklleme Sreci Mutezilenin
Oluumu ve Ebul-Huzeyl Allaf, Ankara 2001,15.
9 Kr., Jan Assman, Kltrel Bellek, ev., Aye Tekin, stanbul 2001,42.
10 Onat, Emeviler Devri i Hareketleri, 12-20; Snmez Kutlu, Trklerin slmlama S
recinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000,27.
11 Kutlu, "slm Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu", 54.
GR 15
islm mezheplerinin nerelerde ve nasl yayld, ne zaman ve

nasl simlendirildii nemli bir konudur. Kaynaklarda, slm mez
hepleri deiik ekillerde isimlendirilmi ve tasnife tabi tutulmu
tur.'^ Fakat bizim aratrmamz, Seluklular dnemindeki Mtur-
dlikle snrl olduundan, slm mezheplerinin hepsine burada yer
verilmeyecektir. Aratrmanm Birinci Blm'nde sadece Seluklu
lar dneminde ne kan a, Mutezile, E'arlik ve Kerrmiyye gibi
mezhepler ve onlarm mensuplar hakkmda ksaca bilgi verilecektir.
Aratrmanm temelini oluturan Mturdlik konusu ise tekrara d
memek iin Birinci Blm'de deil, kinci Blm'de ele almacaktr.
Aratrmada slm Mezhepleri Tarihi'ne ait kavramlar kullanl

m ve mam Mturd'nin ismi, fikirleri ve bu fikirleri takip eden
ahslar zerinde younlalmtr. Bu sebeple sz konusu kiilerin
eserlerinin yan sra sk sk biyografik eserlere de bavurulmutur.
III. A R A T I R M A N I N K A Y N A K L A R I
slm Mezhepleri Tarihi alanyla ilgili aratrmalarda, mezhep

lerin ortaya kn, yayln, temsilcilerini ve temel grlerini
doru bir ekilde ortaya koyabilmek iin kaynak kritiinin yapl-
12 slm mezhepleri, Ehl-i Snnet, Cebriyye, Mrcie, Mutezile, a ve Kerrmiyye

gibi ana hrkalara ve bunlarm her birinin altmda yer alan alt frkalara ayrlm
tr. Bkz., Eb'l-Hasan Ali b. smail el-E'ar (324/936), Maklt'l-slmiyyn ve
htilful-Musalln, nr., Helmut Ritter, VViesbaden 1980, 4-5; EbT-feth Muham-
med b. Abdlkerim e-ehristn (548/1153), el-Milel ve'n-Nihal, nr.. Emir Ali
Mhenn-Ali Hasan Fr, Beyrut 1993,1/20-22; Muhammed b. mer Fahreddin
er-Rz (606/1209), 'tikdti'l-Fraki'l-Miislimn ve'l-Mrikn, nr. Ali Sami en-
Ner, Kahire 1938,39-75; bn Hazm Eb Muhammed Ali el-Endlus ez-Zhir
(456/1063), el-FasI fi'l-Milel ve'l-Ehv ve'n-Nihal, Msr 1317, 11/111; Eb'l-Hse-
yin Muhammed Malat (377/987), et-Tenbh ve'red Al Ehli'l-Ehv ve'l-Bid'a, nr.
Muhammed Zahid el-Kevser, Msr 1993, 91; Eb'l-Muzaffer ehfr b. Thir el-
sfern (471/1078), et-Tebsr fi'd-Dn ve Temyzi'l-Ftrkati'n-Nciyeti ani'l-Fraki'l-
Hlikn, thk., Muammed Zahid el-Kevser, Beyrut 1988, 16,17; Bu konuda geni
bilgi iin bkz.. Kutlu, Mezhepler Tarihine Giri, 128-133; Ahmet Ak, ehristnfnin
el-Milel ve'n-Nihal'inde slm Mezheplerinin Tasnifi, MSBE, stanbul 1996, 2-75
(Baslmam Yksek Lisans Tezi); Namk Kemal Karabiber, Fahreddin er-Rzfye
Gre Mezheplerin Tasnifi, Harran nversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa
1996, 1-125 (Baslmam Yksek Lisans Tezi); Cafer Karata, "Mezhep ve sim
Mezhep-slm Mnasebeti ve Ehl-i Snnet Topluluuna Verilen simlere Dair
Bir Deerlendirme", Marife, say: 3, K 2005, 7.
mas byk nem arz etmektedir. nk baz mellifler, mezhep

taassuplarndan olaylar sbjektif olarak yorumlayarak yanl
bilgiler verebilmektedirler." Bu yzden Mturdliin Seluklular
dneminde yaylm incelerken, bir taraftan o dnemde yaayan
Hanef-Mturd hmlerin kaynaklarmdan, dier taraftan ulaabil
diimiz btn maklt, milel-nihal, tarih, tabakt, ensb, corafya,
edebiyat ve Seluknme tr eserlerden de yararlanmaya altk.
Aratrmada kullandmz kaynaklar, ncelikle kendi aralarnda
tasnif ederek genel bir tahlil ve deerlendirmeye tabi tuttuk.
A. M a k l t T r E s e r l e r
slm Mezhepleri Tarihi'nin temel kaynaklarndan birisi p

hesiz maklt tr eserlerdir. Bununla birlikte bu tr eserler ge
nelde kaleme alnrken daha ok muhalif gr ve kimseleri ele
tirmek ve sadece mensubu bulunduklar mezhebin hak olduunu
ispatlamak iin yazlmlardr." Bu nedenle sz konusu eserlerden
yararlanrken, bu durumu gz nnde bulundurduk.
Aratrmamzda slm Mezhepleri Tarihi'nin temel kaynaklar
olan Eb'l-Hasan Ali b. smail el-E'ar'nin (324/936) Maklt'l-
slmiyyn ve htilf'l-Musalltn, Eb Mansr Abdlkhir el-Ba-
dd'nin (429/1037) el-Fark Beyne'l-Frak, Eb'l-Feth Muhammed
b. Abdlkerim e-ehristn'nin (548/1153) el-Milel ve'n-Nihal ve
Muhammed b. mer Fahreddn er-Rz'nin (606/1209) 'tikdt
Ftraki'l-Mslimn ve'l-Mrikn isimli eserlerinden de yararlandk.
Bunlar arasnda el-Milel ve'n-Nihal ve 'tikdt Fraki'l-Mslimn
ve'l-Mrikn adl eserler, Seluklular dneminde kaleme almma-
lan bakmmdan almamz iin ayr bir neme sahiptir.
13 Bkz., Eb Mansr Abdlkhir b. Thir b. Muhammed el-Badd (429/1037),

Mezhepler Arasndaki Farklar, ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 1991, nsz, XVIII;
kr.. Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie, 1.
14 Bkz., Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, nsz, XXII; kr,. Aydnl, slm D
ncesinde Aklleme Sreci, 15; Bykkara, "slm Mezhepleri Aratrmalarmda
Terminolojiyle likili Sorunlar", 257-259.
GRt 17
B. T a r i h K i t a p l a r
slm Mezhepleri Tarihi'nin temel kaynaklarmdan biri de genel
tarih kitaplardr. Geri tarih kitaplarnda, slm mezhepleriyle il
gili mstakil blmler bulunmamaktadr. Fakat bu eserlerde tarih,
siyas ve itima olaylarn yan sra mezhep hareketleri ve mezhep
mensuplarnn merkez idareyle ilikileri hakknda nemli bilgiler
vardr. Bundan dolay genel tarih kitaplar da almamzm kay
naklar arasnda yer almaktadr. Aratrmada kullandmz tarih
kitaplarn genel slm tarihi kitaplar ve Seluknmeler eklinde iki
grupta deerlendirmek mmkndr.
1. G e n e l s l m T a r i h i Eserieri
Trhu'l-Aztm: Seluklular dneminde yaayan Eb Abdullah
Muhammed b. Ali et-Tenh el-Azm'ye (556/1161) ait olan bu
eser, Hz. Adem'den balayarak Abbas halifesi Muktef Liemrillah
dneminin (530-555/1136-1160) sonuna kadar vuku bulan olayla
r anlatmaktadr.'^ bn'l-Esr (632/1234), bn Hallikn (681/1282)
ve Bedrddn el-Ayn (855/1451) gibi nemli slm tarihileri ta
rafndan da kaynak olarak kullanlan ve ierisinde deerli bilgi
ler bulunan bu eserde olaylar kronolojik ve muhtasar ekilde ele
alnmaktadr."^ Bu eser, Seluklular dneminin siyas, tarih ve iti
ma durumu hakkmda kymetli bilgileri ihtiva etmesi bakmmdan
aratrmamzn nemli kaynaklarmdan biridir.
el-Kmil fi't-Trh: mdddn Ebi'l-Hasan Ali b. Eb Bekr e-
eybn bn'l-Esr'e (632/1234) ait olan eserde ise 6 2 8 / 1 2 3 0 y
lma kadar cereyan eden olaylar anlatlmaktadr.'^ lk yedi cildi
Taber'ye dayanan ve toplam on iki ciltten meydana gelen bu eser.
15 Bu eserin Seluklular dnemiyle ilgili blmleri, Arapa metin, eviri, notlar ve

nemli aklamalarla birlikte Ali Sevim tarafmdan basirmtr. Bu sebeple, sz
konusu eserin hem Arapa ksmmdan hem de eviri, notlar ve aklamalar ks-
mmdan yararlandk. Eser hakkmda geni bilgi iin bkz., Eb AbduUah Muham
med el-Azm, Azm Tarihi Seluklularla lgili Blmler, nr., Ali Sevim, Ankara
1988,1-XXIX.
16 Bkz., Ali Sevim, "Azm", DM, stanbul 1991, IV/330, 331.
17 Bkz., mduddin Eb'l-Hasan Ah b. Eb Bekr e-eybn bn'l-Esr (632/1234),
el-Kmil fi't-Trihi'l-mem ve'l-Mlk, Beyrut 1399/1996.
slm tarihinin en nemli kaynaklar arasnda saylmaktadr.'* Bu

sebeple eser, Mturdliin geliip yayld Seluklular dnemine
ait olmas ve o dneme ait siyas, itima ve din durum hakkmda
nemli bilgiler vermesi asndan aratrmamzn nde gelen kay
naklar arasndadr.
el-MuntazamfTrhi'l-Mlk ve'l-mem: Eb'l-Ferec Abdurrah-
man b. Ali b. Muhammed bn'l-Cevz'ye (597/1200) ait olan bu
eser, siyas olaylar kronolojik olarak verdikten sonra o yl ierisin
de vefat eden nemli kiiler hakkmda bilgi vermektedir." Eserin
zellikle dokuz ve onuncu ciltlerinde Seluklular dnemi hakkn
da nemli bilgiler bulunmaktadr.-^^
Mirt'z-Zemn f Trhi'l-'yn: bn'l-Cevz'nin torununa ait
olan bu eserde el-Mumtazam'da bulunmayan nemli baz bilgiler
yer almaktadr.^' Eserin 448-480/1056-1087 yllan arasnda cere
yan eden Seluklularla ilgili olaylarm anlatld blm, Ali Se
vim tarafndan neredilmitir.^^ Bu eserden Seluklu sultanlar ile
Abbas halifeleri arasmdaki ilikilerin boyutu ve dnemin din du
rumu ile ilgili bilgilerden yararlandk.^^
el-Muhtasar f Trhi'l-Beer: Bu eser, tp, tarih, tefsir, corafya
gibi pek ok alanda sz sahibi olan ve airlik, devlet adaml ve
ordu komutanl hviyeti de bulunan Melik el-Meyyed mdd-
dn Eb'l-Fid'ya (732/1331) aittir. Drt cilt olan bu eser iki ana
blmden olumaktadr. Bunlardan birinci blm Hz. dem'in
yaratlndan Hz. Muhammed'in douuna kadar geen dnemi;
dieri blm ise Hz. Peygamber'den mellifin yaad dneme
18 Bkz., emseddin Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklar, nr.. Yksel Kanar, stan
bul 1 9 9 1 , 1 5 4 , 1 5 5 .
19 Eb'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed bn'l-Cevz (597/1200), el-Mun
tazam p Trhi'l-Mlk ve'l- mem, thk., Sheyl Zekkr, Beyrut 1415/1995; Cari
Brokelman, "bnu'l-Cevz", M , V/l, 848,849.
20 Kr., Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Ankara 1965,13.
21 Ali Sevim, "Mir'tz-Zemn f Trhi'l-yn (Kayp Uynu't-Tevrihten naklen
Seluklularla lgili Blmler) Sbt bnu'l-Cevz", Belgeler, Trk Tarih Belgeleri Der
gisi XIV, S. 18 (1989-1992) Ankara 1 9 9 2 , 2 5 vd.
22 Bkz., Sbt bn'l-Cevz, emsddin Eb'l-Muzaffer Yusuf b. Kzolu (654/1257),
Mirt'z-ZemnfTrhi'l-Ayn, nr. Ali Sevim, Ankara 1968.
23 Ali Sevim, Azm Tarihi, 8 vd.
GR 19
kadar cereyan eden olaylar anlatr. bn'l-Esir'in el-Kmil'i esas

alnarak VII./XIV. yzyln balarna kadar cereyan eden tarihi
olaylarn zetlendii eserde, gnmze ulaamayan baz kitaplar
da yer alan kymetli bilgiler bulunmaktadr.^^ Eser, hem bu bakm
dan, hem de gnmze ulaamayan kymetli pek ok eserin zeti
olmas bakmndan nemlidir.
el-Bidye ve'n-Nihye: bn'l-Kesir'e (775/1373) ait olan bu eser
de, Hz. dem'den balayarak, mellifin yaad dneme kadar-
ki siyas olaylarn yan sra o sene ierisinde vefat eden mehur
kiiler hakkmda nemli bilgiler verilmektedir.^^ Hanef-Mturd
limler hakknda deerli bilgiler bulunan bu eser de almamzn
nemli kaynaklarmdan birini tekil etmektedir.
2. S e l u k n m e l e r
Seluklu Vekyinmeleri olarak da isimlendirilen ve Seluk

lularla ilgili ilk kaynaklardan kabul edilen Seluknmelerde ge
nelde ilk insan Hz. dem'den balayarak mellifin yaad d
neme kadar cereyan eden olaylar, hicri yllara gre kronolojik bir
ekilde verilmektedir. Bu eserlerde Seluklular dneminde olup
biten olaylar ve Seluklu sultanlar hakknda nemli bilgiler bu
lunmaktadr.^*
Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye: Sadreddn el-Hseyn'ye ( 5 9 0 /
1194) ait olan bu eser, Seluklularla ilgili nemli bilgiler vermek
tedir. Ayrca gnmze kadar ulaamayan baz eserlerden istifade
edilerek yazlmasmdan dolay da nemli bir kaynaktr. Eser, Necati
Lgal tarafmdan Trkeye evrilmitir.^''
24 Bkz., mdddn smail b. Ali Eb'l-Fid (732/1331), el-MuhtasarfAhbri'l-Beer,

Beyrut 1997; kr., Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 210-212.
25 Bkz., smail b. mer mdddn Eb'l-Fid bn Kesr, (774/1373), el-Bidye ve'n-
Nihye, Beyrut 1990; Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklar, 328; Brockelmann, "bn
Kesir", A, V / I I 762.
26 Bkz., Abdlkerim zaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi, Ankara
1990, XIII-XVI; kr., Ahmet Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, stanbul 2002,1-2.
27 Bkz., Sadreddin Eb'l-Hasan Ali b. Nasr el-Hseyn (590/1194), Ahbru'd-Dev
leti's-Selkiyye, t r c , Necati Lgal, Ankara 1943; ayrca bkz. Ocak, Seluklularn
Dini Siyaseti, 11.
Rhat's-Sudr ve yet's-Srr: Bu eser. Kasan yaknlarnda

ki Rvend kasabasnda doan Eb Bekir Necmddn Muhammed
b. Ali b. Sleyman er-Rvend'ye (603/1207) aittir. Ravendi, 599-
602/1203-1205 yllar arasmda yazd bu eserini Anadolu Sel
uklu Sultam Gyseddn Keyhsrev'e (602-608/1205-1211) ithaf
ve takdim etmitir. Eserde ilk douundan 590/1194 tarihindeki
yklma kadar geen Byk Seluklu tarihi bulunmaktadr. Eser,
Muhammed kbal tarafndan Londra'da neredilmi ve Ahmed
Ate tarafndan Trkeye evrilmitir.^
Zbdet'n-Niisra ve Nhbetul-Usra: sfehanl Eb'l-Feth el-Bn-
dr'ye (642/1245) ait olan bu eser. Ktip sfehn'nin (642/1245)
Nusret'l-Fetre Usret'l-Katre f Ahbri'd-Devleti's-Selckiyye adl
kitabnn lzumsuz uzatmalardan arndrlarak daha kullanll
hale getirilmesiyle olumutur.^' Seluklu tarihiyle ilgili bize ulaan
derli toplu ilk kaynaklardan olan bu eser, Kvmddn Burslan ta
rafndan Trkeye evrilmitir.^"
Msmerat'l-Ahbr. Bu eser, iyi bir tahsil grdkten sonra m
rnn krk yedi yln (674-723/1276-1323) devlet hizmetinde gei
ren Kermddn Mahmud Aksaray'ye (733/1332) aittir. Seluklu
larla ilgili nemli kaynaklardan biri olan eserde, Hz. Peygamberin
hayatmdan balayarak, Emeviler, Abbasler ve Seluklular dne
mi anlatlmaktadr. Asl Farsa olan eser, ilk olarak F. N. Uzluk
tarafmdan yazlan nsz ve notlarla birlikte, M. Nuri Genosman
tarafmdan 1943 ylnda Trkeye evrilmitir.'' Sz konusu eser,
daha sonra Osman Turan tarafndan nemli ilavelerle birlikte ne
redilmitir.^^ Bu nedenle almamzda eserin Trke evirisinden
28 Bkz., Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend (604/1207), RM's-Sudr ve

yel's-Srr I, (Gnllerin Rahat ve Sevin Alemeti), ev., Ahmed Ate, Ankara
1999, s. XIX vd; zaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi, XV.
29 Gnahay, slm Tarihinin Kaynaklan, 147,148.
30 Bkz., Eb'l-Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundr (642/1245), Zbdetun-Nsra ve
Nbhet'l-Usra, {Irak ve Horasan Seluklular Tarihi), t r c , Kvmddin Burslan, s
tanbul 1943.
31 Bkz., Aksarayh Kerimeddin Mahmud (733/1332), Musmarat'l-Ahbr (Seluk Dev
letleri Tarihi), ev., M. Nuri Genosman, nsz ve notlar, F. N. Uzluk, Ankara 1943.
32 Bkz., Aksarayh Mehmed olu Kermddin Mahmud (733/1332), Msmerat'l-
Ahbr (Moallar Zamannda Trkiye Seluklular Tarihi), Mukaddime ve haiyelerle
tashih ve nereden Osman Turan, Ankara 1999,5-61.
GR 21
yararlandk. Seluklu sultanlar ve onlarn ynetimleriyle ilgi

li nemli bilgiler bulunmas asndan bu eser de almamzn
nemli kaynaklar arasndadr.
Seluk-Nme: Bir Osmanl mellifi olan Ahmed b. Mahmud
(977/1570) tarafndan Arapa olarak yazlan Seluklu tarihiyle il
gili bu eser, sonradan Muhammed b. Mecdddn tarafndan iki cilt
halinde Osmanlcaya daha sonra ise, Erdoan Mercii tarafmdan
Trkeye evrilmitir.^'
Tabsrat'l-Avm: Seluklular dneminde Farsa olarak kaleme
alman bu eser Seyyid Murtaza Rz'ye ait olup genel olarak Seluk
lular dnemindeki dinlerden ve mezheplerden bahsetmektedir.^
Kitbii'n-Nakz: Bu kitap, ismi tespit edilemeyen Snn bir lim
tarafndan a hakknda kaleme alnan Ba'du Fezihi'r-Revfz adl
esere Abdlcelil Kazvin tarafmdan reddiye olarak yazlmtr.^^
Eser, Seluklular dnemindeki mezhepler ve baz siyas ve sosyal
olaylar hakkmda nemli bilgiler vermesi asndan nemlidir.^''
Bu aratrmada bavurulan kaynaklardan biri de Seluklular
bir hayli uratran Btnler konusunda Muhammed b. Muham
med el-Gazl'nin (505/1111) yazm olduu Fedihu'l-Bttniyye'-
dir. Ayrca Seluklu sultanlar Alparslan ve Melikah'a toplam 30
yl kadar vezirlik yapan Nizmlmlk'n Siyasetnme adl eseri de
aratrmamz esnasmda faydalandmz kaynaklar arasmdadr.
C. Biyografik E s e r l e r
Din, siyas, itima ve ilm alanlarda ne kan tarih ahsiyet
ler hakkndaki bilgiler veren biyografik eserlerin banda neseb,
rical, tabakt ve menkb kitaplar gelmektedir. Bu bakmdan Sel
uklularn siyas, itima ve din durumunu ortaya koyarken ve
33 Bkz., Ahmed b. Mahmud, (977/1569), Seluk-Nme I-II, nr., Erdoan Mercii, s

tanbul 1977, X vd; Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, 12.
34 Bkz., Seyyid Murtaz b. D Hasan Rz, Tabsrat'l-Avm f Ma'rifeti Maklti'l-
Enm, thk. Abbas kbl, Tahran 1313; ayrca bkz., A. Bausani, "Religion in the Saljuq
Period", The Cambridge History of Iran, edit. J.A. Byle, Cambridge 1968, V/283-302.
35 Bausani, "Religion in the Saljuq Period", V/283-302.
36 Bkz., Abdlcelil b. EbiT-Hseyin b. EbiT-FazI el-Kazvin, Kitb'n-Nakz, nr., Sey
yid Celaleddin Hseyn Urmev, 1371/1952.
zellikle o devirde yaam olan Mturd limleri ele alrken bu

kaynaklardan yararlandk.
el-Kandf Zikri Ulem-i Semerkand-?'^ Eb Hafs Necmddn mer
b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef'ye (537/1142) ait olan bu eser
de, Hanef-Mturdlie ait nemli bilgiler bulunmaktadr.'** Bu
eser, zellikle Mturdliin k merkezi olan Semerkant'ta faa
liyet gsteren ok sayda Hanef-Mturd limler hakknda baka
yerde bulunmayan deerli bilgiler vermesinden dolay almamz
iin ayr bir nem tamaktadr.
Vefeyt'l-A'yn ve Enbu Ehni'z-Zemn: Eb'I-Abbas bn Halli-
kn'a (681 /1282) ait bu eserde, zellikle Seluklu sultanlar, Abbas
halifeleri ve dnemin dier nemli ahsiyetleri hakknda kymetli
bilgiler bulunmaktadr.''
Kitb'l-Ensb: Eb Sa'd Abdlkerim es-Sem'n'ye (562/1167)
ait olan bu eser, ricl kitaplar arasnda nemli bir yere sahiptir.
Keza Semn, Seluklu devletinin bakenti olan Merv'de dnyaya
gelmi ve orada vefat etmitir.'"' Bu eserde, Eb'l-Ysr el-Pezdev
ve Eb'l-Mun en-Nesef gibi Mturd ahsiyetler ve tarihi olaylar
hakknda kymetli bilgiler bulunmaktadr.
Siyer A'lmi'n-Nbel'^^ ve Tezkiret'l-Huffz:*^ Bu iki eser, em-
sddn ez-Zeheb'ye (748/1348) ait olup, her iki eserde Eb'l-Ysr
37 Bkz., Eb Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef (537/1142),

el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand, nr. Nazar Muhammed Faryb, Riyad 1991;
ayrca bu eserin 1378/1999 ylmda Tahran'da ayr bir basks yaplmtr. Ancak
bu her iki baskda da nemli eksiklikler vardr. Nitekim bu basklarda bulunma
yan baz sayfalar Barthold tarafndanl898 ylmda Saint Petersburg'da yaynlan
mtr. Aratrmamz esnasnda sz konusu ayr baskdan da yararlandk.
38 Ay.; Hmeyra Aslantrk, "Nesef, Necmeddin", DM, stanbul 2006, XXXlI/572.
39 Bkz., Eb'l-Abbs emsddn Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr bn Hallikn,
(681/1282), Vefeyt'l-A'yn ve Enbu Enbi'z-'Zemn, thk., hsan Abbas, Beyrut
1397/1977; Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 190,191.
40 Bkz., Eb Sa'd Abdlkerim b. Muhammed b. Mansr et-Temm es-Sem'n
(562/1167), el-Ensb, nr., Abdullah mer el-Brd, Beyrut 1988; Gnaltay, slm
Tarihinin Kaynaklar, 131.
41 Bkz., emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb.
(748/1347), Siyer A'lmi'n-Nbel, thk. uayb Arnat-M. Nuaym ei-Arkass,
Beyrut 1416/1996.
42 Bkz., emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb
(748/1347), Tezkiret'l-Huffz, Beyrut trz.
GRt 23
el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef gibi Hanef-Mturd limler

hakkmda deerli bilgiler bulunmaktadr.''^
el-Cevhiru'l-Mudiyye f Tahakti'l-Hanefiyye:'^'^ Bu eser, Alud-
dn et-Trkmn ve Hibetllah et-Trkistn'nin yanmda yetien
Muhyiddn el-Kure'ye (775/1373) ait olup Hanef limlerden
bahseden eserlerin banda gelmektedir.''' Bu sebeple bu eser al
mamzn temel kaynaklarndan birisini tekil etmektedir.
Tc't-Tercm:*'' EbT-FadI bn Kutluboa'nn (879/1474) bu
eseri de yine Hanef limlerden bahseden nemli bir eserdir. Bu
eserin Kutluboa adnda bir Trk tarafndan yazlmas ona ayr bir
deer katmaktadr."''
Ketibi A'lmi'l-Ahyr: Muhammed b. Sleyman el-Kefev'-
ye ( 9 9 0 / 1 5 8 2 ) ait bu eserde, Hanef-Mturd fukaha hakknda,
dier tabakt kitaplarnda bulunmayan nemli bilgiler bulun
maktadr. Kefev, eserinde sadece biyografik bilgiler vermez,
ayn zamanda Hanef limlerin zgn grlerini ve onlar hak
kmda dier eserlerden ald dikkat ekici bilgiler vermektedir.
Eserin stanbul ktphanelerinde lO'dan fazla yazma nshas
bulunmaktadr. Biz bu yazmalardan Reslkttb nshasn
kullandk.'"* Btn bunlardan dolay bu eser, aratrmamzn
nemh kaynaklar arasndadr.
el-Fevhid'l-Behiyye: Hanef fakihlerin hal tercmelerinin ve
rildii baka bir eser olup Hindistan limlerinden Muhammed
Abdlhay el-Leknev'ye (1304/1886) aittir.'*'' Eserde, Seluklu sul-
43 Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 201-203.

44 Bkz,, Muhyiddin Eb Muhammed Abdlkadir b. Muhammed b. Muhammed b.
Nasrullah b. Salim el-Kure (775/1373), el-Cevhiru'l-Mudiyyef Tabakti'l-Hane-
fiyye I-IV, thk. Abdlfettah Muhammed el-Hulv, Beyrut 1413/1993.
45 Ahmet zel, Hanef Ftkth Alimleri, Ankara 1990, 83.
46 Bkz., Eb'l-Fadi Zeynddin Kasm b. Kutluboa (879/1474), Tc't-TercmfTa-
bakti'l-Hanefyye, Badat 1962.
47 Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 392, 393.
48 Bkz., Mahmud b. Sleyman el-Hanef el-Kefev (990/1582), Ketibu A'lmi'l-Ah
yr, Sleymaniye Ktp. Reslkttb Blm, Nu: 690; Kefev ve eseri hakknda
geni bilgi iin bkz., Ahmet zel, "Kefev, Mahmud b. Sleyman", DM, Ankara
2002, XXV/185-186.
49 Bkz., Muhammed Abdlhay el-Leknev (1304/1886), el-Fevhid'l-BehiyyefTer-
cimi'l-Hanefyye, thk., Ahmet ez-Zab, Beyrut 1998.
2 4 SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLK
tanlaryla Hanef fakihler arasndaki ilikiler konusunda kymetli

bilgiler bulunmaktadr.'"
Yukarda zikredilen eserlerden baka Tabaktul-Fukahi'-fi-
iyye ve Tabcfkt'-fiiyeti'l-Kbr adl kitaplarda da baz nemli
olaylar ve Hanef limler hakknda deerli bilgiler bulunmaktadr.
zelhkle Tcuddn Eb'n-Nasr es-Subk'nin (771/1369) Tabak-
t'-fiiyyeti'l-Kbr's Turul Bey'in veziri Kndr tarafmdan
E'arlere kar yrtlen siyaset ve sonulan konusunda nemli
bilgiler vermektedir.^'
Seluklular dneminde yaayan Sflerin hal tercmeleri iin
Seluklularn ilk dneminde yaam olan Abdlkerim el-Kuey-
r'ye (464/1072) ait Rislet'l-Kueyrf'^, Molla Nureddn Abdurrah
man b. Ahmed el-Cm'ye (898/1492) ait Nefeht'l-ns/'^ e-eyh
Ali b. Hseyin el-Viz el-Herev'ye ait Reaht Ayn'l-Hayt^'âd-
l eserlerde, Seluklular dnemindeki sfler ve sflik hakknda
nemli bilgiler bulunmaktadr.
Aratrmada, Seluklular dnemine k tutan ehir ve blge
tarihleriyle ilgili dier kaynaklarm yan sra Kitbu Mesliki'l-Me-
mlik,^^ Kitbu Ahsen't-Teksm f Marifeti'l-Eklm,^'' sru'l-Bild
Ahbru'l-bd,^'' Mu'cemu'l-Bldrv'^ gibi nemli corafya eserlerin
den de yararlandk.
50 Gimaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 393.

51 Ocak, Seluklulann Dini Siyaseti, 16.
52 Bkz., Abdlkerim b. Havzin b. Abdlmelik el-Kueyr (464/1072), KueyrRisa
lesi, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1978.
53 Bkz., Molla Nureddin Abdurrahman b. Ahmed el-Cm (898/1492), Nefeht'l-
ns, thk. Muhammed Edib el-Cdir, Beyrut 1424/2003.
54 Bkz., Mevlna Safiyyddin, Reeht Ayn'l-Hayt, stanbul trz.
55 Bkz., Eb shak brahim b. Muhammed el-Fris el-stahr, Kitbu Mesliki'l-Me-
mlik, Beyrut, (BriU 1927 basksmdan ofset).
56 Bkz., emsddin Eb Abdullah Muhammed el-Makdis, Kitbu Ahsen't-Teksm
f Marifeti'l-Eklm, nr., M. J. De Geoje, Beyrut trz.
57 Bkz., Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud el-Kazvini, sru'l-Bild ve Ahbru'l-
bd, Beyrut trz.
58 Bkz., ihbddin Eb Abdullah Yakut b. Abdullah el-Hamev (627/1229), Mu'ce-
mu'l-Bldn I-IV, thk., Ferd Abdlaziz el-Cndi, Beyrut 1410/1990.
GR 25
D. H a n e f - M t u r d l i m l e r e A i t E s e r l e r
Aratrmamzda hem Seluklulardan nce hem de Seluklular
dneminde yazlan Hanef-Mturd ka5maklardan yararlandk.
Seluklulardan nce kaleme alnan kaynaklar, mam Mturd'nin
(333/944) Kitb't-Tevhtd ve Kitbut-Te'vlt', Eb'l-Hasan AH b.
Sad er-Rustufen'nin (345/956) el-Fevid'r-Rustufen,^'' Eb'l-
Ksm shk b. Muhammed Hakim es-Semerkand'ye (342/953)
nispet edilen Sevdul-Azm^ ve Tercetne-i Sevdi'l-Azm,^^ Muham
med b. Muhammed Eb Seleme es-Semerkand'nin ( I V . / X . asrn
ortalan) Cmel Usli'd-Dn,^^ bn Zekeriya Yahya b. shk'm ( I V /
X. asrn sonlar) erhu Cmel Usli'd-Dn,^^ Nasr b. Muhammed b.
Ahmed b. brahim Eb'l-Leys es-Semerkand'nin (383/993) erhu
Fkhu'l-Ekber^* adl eserlerdir.*^
Aratrmamzn temelini tekil eden Seluklular dnemine ait

Hanef-Mturd kaynaklar ise u ekilde sralamak mmkndr:
Eb'l-Ysr el-Pezdev'nin (493/1099) Kitb Usli'd-Dtn, Eb'l-Mun
en-Nesef'nin (508/1114) Tabsrat'l-Edille, et-Temhd li Kavidi't-
Tevhd ve Bahru'l-Kelm, mer en-Nesef'nin (537/1142) Akid'n-
Nesefiyye, Aluddn es-Semerkand'nin (539/1144) erhu Kitb't-
Te'vlt ve Mizn'l-Usl an Netici'l-Ukl, Aleddn el-smend'nin
(552/1157) Lbbul-Kelm, AH b. Osman el-tJ'nin (575/1180)
el-Eml, Nureddn es-Sbn'nin (580/1184) el-Bidye f Usli'd-
59 Bkz., Eb'l-Hasan Ali b. Sad er-Rustufen (345/956), Fevid'r-Rustufem, S

leymaniye Ktp. Yeni Cami Blm, Nu: 547. (Ke'nin Mecmuu'l-Havds ve'n-
Nevzl adl eserinin iinde.)
60 Bkz., Eb'l-Ksm shak b. Muhammed Hakm Semerkand (342/953), Kitb's-
Sevdi'l-Azam, stanbul 1887.
61 Bkz., Eb'l-Ksm shak b. Muhammed Hakm Semerkand (342/953), Terceme-i
es-Sevdi'l-A'zm, thk., Abdlhay Habb, Tahran 1348.
62 Bkz., Eb Seleme Muhammed b. Muhammed es-Semerkand (IV./X. asrm orta
lan) Cmel Usli'd-Dn, thk. Ahmet Saim Klavuz, stanbul 1989.
63 Bkz., bn Zekeriya (bn Yahya) Yahya b. shak (IV/X. asrm sonlar), erhu Cme
l Usli'd-Dm li Eb Seleme es-Semerkand, Sleymaniye Ktp. ehid Ali Paa Nu:
1648/11.
64 Bkz-, Eb'l-Leys es-Semerkand Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim el-Ha
nef (373/983), erhu Etkhu'l-Ekber, Haydarabad 1321.
65 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Ak, Byk Trk Alimi Mturd ve Mturdlik, stanbul
2008,4-17.
Dn ve el-Kifye, Eb's-Sen Lmi'nin (VI./XII. asrn ikinci yars)

et-Temhd li Kavidi't-Temhd ve Kitb f Usli'l-Fkh, Aluddn el-
Ksn'nin (587/1191) el-Bediu's-Sen ve Eb'l-Hasan el-Mergi-
nn'nin (593/1197) el-Hidye gibi eserlerdir.*"^ Bu dnemde daha
pek ok Hanef-Mturd lim yetimi ve kymetli eserler ver
milerdir. Fakat bu kaynaklar aratrmamzn kinci Blm'nde
"Seluklular Dnemine Ait Hanef-Mturd Eserler" bal altm-
da geni bir ekilde ele alacamzdan burada sadece bazlarnn
isimlerini vermekle yetindik.
E. a d a A r a t r m a l a r
Mturdlie ilikin en nemli aratrmalardan birisi, yurt ii
ve yurt dndaki bilim adamlar tarafndan yazlan eitli maka
lelerden oluan ve Snmez Kutlu'nun editrlnde yaymlanan
mam Mturd ve Mturdlik isimli almadr. Ancak bu eserde
mam Mturd ve Mturdlik hakkmda kymetli bilgiler bulun
makla birlikte, Mturdliin Seluklular dneminde yayl ele
alnmamtr. Geri bu kitapta 1971 ylnda yaynlanan Madelun-
g'a ait Mturdliin Yayl ve Trkler adl bir aratrma vardr.'^
Fakat bu aratrma, gnmzden otuz sekiz yl nce yazldn
dan ve Seluklular dnemine ait zel bir alma olmadndan
Mturdliin yayln yeteri kadar aydnlatamamtr.** Bir dier
bilimsel alma da 1997 ylnda yaynlanan Uirich Rudolp'a ait
Al-Mturd und die Sunnitische Thelogie in Samarkand isimli aratr-
66 Bkz., Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr Abdlcelil b. Halil er-Ridn el-Merginn

(593/1196), el-Hidye, nr., M. Muhyiddin Abdlhamid, Kahire 1385/1966; Geni
bilgi iin bkz. Snmez Kutlu, "Eb Mansr Mturd ve Mturd Kltr evre
siyle lgili Bibliyografya", tmam Mturd ve Mturdlilc, Ankara 2003, 385-432;
Ak, Byk Trk limi Mturd ve Mturdlik, 10-21.
67 Bu makale. Snmez Kutlu'nun editrlnde hazrlanan mam Mturd ve Mtu
rdlik kitab iinde Muzaffer Tan tarafmdan Trkeye evrilmitir. Bkz., VVilferd
F. Madeleng, "Mturdliin Yayl ve Trkler", ev.. Muzaffer Tan, mam M
turd ve Mturdlik, 305-368.
68 Bkz., VVilferd Madelung, The Spread of Maturisim and The Turks, Religious Scho-
ols and Sects in Medieval Early Mam, London 1985, ss. 109-168; ayrca bkz., Mumi-
nov Airbek Kurbanolu, Hanef limlerin Merkez Mvernnehir ehirleri Haya
tnda Tuttuklar Yer Ve Rol (U-VIWin-Xm. yzyllar), Takent slm niversitesi
Takent Doubilim Enstits, Takent 2003, 7, 8. (Doktora Tez zeti).
GR 27
madr. Ancak bu almada sadece Eb Hanfe'den Eb Mansr

el-Mturd'ye kadar Haneflerin kelmi grleri ele a l n m / '
Semerkant'n din durumu limlerin faaliyetleri analiz edilerek M
turdliin Seluklular dnemindeki yayl zerinde durulma
mtr.''" Bir baka aratrma ise Airbek Mminov Kurbanolu'na
ait Hanef limlerin Merkezi Mvernnehir ehirleri Hayatnda Tut
tuklar yer ve Rol (II-VIII/VIII-XIII. yzyllar) isimli almadr. Bu
incelemede, Hanef limler tarafmdan slm'n Maveranenhir-
de yayl incelenmi ve nemli tespitlerde bulunulmutur. Ne
var ki yaplan aratrma, daha ok Semerkant ve Buhara merkezli
olduundan Seluklular dnemindeki Mturdliin aydnlatma
konusunda yetersiz kalmtr.''' Keza tarafmzdan yaplan M
turd Kaynaklarda Mturd ve Mturdlik isimli doktora alma
snda da Mturdliin Smnler dneminde oluumu zerinde
durulmutur.^^ Keza Ahmet Ocak tarafndan Seluklularn Dini Si
yaseti adl baka bir alma yaplm; ancak isminden de anlal
d zere bu eserde, daha ok Seluklularn din siyaseti zerinde
durulmutur." Yine SeyfullahKara tarafndan B%MA: Seluklular ve
Mezhep Kavgalar adl nemli bir alma daha yaplmtr. Bu ara
trmada da Seluklular dneminde Mturdliin yayl zerin
de durulmam, mezhepler aras iHkilerden ve mcadelelerden
bahsedilmitir.''' Tespit edebildiimiz kadaryla bu zamana kadar
Seluklular dneminde Mturdliin yayl hakknda mstakil
bir alma bulunmamaktadr.
Bat'da ve Dou'da Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan, Osman

Turan, brahim Kafesolu, erafeddn Yaltkaya, Ali Sevim, Abdl-
69 Bkz., Uirich Rudolp, Al-Mturtd und die Sunnitische Thelogie in Samarkand, Lei-
den-New-York-Kln 1997.
70 Kr., Kurbanolu, Hanef limler, 7.
71 Kurbanolu, Hanef limler, 9.
72 Ahmet Ak, Mturd Kaynaklarda Mturd ve Mturdlik, ASBE, Ankara 2006,
82-103 (Baslm Doktora Tezi).
73 Bkz., Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti,l-120.
74 Seyfullah Kara, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, stanbul 2007, 53-365; ko
nuyla ilgili dier eserler iin bkz.. Talip zde, Mturd'nin Tefsir Anlay, stan
bul 2003; Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mturd, stanbul 1984 ; Ahmet
zel, Hanef Fkh Alimleri, Ankara 2006.
kerim zaydm, Ahmet ocak, Seyfullah Kara, Abdurrahman Bede

vi, W. Barthold, Claude Cahen, Massignon, Madelung ve Bernand
Lewis gibi ada aratrmaclar tarafmdan Seluklular dnemiyle
ilgili nemli almalar yaplmtr. Ancak sz konusu aratrma
larda daha ok Seluklularn siyas ve tarih yn ele aimmtr.'''
Aratrmamz esnasnda sz konusu eserlerden de yararlandk.
Bu aratrmada, bu zamana kadar yaplan bilimsel almalar
dan farkl olarak Mturdliin Seluklular dneminde alglan /
isimlendirilii, Horasan ve Mvernnehir'de yayl ve bu yay
la etki eden sosyo-politik unsurlar zerinde durulmutur. Ayr
ca Seluklular dneminde yaayan Mturd limlerin isimleri ve
eserleri hakknda nemli bilgiler verilmitir. Bu yzden alma
mz, Seluklular dneminde Mturdliin yayl ile ilgili yaplan
mstakil ilk aratrma olma zellii tamaktadr.
75 Kurbanolu, Hane/f A/im/er, 8.

BRNC BLM
SELUKLULAR D N E M N D E SYAS
TMA VE D N D U R U M
I. S Y A S V E T M A D U R U M
Seluklular, tarih sahnesine ktnda slm dnyas ok derin
siyas ve mezhebi kavgalar iinde bulunmaktayd. slm dnyasn
temsil eden Abbas Devleti'nin Mslmanlar zerindeki kontrol
kaybolmu, slm corafyasmm her yerinde eitli siyas isyanlar
ba gstermiti. Bir taraftan muhalif gruplar Badat'taki merkezi
iktidar ele geirmek iin trl oyunlar sergilemiler; dier taraf
tan da baz vali ve komutanlar, grevli olduklar yerlerde tam ba
mszlklarn ilan etme abasna girmilerdi. Ayrca bu tr siyas
alkantlarn yan sra lkede, mezhepler aras mcadeleler artm
ve bunlara bal olarak kan kargaa sonucunda neredeyse btn
slm corafyasnda huzur ve gven ortam kaybolmutu. Btn
bunlar, Abbas Devleti'nin merkezi otoritesini zayflatmakla kal
mam tamamen yitirmesine de sebep olmutu.'
Seluklu Devleti kurulduu srada yaklak bir asrdr i B-
veyhlerin (334-447/945-1055) hkimiyeti altma giren Abbas hali-
1 Seluklularn kuruluu srasnda slm corafyasmdaki siyas durum hakkmda

geni bilgi iin bkz.. Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 5-16; Azimi, AzmT-
rihi, 12, 13; kr., Erdoan Mercii, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 2000,
48-50; Kara, Byk Seluklular, 35 vd.
30 SELUKLULAR DNEMMDE MTURDLK
feleri slm dnyasmdaki babolukla mcadele etmek bir yana,

zaman zaman kendi makamlarn bile korumaktan aciz kalm
lard.^ Nitekim Bveyh hkmdar Muizziddevle Ahmed (334-
356/945-967), Halife el-Mstekf Billh' (333-335/944-946) hilafet
makamndan indirip, yerine el-Mut' Lillh' (335-364/946-974)
getirmekle yetinmemi, ayn zamanda gzlerine mil ektirmek su
retiyle onu kr etmi ve vefat ettii 3 3 8 / 9 4 9 ylna kadar hapset
miti.' nemli bir Seluklu tarihisi olan bn'l-Esr'e (630/1232)
gre, bu hadiseden sonra Abbas Halifesi'nin btn yetkileri elin
den alnm, sadece siyas nfuzundan istifade etmek iin hilafet
makamnda bir glge olarak oturmak zorunda braklmt.* Hatta
bununla da kalmmam, Snnlerin hilafet merkezi olan Badat'ta
Cuma hutbeleri, i hkmdarlar adna okunmaya balanmt."^
Seluklu Devleti kurulmadan nce, Ftmler, Msr ve Suriye'de
kurduklar i hkimiyetini btn slm dnyasna yaymaya a
lyorlard. Her tarafa gnderdikleri diler vastasyla gizli teki
lat kurup faaliyetler gstererek byk bir tahribata girimilerdi.
Mezhep taassubu yznden sadece Hristiyanlara deil, Snn
Mslmanlara da zulm yapmaya ve hatta onlar srgne gn
dermeye balamlard. Dier taraftan Snn Abbas halifeleri de
i Bveyhlerin kontrolne girmi ve iktidarlarn kaybetmi du
rumda idiler. zetle Turul Bey, Seluklu Devleti'ni kurmadan
nce slm dnyas ite ve dta eitli tehlikelerle kar karya
bulunmaktayd.* Seluklular ite byle bir dnemde tarih sah
nesine kt ve ilk Seluklu Sultan Turul Bey, 4 4 7 / 1 0 5 5 ylnda
Badat'a gelerek Srm Abbas hilafetini i Bveyhlerin elinden
kurtard.'' Osman Turan'a gre Seluklu sultanlar manevi liderlii
halifeye brakarak kendileri siyas liderlii aldlar. Bylece slm'n
sultan ve hamisi konumuna gelen Seluklular slm dnyasn i
alkantlardan ve d tehlikelerden korumak suretiyle byk bir
2 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 13-14; kr.. Kara, Byk Seluklular, 36.

3 bn'l-Esr, el-Kmil, Vin/451-452.
4 bn'l-Esr, el-Kmil, VIII/452.
5 Subli Salih, slm Kurumlar, t r c , brahim Sarm, Ankara 1999,169.
6 Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, stanbul 1999,170-171.
7 Bundr, Zbdel 'n-Nsr, 7 vd.
SELUKLULAR DNEMNDE SYAS TMA VE DN DURUM 31
medeniyetin kurulmasmda nemli rol oynadlar.Âratrmamza

k tutmas iin Seluklularn siyas, itima ve din durumuna k
saca temas etmek faydal olacaktr.
A. Siyas D u r u m
Seluklular, Ouzlarm Kmk boyuna mensuptur.' Seluklu
Devleti, 4 3 1 / 1 0 4 0 ylnda Dandanakan zaferinden sonra kuruldu.'"
Seluklular, Sultan Melikah (465-485/1072-1092) ve Sultan Sencer'-
in (511-552/1118-1157) hkmdarl dnemlerinde Asya'nn or
talarndan Hicaz blgesi, Suriye, rak ve Anadolu'ya kadar uzanan
geni bir alana hkim oldular."
Seluklularda vezir. Sultana kar sorumlu bir devlet memuru
olmasna ramen sultanlar devlet ilerini vezirlerine brakmlar
ve onlara pek mdahale etmemilerdir.'^ Bundan dolay Nizml-
mlk. Sultan Alparslan ve Sultan Melikah dnemlerinde devlet
ynetiminde nemli rol Oynamtr."
Seluklular, eitli devletler kurmulardr. Bu devletler. Byk
Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye Seluklular, Anadolu
8 Osman Turan, "Trkler ve slmiyet", Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971,16.

9 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 2; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm
Medeniyeti,'il.
10 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 8; Bundr, Zbdet'n-Nsr, 1-6; E b l -
Fadl Beyhak, Trhu'l-Beyhak, trc. Yahya el-Hab-Sdk Neet, Beyrut 1982,
663; Vasily Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz,
Ankara 1990, 323. Turul Bey tarafndan kurulan devletin ad yukardaki kay
naklarda Seluklular olarak gemektedir. Fakat sz konusu devlet, daha sonrala
r baz tarihilerce Byk Seluklu Devleti / mparatorluu olarak isimlendiril
mitir. Bu almada Seluklular ile Byk Seluklular kastedilmektedir.
11 emsddin Eb AbduUahMuhammed b. Ahmedb. Osman ez-Zeheb (748/1347),
el-lber f Haberi men aber, thk. Eb Hacer Muhammed es-Said b. Bisyn Zell,
Beyrut 1985,111/309; Bundr, Zbdet'n-Nsr, 56-57; Hseyn, Ahbr'd-Devle
ti's-Selkiyye, 15; Hamev, Mu'cem'l-Bldn, 1/18; brahim Kafesolu, Seluklu
Tarihi, stanbul 1992, 12; 343; brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk
Seluklu mparatorluu, stanbul 1953, Xni.
12 Aydm Taneri, "Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik", Tarih Aratrmalar
Dergisi, V / 8 - 9 (1967), 97 vd.
13 bnT-Esr, el-Kmil, X / 7 9 vd; Gyaseddin Hondmir, Dstru'l-Vzer, nr.. Har
b Emin Sleyman, Msr 1980, 247 vd.
Seluklular ve Seluklu Atabeyleri'dir." Fakat daha nce belirt

tiimiz gibi aratrmamz Byk Seluklular dnemiyle snrldr.
Bu sebeple aratrmamza k tutmas maksadyla sadece Byk
Seluklu sultanlarnm dnemindeki siyas olaylar ksaca ele al
may uygun bulduk.
1. S u l t a n T u r u l B e y D n e m i ( 4 3 1 - 4 5 5 / 1 0 4 0 - 1 0 6 3 )
Turul Bey, 4 3 1 / 1 0 4 0 ylnda Dandanakan zaferinin ardndan

Seluklu sultan oldu. 4 3 5 / 1 0 4 3 ylnda Rey ehrini ald ve oray
kendisine bakent yapt.'' Kardei Davut'u Merv, Serahs ehirle
rinin yan sra Belh'ten Nsbr'a kadar olan blgeye vali tayin
etti. Amcaolu Hasan b. Musa'y ise Herat, Benc ve Sicistan
valisi olarak atad.'* Seluklular, 4 3 3 / 1 0 4 1 ylnda btn Hora
san'a hkim oldular. 4 3 5 / 1 0 4 3 ylnda Musul'a kadar ilerlediler.'^
4 4 0 / 1 0 4 8 ylnda Seluklu ehzadeleri Bizans ordusunu Pasin
Ovas'nda yendiler ve ok sayda esirle birlikte byk miktarda
ganimet elde ettiler.'* Turul Bey, 4 4 2 / 1 0 5 0 ylmdasfehn'alarak
oray yeni bakent yapt. 4 4 6 / 1 0 5 4 ylnda Azarbaycan' ald ve
Anadolu'ya sefer dzenledi."
Bveyh zulmnn artmas ve Trk komutanlarndan Arslan
Bessir'nin isyan etmesi zerine Abbas Halifesi Kim Biemrillh
(467/1075) Turul Bey'i Badat'a davet etti. Bunun zerine Tu
rul Bey, veziri Amdlmlk Kndr^" ile birlikte 4 4 7 / 1 0 5 5 ylnda
Badat'a girdi ve 334-447/945-1055 tarihleri arasnda bir asrdan
fazla sren i Bveyh hkimiyetine son verdi. Bu olay zerine
14 Turan, Seluklular Tarihi, 236; kr., Nuri Topalolu, Seluklu Devri Muhaddisleri,
Ankara 1988,10-28.
15 emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, (748/1347),
Dvel'l-tslm, Haydarbd 1337,1/199; Eb'l-Fid, el-Muhtasar. 1/516-518.
16 bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 4 5 1 .
17 Zeheb, Dvel'l-tslm, 1/199; Zeheb, el-ber, 11/266.
18 Zeheb, el-ber, n i / 1 9 2 ; Turan, Seluklular Tarihi, 83.
19 Zeheb, el-ber, III/200.
20 Asl ismi Muhammed b. Mansr Eb Nasr'dr. Lakab AmdLmlk'tr. "Kn-
dr" adl bir kye nispetle Kndr denilmitir. Onun stn meziyetlerinin yan
sra iire de merak vard. Yaklak 40 yamda 4 5 7 / 1 0 6 5 yhnda idam edildi. Bkz.,
bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 4 6 0 ; kr., bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 vd.
Halife, bata Badat olmak zere btn slm dnyasmda hut

benin Turul Bey adna okunmasn emretti.^' Kafesolu'na gre
Turul Bey, bylece Badat' ve Ouzlarn yayld dier yerleri
devletine balad gibi Abbas Halifesi'ni iilerin elinden kurtar
mas sebebiyle Srm slm dnyasn mdafaa etmeyi de zerine
alm oldu.^^ Nitekim Turul Bey, bu hadiseden bir mddet sonra
Irak'n kuzeyinde yeniden toparlanp saldrya geen ileri tekrar
datt. Badat'a dnnce, bu zaferinden dolay halife ona ta giy
dirip, altn kl kuatarak ona "Melik'd-Dny" {Dnya Sultam)
unvan verdi.
Turul Bey, kendisine birka defa isyan eden ehzade brahim
Ynal ile urat srada Bessir yeniden Badat'a girdi ve Abba
s halifesini esir ald. Hatta o, esir ald halifeyi ne kasabasma
gtrd ve orada yaklak bir yl hapiste tuttu. Ayrca Irak'ta hut
beler Fatm halifesi adna, ezanlar ilie gre okunmaya baland
ve onlar adna para basld. Bunun zerine Turul Bey tekrar Ba
dat'a dnd ve halifeyi hapisten kurtararak dzeni saladktan
sonra Arslan Bessir ve taraftarlarn ortadan kaldrd.^*
Siyas dehas ve stn zeksmm yan sra cesur ve akll oluu,
yumuak huyluluu ve hayrseverlii^' ile temayz eden Turul
Bey, 8 Ramazan 4 5 5 / 1 0 6 3 tarihinde Cuma gn vefat edinceye ka
dar yirmi be yl sultanlk yapt.^'^
21 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 13-15; Rvend, Rhat's-Sudr, 104; kr.,

Bundr, Zbdet'n-Nsr, 7 vd; Turan, Seluklular Tarihi, 92.
22 Kafesolu, Seluklu Tarihi, 38.
23 bnT-Esr, el-Kmil, l X / 6 3 4 ; Turan, Seluklular Tarihi, 95; kr., Topalolu, Seluk
lu Muhaddisleri, 11.
24 bnT-Esr, el-Kmil, l X / 6 3 4 ; Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 15; EbT-
Fid, el-Muhtasar, 535; Turan, Seluklular Tarihi, 98; kr., Topalolu, Seluklu Mu
haddisleri, 12.
25 Hseyn, Turul Bey'in bol sadaka verdiim, ok sayda mescit yaptrdm ve
onun daima "Ben kendime bir ev yaptrp ta yanna bir mescit yaptrmazsam Allah Te-
l'dan haya ederim" dediini kaydetmektedir. Bkz. Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-
Selkiyye, 16; Turul Bey ve dnemi hakkmda daha geni bilgi iin bkz. Bundr,
Zbdeti'n-Nsr, 1-25; Sbt bn Cevz, Mirt'z-Zemn, 1-102.
26 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 6 , 28; Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 15; bn'l-
Cevz, el-Muntazam, l X / 4 5 2 ; Eb'l-Fid, el-Muhtasar, 1/541.
2. S u l t a n A l p a r s l a n D n e m i ( 4 5 5 - 4 6 5 / 1 0 6 3 - 1 0 7 2 )
Turul Bey'in vefatndan sonra kendisini sultan ilan eden Ku-
talm' 4 5 5 / 1 0 6 3 ylnda malup eden Alparslan, yeni Seluklu
sultan oldu. O, ilk i olarak E'arlerin lanetlenmesine ve madur
olmalarna sebep olan vezir Amdlmlk Kndr'yi idam ettirdi
ve onun yerine vezirlie Nizmlmlk' a t a d . S u l t a n Alparslan,
minberlerden E'arlere lanet edilmesini kaldrarak ve Eb'l-Meli
el-Cveyn ve Kueyr gibi fi-E'ar limlere yardm edip ik
ramda bulunarak, onlarm gnllerini ald.^**
4 5 6 / 1 0 6 4 ylnda Azerbaycan ve Kafkasya blgesinde baz
yerleri alan Sultan Alparslan 4 5 7 / 1 0 6 5 ylnda Trkistan seferine
karak Mvernnehir'e komu lkeleri fethetti. Bundan son
ra lkesine srekli g eden Trkmenlere yurt bulmak amacy
la Anadolu'ya yneldi. Bu esnada Bizans mparatoru Ramanos
Diogenes de Trkleri Anadolu'dan kartmak ve ran zerinden
geerek Seluklu bakentini zapt etmek dncesiyle sefere kt.
Trk ve Bizans ordular 26 Austos 4 6 4 / 1 0 7 1 ylnda Malazgirt'te
karlat. Sultan Alparslan bar teklifinde bulundu, fakat Bizans
mparatoru kabul etmedi. Bunun zerine yaplan savata Seluklu
ordusu kesin bir zafer kazand.^'
Malazgirt zaferinden sonra Anadolu hzla Trklemeye ve s
lamlamaya balad. Sultan Alparslan, Anadolu'nun yan sra am
blgesine de arlk verdi ve Halep'e kadar olan topraklar i F-
timier'in elinden ald. Keza o, Ftimler adma okunan hutbenin
Abbas Halifesi adna okunmasn'" ve ezann tekrar nceki ekliy
le okunmasm salad.''
27 bn'l-Esr, el-Kmil, X/31-34;Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 17,18; bn

'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 4 5 3 ; Eb'l-Fid, el-Muhtasar, 1/541; kr., Muhammed
erefddin, "Selukler Devrinde Mezhib", Trkiyat Mecmuas, Dru'l-Fnn
Trkiyat Enstits, say I, stanbul 1925,106.
28 Zeheb, el-lber, 11/304-305.
29 Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 35; Malazgirt sava hakknda daha ge
ni bilgi iin bkz., Bundr, Zbdet'n-Nsr, 37-41; Turan, Seluklular Tarihi, 141;
Faruk Smer-Ali Sevim, slm Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava (Metinler ve e
virileri), Ankara 1988; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol ye-
pazarc, stanbul 2002, 7-95.
30 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 6 3 ; Azm, ^zfmi Tarihi, 19; Zeheb, Siyeru A'lm, XVin/417.
31 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 6 4 .
Sultan Alparslan, Malazgirt savandanbir yl sonra 4 6 5 / 1 0 7 2 ' d e

Mvernnehir'e dzenledii sefer esnasnda esir alman bir kale
kumandan tarafmdan henz 40 yanda iken ehit edildi.-'-
3. S u l t a n M e l i k a h D n e m i ( 4 6 5 - 4 8 5 / 1 0 7 2 - 1 0 9 2 )
Sultan Alparslan'n ehit edilmesi zerine Seluklu tahtna

olu Melikah geti. Melikah, ilk yllarnda snrlar mdafaa
edip i kavgalar bertaraf ettikten sonra imparatorluun merkezi
ni Isfehn'a tad. Seluklu topraklarn Suriye ve Akdeniz kyla
rna kadar geniletti. 4 8 3 / 1 0 9 0 ylnda Karahanllar Seluklulara
balayarak imparatorluun dou snrm in Seddi'ne dayandr
d. Ayrca 4 8 5 / 1 0 9 2 ylmda Hicaz, Yemen ve Aden blgelerini
de hkimiyeti altma ald. Bunun zerine halife el-Mukted Billh
(487/1094) Melikah'a "MeUk'-ark ve'l-Garb" (Dounun ve Ba-
h'nn Hkmdar) unvann verdi.''
Melikah dneminde Seluklu Devletinin smrlar Kagar'dan
Kuds'e, Hazar Denizi ve Aral Gl'nden Hint Okyanusu ve Ye-
men'e kadar, Mvernnehir, Horasan, Irak, am ve Hicaz blge
lerini iine alacak ekilde geniledi.'* Melikah, Anadolu'yu fethet
meleri iin Kutalm olu Sleymanah', Mansr Alpilik ve Artuk
Bey'i ve onlara bal Trkmen komutanlar Anadolu, Suriye ve
rak ilerine doru gnderdi." Melikah'n komutanlarmdan Atsz
463-468/1071-1076 yllan arasnda btn Suriye ve Filistin'i ald
ve buralardaki Ftim hkimiyetine son verdi."
32 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 37-38; Rvend, Rhat's-Sudr, 1/118; Ze-

heb, el-ber, III/256.
33 Zeheb, el-ber, III/309; Sultan Melikah hakknda daha geni bilgi iin bkz., Bun
dr, Zbdet'n-Nsr, 56-83; Turan, Seluklular Tarihi, 162, 168, 172; Kafesolu,
Seluklu Tarihi, 67.
34 Zeheb, el-ber, III/309; Bundr, Zbdet'n-Nsr, 56-57; Bedrddin el-Ayn
(855/1451), es-Seyflmhenned f Siyereti'l-Meliki'l-Meyyed, thk., Muhammed
Alev altut-Muhammed Mustafa Ziyde, Kahire 1998,175-176; kr., Kafesolu,
Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, XIII.
35 bn Bb, Seluknme, Mkrimin Hal Yinan, haz. Rafet Yinan-mer zkan,
stanbul 2007, 28-29; kr.. Galip Demir, Osmanh Devletinin Kuruluu ve Ahilik, s
tanbul 2000,31.
36 Ali Sevim, Suriye-Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Ankara 1989,40-42.
20 yl sultanlk yapan Melikah, Seluklularn en byk hkm

darlarndan biri olup 38 yanda iken 4 8 5 / 1 0 9 2 ylnda Badat'ta
vefat etti.''' Ondan yaklak bir ay kadar nce de 4 8 5 / 1 0 9 2 ylmda
yaklak otuz yl Seluklulara vezirlik yapan Nizmlmlk de bir
Btn tarafndan katledildi.'" Bu iki byk devlet adamnn ksa
zamanda pe pee hayatlarn kaybetmesi zerine Seluklular, bir
mddet taht mcadeleleri ve i karklklarla kar karya kald."
4. S u l t a n B e r k y a r u k D n e m i ( 4 8 5 - 4 9 8 / 1 0 9 2 - 1 1 0 4 )
Sultan Melikah'n lmnden sonra ei Terken Hatun, Sulta

nn byk olu Berkyaruk'un yerine eitli entrikalarla be yan
daki kk olu Mahmud'u sultan ilan ettirdi."" Fakat Melikah'n
lm haberini alan Nizmlmlk'n taraftarlar Berkyaruk'u sfe-
hn'da tahta karttlar ve hutbeyi onun adna okuttular."' Berkya
ruk 4 8 5 / 1 0 9 2 ylmda Terken Hatun ve olunu yenmesine ramen,
aralarndaki mcadele Terken ve olu 4 8 7 / 1 0 9 4 ylnda lnceye
kadar devam etti."^ Bundan sonra Berkyaruk bir taraftan amcalar
Tc'd-Devle Tutu,*' Arslan Argun"" ve Teki"' ile dier taraftan
kardei Muhammed Tapar'n isyanlar ile urat."* Bu i mca
delelerin yan sra, Anadolu ve Suriye'de meydana gelen Hal
Seferleri ve otorite boluundan yararlanan Btnler de Seluklu
devletini zaafa uratt. Bylesine kark bir dnemde lkede ni
zam ve intizam salamaya alan Sultan Berkyaruk, muhtemelen
37 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 1 0 ; Zeheb, el-lber, 111/309; Hseyn, Ahbru'd-Devleti

's-Selkiyye, 49; bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 6 4 3 ; Aksarayl, Selukt Devletler,
116; Kafesolu, Melikah Devri, 208 vd.; Turan, Seluklular Tarihi, 172.
38 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 0 4 ; Rvend, Rhatu's-Sudr, 132; bn'l-Cevz, el-Mun
tazam, I X / 6 4 2 .
39 Rvend, Rhat's-Sudr, 132; Zeheb, el-ber, 111/307.
40 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 1 4 ; bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 6 4 3 ; Abdlkerim
zaydm, Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485-498/1092-1104), stanbul
2001,15-17.
41 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 1 5 .
42 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 3 4 , 2 4 0 ; bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 8 4 .
43 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 4 4 ; bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 8 5 .
44 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 6 2 .
45 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 3 9 .
46 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 8 7 , 290; bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 1 0 9 .
bu skntlara dayanamayarak henz 19 yamda iken 4 9 7 / 1 1 0 4 y

lnda vefat etti.*^
5. Sultan M u h a m m e d T a p a r D n e m i (497-511/1104-1118)
Sultan Berkyaruk'un vefatndan sonra Seluklularn bana ge
en Muhammed Tapar, 13 yl sren saltanat boyunca bir taraftan
i isyanlar bastrmakla urat, dier taraftan Btnlerle mca
dele etti. O, hkmdarla layk, gzel huylu, adaletli ve daima
memleket ilerini gzetirdi. Beytlmal'in yerinde kullanlmasma
ve onun korunmasna byk nem verirdi. Hayrsever ve gveni
lir bir kimse idi. 0 , 1 1 Zilhicce 5 1 1 / 1 1 1 8 ylnda vefat etti.-*
Bu dnemde Muhammmed Tapar ile kardeleri arasmdaki taht
kavgalar uzun sre devam etti. Bu sre iinde smiller kuvvetle
nip oald. smillerin lideri Hasan Sabbah her tarafa davetiler
gnderdi. Onun gnderdii davetiler ok sayda kiiyi Btmlie
meylettirdiler.'"
6. S u l t a n S e n c e r D n e m i ( 5 1 1 - 5 3 5 / 1 1 1 8 - 1 1 4 1 )
Muhammed Tapar'm 5 1 1 / 1 1 1 8 ylnda vefat etmesi zerine
Seluklu idaresine Horasan'da 20 yldr meliklik grevini sr
dren Sultan Sencer geti.'" Hseyn'ye gre Sultan Sencer, iinde
Gazne ve Semerkant gibi nemli ehirlerin bulunduu Mvern-
nehir'den Horasan'a; Taberistan, Kirman, Sicistan, Rey, sfehn,
Hemedn, Azerbaycan, Ermeniyye, Badat, Irakeyn (Kfe ve
Basra), Musul, Diyarbakr, am ve Haremeyn'e kadar olan geni
bir corafyaya hkim oldu. Onun hkmranl 5 3 5 / 1 1 4 1 ylna
kadar devam etti." Seluklu devletini taht kavgalarndan ve i is-
47 bnT-Esr, el-Kmil, X / 3 8 0 ; bnT-Cevz, el-Muntazam, I X / 1 4 1 ; Daha geni bilgi

iin bkz., zaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi, 11-39.
48 Bkz., Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 55-58; bnT-Esr, el-Kmil, X / 5 2 5 -
529; tbnT-Cevz, el-Muntazam, I X / 1 1 1 , 1 2 3 , 1 2 4 ; Turan, Seluklular Tarihi, 184;
daha geni bilgi iin bkz., zaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tari
hi, 1-153.
49 Aksaryi, Seluk Devletleri Tarihi, 117.
50 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 59-67; kr., Zeheb, Dvel'l-lslm, n / 4 9 .
51 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 65.
yanlardan kurtarp ihtiaml bir hale getirmesi sebebiyle kendisine

"es-Sultn'l-A'zm" {En Byk Sultan) unvan verildi."
Sultan Sencer'in vefatndan sonra Byk Seluklu devleti ks
men Atabeklerin hkmranl altmda bir mddet daha varln
srdrdkten sonra 5 9 0 / 1 1 9 4 ylnda ortadan kalkt.'' Hseyn'ye
gre, Seluklu sultanlar, lkenin adaletle ynetilmesine byk
nem verdiler. Onlarn dneminde hakszla yer yoktu. Sultan
Sencer b. Melikah vefat edince Horasan, Sultan Rukneddn Tu
rul b. Arslan ah katledilince de Irak harap oldu.'"
B. tima D u r u m
Seluklular, siyas ve asker alandaki baarlarn yeterli gr
meyerek maddi ve manevi sahada oluabilecek tehlikelere kar
koymak iin ilme ve irfana da byk nem verdiler. Onlar, bu
maksatla lkenin her yerine eitli medreseler, imarethaneler, za
viyeler, kervansaraylar ve hastaneler ina ederek ilm ve kltrel
alandaki gelimelerin nn atlar. Bylece Seluklular, ilim ve
kltr geni bir tekilatla cretsiz yaptran ilk devlet olma hvi
yetini kazandlar."
Bugn slm dnyasmn pek ok yerinde grlen cami, medre
se, hastane, kervansaray gibi hayr kurumlarmn ou Seluklular
dneminde yaplmtr. Ortaya konan bu bideler o dnemde kl
trel alanda ne kadar mesafe almdnn birer delilidir.'*
Seluklular dneminde ilm faaliyetlere nem verildii gibi
sosyal yardmlamaya ve dayanmaya da byk nem verildi.
Nitekim yolcularn her trl ihtiyalarnn cretsiz karland-
52 Zeheb, Dvel'l-tslm, 11/49; Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 44.

53 Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 137.
54 Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 137; l<r., Aksarayh, Seluk Devletleri Tari
hi, 118.
55 Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, 175; Selulciular dnenundeki eitim
ve sosyo-ekonomik hayat hakkmda daha geni bilgi iîn bkz., George Makdi-
si, Orta ada Yksek retim, stanbul 2004, 49-413; G. M. Kurpalidis, Byk
Seluklu Devletinin tdar Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ev., llyas Kamalov, stanbul
2007,57-167. '
56 Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, 176.
kervansaraylarda onlarn tedavisi iin tabip ve misafirlerin

okumas iin bir ktphanenin bulunmas sosyal kurumlarn ne
kadar gelitiine iaret etmektedir. Bu meden ykseh ayn za
manda Seluklular dnemindeki Trk slm medeniyetinin ihti
amn da ortaya koymaktadr.'^ Seluklular dneminde kurulan
slm medeniyeti sadece Mslmanlara deil ayn zamanda b
tn insanlara k tuttu."*
Seluklularda sosyal kurumlara, eitime ve ticarete devletilik
hkim idi.'' kta sistemi sayesinde daima gl bir idar ve asker
tekilat bulunmaktayd. Orta Asya'dan Akdeniz kylarna kadar
uzanan geni bir alanda siyas ve itima istikrarm salanmas ile
ekonomik alanda da byk gelimeler kaydedildi. Bunun tabi so
nucu olarak halkn refah seviyesi bir hayli ykseldi.*"
Seluklular dneminde okullarda din ilimlerin yan sra ede
biyat, astronomi ve felsefe gibi dersler de okutuldu, mer Nesef,
Nureddn es-Sbn ve Fahreddn Rz gibi din limlerinin yan
sra dier ilimlerde de sz sahibi bilginler yetiti. Mesela mer
Hayyam, Sultan Melikah'm emri ile kurduu rasathanede astro
nomi aratrmalar yaparak, gne yln esas alan Cell takvimini
hazrlad. Abdurrahman el-Hzin, Sultan Sencer dneminde Sel
uklu topraklarnm enlem ve boylamn gsteren bir alma yapt.
Yaplan bu ve benzeri aratrmalar dnyann en byk rasathane
sinin kurulmasna zemin hazrlad. Keza Sultan Alparslan dne
minde yeni hastaneler ald ve buralarda devrin nemli hekimle
rine grev verildi. Hatta bu dnemde salk hizmetlerine o kadar
nem verildi ki sefere kan askerlerin tedavileri iin 100 deve ile
tanan seyyar hastaneler bulunmaktayd. *'
Hanef limlerin Mvernnehir halk zerindeki etkileri
konusunda nemli bir alma yapan Muminov Airbek Kurba-
57 Osman Turan, "Seluk Kervansaraylar", Belleten XXXIX (1946), 471-496; Turan,

Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, 176.
58 EbT-AT el-Mevdd, Seluklular Tarihi, trc. Ali Genceli, stanbul 1923, 9 vd.
59 Turan, Trkler ve slmiyet, 22.
60 Turan, Seluklular Tarihi, 239; Osman Gazi zgdenli, "Seluklular", DA, stan
bul 2009, XXXVI/371-373.
61 Ahmet Ocak, "Seluklular", DA, stanbul 2009, XXXVI/375-376.
40 SELUKLULAR EKNEMNDE MTURDLK
nolu'na gre hicri I I . / V I I I . yzyldan VII./XIII. yzyln sonu

na kadar limlerin halk arasnda devlet adamlar kadar nfuzu
olmutur. Bu dnemde, ky, ehir ve kasabalardaki halkn resmi
olmayan nderleri saylan limlerin, zelhkle de Mvernne-
hirli Hanef limlerin nfuzu giderek artmtr. Bylece Hanef
limler sosyal yaam zerinde bir hayli etkili olmular ve eitli
sosyal tabakaya mensup olanlarla salam ilikiler kurmulardr.*^
Bu sebeple, Seluklular dneminde byk bir medeniyetin ku
rulmasnda dnemin limlerinin zellikle de aratran, sorgula
yan ve her eyin mmkn olan en iyisinin yaplmasn tavsiye
eden Hanef-Mturd limlerin nemh katks olmutur.
II. D N D U R U M : M E Z H E P L E R V E S F L K
Dnemin tarihilerinden bn Kesr'e gre Seluklular, Ehl-i Sn
net ve'l-Cemaat,*' Hseyn'ye gre ise Hanef mezhebine*"* men
suptular. Barthold'a gre de Seluklular, "Samanolu devletine
hkim mezhep olan ve orada Trkler tarafmdan kabul edilmi bu
lunan Hanef mezhebinin mutaassp koruyucular olmulardr...
Seluk'un torunlar slm Sultanlar olmak sfatyla Karahanllar'a
nispeten slm'm ve Ehl-i Snnet'in daha gayretli savunucula
r olmulardr."*' Bu sebeple Seluklular, mezheplerini yaymak
maksadyla lkenin pek ok yerinde Hanef eitimini destekleye
rek Hanefliin ve Mturdliin yaylmasma altlar.** Bununla
birlikte onlar, sadece Haneflie deil, dier Snn mezheplere de
byk nem verdiler.*^
Seluklular dneminde devletin varlna ve btnlne zarar

vermeyi hedefleyen Btnlik gibi ar cereyanlarn tehlikesinden
kurtulmak ve lkede bir an nce huzur ve sknun salanmas
62 Kurbanolu, Hanef limler, 4.

63 bn Kesr, el-Bidye, XII/69; kr., Azm, Azm Trihi, 13.
64 Hseyn, Ahhr'd-Devleti's-Selkiyye, 1.
65 V. V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Dersleri, yay.. Haz., Hseyin Da, Ankara
2004,98.
66 Kaa, Byk Seluklular, 272 vd.
67 Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, 46.
SELUKLULAR DNEMNDE SYAS! TMA VE DN DURUM 41
maksadyla Nizmlmlk'n giriimleriyle Nizamiye medresele

rinin almas nemli bir siyas karar olmutur. Bu karar zerine
bata Badat olmak zere her yere Nizamiye medreseleri alm
ve onlarn hocalarna ve rencilerine harcanmak zere zengin va
kflar tahsis edilmitir.*" Kanaatimizce Seluklular dneminde a
filiin ve E'arliin ne kmasnda Nizmlmlk eksenli devlet
politikasmm nemli rol olmutur.
Aratrmamz Seluklular dneminde MturdHin yayl
ile snrl olduundan dolay burada btn slm mezheplerin
den deil, sadece Seluklular dneminde ne kan a, Mutezile,
E'arilik ve Kerrmiyye gibi mezhepler hakknda ksaca bilgi ve
rilecektir. MturdHk mezhebi ise almamzn temelini olutur
duu iin ve tekrardan kanmak maksadyla, bu Blm'de deil.
kinci Blm'de ele alnacaktr.
A . a
a, kelime olarak taraftar olmak ve frkalamak gibi anlamlara

gelmektedir.*' Terim olarak ise "Ali b. Eb Talib'in Hz. Peygam
ber'den sonra nass ve tayinle halife olduuna inanan, imametin
kyamete kadar onun Fatma'dan olan soyundan kmayacam
(devam edeceini) ileri sren topluluklarm mterek addr."^"
68 Sbt bn'l-Cevz, Mirt'z-Zemn, 140; kr., Kurpalidis, Bylc Seluklu Devleti, 141.
69 bn Manzr, Lisn'l-Arab, Beyrut trz., VIII/188 vd.
70 Onat, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, 15; a ve mmiyye hakkn
da geni bilgi iin bkz., Eb'l-Halef Sa'd b. Abdullah el-E'ar el-Kumm (301 / 9 1 3 ) ,
Kitbu Maklt ve'l-Frak, thk., Muhammed Cevad Mekr, Tahran 1963,1-276; Eb
Muhammed el-Hasan b. Ms en-Nevbaht (300/912), Fraku'-a, thk., Muham
med Sadk, Necef 1936,1-137; Kumm-Nevbaht, i Frkalar Kitbu'l-Maklt ve'l-F
rak Fraku'-ia, ev.. Hasan Onat-Sabri Hizmetli-Snmez Kutlu-Ramazan imek,
Ankara 2004, 7-318; ehristn, el-Milel, 1/169-235; Onat, Emeviler Devri i Hare
ketleri ve Gnmz ilii, 1-189; Ethem Ruhi Flal, mmiyye as, stanbul 2008,
13-250; Hasan Onat, "iiin Douu Meselesi", AFD, XXXVI, (1997), 87 vd;
Mazlum Uyar, mmiyye iasmda Dnce Ekolleri Ahbrilik, stanbul 2000; Mazlum
Uyar, i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, stanbul 2004; Mehmet Saffet Sarkaya, s
lm Dnce Tarihinde Mezhepler, sparta 2001,155-197; Yusuf BenH, "Irak'ta iliin
Tarihi Temelleri", Irak Dosyas, haz. Ali Ahmetbeyolu-Hayrullah Cengiz-Yahya
Bakan, stanbul 2003,127-160; Saym Dalkran, Osmanh Devletinde Ehl-i Snnet'in
i Akidesine Tenkitleri, stanbul 2000; aban z, "a'run Ash ve Douu zerine
Seluklu dnemi Mezhepler tarihisi ehristn, ileri, Key-

s n i y y e / ' Zeydiyye/^ m m i y y e / ' liyye^" ve smiliyye''' ol
mak zere be ana grupta toplamaktadr/* Bununla birlikte o,
Hz. Ali'nin ilah veya peygamber olduunu iddia eden, sahabeyi
kfrle itham eden ar i frkalardan da bahsetmektedir.^' An-
cakbiz burada ia'ya ksaca temas ettikten sonra daha ok Seluklu
devletini bir hayli uratran a'nn smiliyye / Btnlik kolu
zerinde durucaz.
Seluklular dneminde ilik, siyas bir mezhep olarak grl
mesinin yan sra gayri Snn bir unsur olmas ve devleti zaafa
uratt gerekesiyle sultan ve idareciler tarafndan dikkatle ta-
Grler", e-Maklt-Mezhep Aratrmalar Dergisi, 1/2, (Gz-2008), 29-47.

71 Keysniyye, Muiammed b. Ali b. Eb Tlib el-Hanefyye'nin imametine inanan
lardr. Geni bilgi iin bkz., Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 100-106; ehristn,
el-Milel, 1/169-179.
72 Zeydiyye, Zeyd b. Ali b. el-Hseyin b. Ah b. Eb Tlib'a (r.a.) tbi olup imamn
sadece Ftma'nm (r.a.) soyundan gelenlere ait olduuna inananlardr. Bunlar,
Crudiyye, Sleymaniye, Slihyye ve Betriyye olarak eitli gruplara ayrlm
tr. Bkz., Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 25, 78, 94, 95 179-181; ehristn, el-Milel,
1/179-189; Yusuf Gkalp, Zeydlik ve Yemen'de Yayl, ASBE, Ankara 2006. (Ba-
slamam Doktora Tezi)
73 mmiyye, mametin Hz. Peygamber'den (s.a.s.) sonra Hz. Ali'nin hakk oldu
una inananlardr. Bunlar, Bkriyye ve Caferiyyet'l-Vkfa, Nvsiyye, Efs-
hyye, meytyye, Ismiliyyet'l-Vkfiyye, Mseviyye, Mufaddliyye ve sn
Aeriyye olarak eitU gruplara ayrlmtr. Bkz., Kumm-Nevbaht, i Frkalar,
242-286; ehristn, el-Milel, 1/189-203; ayrca bkz., Mustafa z, mmiyye iasnda
Onikinci mam ve Mehd nanc, stanbul 1995, 9-90; ayrca bkz., Mehmet Atalan,
iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdk'n Yeri, Ankara 2005,190-198.
74 Galiye, Gult olarak ta bilinmektedir. Bunlar, imamlar hakkmda onlarm ilah
olduuna varacak kadar asrla kaanlara verilen isimdir. Bunlar Sebiyye, K-
miliyye, Albiyye, Murijrye, Mansriyye, Hattbiyye, Himiyye, Numniyye,
Ynisiyye, Nusayriyye, tshkiyye olarak eitli gruplara ayrlmtr. Bkz., ehris
tn, el-Milel, 1/203-226; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 9 5 , 1 0 0 , 1 4 1 , 1 5 5 .
75 smiliyye, mametin smail b. Cafer'in hakk olduuna inanan kimselerdir. s-
miliyye'ye Btmiyye de derulmitir. Bkz., Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 191-
197; ehristn, el-Milel, 1/226-235; Muzaffer Tan, "Erken Dnem smaililik ve
Temel Grleri" EKEV, 1 3 / 3 9 (2009) s. 74.
76 ehristn, el-Milel, 1/169-235; kr., Muhammed Abdlkerim e-ehristn, el-Mi
lel ve'n-Nihal slm Mezhepleri, t r c , Mustafa z, stanbul 2005,147-198.
77 ehristn, el-Milel, 1 / 2 1 , 2 2 , 5 6 , 1 0 5 , 1 2 0 , 1 6 9 , 1 8 9 , 1 9 3 , 1 9 4 , 1 9 7 - 1 9 9 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 1 6 ,
219, 2 2 0 , 2 2 3 , 2 3 3 ; Kr., Badad, el-Fark Beyne'l-Frak, 21, 29-72; Malat, et-Tenbh,
18,20.
kip edildi ve yaylmasna izin verilmedi/" Nitekim i Bveyhle-

rin kumandan olan Bessir, Badat'a girince ilie gre vaazlar
verdirip, ezana "Hayye al hayri'l-amel" ifadesini ilave etti ve
kendi adna hutbe o k u t t u / ' Bunun zerine Abbas halifesi, Sel
uklu Sultan Turul Bey'i yardma ard. Daveti alan Turul
Bey hemen Bessir'nin zerine yrd ve onu bertaraf ettikten
sonra Halifeyi hapisten kartarak, onu, Badat'a getirip tahta
oturttu."" Turul Bey, Badat'a gelir gelmez ilk icraatlarndan biri
olarak ezana ilave edilen i ifadeleri kaldrd ve ezann tekrar
Snnlie gre okunmasn emretti. Ayrca mescitlerin giri ka
plarnn zerine yazlan ilii artran "Muhammed ve Ali
insanlarn en hayrlsdr" ibaresini de sildirdi ve i kasidecilere
sahabeyi ven kasideler okutturdu."'
Abbas Halifesinin i basklardan kurtulmak iin Turul Bey'i
davet etmesi ve onun da halifenin yardmna komas, Seluklular
Snn slm dnyasnn resmen lideri ve hmisi konumuna getir
di. "^ Bu bakmdan Seluklularn ve zellikle Turul Bey'in Snn
slm dnyasndaki yeri ve nemi ok byktr.
Seluklular, devletine bal olan iilere kar iyi davrandlar.
Nitekim Turul Bey 4 4 7 / 1 0 5 5 ylnda Badat'a girdiinde Kerh
mahallesindeki iler, Seluklu askerlerinin yannda yer ald.
Turul Bey, Badat'a hkim olup bu durumu renince, karlk
olarak Kerhlilere iyi davranlmasm emretti ve bu i mahallesini
bir svari birlii ile koruma altna aldrd."' Yine Sultan Melikah,
480/1087 ylmda Badat'a geldiinde mam- Azam Eb Hanfe ve
Ahmed b. Hanbel gibi Snn mezhep imamlarmm kabri ile birlik
te, sn Aeriyye'nin yedinci imam Musa el-Kzm'm (183/799)"*
78 Kara, Byk Seluklular, 156.

79 Azim, Azimt Tarihi, 13; bn Kesr, Bidye, I X / 6 8 ; Ali Sevim, Biyografilerle Seluk
lular Tarihi bn Adim (Semeler), Ankara 1987, 1-10; kr., Zeheb, el-lber, 11/295;
EbT-Fid, el-Muhtasar, 1/535.
80 Aksamy, Seluk Devletleri Tarihi, no.
81 bn'l-Esr, el-Kmil, IX/614; bn Kesr, Bidye, XII/68; kr., Zeheb, el-lber,
n/297.
83 bn'l-Esr, el-Kmil, I X / 6 1 1 .
84 Eb'l-Hasan Msa b, Ca'fer el-Kzm, 1 2 8 / 7 4 5 ylmda dodu. Babas Ca'fer es-
44 SELUKLULAR DNEMNDE MATURDLK
da kabrini ziyaret etti."' Turul Bey'in devletin yannda olan iilere

ve Melikah'n Badat'taki Snn byklerin kabirlerinin yan sra
i imamn kabrini ziyaret etmesi, Seluklularn devlete bal i-
lerle fazla bir probleminin olmadna ve ayn zamanda onlarn
ileri kazanmaya altna iaret etmektedir."*
Seluklular, ar ileri kendileri iin tehlike ve tehdit grdk
lerinden, onlara resmi herhangi bir grev vermediler. Bununla
birlikte onlar, mutedil ilerden bazlarna resmi grev vermekte
bir saknca grmediler. Nitekim Mecdlmlk Eb'l-Fadi Esad b.
Muhammed (492/1098), Nizmlmlk ile Melikah arasnda eli
lik grevinde bulundu."'
Seluklular, Snnlii korumak maksadyla iilere kar ted
bir almak zorunda kaldlar."" Bu tedbirin / basknn bir sonucu
olarak i limler kelerine ekilerek, iiliin takiyye inancn
uyguladlar."' Nitekim i limlerden eyh Tabers (548/1154),
Mehed'de verdii dersi brakp bir keye ekilerek Mecmau 'l-Be-
yn li Ulmi'l-Kur'n ve Kitbil'l-Cmti'l-Cevm f Tefsri'l-Kur'n
adl eserlerini bu dnemde yazd.'* Bununla birlikte Seluklular
dneminde Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts (460/1068)'''
gibi i limler yetimi ve eserler yazarak iliin yaylmas iin
almlardr. mmiyye ia'snn en nemli drt ana kaynan
dan ikisi, Kitb'l-tstibsr Ma'telefe fhi mine'l-Ahbr ve Kitbu Teh-
zbi'l-Ahknt Eb Cafer et-Ts tarafndan Seluklularn hkm
srd dnemde yazld. Ts, yine bu dnemde i eserler hak
knda el-Fihrist isimli baka bir eser daha yazd.''^
Sdk'n lmnden sonra yaklak 35 yl sonra 1 8 3 / 7 9 9 ylnda Badat'ta vefat

etmitir. Miis el-Kzm iin bkz., Nevbaht, 66; Kumm, 93; Metin Bozan, m
miyye iasnm mamet Tasavvuru, Ankara 2 0 0 7 , 3 1 , 3 3 , 8 9 , 9 3 .
85 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 1 5 6 ; bn'l-Cevz, el-Mntazam, I X / 2 9 .
86 Kara, Byk Seluklular, 164-165,168.
87 bn'l-Esr, el-Kmil, X/205-206.
89 Flah, mmiyye tas, 189.
90 R. Strothmann, "i'a", A, X I / 5 0 9 ; kr., Flah, mmiyye as, 189.
91 i bir fakih olan Eb Cafer, Mehed'te vefat etti. bn'l-Cevz, el-Muntazam,
IX/475; Bundr, Zbdet'n-Nsr, 33; bn Kesr, el-Bidye, XII/97.
92 Flah, mmiyye as, 187,188.
SELUKLULAR DNEMINDE SIYAS ITIMA VE DIN DURUM 45
s m i l y y e / Btnlk
smiliyye, smil b. Cafer ve olu Muhammed'in imamlm

ileri sren frkalarm ortak addr/' Onlar, "Kur'n ve haberlerin
zahirlerinde btm manalar vardr"'* gibi sylemleri sebebiy
le Btmyye olarak mehur oldular. Bu sebeple, smiliyye daha
ok Btnyye olarak, mntesipleri de Btnler olarak bilinmek
tedir." Bununla birlikte onlar, Karmita, Mazdekiyye, Talimiyye,
Mlahhide gibi deiik isimlerle de anlmaktadr."' Kaynaklara
gre Btnlik, slm'n temel kaynaklan Kur'n ve Snnet'in zahiri
manalarn nemsemedii gibi bu iki kaynaa uymayan bir takm
gizli anlamlar karmak suretiyle slm inancn bozmaya alan
ve byk oranda Mecuslik, Sbilik ve Yahudilik gibi eski din,
kltr ve felsef akmlardan etkilenmi bir frkadr.'''
Seluklu devletinin kuruluundan ksa bir sre nce vefat
eden Abdlkhir el-Badd'ye gre Karmatler'" olarak da bi
linen Btnler, Horasan ve Mvernnehir halkn Btm yapmaya
altlar." slm'n esaslarn irke gtrecek ekilde te'vil eden B-
tnlere gre namaz, imamlara ballktr. Oru, yemekten imek-
93 Nevbaht, Fraku'-a, 67 vd; smaiyye hakknda daha geni bilgi iin bkz.
Kumm-Nevbaht, if Frkalur,195-210; Gazl, Bahniliin Yz, ev. Avni lhan,
Ankara 1993,1-152; Muhammed b. Hasan ed-Deylem (711/1311), Beyn Mezhe-
bi'l-Btniyye ve Butlnuh, nr. R. Strothmann, stanbul 1938; Muzaffer Tan, Isma-
iliyye'nin Teekkl Sreci, Ankara 2005,7-169 (Baslmam Doktora Tezi); Mehmet
Saffet Sarkaya, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, sparta 2001,202-209; Mustafa
z-Mustafa Muhammed e-ek'a, "smiliyye", DA, XXIII/128-133; Bemard Le-
wis, "smaililer", A, V/II/1120-1124.
94 Gazl, Bahniliin Yz, 7.
95 ehristn, el-Milel, 1/228-229; kr., bnT-Esr, el-Kmil, X / 3 1 3 ; Bundr, Zbdet
'n-Nsr, 66; kr., Sarkaya, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, 202.
96 ehristn, el-Milel, 1/226; Deylem, Beyn Mezhebi'l-Btmiyye, 21-26.
97 Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 204; ehristn, el-Milel, 226-235; Deylem, Beyn
Mezhebi'l-Btniyye, 19; ayrca bkz., Sarkaya, slm Dnce Tarihinde Mezhepler,
202-209; brahim Agah ubuku, "bhilik ve Btmilik", AFD, XVIII (1970),
68-69; Avni lhan, "Btmiye", stanbul 1992, DA, V / 1 9 1 .
98 Karmatler, Kfeli Btmlerden Hamdan Krmt (Karmat) adndaki kiiye nispet
edildi. Hamdan, yazs yenge gibi karmakark oldumdan veya sk admlar
la yrd iin ona "Krmt" lakab verilmitir. Badad, Mezhepler Arasndaki
Farklar, 220; kr., Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202; Tan, smailiyye'nin Teekkl
Sreci, 85 vd.
99 Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220.
46 SELUKLULAR DNEMINDE MTURDLIK
ten kesilmek deil, imamm srrm aa vurmay terk etmektir.

Hac, Kabe'yi tavaf etmek deil, imam ziyaret etmek ve ona hiz
met etmektir. Yine onlara gre ibadetin anlamn bilen kiiden
ibadet der, farzlar kalkar. Bylece onlar, Kur'n ve Snneti,
er' hkmlerin kaldrlmas dorultusunda veya Mecusilerin-
kine benzer biimde yorumlayarak, haramlar helal ve mubah
saydlar.' Bu sebeple onlara bhiyye de denilmektedir.'"' Onlar,
amalarna ulamak iin her eyi mubah grdklerinden Seluk
lular ve Abbsleri ok uratrmlardr. phesiz onlarn en
nemlisi Hasan Sabbah'm mensubu olduu Btn gruptur.'"^
Btmler, slm inancn tahrip ederek slm' ve Seluklular
iten ykmaya almlardr. Nitekim VII./XII. yzyl limlerin
den ed-Deylem, eski din ve kltr mensuplarnn nde gelenle
rinin bir araya gelerek "Muhammed bize galip geldi ve dinimizi iptal
etti. Aslnda bir peygamber olmad halde taraftarlar ona yardm etti
ler. Onlar ok kuvvetlendiklerinden biz onlarla kl ve savala mcadele
edemedik. Onlar, gerek limlere, mtekellimlere ve bunlarn yazdklar
kitaplara sahip olduklarndan, onlarla mnazara da edemedik"^^ dedik
lerini kaydetmektedir. Bu sebeple Btnler, topraklarnda yaa
dklar Abbas ve Seluklu devletlerini bir an nce ykp ortadan
kaldrmaya almlardr. Bu nedenle onlar, davet ettikleri kiiler
den ilk olarak gizlilie uymalarn istemilerdir.'""
Seluklular dneminde Btn davetiler, V / X I . yzylda Hora
san ve Mvernnehir'de propaganda faaliyetlerini younlatrd-
1ar.'"' Hz. Hseyin gibi Ehl-i Beyt mensuplarmn karlatklar eza
ve cefalar ileyen atlar yakmak suretiyle insanlar etkilemeye
100 Abdlkhir b. Tlir b. Muhammed el-Badd (429/1037), el-Fark Beyne'l-Frak,

thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1993, 296; ehristn, el-Milel,
1/234; daha geni bilgi iin bkz.. Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, 219- 241;
sfern, et-Tebsr fi'd-Dn, 126-133.
101 ubuku, "bhihk ve Btmilik", 69-70.
102 Eb'l-Fid, el-Muhtasar, 11/31-32; M. erafedin "Ftmler ve Hasan Sabah",
DFFM. I / r V (1926), 20; Turan, Seluklular Tarihi, 319;
103 Deylem, Beyn Mezhebi'l-Btmiyye, 19; kr., lhan, "Btmiyye", DA, V / 1 9 1 .
104 Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, 227; kr.. Tan, smiliyye'nin Teekkl Sreci, 58,62.
105 smail dilerin / davetilerin Horasan ve Mvernnehir'deki faaliyetleri hak
kmda geni bilgi iin bkz.. Tan, "smailiyye'nin Teekkl Sreci", 72-82.
SELUKLULAR DNEMINDE SIYAS ITIMA VE DIN DURUM 47
altlar. Ayrca o dnemde bir hayli ilgi gren sflii de kullan

dlar. Ksaca Btm davetiler, halk etkileyen ve onlarm houna
giden her eyi mubah sayarak faaliyetlerini srdrdler.'*
Seluklular dnenimde Btm reislerinden Abdlmelik b. At-
ta, sfehn'a yakm bir yer olan ahdiz kalesini ele geirdi ve ora
y Btnliin ss haline getirdi."^ Bu esnada Deylemlilerle yakm
iliki ierisine girip onlar kendi safna ekti. Ayrca eitli ehir ve
kasabalardan getirilen gruplar bu kalede toplayarak, onlara orada
Btn eitimi v e r d i . B u r a d a yetien Btm davetiler, Horasan
ve Mvernnehir'de bir hayli etkili oldular. yle ki onlar, Hora
san blgesinde pek ok muhkem kaleyi ele geirdiler. Bu kalelerin
en mehuru phesiz Hasan Sabbah'm Alamut kalesidir.'"'
bn Esr'e gre Btmleri Seluklu devletine kar kkrtan, yn
lendiren ve tm saldr ve cinayetleri planlayan kii Hasan Sabbah
olarak bilinen el-Hasan b. Ali b. Muhammed'dir."" Bu sebeple
onu yakndan tanmak faydal olacaktr. Hasan Sabbah'm babas.
Rey ehrinden Ali b. Muhammed adnda bir i idi."' On yedi ya
na kadar sn Aeriyye mezhebine bah olan Hasan Sabbah,"^ bu
yatan sonra Fatm dilerinden Emre Zerrb'm vastasyla sm
ilyye mezhebine geti.'" O, Ftmlerin blgedeki ba disi bnu
Att'm giriimleri ile smil eitim almak zere Msr'a giderek,
Fatm halifesi el-Mustansr ile grt. el-Mustansr da ona b
yk nem verdi ve maddi destek salad. Ayn zamanda onun
la uygulayacaklar plan zerinde anlat."* Bunun zerine Hasan
106 ehristn, el-Milel, 1/228; Deylem, Beyn Mezhebi'l-Bttniyye,19; Bmdr, Zb

det'n-Nsr, 66-68,176; kr.. Turan, Seluklular Tarihi, 321; Kara, Byk Seluklu
lar, 131,133.
107 Mustafa z-Mustafa Muhammed e-ek'a, "smiliyye", D M , XXII1/129.
108 Rvend, Rhatu's-Sudr, 1/151-152; bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 5 ; Eb'l-Fid, el-
Muhtasar, 11/214.
109 bn'l-Esr, el-Kmil, X/316-319; Eb'l-Fid, el-Muhtasar, 11/214.
110 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 7 ; kr., Abdlkerim zaydm, "Hasan Sabbah", DM,
stanbul 1997, XVl/347.
111 Nizmlmlk, 228; M. erafeddin, "Ftmler ve Hasan Sabbah", 20.
112 Bedevi, Mezhib'l-lslmiyn, 11/317.
113 zaydm, "Hasan Sabbah", DM, XVI/347.
114 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 7 ; Eb'l-Fid, el-Muhtasar, 11/214; bn Kesr, el-Bidye,
XII/159; kr., ehristm", el-Mel, 1/231-232; M. erafeddin, "Ftmler ve Hasan
Sabbah", 21-22; zaydm, "Hasan Sabbah", DA, XVI/347.
Sabbah, Msr'dan ayrlarak Horasan blgesine dnd ve orada

zellikle Kirman ve Hzistan gibi blgelerde kendini zahit bir kii
olarak gstererek gizli faaliyetlerine balad."' Bu esnada bir ta
raftan da Ehl-i Beyt'in maduriyetini, Emevler'e kar Haricilerin
bile Hz. Ali'nin yannda yer aldn ileyerek, onlarn da kendi
imamlar iin ayn eyleri yapmalarn sylemek suretiyle byk
kitleleri etkilemeye alt."* Hasan Sabbah, bu arada Hazar Denizi
ile Kazvin arasndaki Deylem dalarnn zirvesinde yer alan Ala-
mut kalesini 4 8 3 / 1 0 9 0 ylnda ele geirdi ve oray kendisine mer
kez yapt."' Bundan sonra bal olduu imamm yanna giderek
onunla insanlar yanlarna nasl ekebileceklerinin plann yaptk
tan sonra memleketine dnerek orada Btnlii yaymaya alt.""
Keza Btn merkezlere gelenlere gen kzlar sunarak ve esrar / ha
ha iirerek onlar, tamamen kendine baml hale getirdi."'
Hasan Sabbah, eitli yollarla yanma ektii kiileri Alamut
kalesine getirerek, orada, hi dnmeden lm gze alan ok
sayda feda yetitirdi. Bu fedailer, aldklar Btm eitimin so
nucunda. Hasan Sabbah'm emirlerini gzlerini krpmadan yeri
ne getirmeyi rendiler. Nitekim Hasan Sabbah, kendisine gelen
Seluklu elisine gcn gstermek iin orada bulunan bir gence
kendi kendisini ldrmesini emretti, gen fedai de hemen elindeki
bakla kendisini keserek intihar etti. Sabbah, dier bir fedaisinden
de kaleden atlayarak intihar etmesini emretti, o da kalenin burla-
rmdan atlayarak Hasan Sabbah iin kendi canma kyd.'^
Daha nce belirtildii zere Hasan Sabbah, Seluklular ykp
onun yerine Ftmlerin hkim olmas iin alt. Nitekim o, M
sr'a gittiinde Fatm halifesine biat ettikten sonra btn Arap ve
Acemleri gizlice Ftmlere biat etmeye ard.'"
115 eiristn, el-Mikl, 1/232; bnT-Esr, el-Kmil, X / 3 1 7 .

116 bn Kesr, el-Bidye, XII/159; kr., ehristn, el-Milel, 1/232.
117 bn'l-Esr, el-Kmil, X/315-316; kr., ehristn, el-Milel, 1/231.
118 ehristn, el-Milel, 1/232.
119 Milton Rugoft, Marco Polo Dou ve Bat Kaymklarnda in Seyahatnamesi, ev..
Hande Loddo, stanbul 2003,55; kr.. Cari Brockelman, slm Milletleri ve Medeni
yetleri Tarihi, ev.. Neet aatay, Ankara 1964,167.
120 bn Kesr, el-Bidye, XII/159-160; kr., ehristn, el-Milel, 1/231.
121 ehristn, el-Milel, 1/232; bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 7 ; kr.. Kara, Byk Seluklu
lar, 136.
SELUKLULAR DNEMINDE SIYASI ITIMA VE DIN DURUM 49
Sultan Melikah ve Nizmlmlk'ten sonra Seluklular taht

kavgalaryla urarken Btnler, faaliyetlerini hzlandrarak
daha da glendiler.'^^ Hatta Ftmlerin Msr'daki hkimiyeti
sona erince Hasan Sabbah'm destekledii Nizr-smiller, Sel
uklu topraklarnda bamsz Nizr-sml bir devlet kurdular.'^'
Bu esnada yeni kurulan bu Btn devlete baz emir ve melikler de
baland.'^* Nitekim bu esnada Kirman meliki de Btmlii kabul
ederek onlara katld. Fakat daha sonra Emir avl komutasndaki
Seluklular onlar yenerek bertaraf etti.'^' Btmler,552/1157yln-
da hac yolunda Horasan haclarn katledecek kadar ileri gittiler.'^*
Btnler, Seluklu topraklarnda karttklar kargaa ve ile
dikleri cinayetlerle lkenin eitli yerlerinde gvenin kaybolmas
na ve halkn huzurunun kamasma neden oldular. Her ne kadar
Nizmlmlk, onlarla mcadele etse de Btnler, bata sfehn
olmak zere lkenin eitli yerlerinde bask, cinayet ve katliam-
laryla halk sindirerek kendi yanlarna ekmeye devam ettiler.
Hatta lkenin baz yerlerinde kimsenin kimseye gveni kalmad.
Bu yzden Btmlerin youn olduu blgelerdeki halk tek bana
cadde ve sokaklarda dolaamaz oldu.'^^
Seluklu sultanlar, vezirleri, kadlar, hatipleri ve limleri B-
tnlere kar hep birlikte mcadele ettiler ve onlara kar eitli
tedbirler almaya altlar."" Daha nce belirtildii gibi Nizami
ye medresesinin al ve orada fi-E'ar eitim verilmesi bu
tedbirlerin bamda gelmektedir. Keza Seluklu limleri de eserler
yazarak Btmlerle mcadeleye katldlar. Bu limlerden mam
Gazl'nin ayr bir yeri vardr. Zira o, bizzat halifenin emriyle B
tmlie reddiye olarak el-Fedihu'l-Btmiyye ve Fedil'l-Mstazhi-
122 bn'l-Esr, el-Kmil, X/392-393; Rvend, Rhat's-Sudr, 1/151; Aksarayl, Sel

uk Devletleri Tarihi, 117; daha geni bilgi iin bkz.. Kara, Byk Seluklular ve
Mezhep Kavgalar, 139-144.
123 zaydn, "Hasan Sabbah", DA, XVl/347-348.
124 bn'l-Cevz, el-Mntazam, I X / 1 2 2 .
125 bn'l-Esr, el-Kmil, X/319-324; kr.. Kara, Byk Seluklular, 137.
126 Zeheb, el-ber, 111/16.
127 bn'l-Esr, el-Kmil, X/313-315; Rvend, Rhat's-Sudr, 1/152-154; Eb'l-Fid,
el-Muhtasar, 11/214; kr., Kara, Byk Seluklular, 138.
riyye. Hccetti'l-Hakk ve Kavsm'l-Btnyye ve Mufassl'l-Hilaf

gibi eitli eserler yazd.'^' Btn bu tedbirlere ramen 30 yllk
vezirlii boyunca onlarla mcadele eden Nizmlmlk, 4 8 5 / 1 0 9 2
ylnda bir Btm tarafndan ldrld.''" Nizmlmlk Siyasetn
me adl eserinde yukarda zetlemeye altmz Btn tehlikeye
geni ekilde yer vermektedir.'"
Sonu olarak Seluklular dneminde lkede, zellikle de Hora
san blgesinde Btnlerin saysnn ve nfuzunun giderek artt
anlalmaktadr. Ayrca onlarn lkedeki gven ve huzuru bozarak
Seluklu devletini iten ykmaya uratklar da grlmektedir.
B. Mutezile
Mutezile, itikad konularn yorumunda akla ncelik veren, I I . /

VII. ve III./IX. yzyllarda slm dnyasn sosyal ve kltrel alanda
etkileyen kelm bir ekoldr."^ Haneflerin byk ounluu Ehl-i
Srmet'in Hanef-Mturd koluna mensup olmakla birlikte, onlar
arasmda Mutezil fikirleri benimseyenler de olmutur.'" Amelde
129 bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 1 7 0 ; Bekir Karla, "Gazl", DA, stanbul 1996,

XIII/520-521.
130 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 0 4 ; bn'l-Cevz, el-Mntazam, I X / 6 6 , 1 2 0 ; bn Hallikn,
Vefeyt, 1/397; Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 45; Aksaray, Seluk Dev
letleri, 117; Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, 16; Kemalddin Eb'l-Kasm mer
b. Ahmed bn'l-Adm (661/1262), Buyet't-Talebf Tarihi Haleb, nr. Ali Sevim,
Ankara 1976,91.
131 Nizmlmlk, Siyasetnme, 113.
132 Sankaya, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, 135; Mutezile hakknda daha geni
bilgi iin bkz., Kd Eb'l-Hasan Abdlcebbar b. Ahmed (415/1024), el-Munf
Ebvbi't-Tevhd ve'l-AdI, thk., Muhammed Ali en-Neccar-Abdlhalim en-Neccar,
Kahire 1965; erhu'l-Usli'l-Hamse, thk. Abdlkerim Osman, Kahire 1988; Eb
'l-Ksm el-Belh (319/931)-Kd Abdlcebbar (415/1024)-el-Hakim el-Csem
(494/1101), Fadlu'l-'tizl ve Tabaktu'l-Mutezile, thk., Fuad Seyyid, Msr 1974;
Ahmed b. Yahya b. el-Murtaz, (840/1438), Tabaktu'l-Mutezile, Beyrut 1988; Os
man Aydnl, slm Dncesinde aklleme Sreci-Mutezile'nin Oluumu ve Eb'l-
Huzeyl el-Allf, Ankara 2001; Osman Aydmh, Mu'tezilmamet Dncesinde Fark
llama Sreci, Ankara 2003, 7-268; Malat, et-Tenbh, 36; Sankaya, slm Dnce
Tarihinde Mezhepler, 135-154; lyas elebi, "Mutezile", DA, XXXI/391-401.
133 Fahrddin er-Rz, Kitb Melim Usli'd-Dn, thk. Semih Dem, Beyrut 1992,
47; Yksel Macit, "Mu'tezile'nin Fkh Uslndeki Yeri ve Etkisi", Marife, yl; 3,
say: 3, 2003, 73, 81vd; ayrca kr., Aydml, Mu'tezil mamet Dncesinde Farkl
lama Sreci, 83.
Hanef, itikatta itizal fikrini benimsedikleri iin sz konusu Hanef-

leri, Hanef-Muteziller eklinde isimlendirmek mmkndr.
Seluklular dneminde zellikle Mutezil fikirlere sahip olan
Kndr'nin vezirlii dneminde amelde Hanef, itikatta Mutezil
baz limler, kadhk grevlerinde bulunmu, baz medreselerde
ders vermiler ve baz iltifatlara mazhar olmulardr. Bu dnemde
Mfessir Eb Yusuf el-Kazvin (488/1095),"* Nsbr ve Rey kad
l yapm olan Muhammed b. Abdullahen-Nsih (484 / 1 0 9 1 ) " ' ve
Turul Bey ile birlikte Badat'a gitmi ve oradan dndkten sonra
Nsbr'da zhd hayatma balayan ve vaizlik yapan Ali b. Ha
san es-Sandal (484/1091),"* Mahmud b. mer b. Muhammed b.
mer Eb'l-Kasm ez-Zemaher (467-538/1074-1143) gibi nemh
Hanef-Mutezil limler yetimitir."^ Bununla birlikte, Mutezil
limler ve onlarn grleri Snn Seluklu limleri tarafndan ar
ekilde eletirilmitir. Seluklu limlerinden ehristn, Sultan
Sencer'e ithfen yazd el-Milel ve'n-Nihl adl eserinde onlarm
grlerini eletirip rtmeye almtr."" Yine ayn dnemde
yaayan Nureddn es-Sbn ve Aluddn el-smend gibi Hanef-
Mturd limleri de ayn ekilde Mutezil grleri eletirmiler
ve Hanefleri onlardan uzak tutmaya almlardr."'
Seluklular dnemindeki Hanbellerin Mutezillere tepkisi ise

daha sert olmutur.'*" Eb'l-Vef el-Badad'nin (476/1083), tbn
Szen'nin cenazesinin telkininde sylemi olduu u sz Hanbe-
134 Kurei, el-Cevhir, 11/421 vd; bn'l-Cevz, el-Muntazam, X / 1 6 ; Zeheb, el-lber,

11/358.
135 Muhammed en-Nsih'i hakknda daha fazla bilgi iin bkz., bn'l-Esr, el-Kmil,
X/201; Leknev, el-Fevid, 295-296.
136 Ali es-Sandal hakkmda daha fazla bilgi iin bkz., Kure, el-Cevhir, 11/554 vd;
Leknev, el-Fevid, 202.
137 Mahmud ez-Zemaher hakkmda daha fazla bilgi iin bkz., bn'l-Cevz, el-Mun
tazam, X / 1 1 2 , 349; Leknev, el-Fevid, 343-345.
138 ehristn, el-Milel, 1/56-96.
139 Mutezile'nin eletirildii baz yerler iin bkz., Nureddin Ahmed b. Mahmud b.
Eb Bekir es-Sbn (580/1184), el-Bidye f Usli'd-Dn, thk. Bekir Topalolu, An
kara 1 9 8 2 , 1 8 - 2 0 , 2 3 , 2 6 - 2 8 , 3 0 , 3 1 , 3 5 , 3 6 , 3 8 , 4 3 , 4 4 , 5 4 , 5 7 , 6 2 , 8 0 , 8 3 ; Aluddin Mu
hammed b. Abdlhamd es-Semerkand el-smend ( 5 5 2 / 1 1 5 7 ) , Lbb'l-Kelm,
thk. Muhammed Said zervarl, stanbul 2 0 0 5 , 7 4 , 8 3 , 88.
140 bn Kesr, Bidye, X/91; Rz, Kitbu Mealim, 5 0 , 5 1 , 5 3 , 5 5 , 9 1 , 1 0 1 , 1 0 8 .
llerin bu konuda ne kadar mutaassp olduuna bir delildir: "Y

bn Szen, sorgu meleklerine ben E'art ve Mutezil deil, Hanbelyim,
Snmyim, tie".'"' Kitb'z-Zeyli al Tabakti'l-Hanbile adl eserde o
anda bu sze itiraz eden bir kimsenin kmas durumunda, o kii
nin mutlaka halk tarafmdan katledilecei kaydedilmektedir."^
Seluklu muhaddislerini alan Nuri Topalolu'nun tespitine
gre Seluklular dneminde bir tane Hanef-Mutezil muhaddis
yetimitir. O da, Eb Abdullah el-Hseyin b. Muhammed b.
Hasan bn Hsrev el-Belh el-Badd'dir (520/1126). bn Hs-
rev daha ok hadis hafz, imam ve Badat muhaddisi olarak
mehur olmutur. ok miktarda hadis renen ve reten bn
Hsrev, Eb Abdullah el-Humeyd gibi mehur limlerden ders
alm, kendisi de bn Askir ve bn Cevz gibi mehur limlere
hocahk yapmtr. Amelde Hanef, itikatta Mutezil birisi olan
bn Hsrev, mam- Azam'dan nakledilen hadisleri, Msned Eb
Hanfe adl eserinde toplamtr.'*"
Seluklular dneminde az sayda da olsa Mutezil lim ve ta-
raftarlarnm olduu ve bunlarn kendi grlerini yaymaya al
tklar anlalmaktadr. Bununla birlikte, Seluklu devletinin ald
tedbir sonucu Mutezile'nin nfuzunun ve nfusunun giderek
azald sylenebilir.
C. E'arilik
E'arlik, Eb'l-Hasan el-E'ar'ye nispet edilen itikad bir mez

heptir.'"" tikad konularda, Haneflerin ou Mturdlii benim-
141 ibn Receb, Zeynddin EbT-Ferec Abdurrahman b. ihabeddin Ahmed el-Ba

dd el-Hanbel, Kitbu z-Zeyli al Tabakti'l-Hanbile Beyrut trz,II/38 vd.
142 bn Receb, Kitbu z-Zeyli al Tabakti'l-Hanbile, 11/38 vd; bu konuda daha geni
bilgi iin bkz. Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, 107-110.
143 Zeheb, Siyer, XII/136; Zeheb, Mizn'l-'tidl, 1/547; bn Kutluboa, Tcii't-Ter-
cim, 25; kr., Topalolu, Seluklu Devri Muhaddisleri, 105,176
144 Flah, amzda tikadi slm Mezhepleri, 67-68; Yusuf evki Yavuz, "E'ariyye",
DA, stanbul 1995, X I / 4 5 3 ; E'arlik, Selefiyye'nin devam kabul edilebilir. Sele-
fiyye hakknda geni bilgi iin bkz., Mehmet Zeki can, Selefiyye, slm Kktenci
liin Tarihi Kkenleri, stanbul 2008; M. Sait zervarh, "Selefiyye", DA, stanbul
2009, XXXVI/399-402.
SELUKLULAR DNEMINDE SIYASI ITIMA VE DIN DURUM 53
serken, filerin ve Mlikilerin tamam ile Hanbellerin bir ksm

E'arlii benimsemilerdir.'*' Bununla birlikte Seluklular dne
minde az da olsa amelde Hanef, itikatta E'ar olan kimselerin de
olduu anlalmaktadr. Nitekim Musul kadl yapan Muham
med b. Ahmed Kad Eb Cafer es-Simnn el-Irak (444/1052),
Leknev'nin verdii bilgiye gre Hanef bir fakih ve E'ar bir m-
tekellim idi.'** E'ar'nin grleri afi ve Mliki limler tarafmdan
birlikte savunulmu ve yaylmaya ahlmtr.'*^
Nizmlmlk, giderek glenen ve byk kargaalara sebep
olan Btmlerin ileride daha tehlikeli olaca endiesiyle Sultan
Alparslan'dan izin alarak Nizamiye medreselerini kurdu.'*" O,
kurduu medreselerde istihdam edilmek zere alnacak mder
ris, hizmeti vb. kadrolarn tamamnn afi ve E'arlerden se
ilmesini art kotu.'*' Badat'ta kurulan Nizamiye medresesinin
ubelerini lkenin Nsbr, sfehn, Merv, Rey, Belh, Herat ve
Musul gibi dier ehirlerine de at"" ve oralarda da ayn uygula
malar devam ettirdi.'" Daha nce belirtildii gibi devletin btn
ilerini uhdesine alan Nizmlmlk, yaklak 30 yl boyunca amir
ve memurlar mmkn mertebe buralardan mezun olanlar ara
sndan seti. Dier taraftan o. Nizamiye medreselerinden fi-
E'ar eitimi alan limleri lkenin her tarafna gnderdi. Onun
gnderdii limler de gittikleri yerlerde amelde afilii itikatta
145 Flal, amzda ttikadi slm Mezhepleri, 69; Muhammed Eb Zehra, Trihu Me-
zhihi'l-lslmiyye. Kahire 1989, 1/168 vd; Yavuz, "E'ariyye", DA, X I / 4 5 3 ; kr.,
Hseyin Aydm, Eb'l-Hasan el-Ea'r'de Nazar ve stidlal, Malatya 2003,98.
146 Leknev, el-Fevid, 262.
147 Flal, amzda tikadi slm Mezhepleri, 69.
148 Henry Laoust, Islmda Ayrlk Grler, trc. E. Ruhi Flal- Sabri Hizmetli, stan
bul 1999, 207; Ali Sevim, "Seluklular-Msr Fatm Devletleri likilerine Genel
Bir Bak", VHI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri 11, Ankara 1981, 750; Ocak, Seluklu
larn Din Siyaseti, 74 vd.
149 bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 6 4 6 , Sbt bn'l-Cevz, Mir't'z-Zemn, 140.
150 Tcuddn Eb Nasr Abdlvahhb b. AU b. Abdlkf Subk (771/1369), Taba-
kt'-fiiyyeti'l-Kbr, nr. Mahmud Muhammed et-Tanh-Abdlfettah M. el-
Hulv, Kahire 1385/1965, 313.
151 bn'l-tmd, ehbddin Eb'l-Feth el-Hanbel ed-Dimek (1089/1678), ezer-
t'z-Zeheb f Ahbri men Zeheb, thk. A. el-Amat, Beyrut 1410/1989, 111/384 vd;
Celluddn Eb'l-Fazi Abdurrahman b. Eb Bekr es-Suyt, (911/1505), Trhu'l-
Hulef, Msr 1371/1952, 420 vd.
se E'arlii yaydlar.'" 4 7 5 / 1 0 8 2 ylmda Halife tarafndan Me

likah'a eli olarak gnderilen Nizamiye medresesinin mehur
mderrislerinden Eb shk e-irzi'nin u sz bu durumu ga
yet ak bir ekilde zetlemektedir: "Horasan'a (eli olarak) gitmek
in yola ktmda vardm her kyde her beldede benim yetitirdiim
mutlaka ya bir kad, ya bir mft, ya da bir hatib rencim veya dostum
bulunmakta idi". Seluklular dneminde Badat Nizamiye med
resesinin ba hocal grevinde bulunan mam Gazl ve onun
hocas Nsbr Nizamiye medresesinde mderrislik yapan tma-
m'l-Haremeyn e l - C v e y n f gibi limlerin gayretleri ile E'ar-
liin altn an yaad sylenebilir.
Seluklular dnemindeki filerin imam kabul edilen Eb
Muhammed el-Cveyn/'" akln kullanlmasna nem vererek
E'arlie dinamizm getirmitir."' Keza Gazl'nin Nizamiye
medresesinin en ihtiaml dneminde afilii ve E'arlii savun
mas afi ve E'ar birlikteliini perinlemitir. Ayrca Btnlikle
mcadele iin kurulan Nizamiye Medresesi ve ubelerinde ve
rilen fi-E'ar eitimin E'arliin kuvvetlenip, glenmesine
yol amtr. Btn bunlar, Seluklular dneminde afiliin ve
E'arliin kolayca yaylmasn salamtr.
Seluklular dneminde Fahreddin er-Rz, mam'l-Hare-
meyn el-Cveyn, mam Gazl ve Eb'l-Muzaffer el-sferyn"*
(471/1078) gibi nemli fi-E'ar limler yetimitir.'" Onlar bir ta
raftan ok sayda renci yetitirerek, dier taraftan kymetli eserler
152 Bkz. es-Subki, Tabakt'-fiiyye, IV/216.

153 mam el-Cveyn, Nizmlmlk'ten ve Seluklu sulatanlarmdan byk iltifat
grerek bata Nisbr olmak zere eitli yerlerde 30 yl mderrislik yapmtr.
O, E'arliin BkUn'den sonra ikinci byk temsilcisidir. Bkz., Subk, Tabakt,
168; bn Hallikn, Vefeyt, III/168; C. Brockalmann, "Cveyn", M , III/249; Ocak,
Seluklularn Din Siyaseti, 76 vd.
154 Kure, Cevhiru'l-Mudiyye, 11/555.
155 Abdlazim ed-Db, "Cveyn", DA, stanbul 1993, V r a / 1 4 2 ; Sa'duddn Tafta-
zani. Kelm lmi ve slm Akaidi (erhu'l-Akid), trc. Sleyman Uluda, stanbul
1982,36.
156 Isferyin'nin kelm ve mezhepler hakkmda nemli bir eseri vardr. Bkz., sfer-
yin, et-Tebsr fi'd-Dn, 1-207.
yazarak ve ayn zamanda Nizmlmlk'n siyas desteini alarak

Seluklular dneminde fi-E'arlii yaymaya almlardr.
D. K e r r m i y y e
Kerrmiyye, III./IX. yzylm sonlarna doru Horasan ve M

vernnehir'de Mrcie'nin bir alt kolu olarak ortaya kmtr.""
Onlar, kalp ile tasdik olmakszn sadece dil ile ikrar etmekle ima
nn gerekleeceini iddia ettikleri iin Ehl-i Snnet'in iki imam
Eb Mansr el-Mturd ve Eb'l-Hasan el-E'ar tarafndan ar
bir ekilde eletirilmilerdir."' Bu yzden Eb'l-Ysr el-Pezdev
ve Nureddn es-Sbn gibi Seluklu Hanef-Mturd limler'* ile
ehristn ve Fahreddn er-Rz gibi Seluklu E'ar limler, onlara
ynelik eletirileri srdrmlerdir.'"
Aslnda Kerrmler, balangta Hanef idiler. Fakat onlar,
daha sonra, iman sadece ikrardan ibaret grdkleri iin Hanef
likten ayrldlar.'*^ Bu sebeple Seluklular dneminde zaman za
man Hanef ve filer, Kerrmler'e kar birletiler ve onlarla bir
likte mcadele ettiler. Nitekim Nsbr ehrinde 4 8 8 / 1 0 9 5 ylnda
Hanefler ve filer birleip Kerrmlerle uzun sre attlar. Bu
atmalarm sonucunda Hanef ve filerin taraf Kerrmlere ga
lip geldi ve onlarm medreselerini de tahrip etti. Bunun zerine
Kerrmlerin blgedeki gc zayflad.'*' Kerrmler ile Snnler
158 Kerrmiyye, Eb Abdullah Muhammed b. Kerrm'm (255/869) taraftarlarma

verilen bir mezhep ismi olup Ehl-i Smet d bir oluum olarak grlmektedir.
Bkz., ehristn, d Milel, 1/45, 124; Snmez Kutlu, "Kerrmiyye", DA, Ankara
2002, XXV/294-296.
159 Bkz., Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mturd (333/944), KMb't-
Tevhd, thk. Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2003,606-610; Eb Man
sr Muhammed b. Muhammed el-Mturd (333/944), Te'vlt Ehli's-Snnet,
thk. Fama el-Hyem, Beyrut 2004,11/39, V / 4 6 ; E'ar, Maklt, 1/141.
160 Eb'l-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin el-Pezdev (493/1099), Ehli
Snnet Akaidi, t r c , erafeddin Glck, stanbul 1994, 348, 362-363; smend, L
bb'l-Kelm, 156,185; Sbn, el-Bidye, 2 3 , 2 7 , 2 8 , 3 1 , 3 6 , 4 4 , 5 6 , 6 3 , 8 7 .
161 ehristan, el-Milel, 1/124-131; Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, 160-168.
162 Sheyr Muhammed Muhtar, et-Tecsm nde'l-Mslimn "Mezheb'l-Kerrmiyye",
Kahire 1971,146,147,
163 bn'l-Esr, el-Km, X / 2 5 1 ; Kutlu, "Kerrmiyye", DA, X X V / 2 9 4 ; Kara, Byk
Seluklular, 329.
56 SELUKLULAR DNEMINDE MATURIDILIK
arasnda Nsbr'da cereyan eden tartmalarn uzun sre devam

etmi olmas/**' Seluklular dneminde azmsanamayacak sayda
Kerrm nfusun bulunduunu gstermektedir. Bununla birlikte,
Kerrmlerin saysnn ve Seluklu halk zerindeki etkisinin gide
rek azald anlalmaktadr.'*'
Eb'l-Ysr el-Pezdev, Aleddn el-smend ve Nureddn es-
Sbn gibi nde gelen Seluklu dnemi Hanef limleri, Allah'n
tekvin sfah, tebih, irade, istitaat, iman ve imamet gibi konular
da Kerrmleri eletirdiler.'** Ayrca Hanef limler, onlara reddiye
kitaplar yazdlar. Bu kitaplardan birisi Eb Bekr Muhammed b.
Yeman es-Semerkand'ye ait olan Kitbu'r-Red al'l-Kerrmiyye adl
eserdir.'*' Eb'l-Mun en-Nesef, sz konusu reddiyeyi Kerrmiy-
ye'yi eletiren ilk kaynaklardan birisi kabul etmektedir.'*"
Sonu olarak Seluklularm ilk yllarnda bir miktar arl
olan Kerrmyye'nin, blgede Hanef-Mturdiliin ve afiliin
giderek glenmesiyle itibar kaybetmeye balad anlalmakta
dr. Keza Mturd ve E'ar hmlerden srekli eletiri almalar da
Kerrmlerin Seluklular dneminde giderek nfuzlarmm ve say-
larmm azalmasna yol at sylenebilir.
E. Sflik
Seluklular dnemi, siyas, itima vb. alanlar asndan ol
duu kadar tasavvufun teekkl etmesi asndan da nemli bir
yere sahiptir. Zira Seluklular dneminde Eb'l-Ksm el-Kueyr
(465 / 1 0 7 2 ) , Eb Ah el-Farmed (447/1084), mam Gazl (505/111),
Yusuf Hemedn (535/1140) ve Ahmed Yesev (562/1167)'*" gibi
164 Kutlu, "Kerrmiyye", DM, X X V / 2 9 4 .

165 Watt, M. Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem R u ^ Fla-
h, Ankara 1981,361.
166 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 362, 363; Eb'l-Mun en-Nesef, Tahsra, 1/47, 77, 80,
1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 3 4 , 1 6 4 , 1 6 6 , 1 7 0 , 2 2 1 , 2 4 1 , 3 0 6 , 3 0 7 , 3 1 0 , 3 5 0 , 3 6 2 ; Sbn, el-Bid
ye f Usli'd-Dn, 2 3 , 2 7 , 2 8 , 3 1 , 3 6 , 4 4 , 56,63,87; smend, Lbb'l-Kelm, 156,185;
Kerrmiler, E'ar limlerce de eletirilmiledir. Bkz., E'ar, Maklt'l-slmiyyn,
141; Badad, el-Tark beyne'l-Frak, 215-225; ehristn, el-Milel, 1/21,124.
167 Nesef,TflbsOT, 1/358.
168 Nesel, Tabsra, 1/358.
169 bn'l-Cevz, el-Muntazam, IX/507; Ali b. Osman CUb Hucvir, Hucvir Kef'l-
S E L U K L U L A R D N E M N D E SiYAS! TMA V E DN D U R U M 57
byk mutasavvflar yetimitir.'^" Onlar, Seluklular dneminde

sflii Ehl-i Snnet mensuplar arasnda yaymakla kalmamlar,
ayn zamanda hem medreselerdeki eitim retim faaliyetleriy
le yakndan ilgilenmiler, hem de zaman zaman Seluklularn
devlet politikasna yn vermilerdir.'^' Osman Turan'm belirttii
gibi Seluklular dneminde, "Trklerin keramet sahibi, her der
de deva bulan, gaipten haber veren kamlar yerine slm eyhle
ri ve evliyas gemi idi".'^^ Keza tasavvuf tarihinde nemli bir
yere sahip olan Hcegn tarikatnn kuruluu da yine Seluklular
dneminde olmutur. Hcegn tarikat, sonralar Nakibendlik'^'
olarak mehur olmu ve gnmze kadar yaygn bir ekilde de
vam etmitir.'^* Bu sebeple, sfliin Seluklularm ve daha sonra
gelen Trklerin din ve dnya anlaynda bir hayli etkili olduu
sylenebilir. Btn bunlar, Seluklular dneminde ortaya kan
siyas olaylar ne kadar nemli ise, tasavvuf hareketlerinin de o
kadar nemli olduunu gstermektedir. Bu sebeple, ahmamza
k tutaca maksadyla nce Seluklular dnemindeki sflii
genel olarak ele almak, sonra da nde gelen Seluklu sflerine
ksaca temas etmek istiyoruz.
Asimda ilk sfler, bir taraftan slm'm doru anlalarak yayl

masna alm, dier taraftan tarm ve ticaretle uramlardr. Ay
rca insanlar gzel ahlaka ve iyilik yapmaya davet ederek erdem
li bir toplumun olumasma rehberlik etmilerdir.'^' Fakat sonraki
dnemlerde sf geinen ok sayda kii doruluk ve drstlkten
uzaklatklar iin insanlara iyi rnek olamamlardr.'^* Nitekim es-
Mahcb Hakikat Bilgisi, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1982, 272-273.

170 Ocak, "Seluklular", DA, XXXVI/375-376.
171 Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, 119; Ahmet Ocak, "Seluklular Dneminde Ba
dat ve evresinde Tasavvuf Hareketleri", Irak Dosyas, yay. haz. Ali Ahmetbe
yolu-Hayrullah Cengiz-Yahya Bakan, stanbul 2003, 87-108.
172 Turan, Trk Cihan Hkimiyeti, 151.
173 Nakibendlik, slm dnyasmda Kadirlikten sonra en yaygn olan bir tarikattr.
Bkz., Hamid Algar, "Nakibendiyye", DA, stanbul 2006, XXXII/335-342; ayrca
bl<z., Louis Massignon, "Tasavvuf", A, Eskiehir 1997, XII/1,26-31.
174 Hamid Algar, "Hcegn", DA, stanbul 1996, XIV/431.
175 Muhammed Tanci, slm Tasavvufu zerine, ev., Bekir Topalolu, stanbul 2002,
45 vd; kr., Massignon, "Tasavvuf", A, XII/I, 26-31.
176 Tanci, slm Tasavvufu, 52.
Slem'nin (412/1021) Tabakt's-Spyye adl eserinde geen u na

kil buna iaret etmektedir: III./IX. asr mutasavvflarndan Hamdn
el-Kassr'a (271 / 8 8 5 ) ilk sflerin szlerinin sonraki sflerin szle
rinden daha etkili olduunun nedeni sorulduunda, o, u cevab
vermitir: "Onlar slm'n ycelmesi, insanlarn kurtulmas ve Rahma
nn rzas in konuuyorlard; biz ise nefsin ycelmesi, dnyaln elde
edilmesi ve halkn tevecch gstermesi iin konuuyoruz"}''^
Eb Bekir Muhammed b. shk el-Buhr el-Kelbz (385/995)
de et-Taarruf li Mezhebi Ehli't-Tasavvuf adl eserinde, "Tasavvufun
manas gitti ismi kald. Hakiki sflik kayboldu. Onun yerini ekil-
cihk ald" demek suretiyle "Gerek tasavvufla bozulmaya yz
tutmu tasavvufun birbirinden ayrlmas gerektiine""'' dikkat
ekmitir.
nceki dnemlerde olduu gibi Seluklular dneminde de
baz mutasavvflar, dini, dnyaya alet etmekle kalmamlar,
ayn zamanda ilham yoluyla elde edilen bilgiyi geerli sayarak
onu ktye kullanmlardr. Keza onlar, bilgi elde etmenin akl
ve istidlal yollarn reddetme veya deerini azaltma eilimine
dmlerdir."*" mam Mturd, Eb'l-Ysr el-Pezdev ve mer
Nesef gibi Hanef limler ise akla, istidlale ve ilme byk nem
vererek, ilhamn suistimal edilmesine kar kmlardr.'"' Nite
kim Mturd, ilim elde etme yolar arasnda akl, haber ve istid
lalin yannda ilham saymamtr.'"^ Keza mer Nesef de Afcf^-
'n-Nesefiyye'sinde aka "lham, bilgi elde etmenin yollarndan
deildir"'"' demektedir. Eb'l-Ysr el-Pezdev de Usl'd-Dn adl
177 Eb Abdurraiman Muhammed b. Hseyin b. Muhammmed el-Bekr es-Slem,

Tahakt's-Sfiyye, Kahire 1953,125; kr., Tanci, slm Tasavvufu, 53.
178 Eb Bekir Muhammed b. shk el-Buhr el-Kelbz (385/995), et-Taaaruf li Mez
hebi Ehli't-Tasavvuf, Kahire 1980, 27.
179 Nusrettin Ylmaz, "slm Dncesirn Tasavvuf ve Kelm Alanmda Bir Kar
latrma: Kelabazi ve Mturd", Darende lahiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Yl: 1,
Cilt: 1, say: 1, Darende 1995,81; kr., Annemaria Schimmel, Tasavvufun Boyutlar,
ev.. Ender Grol, stanbul 1982, 83.
180 Tanci, slm Tasavvufu, 68 vd.
181 Tanci, slm Tasavvufu, 71-72.
182 Mturd, Kitbu t-Tevhd, 11-18; kr.. Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle
mam Mturd", 25 vd.
183 Nesef, Akid'n-Nesefyye, 2.
SELUKLULAR DNEMNDE SlYAS! TMA VE DN DURUM 59
eserinde kendisine illam geldiini iddia ederek Mslmanlar

yanl ynlendiren bir kiiyi aka eletirmi ve yanmda bulu
nan kiileri bu konuda uyarmtr."* Gerekten de Mvernne-
hirli Hanef limlerin ou, gerek mutasavvflara sayg duymak
la birlikte, ar tasavvuf hareketlerine daima kar kmlardr."'
Hanef-Mturd limlerin gerek sflere sahip kp onlara sayg
gsterirken, ilham bilgi elde etmenin yollarndan kabul etmeyi
lerini ve arlklara kar klarm, Btmlik gibi ar akmlarn
zararlarn nlemeye ynelik olduu kanaatindeyiz. nk daha
nce belirtildii gibi Seluklularn tarih sahnesine ktnda si
yas, itima ve fikr alanlarda byk bir baboluk hkimdi.
Seluklular dneminde Ahmed Yesev ve hocas Yusuf He-
medn gibi mutasavvflar sz konusu suistimallare kar k
mlarsa da, slm'n emirlerini nemsemeyen hurafelere sar
lp dervi klna brnerek halkn duygularn smrmeye
alanlar da olmutur."* Nitekim Seluklu dneminde yetien
byk Hanef limi Necmddn mer en-Nesef ( 5 3 7 / 1 1 4 2 ) , sa
dece sf frkalara yer verdii Risale f Beyni Firak'd-Dlle mi
ne'l-Mutasavvf a adl bir eser yazm ve bu risalede sfleri 12
firkaya ayrmtr. Nesef, bu eserinde sz konusu on iki sf
firkadan sadece birinin slm'a uygun olduunu kaydetmekte,
dierlerini ise ar bir ekilde eletirmektedir."^
mer Nesef'nin sfler ve sflik hakkmdaki grlerin bir ben
zerini, hocas Eb'l-Ysr el-Pezdev'de de grmek mmkndr.
Nitekim Pezdev'ye gre de slm corafyasmda Hubbiyye, Evli-
yiyye, bhiyye, Hulliyye, Hriyye, Vkfiyye, Mtechile, Mte-
ksile gibi slm'a aykr bir takm sf frkalar ortaya kmtr. Bu
nunla birlikte, ona gre sfler arasmda Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'e
mensup ve keramet sahibi ok sayda kii de bulunmaktadr.""
184 Pezdev, Ehli Snnet Alzidi, 366 vd.

185 Kurbanolu, Hanef limler, 26-27; kr., Makdisi, Orta ada Yksek retim, 264.
186 Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, 117 vd.
187 Eb Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef (537/1142), Ri
sale f Beyni Ftraki'd-Dlle mine'l-Mutasavvfe, Sleymaniye Ktp. Ayasofya Bl
m, Nu: 2317, v. 93-95; kr.. Kutlu, "Eb Mansr el-Mturd ve Mturd Kltr
evresiyle lgili Bibliyografya", 404; Tanci, slm Tasavvufii, 48; Bu risalenin yaz
ma nshalar iin bkz., Brockelmann, GAL, 1/261, Suppl, 1/662.
188 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 363; mer en-Nesef, Risale, v. 93.
60 S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLK
Eb'l-Ysr el-Pezdev ve mer Nesef kerdi yaadklar d

nemde sfliin yaygn olduunu belirttikten sonra sflik ve sf-
1er hakknda ok nemli bilgiler vermektedirler.'"' Seluklular d
neminin nde gelen bu iki Hanef-Mturd limin Sflik hakkm
da verdii bilgiler, iinde yaadklar dneminin tasavvuf ynn
yanstmas asndan olduka nemlidir. Bu bakmdan onlarn ko
nuyla ilgili baz grlerini olduu gibi vermekte fayda grerek
aaya alyoruz. Her iki lime gre sf frkalar unlardr:
1. Hubbiyye: Bunlara gre Allah Tel sevdii kulundan m
kellefiyeti kaldrr. Bu sebeple ona her ey helal olur ve ondan
ibadetler der. Hubbiyye mensuplar, namaz klmazlar, oru tut
mazlar ve her trl haram caiz grrler.
2. Evliyiyye: Bunlar, evliyann peygamberlerden stn oldu
una inanrlar. Bunlara gre bir kimse, veliliin en yksek merte
besine ulanca, ondan kulluk mkellefiyeti der ve her ey ona
helal olur."'
3. bhiyye: Bunlar, insanlarn mallarn ve kadmlarn mubah
sayarlar."^
4. Hulliyye: Bunlar, ty bitmemi genlere bakmay mubah
sayarlar ve AUah'm sfatlarndan bir sfatla bu genlere hulul etti
ine inanrlar ve biz bundan dolay onlar pyoruz ve seviyoruz
iddiasnda bulunurlar."' Ayrca onlar Nesef'ye gre temiz ve g
zel kadnlara bakmay, raks etmeyi caiz grrler.""
5. Hririyye: Bunlar, yorgunluktan yere dnceye ve kendi
lerinden geinceye kadar raks ederler ve ark sylerler. Ondan
sonra kalkp ykanrlar ve "Hru'l-Ayn (gzel gzl kadmlar) gel
mitir, haydi onlarla birlikte olunuz" diyerek, gayri meru iliki
lere girerler."'
189 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 365-366; mer en-Nesef, Risale, v. 93-95.
190 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 363; kr., mer en-Nesef, Risale, v. 93.
192 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 363-364; Nesef'ye gre bunlar en erli topluluktur.
Bkz., Nesef, Risale, v. 93.
193 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 364; Nesef'nin risalesinde buras yoktur. Bkz., Nese
f, Risale, V. 94.
194 Nesef, Risale, v. 94.
195 Pezdev, Ehh Snnet Akaidi, 364; kr., mer en-Nesef, Risale, v. 94.
S E L U K L U L A R D N E M N D E SYAS TMA VE DN D U R U M 61
6. Vkfiyye: Bunlar, Allah' bilmenin ve tanmann mmkn

olmadna inanrlar. Allah'm zat ve sfatlar hakknda bir ey
sylemeyip, Farsa, Arapa beyitler okuyup dururlar. Onlar, bilgi
konusunda acizlii marifet kabul ederler."*
7. Mtechile: Bunlar, ney alp ve iki ierek bir takm g
nahlar ilerler. Bylece gnahkrlk elbisesini giydiklerine inanr
lar ve yle derler: Riyay terk etmek vaciptir. Bizim gnahkrlk
elbisesini giyerek kendimizi gstermemiz de riyay terk saylr. Biz
olduumuz gibi grnyoruz, derler."^
8. Mteksile: Bunlar, harama ve helale dikkat etmezler. Za
manlarnn ounu uykuda geirirler, tembel tembel oturup az a
lrlar, nadiren namaz klarlar, bulunca ok yemek yerler. Evlen
mezler, bir ey renmezler, sadece Reddiye mezhebine inanrlar.
Fakat kimseyle mnakaa etmezler.""
9. emrhiyye"'
10. Hliyye: Onlar, sema ve raks helal kabul ederler.^*
11. lhmiyye: Onlar, hkemnm kitaplarna tabi olurlar.-"'
mer Nesef, Risale f Beyni Firak'd-Dlle mine'l-Mutasavvfa
adl eserinin sonunda 12. sf frka hakknda arpc bilgiler ver
mektedir. nemine binen bu ksm olduu gibi aaya alyoruz:
"Ehl-i Hak mezhebi ise, Raslullah'm (s.a.s.) snnetine uyarlar,
namazlarm klarlar, zektlarm vaktinde verirler, iki ve zina gibi
btn haramlardan kamrlar. Helal kazanca nem verirler. Ehl-i
Beyt'in ve iyi kimselerin yolunda giderler. erli kimselerin sohbe
tinden uzak dururlar. Btn mahlkata / herkese ve her eye kar
hogrl davranrlar. Btn Mslmanlara merhamet ederler.
Gnahkrlarm gnahmdan dolay Allah Tel'dan mafiret dilerler.
196 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 364-365; kr., mer en-Nesef, Risale, v. 94.
199 bare anlalamad. Bkz., Risale, v. 93; Pezdev, emrhiyye'den bahsetmez. Bkz.,
Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 363-366.
200 Nesef, Risale, v. 93; Pezdev, Hliyye'den bahsetmez. Bkz., Pezdev, Ehli Snnet
Akaidi, 363-366.
201 Nesef, Risale, v. 94; Pezdev, lhmiyye'den bahsetmez. Bkz., Pezdev, Ehli Sn
net Akaidi, 363-366.
Gybet etmezler, dnyanm sslerine ve nimetlerine aldanmazlar.

Salih kiilerin yolunda yrrler. Onlar, hak ve yakn zere olan bir
topluluktur. Allah Tel'nm "Onlar, Allah'n Kalplerini takva ile imti
han ettii kimselerdir. Onlar iin balanma ve byk bir mkfat vardtr"^^
buyurduu gibi onlarm sevgisi, Allah'm ve Rasl'nn sevgisidir.
Sen kt hallerine vakf olduun mutasavvflardan uzak dur.
Yukarda zikrettiimiz gibi onlar 11 frkadr. Onlar, bidat, dallet
ve ekavet ehlidir. Dinimize gre onlardan uzak durmak vaciptir.
Nitekim Raslullah (s.a.s.) yle buyurmaktadr: Kim bidat sahi
binden uzak durursa, Allah Tel o kiiyi emin klar. Bu, ne byk
bir kurtulutur. Allah Tel bizi ve sizi buna muvaffak klsn"^"'
mer Nesef'nin yukarda geen szlerinden u sonular
karmak mmkndr: Birincisi bu kayt, Mturdliin temel ki
tab olan Akid'n-Nesefiyye'nin yazarna ait olduu iin Seluklu
dnemindeki Hanef-Mturdlerin s l m / m e z h e p anlaylarnn
bir zeti kabul edilebilir. Nitekim mer Nesef, hem sz konusu
tasavvuf risalesinde vd 12. frkaya, hem de Akid'n-Nese-
fiyye adl eserine " Ehl-i Hak dedi k i " eklinde balamaktadr.
kinci olarak bu kayt, Hanef-Mturdlerin Ehl-i Beyt'e ne kadar
bal ve dkn olduklarn gstermesi asndan da nemhdir.
ncs, bu kaytta geen btn mahlkata kar hogrl
davranlmasnn tavsiye edilmesi de ayr bir nem tamaktadr.
Drdncs bu kaytta geen sevgi, hogr ve sayg duyma
prensiplerinin zamanla "Yaratlan yaratandan tr sev" ekli
ne dnerek Trk-slm kltrnn temel zelliklerinden birini
tekil ettii sylenebilir.
Eb'l-Ysr el-Pezdev de mer Nesef gibi sf frkalar hak
knda yukarda geen bilgileri verdikten sonra sflerin hepsinin
kt olmadna dikkat eker. Ona gre, keramet sahibi, muttaki,
faziletli, iyiliklerle dolu, ok sayda sf de vardr. Bunlar daima
temizlikte, yemede, imede, giyinmede, uyumada, konumada ve
ibadet etmede Hz. Peygamber'in (s.a.s.) snnetine uyarlar. Bu tr
202 Hucurt 4 9 / 3 .
203 mer en-Nesef, Risale, v. 9 4 , 9 5 .
204 mer Nesef, Akid'n-Nesefyye, 1.
S E L U K L U L A R D N E M N D E SYAS TMA V E DN D U R U M 63
sflerin arasnda mmetin sekinleri, byk veliler bulunmakta

dr. Onun iin bu tr sfleri dierlerinden ayr tutmak ve onlarm
aleyhinde konumamak gerekir.^"' Bu kaytlardan Eb'l-Ysr el-
Pezdev ve mer Nesef gibi Hanef-Mturd limler tarafmdan
Seluklu dnemindeki sflerin, vlen sfler ve zemmedilen s
fler eklinde iki ksma ayrld anlalmaktadr. Keza bu iki grup
tan vlen sflerin sevilip, sayg duyulduu, zemmedilen sfle
rin ise ktlendii ve onlardan uzak durulduu anlalmaktadr.
Pezdev, Usl'd-Dn adl eserinde kendisine ilham geldiini
iddia eden baz kiilerin "Rahbim unu syledi" diye balayp B-
hnler gibi halk aldatmaya altklarn kaydetmektedir.^"* Pez-
dev'nin sz konusu eserinde anlattna gre 4 7 9 / 1 0 8 6 ylnda
kendisine ilham geldiini syleyerek halk aldatan bir sfnin Bu-
hara'ya gelince, Pezdev, onun hakkmda unlar sylemitir:
"Bu kii daha nce Eb Hanfe'nin (r.a.) mezhebindendi, sonra Mu
tezileye meyletti. Ben bu zata iki arkadam gnderdim ve bu ikisine
unlar syledim: Ona deyiniz ki niin Eb Hanfe'nin mezhebini terk
ettin ve bu bidatleri ortaya kardn?" "Biz ise peygamberlerin ve
fakihlerden salih olanlarn, takva sahiplerinin, velilerin ve byk Kur'n
okuyucularnn, yani imamlarn yolu zerindeyiz. Sen ey azgn, kkrt
c kii! Bu saydklarmzn yolundan dndn ve eytann yoluna girdin.
Bu girdiin yol ilerin ve Karmita'nn yoludur."''"^ Grld gibi
Pezdev, mensubu olduu Hanefleri, peygamberlerin, salih fakih-
lerin, velilerin ve Kur'n okuyucularmm yolunda gidenler eklin
de tavsif etmektedir.
Yukarda geen "Bu kii daha nce Eb Hanfe'nin (r.a.) mez
hebindendi, sonra Mutezile'ye meyletmitir" szne muhatap
olan kii, aka Eb Hanfe'nin mezhebinden ayrlmakla sulan
yor. Pezdev'nin bu sznden u sonular karmak mmkndr.
Bunlardan birisi, Hanef-Mturdlik ile Mutezile'nin birbirine
muhalif iki mezhep olduu ve ayn zamanda o devirde Hanefli-
205 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 365.

208 Pezdev, EhU Snnet Akaidi, 366 vd.
in sadece bir fkh mezhebi olmad ayn zamanda onun itikad

bir mezhep kabul edildii anlalmaktadr. Buradan kan ikinci
sonu ise Pezdev'nin yaad dnemde Hanefleri itikatta Mute
zileye meyletmemeleri konusunda uyarmasdr. Dier bir ifadeyle
Pezdev Hanefleri, Mutezil fikirlerden korumaya almasdr.
nc olarak ise bu kayt, Pezdev'nin Buharal Hanefler ze
rindeki etkisini gstermektedir.
imdi, Seluklular dneminde yaayan nde gelen sfler hak
knda ksaca bilgi vermek istiyoruz.
1. Eb'l-Kasm el-Kueyr en-Nsbr (376-465/986-1072)

Eb'l-Kasm Abdlkerim b. Hevzin b. Abdlmelik el-Kueyr
en-Nsbr 3 7 6 / 9 8 6 ylnda Nsbr'a yakn stv kasabasnda
dnyaya geldi.^"" Seluklular dneminin ileri gelen sflerinden
biri kabul edilen Kueyr, kk yata babasn kaybetti. Tahsil
iin Nsbr'a gitti ve orada tasavvuf limi Eb Ali ed-Dekkk'n
ders halkasma katlarak ona intisap etti. Ayn zamanda bn Frek
ve Eb shk el-sferyn'den de ders ald. Hocas Eb Ali, ondaki
kabiliyeti grnce onunla yakmdan ilgilendi ve onu kendi kzyla
evlendirdi. Hocasnm vefatndan sonra onun yerine geti ve tasav
vufta Nsbr bata olmak zere btn Horasan'n en mehur mu-
tasavvflarmdan biri oldu. Turul Bey'in sultanl dneminde ve
zir Kndr'nin E'ar kart siyaseti yznden bir mddet hapis
yatan Kueyr, daha sonra serbest brakldktan sonra hacca gitti ve
dnte bir mddet Badat'ta kald. Kndr'nin grevden almp
yerine Nizmlmlk'n gemesi zerine tekrar Nsbr'a dnd
ve orada vefat edinceye kadar ilmi faaliyetlerde bulundu.^'"
Seluklular dneminde Kueyr'den baka Eb Kasm Crcn
(450/1058) gibi mutasavvflar Horasan blgesinde ehir ehir do
laarak tasavvuf hareketin yerleip yaylmasma almlardr. Bu
209 Eb Kasm Kueyr haliknda geni bilgi iin bkz., bn Kesr, Bidye, XII/106-107;
bn'l-md, ezert'z-Zehcb, V / 4 4 4 ; bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 ; bn'l-Cevz,
Muntazam, I X / 5 0 7 ; Hucvir, Keful-Mahcb, 272-273; Sleyman Uluda, Tasav
vuf lmine Dair Kueyr Risalesi, stanbul 1981,11-89.
210 bn'l-Cevz, el-Muntazam, IX/507; Ahmet Ate, "Kueyr", A, VI/1035-1036;
zel, Hanef Fkh limleri, 183 vd.
S E L U K L U L A R D N E M N D E SYAS TMA VE DN D U R U M 65
esnada ok sayda taraftar bulmular ve ayn zamanda nemli sf

ler yetitirmilerdir. Eb Kasm Crcn (450/1058) ve Eb'l-Kasm
el-Kueyr'nin yetitirdii en nemli mutasavvf kukusuz Eb Ali
el-Farmed'dir (477/1084)."'
2. E b Ali e l - F a r a e d ( 4 0 1 - 4 7 7 / 1 0 1 0 - 1 0 8 4 )
Eb Ali Fazi b. Muhammed el-Farmed, 401/101 tarihinde T-
s'un Farmed (Farmez) kynde dnyaya geldi. Doduu kye nis
petle el-Farmed lakabyla mehur oldu. "eyhu'l-meyih", "kut-
bu'z-zaman", "mrid" ve "rukn'l-slm" gibi unvanlarla anld.
lk tahsilini kendi kynde yaptktan sonra Nsbr'a giden Eb
Ali el-Farmed, orada mehur sf Abdlkerim el-Kueyr'nin ho
calk yapt Kueyriyye Medresesi'ne devam ederek, ksa srede
oradaki en baarl rencilerin arasna girdi. Kueyr'rn yanmda
din derslerin yan sra tasavvuf dersleri de alan Farmed, daha son
ra Ts ehrinde bulunan Eb'l-Kasm el-Crcn'nin yanma gitti.
Bir mddet Crcn'den de ders alan Farmed, daha sonra Naki
bend silsilesinin nemli sflerinden Eb'l-Hasan el-Harkn'nin
(425/1034) eitiminden de geerek onun en nemli halifesi oldu.^'^
bn Esr ve bn Kesr'e gre yaad dnemin nde gelen evli
yas kabul edilen Eb Ali el-Farmed, Seluklularn bakenti Merv
ehrine zaman zaman giderek, Seluklu veziri Nizmlmlk'
baz konularda uyarmasndan dolay, ondan byk sayg grm
tr. Kaynaklarda geen kaytlara gre "Eb Ali el-Farmed, Ni
zmlmlk'n vezirlik makamma gelince, byk vezir saygyla
ayaa kalkar ve onu kendi makamma oturturdu. Hlbuki Eb'l-
Ksm el-Kueyr ve mm'l-Haremeyn el-Cveyn gibi dnemin
ileri gelen limleri geldiinde, sadece ayaa kalkar fakat yerini on
lara vermez idi. Nizmlmlk'e bunun sebebi sorulduunda o, u
cevab vermitir: "Eb'l-Kasm el-Kueyr ve Eb'l-Mel el-Cveyn
gibi limler yanma geldikleri zaman bana: "Sen yle iyisin, byle iyi
sin" diyerek benim sahip olmadm vasflarla beni verek benim gurur
211 Hucvir, Kefu'l-Mahcb, 26-27.

212 Zeieb, ber, 11/337; Molla Cm, Nefeht'l-ns, 11/513; Ali b. Hseyin el-Viz el-
Herev, Reaht Ayni'l-Hayt, Beyrut trz., 16-17; kr., Hucvir, Kefu'l-Mahcb, 268.
ve kibrimi artrrlar; hlbuki el-Farmed bana nefsimin houna gitmeyen

eyleri, kusur ve noksanlarm, yaptm hakszlklar syleyerek beni
uyarr. Ben de onun uyars ile yaptm hatalarn farkna varrm ve
onlarn oundan vazgeerim."^^^
Eb Ali el-Farmed, yazl bir eser brakmamtr. Fakat mam
Gazl ve Yusuf el-Hemedn gibi byk mutasavvflar yetitire
rek Snn tasavvufun gelimesine nemli katk salamtr.^"
Kaynaklarda Eb Ali el-Farmed, Nakibendliin Alev silsi
lesinde Eb'l-Kasm el-Crcn'nin, Bekr silsilesinde ise Eb'l-
Hasan el-Harkn'nin halifesi olarak kaydedilmektedir.^" Bundan
dolay Nakibendliin her iki silsilesi Eb Ali el-Farmed'de bir
lemi ve sonra da halifesi Yusuf el-Hemedn ile devam etmitir.^''
Bu bakmdan Eb Ah el-Farmed ve Yusuf el-Hemedn, Nakiben
dlik tarihinde olduu kadar Seluklu / Trk slm Tarihi asn
dan da nemli bir yere sahiptir. Bu sebeple Eb Ali el-Farmed,
Yusuf el-Hemedn ve mam Gazl gibi vlen Seluklu sflerin,
Seluklular dneminden itibaren Trklerin slm anlay zerin
de bir hayli etkili olduklarn sylemek mmkndr.
3. m a m - G a z l ( 4 5 0 - 5 0 5 / 1 0 5 8 - 1 1 1 1 )
Seluklular dneminde yaam byk slm limlerinden birisi
de, tasavvuf, kelm, fkh ve fkh usl gibi eitli alanlarda nemli
eserler veren mam Gazl lakabyla mehur olan Eb Hmid Mu
hammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazl et-T-
s'dir. Tus ehrinde doan Gazl, orada, Ahmed b. er-Rzakn'den
ilk tahsilini yaptktan sonra Grcan'a ve daha sonra Nsbr'a gitti.
Nsbr Nizamiye medresesinde mam'l-Haremeyn el-Cveyn'-
nin yannda yetiti. Hocasndan sonra kelm, cedel, hilfiyt, fkh,
fkh usl ve mantk alanlarmda Horasan ve Irak'm en nemli li-
213 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 0 9 ; bn Kesr, Bidye, XII/140.

214 H. Kamil Ylmaz, "Eb Ali Farmad", Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, VII,
stanbul 1995, 27-30.
215 Tahsin Yazc, "Eb Ali Farmed", DA, stanbul 1994, X / 9 0 ; Hucviri, Kef'l-
Mahcb, 211; Herev, Reaht, 14, 16; Naci Maruf, Medris Kable'n-Nizmiyye,
Badat 1 3 9 3 / 1 9 7 3 , 5 7 , 5 8 ; M. Achena, "Abu Ali", El Suppl. 14-15.
216 Yazc, "Eb Ali", DA, X / 9 0 .
S E L U K L U L A R D N E M N D E SYAS TMA V E DN D U R U M 67
mi oldu. Nizmlmlk tarafmdan Badat Nizamiye medresesinin

basma getirilen Gazl orada byk bir itibar kazand. Fakat buna
ramen i huzura eremedii gerekesiyle 4 8 8 / 1 0 9 5 ylnda mder
rislii brakarak tasavvufa girdi. Yaklak on yl am, Hicaz ve Ku
ds gibi eitli yerlere giden Gazl, felsefeye ve felsefecilere ar
eletiriler getirdi. Yaklak on yl sonra tekrar Badat'a dnd ve
orada tekrar Nizmiyye'de ders vermeye balad. Daha sonra m
rnn sonlarna doru memleketi Ts'a gitti ve orada bir mddet
yaadktan sonra 505/1111 ylmda vefat etti."'
Osman Turan'a gre "Gazl, slm'm geirdii fikr ve din
nifak karsnda muzdarip olmu ve bu uurda bir mcahit ola
rak Seluklularn slm siyasetine ve nizamna hizmet etmitir."""
Reacherd Nelson Frye'ye de "Byk kelmc el-Gazl Snn s
lm ile sf hareketi uzlatrmay baard""' demekle Gazl'nin
Seluklular dnemi ve sonrasndaki Mslman halk zerindeki et
kisine iaret etmektedir. Yine Frye'ye gre Horasan ve Mvern
nehir'de yaayan sfler sadece halk zerinde deil, ayn zamanda
Seluklu yneticileri zerinde de etkili olmulardr.-^^" Bu sebeple,
Seluklular dneminde Ehl-i Snnet denilince fi-E'arliin an
lalmasnda ve E'arliin mehur bir mezhep haline gelmesinde
Eb Ali el-Farmed ve mam Gazl gibi E'ar sf limlerin b
yk rolnn olduu sylenebilir.
Seluklular dneminde mam Kueyr, Eb Ali Farmed ve

mam Gazl gibi fi-E'ar sflerden baka Yusuf el-Hemadn^^'
(442-535 /1050-1140) ve Ahmed Yesev (486-562 /1093-1167) gibi ok
nemli Hanef-Mturd sfler de yetimitir. Fakat bu iki sfyi
almamzn ikinci blmnde genie ele alacamz iin burada
sadece isimlerini zikretmekle yetiniyoruz.
217 mam Gazl hakkmda daha geni bilgi iin bkz., bn Kesr, Bidye, XII/173-174;
bn Hallikn, Vefeyt'l-A'yn, III/216; Subk, Tabkt'-fihjye, VI/191; Bund
r, Zbdet'n-Nsr, 81; Kasm Kfral, "Gazl", A, IV/748-760; W. Montgomery
Watt, "al-Ghzl", / , 11/1038-1041.
218 Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, 178; Seluklular Tarihi, 335.
219 Reacherd Nelson Frye, Orta am Baars Buhara, ev.. Hasan Kurt, Ankara trz., 174.
220 Frye, Orta an Baars Buhara, 174.
221 Zeheb, ber, 11/448 vd; kr., Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda Mutasavvflar, An
kara 1981, 66 vd.
KNC BLM
SELUKLULAR D N E M N D E
M T U R D L N YAYILII
I. S E L U K L U L A R D A N N C E M T U R D L K ( 3 0 0 -
431/ 9 1 4 - 1 0 4 0 )
Eb Mansr el-Mturd'ye nispet edilen Mturdliin orta
ya knda en byk pay mam Mturd'ye ait olmakla birlikte,
mezhebin oluum, geliim ve yayl srelerinde Mvernnehirli
Hanef limlerin ve halkm da nemli katklar olmutur. Bu sebeple
Mturdlik, sadece mam Mturd'nin abalaryla deil, ok say
daki Mvernnehirli Hanef limin ve halkm katksyla yaylm
tr.' nk Muhammed Tanci'nin de belirttii gibi "Mtefekkirlerin,
fikr hayatm istikamet ve gelimesindeki tesirleri ile - bu istikamet
ve gelimenin mahiyeti ne kadar deiirse deisin - onlarm iinde
yaam olduklar topluluk arasmda sk bir ba vardr".^
mam Mturd'nin yaad dnemde Semerkant, dnyann
nde gelen ilim ve kltr merkezlerinden birisi idi. Nitekim mer
Eb'l-Mun Meymun b. Muhammed en-Nesef (508/114), Tabsrat'l-Edillef Us

li'd-Dn al Tarkti'l-tmam Ebi'l-Mansr el-Mturd, nr., Claude Saleme, Dmak
1993, 356; Kr., Madelung, "The Spread of Mturdsm and Turks", 124; M. Sait
zervarh, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adl Eseri, stanbul 2005,12.
Muhammed Tanci, "Ab Mansr al-Mhard", AFD, 4 / 1 - 2 (1955), 2.
70 S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDI.K
Nesef, el-Kand fi Zikri Ulema-i Semerkand adl eserinde yerli halkn

yan sra Belh, Buhara, Nesef, Nsbr hatta Badat gibi uzak e
hirlerden Semerkant'a ilim renmeye gelen ok sayda renci
den bahsetmektedir.' Bu kayttan anlaldna gre Semerkant'a
okumaya gelenlerin bir ksm yetiip ilm faaliyetlerini bu ehir
de srdrmler, bir ksm ise orada okuyup yetitikten sonra ya
kendi memleketlerine ya da baka ehirlere giderek, oralara Ha
nef-Mturd kltr gtrmlerdir. Bu sebeple, Mturdliin
yaylnda Semerkant'ta okuyan Hanef limlerin katklar byk
olmutur. te yandan mam Mturd'nin ortaya koyduu gr
ler, asl itibaryla Eb Hanfe'nin grleridir. Dier bir ifadeyle
Mturdliin arka plan Hanefliktir. Fakat gnmzde mam-
Azam Eb Hanfe ve ona nispet edilen Haneflik bilinmesine ra
men mam Mturd ve ona nispet edilen Mturdlik iyi bilinme
mektedir. Hatta Haneflik ile Mturdlik arasndaki bu sk ba
dan Hanef olan pek ok kiinin bile haberi yoktur. Bu sebeple,
konumuza k tutacan dnerek nce ksaca Mturdliin
Haneflik ile ilikisi zerinde duracaz.
A . M t u r d l i i n H a n e f l i k le likisi
mam Mturd'nin Eb Hanfe'nin itikada dair grlerini ge
litirip sistemletirdii bilinen bir gerektir." Ayrca Eb Hanfe
ve mam Mturd'nin yet ve hadisleri yorumlarken akla byk
nem verdikleri ve akl-nakil dengesini koruyup, ayn metodu be
nimsedikleri de bilinmektedir.' Bu iki sebeple mam- Azam Eb
Hanfe ve mam Mturd'nin grleri ve kullandklar metotlar
3 Semerkant'a Buhara'dan gelen baz kiiler iin bkz., mer Nesef, el-Kand, Riyad
1991, 178, 242, 259, Belh'ten gelenler iin bkz., 143, 175, Nesef'ten gelenler iin
bkz. 1 4 5 , 1 4 6 , 1 5 5 , 1 6 0 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 6 , Badat'tan gelenler iin bkz., 212, 243, Ns-
br'dan gelenler iin bkz., 1 5 4 , 1 7 7 , 1 9 0 , 2 1 3 , 2 8 0 .
4 Kr., Snmez Kutlu, "Eb Mansr el-Mturd'nin Mezheb Arka Plan", mam
Mturd ve Mturdlik, Ankara 2003,119-146; Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Yn
leriyle mam Mttrd", 21; Ak, Mturd ve Mturdlik, 119,169.
5 Kr., Ethem Ruhi Flah, amzda tikad slm Mezhepleri, zmir 2004, 69, 70;
Snmez Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd", 21, 22; San
kaya, slm dnce Tarihinde Mezhepler, 81,82; M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve
mam Mturd, stanbul 1980,289 vd.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLN YAYILII 71
ayn esasa dayanmaktadr. Bundan dolay mam Mturd'ye nis

pet edilen Mturdlik ile Haneflik arasnda ok sk bir ba / ili
ki vardr. Bu iki mezhep arasndaki kuvvetli baa / ilikiye delil
tekil eden baka sebepler de vardr. Onlar u ekilde sralamak
mmkndr:
1. mam Mturd'nin hoca silsilesi mam- Azam Eb Hanfe'
ye (150/767) dayanmaktadr. Nitekim Eb'l-Mun en-Nesef Tabs-
rat'l-Edle adl eserinde Horasan ve Mvernnehir halknn Ha
neflii mam Azam'n nde gelen rencisi Muhammed b. Hasan
e-eybn (189/804), onun rencisi Eb Sleyman el-Czcn
(200/816), onun arkada eyh Eb Bekir Ahmed b. shk Sabih
el-Czcn (220/836 civar), Eb Bekir el-Czcn (250/864), Eb
Nasr Ahmed b. Abbs el-yz el-Ensr (275/888 civar) ve mam
Mturd (333/944) kanalyla rendiklerini kaydetmektedir.* Ona
gre bu limler, ilk dnemlerden itibaren Haneflii, Mvern-
nehir'in tamamnda ve Horasan'n Merv ve Belh gibi ehirlerin
de yaymaya almlardr.^ Bununla birlikte, sz konusu limler
arasnda mam- Azam Eb Hanfe'nin grlerini en iyi bilen kii
mam Mturd'dir." Bu sebeple Nesef, Hanefliin blgede ya
ylmas iin baka hi bir lim olmasayd, mam Mturd'nin tek
bana yeterli olduu grndedir.' Bu kayt, mam Mturd'nin
Hanefliin blgede yaylmasnda ne kadar byk rol oynadna
ve ayn zamanda onun Eb Hanfe'nin itikad grlerini geliti
rip sistemletirdiine iaret etmektedir.
bn Yahya da erhu Cmel Usli'd-Dn adl eserinde mam
Mturd'nin Semerkant'ta youn bir ekilde Hanefliin tedris
edildii Dru'l-Czcnyye isimli bir ilim merkezinde yetiip,
orada hocalk yaptn kaydetmekte ve mam Mturd'nin hoca
silsilesini u ekilde mam- Azam Eb Hanfe'ye dayandrmakta-
6 Nesef, Tabstrat'l-Edille, 1/356-358.

7 Nesef, Tabsrat'l-Edilk, 1/356:360; kr., Kure, el-Cevhir, 1/60; Leknev, el-Fe
vid, 14; Kutlu, "Eb Mansr el-Mturd'nin Mezheb Arka Plan", 124-125; Ak,
Mturd ve Mturdlik, 99-100.
8 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/162.
9 Nesebi, Tabstrat'l-Edille, 1/358.
dr:' el-mmu'l-Cell Eb Hanfe (150/767), el-mam Eb Abdul

lah Muhammed b. el-Hasan e-eybni (189/804), Eb Sleyman
Musa b. Sleyman el-Czcni (200/816), el-Fakih el-mam Eb
Abdullah b. Eb Bekr el-Czcni (220/836 civar), e-eyh el-Fakih
Eb Bekr Ahmed b. shk el-Czcni (250/864), Eb Nasr Ahmed
b. el-Abbas el-yz (275/888 civar) ve Eb Mansr el-Mturd
(333/944).
Nesef ve bn Yahya'nn verdikleri mam Mturd'nin hoca sil
silesi, benzer ekillerde Beyz (1098/1687) ve Zebd (1205/1790)
tarafmdan da kaydedilmektedir." Btn bu kaytlar, mam Mtu
rd'nin hoca silsilesinin kesin olarak Eb Hanfe'ye dayandn
gstermektedir.
2. Fatih-Sleymaniye Medreselerinde verilen fkh icazetna
meleri, mam Mturd yoluyla mam- Azam Eb Hanfe'ye ula
maktadr. mam- Azam Eb Hanfe ve mam Mturd arasnda
dolaysyla Haneflik ile Mturdlik arasndaki bu ilikinin daha
iyi anlalabilmesi iin bu icazetname silsilesinin bizim aratrma
alanmz olan V i . / X I I . yzyla kadar olanm vereceiz:''^
1. Yce Allah
2. Melek Cibril
3. Peygamber Hz. Muhammed (570-632)
4. Ali b. Eb Talib (40/661)
5. Eb Abdurrahman Abdullah b. Habib (70/698)
6. Eb mran brahim b. Yezid b . Esved b. Amr b. Raba Neh
(96/713)
10 ibn Yalya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 160b, 161b, 162a; Kr., Nesef, Tabsrat'l-
Edille, 1/358.
11 Kemlddn Ahmed b. Hasan el-Beyz (1098/1687), rt'l-Merm an breti'l-
mm, thk., Yusuf Abdrrazzak, Kahire 1949, 23; Seyyid Muhammed Murtaz b.
Muhammed el-Hseyn ez-Zebd, tthf's-Saadeti'l-Muttekn bi erhi hy-i Ul-
mi'd-Dn, Dru'l-Fikr trz., 11/5; mam Mturd ve Mturdlik zerine nemli
almalar bulunan Snmez Kutlu ve Uirich Roudolph da bu konuda ayn g
rtedirler. Bkz., Kutlu, Trklerin slm lama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, 274;
Rudolph, al-Maturd und Die Sunnitische Theologie in Semerkand, 161.
12 Hseyin Atay, "Fatih-Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar ve cazetna
meleri", Vakflar Dergisi, Ankara 1981, Cilt: 13, s. 197-198.
7. Eb smail Hammad b. Eb Sleyman (120/737)

8. Eb Hanfe, Numan b. Sabit b. Zuta (150/767)
9. Muhammed b. Hasan eybn (189/804)
10. Eb Sleyman Musa b. Sleyman Czcn (201/816)
11. Eb Bekr Ahmet (b. shk) Czcn (1I1/IX. Yzyl)
12. Eb Mansr el-Mturd (333/944)
13. (Eb Muhammed) Abdlkerim (b. Musa) Pezdev (390/999)
14. smail b. Abdssadk
15. Eb'l-Ysr el-Pezdev (493/1099)
16. Necmddn Eb Hafs mer en-Nesef (537/1142)
17. AH b. Eb Bekr Merginn (593/1196)
18. Muhammed b. Abdssettar b. Muhammed, ems'l-Eimme
el-Kerder (642/1244)
Bu icazet silsilesinin dokuzuncu halkas Muhammed b. Ha
san eybn'den itibaren silsile iki kola ayrlmtr." Silsilede yer
alan limlerin faaliyet alanlarndan hareketle birincisini, Hanef
Semerkant Kolu cazetnamesi, ikincisini de Hanef Buhara Kolu
cazetnamesi eklinde isimlendirebiliriz. kinci icazetname ko
lunda mam Mturd'nin ismi gemiyor. Fakat bu kola mensup,
Seluklularm hkm srd asrlarda yaayan limlerin de Eb
Mansr el-Mturd'yi Ehl-i Snnet'in imam olarak grdklerini
tespit ettik. Dier bir ifadeyle her iki koldaki icazet silsilesi Seluk
lular dneminde ayn kiilerde birlemektedir. Bu sebeple ikinci
kolu da vereceiz:
9. Muhammed b. Hasan eybn (189/804)
10. Eb Hafs Kebir Ahmed b. Hafs (217/832)
11. Muhammed b. Ahmed b. Hafs (264/874)
12. Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed Haris Klbz
(340/951)
13. Eb Bekr Muhammed b. Fadi Buhr (381/991)
13 Atay, "Fatih-Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar ve cazetnameleri",

197-198.
14. Eb Ali Hseyin b. Hdr b. Muhammed en-Nesef (424/1032)

15. Eb Muhammed Abdlaziz b. Ahmed b. Nasr b. Salih em
s'l-Eimme el-Halvn el-Buhr (448/1050)
16. Eb Bekr Muhammed b. Eb Sehl Ahmed, ems'l-Eimme
es-Serahs (483/1090)
17. Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Hseyin b. Abdlkerim,
Fahru'l-slm Eb'l-Ysr el-Pezdev (493/1099)
18. Necmddn Eb Hafs mer en-Nesef (537/1142)
19. Ali b. Eb Bekr Merginn (593/1196)
20. Muhammed b. Abdssettar b. Muhammed, ems'l-Eimme
el-Kerder (642/1244)
Grld gibi Hanef fakihlerinin Semerkant cazetname Ko-
lu'nda 15,16,17 ve 18. sradaki limler ile Buhara cazetname kolun
daki 1 7 , 1 8 , 1 9 ve 20. sradaki limler ayn kiilerdir. Bu icazetname
silsilesinde geen Hanef limler, Seluklular dneminden itibaren
mam Mturd'yi hem bir fakih, hem de Ehl-i Snnet'in imam
olarak kabul ve takdim eden limlerdir. Nitekim bu limlerden
Eb'l-Ysr el-Pezdev, Usl'd-Dn adl eserinin bir yerinde "Eb
Hanfe usl ve fru'da bizim imammz ve reisimizdir"" derken;
dier bir yerinde tekvin konusunu aklarken "Bu konuyu. eyh
Eb Mansr Mturd, Srmet ve Cemat Ehlinin mezhebini cd
mevcuddan bakadr, cd hadis deildir, ama ezelidir diyerek tas
hih edip, dzeltmitir, o, E'ar'den daha stndr. Eh Hanfe ve
ashabnn mezhebi de budur"" demektedir. Keza Necmddn mer
en-Nesef de el~Kandf Zikri Ulem-i Semerkand adl eserinde, mam
Mturd'nin "ki kesimin nderi, imam, fdl, ver sahibi, mft,
mnazarac, Dru'l-Czcniyye'de ders veren byk bir mder
ris, fkh ve nazar ilimlerinde st seviyede bir l i m " " olduunu
kaydetmektedir. Btn bunlar, Seluklular dneminden itibaren
hemen btn Hanef fakihlerin Mturd'yi imam kabul ettikleri
ve Haneflii ve Mturdlii birlikte yaydklarma delildir.
14 Pezdev, EhU Snnet Akaidi, 6.

16 Nesef, ri-Kanrf, 143.
3. Hanef limler, rencilerine mam Mturd'nin eserleri

ni okutmakla kalmamlar, ayn zamanda Hanef limlerin bir
ksm, Mturd'nin grleri dorultusunda kymetli eserler
yazarak, Mturd'nin grlerini daha da sistemletirmeye a
lmlardr.'' Mesela Nesef'nin Tabsrat'l-Edille adh eseri ince
lendiinde Mturd'nin isminin vld ve grlerine alm
getirildii grlecektir.'" Bundan dolay Nesef'nin Tabsrat'l-
Edille'si, Mturd'nin Kitb't-Tevhd'inden daha sistematik ve
daha dzenli kabul edilmitir."
4. Hanef limler, rencilerine Mturdliin ve Hanefliin
temel kaynaklarn birlikte okutmulardr. Nitekim Hanef fa
kihlerin byklerinden Eb'l-Hasan el-Merginn bir taraftan
Nesef'nin Tabsratl Edille'sini icazetli okuyup okutmu, dier
taraftan da Hanef fkhna dair yazd el-Hidye adl kymet
li eserini okutmutur. Daha sonra gelen baz Hanef limler de
yine ayn ekilde, bir taraftan Tabsrat'l-Edille'yi dier taraftan
da Merginn'nin el-Hidye'sini birlikte okutmulardr. Nitekim
Sleymaniye Ktphanesi'nin Fatih Blm Numara 2907 ve
Bayazt Blm 3063 numaralarda kaytl olan Tabsrat'l-Edille-
'nin yazma nshalarnn banda Tabsrat'l-Edille'yi okutanlarn
icazet senedi bunu aka gstermektedir. Burada geen icazet
senedi yledir: e-eyh el-mam Seyf'l-Hak Eb'l-Mun en-
Nesef ( 5 0 8 / 1 1 1 4 ) , Aluddn Eb Bekr Muhammed b. Ahmed b.
Eb Ahmed es-Semerkand ( 5 3 9 / 1 1 4 4 ) , Muhammed b. Hseyin
b. Nasr Abdlaziz en-Nsh es-Semerkand ( 5 7 0 / 1 1 7 9 civar),
Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr Abdlcelil b. Halil er-Ridn el-
Merginn ((593/1196), Muhammed b. Abdlsettr Muhammed
el-Ammd el-Kerder ( 6 4 3 / 1 2 4 5 ) , Muhammed b. Muhammed b.
Nasr el-Buhr (615-693/1218-1293), Aluddn Abdlaziz el-Bu
hr (730/1329), el-Hidye'yi erh eden Sircddn mer b. Ali
17 FetTUllai Huleyf, Kitb't-Tevhd Mukaddimesi, 5;Yazcoglu, Mturdve Nesef de

rade Hrriyeti, 18-24.
18 Huleyf, Kitb't-Tevhd Mukaddimesi, 5; Yazcolu, mam Mturdve Nesef de ra
de Hrriyeti, 18-24.
19 M. Sait Yazcolu, "Mturd Kelm Ekolnn ki Byk Simas: Eb Mansr
el-Mturd ve Ebu'l-Mun en-Nesef", AFD, C. 27 (1985), 294.
( 7 7 6 / 1 3 6 5 ) ve Hidye okutucusu olarak mehur olan Kemleddn

Muhammed b. Abdlvhid b. Abdlhamid (827/1423).^
Grld gibi Nesef'nin Tabsrat'l-Edille'sini icazet yoluyla
okutan limlerden drdnc kii mehur Hanef fkh kitab el-Hi-
dye'nin yazar Eb'l-Hasan Merginn'dir. Yukarda geen silsile
kaytndan Merginn'den itibaren Tabsrat'l-Edille'yi okutan ho-
calarm ayn zamanda el-Hidye'yi de okuttuklar anlalmaktadr.
Nitekim bu silsilede yer alan Sircddn mer b. Ali, Tabsrat'l-
Edille ve Hidye'yi birlikte okutmakla kalmam, ayn zamanda
Merginn'nin el-Hidye'sine bir de erh yazmtr. Keza Kem
leddn Muhammed b. Abdlvhid b. Abdlhamid de sadece sz
konusu iki eseri okutmam, ayn zamanda ok mehur bir Hidye
okutucusu olarak kaynaklara gemitir.^'
Yukardaki listede geen icazetli Hanef limlerden Aluddn
es-Semerkand de bir taraftan Tabsrat'l Edille'yi okuturken dier
taraftan Mturd'nin Te'vlt'l-Kur'n adl eserine erh yazmtr,
, erhli Te'vlt'l-Kur'n olarak mehur olan bu eserinin giriin
de, Mturd'nin sz konusu tefsiri hakkmda unlar sylemektedir:
"Bu, usl't-tevhid konusmda Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat mezhebi
nin, usl- fkh ve fr-u fkh konularnda Eb Hanfe ve ashab-
nm benimsedii mezhebin Kur'n'a uygunluunu beyan eden mu
azzam bir kitaptr"^^ O, ayrca Hanef fkh ve uslne dair yazm
olduu Mizan'l-Usl an Netici'i-UMl adl eserinde de mam Mtu
rd'yi hem "Ehl-i Snnet'in reisi"^' hem de "Mvernnehir-Semer-
kand Hanef fkh ekolnn reisi"^* olarak kaydetmektedir.
20 Ebu'l-Mun Meymun en-Nesef (508/1114), Tabsrat'l-Edille f Usli'd-Dn, S

leymaniye Ktp. Fatih Blm, Nu: 2907, v. l a ve Bayazt Blm, Nu: 3063 v. la;
kr., EbuT-Mun Meymun en-Nesef, Tabstrat'l-Edille f Usli'd-Dn, nere Haz.
Hseyin Atay, Ankara 2004, Mukaddime, 76, 77.
21 Nesef, Tabsrat'l-Edille, Sleymaniye Ktp. Fatih Blm, Nu: 2907, v. l a ve Ba
yazt Blm, Nu: 3063, v. la; kr., Nesef, Tabsrat'l-Edille, Ankara 2004, Mu
kaddime, 76,77.
22 Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand (539/1144), erhu Te
'vlt'l-Kur'an, Sleymaniye Ktp. Medine Blm, Nu: 179, v. Ib.
23 Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand (539/1144), Mzn'l-
UslfNetici'l-Ukl, Katar 1404/1984, Mzn'l-Usl, 3.
24 Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Usl, 191,280.
yle anlalyor ki, Merginn'nin el-Hidye'sinden nce Nese

f'nin Tabsrat'l-Edille'si ile yine mehur bir Hanef-Mturd limi
olan Aluddn es-Semerkand'nin Mzn'l-Usl adh Hanef fkh
kitab birlikte okutulmutur. Ayrca Tabsrat'l-Edille'nin ve dier
Hanef fkh kitaplarn birlikte icazet yoluyla okutan daha pek ok
Hanef limin olmas da kuvvetle muhtemeldir.
5. Hanef limlerin hemen hemen hepsi yazdklar eserlerin
de mam Mturd hakknda vg dolu ifadeler kullanmlardr.
mam Mturd'yi ven Hanef limlerden bazlar unlardr:
Eb'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille adl eserinde mam M
turd'nin Eb Hanfe'yi en iyi bilen kii olduunu kaydetmekte
dir.^' et-Temhd f Usli'd-Dn adl eserinde ise "mam Eb Mansr
el-Mturd, uslde ve frda Eb Hanfe'ye en bal insanlardan
d" demektedir.^*
Necmddn mer en-Nesef (537/1142), mam Mturd hak
knda "ki kesimin nderi, imam, fdl, ver sahibi, mft, mna-
zarac, Dru'l-Czcniyye'de ders veren byk bir mderris, fkh
ve nazar ilimlerinde st seviyede bir lim"^' gibi vc sfatlar
kullanmaktadr.
Nureddn es-Sbn ise el-Bidye f Usli'd-Dn adl kitabnda
mam Mturd'yi "Byk mam Eb Mansr el-Mturd"''^^ ve "Hi
dyet nderi, Ehl-i Snnet'in reisi Eb Mansr beyyazallahu urrete-
hu"'^'^ eklinde vmektedir.
Hafizddn en-Nesef se erhu'l-Mntehab f Usli'l-Mezheb
adl eserinde mam Mturd iin "Semerkantl limlerin reisi e-
eyhu'l-mam"'" unvann kullanmaktadr.
Usl, fkh ve kelm alanlarnda nemli bir Hanef lim olan
bn Hmam (861/1457) da el-Msyere isimU kitabnda "stad

26 Ebu'l-Mun en-Nesef (508/1114), et-Temhd f Usli'd-Dn, nr., Abdlhay Kabil,
Kahire 1 4 0 7 / 1 9 8 7 , 1 6 vd.
27 NeseR, el-Kand, U3.
28 Sbn, el-Bidye, 3 9 , 5 4 , 6 2 , 7 1 , 8 6 , 8 8 .
29 Sbn, el-Bidye, 34.
30 Hafizddn Ebu'l-Berekt Ahmed b. Mahmud en-Nesef, erhu'l-Mntehb, thk.
Slhn t, Kahire 1 9 8 8 , 8 0 , 3 9 3 .
Eb Mansr ve Semerkant ulemas"" eklinde bir ifade kullan

maktadr. bn Hmam'n mam Mturd'ye "stad" demesi ve
onu Semerkanth limler arasnda ne karmas da Mturdlik ile
Haneflik arasmdaki ilikiyi gstermektedir.
mam Mturd'nin fkh usln yeniden ina ettiine dair
nemli bir alma yapan kr zen'in tespitlerine gre de mam
Mturd'nin fkh grlerini iktibas eden ok sayda Mvern
nehirli Hanef fakih bulunmaktadr. Onun tespitine gre mam
Mturd'den iktibas yapan Hanef fakihler unlardr:
Eb Zeyd Ubeydullah b. mer ed-Debs ( 4 3 0 / 1 0 3 9 ) , Fah-
ru'l-slm Eb'I-Usr Ali b. M u h a m m e d b. Hseyin el-Pezdev
( 4 8 2 / 1 0 8 9 ) , emsleimme Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b.
Sehl es-Serahs ( 4 8 3 / 1 0 9 0 ) , bn Mze Sadr'-ehd Hsmed-
dn mer b. Abdlaziz bn el-Buhr ( 5 3 6 / 1 1 4 1 ) , Aluddn Eb
Bekir M u h a m m e d b. Ahmed es-Semerkand ( 5 3 9 / 1 1 4 4 ) , Eb'l-
Hasan el-Merginn ( 7 9 3 / 1 1 9 7 ) , Aleddn Eb Bekir b. Mesd
el-Ksn ( 5 8 7 / 1 1 9 1 ) ve Ahmed b. Muhammed b. mer el-Att-
b el-Buhr ( 5 8 6 / 1 1 9 0 ) .
6. mam Mturd ve mam- Azam Eb Hanfe arasmda ve do
laysyla Mturdlik ile Haneflik arasmdaki iliki, Hanef olma
yan klasik baz kaynaklar da mevcuttur. Mesela Tceddn es-Sub-
k (771/1370), Tabaktu-fiyyeti'l-Kbr ve es-Seyfl Mehur adl
eserlerinde mam Mturd'nin adna yer vermesine ramen onun
mezhebini Hanefyye olarak zikreder.'' bn Teymiyye (728/1328)
ise Der' Tearruzi'l-Aki ve'n-NakI ve Kitb'l-mn adl eserlerinde
mam Mturd'den Eb Hanfe'nin takipisi olarak bahseder.'*
31 bn'l-Hmm Mulammed b. Abdlvhid es-Sivs (861/1457), Kitb'l-Ms-

yere, stanbul 1979,180.
32 kr zen, mam Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, stanbul 1997, 33-
34. (Baslmam Doentlik Takdim Tezi) Bu konu hakknda daha geni bilgi iin
bkz.. zen, mam Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 32-42.
33 Subk, Tabakt'-fiiyyeti'l-Kbr, 111/384.
34 n Teymiyye Takiyddn Ahmed b. Abdlhlim (728/1328), Der' Teruzi'l-Aki
ve'n-NakI, nr. Muhammed Red Salim, Riyad 1979,11/245; kr., bn Teymiyye
Takiyddn Ahmed b. Abdlhlim (728/1328), Kitb'l-mn, nr., Hseyin Yu
suf el-Gazzl, Beyrut 1406/1986,372-373.
Haneflik ile Mturdlik arasndaki sk iliki, Seluklu tarih

ilerinden bn'l-Cevz tarafndan da dile getirilmektedir. bn'l-
Cevz'nin el-Muntazam adl eserinde geen bir kayta gre 5 3 8 / 1 1 4 4
ylnda Hanef fakihi Hasan b. Eb Bekir en-Nsbr, Sultan Me-
sud'la birlikte gittii Badat'ta minberden E'ar'ye aktan lanet
okuyup yle vaaz etmitir: "afi ol, E'ar olma; Hanef ol, Mutezil
olma; Hanbelol, Mebbihe'den olma"?^ Bu kaytta geen sz konu
su lim iin "en-Nsbr" nisbesi ve "Hanef ol, Mutezil olma"
ifadesinden Hasan en-Nsbr'nin Mutezile'ye muhalif Horasanl
bir Hanef olduu anlalmaktadr. Eb'l-Mun en-Nesef'nin Ho
rasan ve Mvernnehir'de itizal fikrine sahip olmayan Hanef
lerin mam Mturd'nin reisliini yapt Semerkantl limlerin
grnde olduklarna dair kayt, bu sz syleyen Hasan b. Eb
Bekir'in Hanef-Mturd dnceye sahip olduuna iaret et
mektedir.'* Bu bakmdan Hasan en-Nsbr'nin yukarda geen
"Hanef ol, Mutezil olma" szn "Hanef-Mturd ol, Hanef-
Mutezil olma" eklinde anlayabiliriz. Ayn zamanda bu kayttan
hareketle, Hanef-Mturd limlerin kendi mensuplarn Mutezil
dnceden korumaya altklar da sylenebilir.
7. Mturdlik ile Haneflik arasndaki yakm iliki ada ara

trmaclar tarafndan da kabul edilmektedir. VVilferd Madelung,
Uirich Rudolf, Cari Brockelmann, zmirli smail Hakk, Montgo
mery Watt, Ethem Ruhi Flah ve Snmez Kutlu gibi ada ara
trmaclara gre de Mturdlik ve Haneflik birlikte yaylmtr."
Buraya kadar yedi maddede aklamaya altklarmza ilave
olarak unu da syleyebiliriz: Eb Mansr el-Mturd, kendi
sinden sonra gelen Hanef kelm limlerini nemli lde etkile
mitir. Bu yzden onun grleri, nce Mvernnehir'de, daha
35 bn'l-Cevz, el-Muntazam, X / 3 4 4 .
36 Kr.,zen, Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 192.
37 Bkz., Madelung, "Mturdliin Yayl ve Trkler", 319; Rudolp, al-Maturd
und Die Sunnitische Theologie in Semerkand, 161; Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen
Ynleriyle Mturd", 21, 22; Uirich Rudolp, "Mturdliin Ortaya k," ev.,
Ali Dere, mam Mturdve Mturdlik, Ankara 2 0 0 3 , 3 0 2 , 3 0 3 ; zen, Mturd'nin
Fkh Usln Yeniden nas, 70; Watt, slm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 77;
zmirli smail Hakk, Yeti lmi Kelm, nr., Sabri Hizmetli, Ankara 1981,67.
sonra Horasan ve dier yerlerde Haneflik ile birlikte yaylmtr.'"

Ayrca mam Mturd, Eb Hanfe'nin grlerini sistemletirdii
iin daha sonra gelen Hanefler, akidde Mturd olarak isimlen
dirilmilerdir. Bundan dolay Mturdlik ile Haneflik e anlaml
iki isim" ve ayrlmaz bir ikili kabul edilmitir.*"
fi-E'ar dayanmas karsnda Seluklu sultanlarmm ve
Hanef fakihlerin genelde Mturd'nin fikirlerini benimsemi ve
desteklemi olmas da Hanefliin Mturdlikle zdeletirilme-
sine yol amtr. Daha sonra Seluklularn Orta Dou ve Anado
lu'ya yerlemesiyle Mturd'nin fikirlerini benimseyip savunan
Mvernnehirli Hanef limlerin bu blgelere davet edilmeleri ve
onlarn eitim-retimde, yargda ve saray evresinde hkim ol
malar da Hanef-Mturd zdelemesinin pekimesinde nemli
rol oynamtr.*'
Sonu olarak mam Mturd'nin hoca silsilesinin Eb Han
fe'ye dayanmas, Mturd'nin Eb Hanfe'nin grlerini ok
iyi bilmesi ve onun grlerini gelitirip sistemletirmesi, Hanef
limlerin Tabsrat'l-Edille gibi Mturdyye akaidi ile el-Hidye
gibi Hanef fkh kitaplarn birlikte okutmu olmalar, Hanef ol
mayan baz kaynaklar ile ada aratrmaclarm konuyla ilgili
ifadeleri mam Mturd ile Eb Hanfe ve dolaysyla Mtur
dlik ile Haneflik arasnda ok sk bir ba olduuna delildir.
Ayrca teden beri itikatta Mturd olanlarn fkhta Hanef mez
hebine mensup olduklar da bir gerektir. Bu bakmdan itikatta
Mturd mezhebini benimseyenlerin hemen tamammn amelde
Hanef mezhebine mensup olduunu ifade etmek mmkndr.
Btn bunlar, Mturdlik ile Haneflik arasmda ok sk bir ba
olduunu aka gstermektedir. O halde Mturdlik ile Haneflik,
bir btnn ayrlmaz iki parasdr diyebiliriz.
38 Cari Brockelmann, Tarihu'l-Edebi'l-Arab, t r c , A. en-Neccr, Kahire 1991,141-142;

VVatt, tslm Tetkikler slm Felsefesi ve Kelm, 77.
39 Sarkaya, slm Dncesinde Mezhepler, 82.
40 Kr.,lzmirli, Yeni lmi Kelm, 67.
41 Kr.,Madelung, "The Early Murji'a in Khursn and Transoxania and Spread of
Hanafism", Isl, L1X, 1982,36-39; Ali Bardakolu, "Hanef Mezhebi, DA, stanbul
1997, X V I / 1 9 .
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLCN YAYILII 81
B. M t u r d l i i n O l u u m u
Mturdliin kurucusu kabul edilen mam Mturd, daha nce
bahsettiimiz zere DruT-Czcnyye adl eitim kurumunda
mam- Azam Eb Hanfe'nin grlerini gelitirip sistemletirmi
ve onun gibi din konusunda ortaya kan problemleri akl ve nakil
nda zmeye almtr."^ mam Mturd sorunlar zerken
ayet ve hadislerin inceliklerini anlamak iin akl yrtmeye byk
nem vermitir. O, bundan dolay te'vilin bidat kabul edildii bir
dnemde ayet ve hadislerin Kur'n'm zne uygun olarak yorum
lanmasn gerekli grmtr."' Nitekim Eb'l-Mun en-Nesef bu
konuda unlar kaydetmektedir:
"Mtebih ayet ve hadislerin anlalmas konusunda me-
yihimiz arasnda ihtilaf vardr. Ahmed b. Hanbel, Muhammed
b. smail el-Buhr ve Eb Davud es-Sicistn gibi Ehl-i Hadis'e
mensup limler ile Nusayr b. Yahya el-Belh ve Eb smet Sa'd
b. Muaz el-Mervez gibi baz limlerimiz, mtebih ayet ve ha
dislere inanmakla birlikte, onlarn ne anlama geldikleriyle megul
olmamlardr. Hatta Mlik b. Enes'e istiva ayetinin anlam soru
lunca onun yle cevap verdii nakledilmektedir: stiva, aslnda
mehul deildir. Fakat biz onu anlayamayz. Bu sebeple istiva hakknda
soru sormak bidattir."**
Nesef, aklamalarmn bundan sonraki ksmma isim verme
den. mam Mturd'yi ve onun gibi dnenleri kastederek yle
devam etmektedir. "Baz hocalarmz ise, mtebih ayet ve ha
disleri, tevhide ve muhkem ayetlere uygun decek ekilde te'vil
ettiler. Bununla birlikte yaptklar te'vilin, Allah'n murat ettii
manann sadece bir ynn ifade ettiini sylediler. O konuda ke
sin bir hkm belirtmeden yle dediler: Biz, mtebihlerin sadece
baz ynlerini anlayabiliriz. Mesela, "Yed" zikredilmi ve onunla kudret.
42 ibn Yalya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 121b, 160b-162a; Kr., Kutlu, "Bilinen ve
Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd", 35, 36; Ashirbek Mminov-Anke Von
Kuegelgen, "Mturd Dneminde Semerkant lahiyatiar ( 4 / 1 0 . Asr)", mam
Mturdve Mturdlik, Ankara 2003, 266.
43 Ak, Mturdve Mturdlik, 119 vd.
kuvvet, sultan, memleket, hccet, galebe, izzet gibi tevhid ile elimeyen
anlamlar murad olunmutur"*^ demektedir.
Eb'l-Mun en-Nesef, Horasan ve Mvernnehir'deki halkn
mezhebi hakknda Tabsrat'l-Edille'sinde u bilgilere de yer ver
mektedir: "Usl ve fru' ilimlerini birletiren Semerkanth limle
rimiz, e-eyh Eb Bekir Ahmed b. shk b. Sabih el-Czcn'nin
zamanndan beri bu mezhepte idiler".'"' Nesef'nin burada geen,
"Semerkanth limlerimiz" ifadesini, Hanef Semerkant Czcnyye
Ekol olarak anlayabiliriz.''^
mam Mturd'nin hocas Eb Nasr el-yz'nin lmnden
sonra, Semerkanth Haneflerin din ve dnya grlerinde baz
farkllklar ortaya kt ve bunun sonucunda Semerkantl Hane
flerin iki alt gruba ayrldklar anlalmaktadr.*" Bu yzden I V . /
X. ve V . / X I . yzyllarda, zellikle de Samanler dneminde yaa
yan Semerkanth Hanefleri, Hanef-Hadis Taraftarlar ve Hanef-
Mturdler eklinde isimlendirmek mmkndr.
a. Hanef-Hadis Taraftarlar: Eb Ahmed el-yz gibi lim
lerin benimsedii sorgulamadan ve eletirmeden siyas idareye
mutlak itaati gerekli gren, akl yoruma / te'vile pek cevaz verme
yen Hanefler d ir.
b. Hanef-Mturdler: mam Mturd'nin ban ektii sor
gulayan, eletiren ve daha iyisini yapmak iin naklin yan sra
akla byk nem veren limler ve ona tbi olan Haneflerdir.
Nitekim mam Mturd'ye gre mtebihtn manas tam ola
rak bilinememekle birlikte, onlarn baz anlamlarnn Ehl-i ilim
ve marifet tarafndan bilinmesi mmkndr.*' Dolaysyla bu tr
ayetler, muhkem ayetlerin nda yorumlanabilir. Hatta insan-
45 Nesef, Tabstrat'l-Edille, 1/130. Kr., Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-

Mturd (333/944), Te'vlt Ehli Snnet, thk. Fma Ysuf el-Heyem, Beyrut
2004,1/246-248; Mturd, Kitbu't-Tevhd, 108-110.
46 NeseR,Tabsrat'l-Edine,l/356.
4 7 Hanef Czcniyye Ekol hakkmda geni bilgi iin bkz.. Ak, Mturd ve Mtur
dlik, 101-108.
48 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 121b, 160b-162a; kr.,Ak, Mturd ve M
turdlik, 120.
49 Mturd, Te'ff/t EWi Snnet, 1/248.
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLN YAYILII 8 3
lann uygun olmayan dncelere kaplmamalar iin mte-

bihtm muhkem ayetlerin mda Kur'n'm btnlne ters
dmeyecek ekilde yorumlanmas gerekir. nk mam Mtu-
rd'ye gre ayetlerin yanl anlalmalarnn nne gemek ve
onlara en uygun manay vermek, ancak limlerin te'viliyle mm
kndr.'" stelik mam Mturd'ye gre Kur'n'da mtebih
ayetlerin bulunmas iki bakmdan faydaldr: Ona gre bu tr
ayetlerin gnderiliinde iki eit faydaya ihtimal vardr: mam
Mturd'ye gre mtebih ayetler,
I- nsanlar meraklandrarak, onlar dnmeye ve aratrmaya
tevik etmek,
II- Bilenlerin, bilmeyenlerden stn olduunun anlalmas iin
gnderilmi olabiHr."
mam Mturd'nin te'vil ile ilgili bu grnden hareketle
onun ve ona nispet edilen Mturdliin dnmeye, aratrmaya
ve bilime ne kadar ok nem verdii aka anlalmaktadr.
Yukarda belirtildii gibi Mturd'nin yaad dnemde Ha
nef Semerkant topluluu ierisinde birbirine rakip iki alt grup
ortaya kmtr. Bunlardan yzyye grubu zamanla yneticilerle
yakn iliki ierisine girdikleri iin onlarm baz yanllklarn gr
mezden gelmilerdir. Buna kar yneticiler de onlar desteklemi
ler ve kadlk makamlarna daha ok onlar getirmilerdir. Nite
kim Saman emiri smail'in yakn evresine yle dedii nakledil
mektedir: "Allah bizim makammz yceltti. Biz de dostlarmz
yceltmeli ve onlar belli makamlara getirmeliyiz ki, onlarm bize
ballk ve kranlar artsn."" Hakim es-Semerkand'nin Semer
kant kadlna atanp orada uzun sre tutulmas ve Sevdu'l-A'zam
adl eserin ona yazdrlmas ve baslp datlmas muhtemelen bu
yakn ilikiden kaynaklanmaktadr. Nitekim bu gruba mensup
limlerin siyaslerle yakn iliki iinde bulunarak nemli makam
lara gelmeleri, dnemin ileri gelen zahit limleri tarafndan ele
tirilmitir. Mesela Hakim es-Semerkand'nin Saman sultanyla
yakn ilikiye girerek n plana kmas, muhaddis Muhammed b.
50 Mturd, Te'vlt Ehli Snnet, I / l , 248; Mturd, Kitbu t-Tevhd, 114,115.

51 Mturd, Te'vlt Ehli Snnet, 1/248.
52 bn'l-Esr, e/-Km7, VIII/6, 7.
Ahmed ez-Zeheb el-Haddd (IV./X. asr) ve zahitlerden brahim

el-Kadk ( I V . / X . asr) tarafndan tenkit edilmitir.''
Buna kar mam Mturd ve taraftarlar ise sadece ilm faa
liyetlerle megul olmular ve dini, dnyaya alet etmemilerdir.'*
Yneticilerin hak ve adalet zere davranmasn tavsiye etmiler
ve yaplan yanllklar dzeltmek amacyla eletirerek daima
ilerlemeyi hedeflemilerdir. Mesela Mturd, dnemindeki baz
Saman emirlerinin yapm olduklar hakszlk ve yanllklar
grd iin olsa gerek, bir takm haksz uygulamalarda bulu
nan bir sultana adil diyen kimsenin kfir olacana dair fetva
vermitir." Yine Mturd ve taraftarlar dierlerinin aksine her
alanda ilerleme kaydetmeyi amalayarak, akl kullanma ve te'vil
konusuna byk nem vermilerdir. Mturd'nin tefsirini Kit-
b't-Te'vt eklinde isimlendirmi olmas da onun bu konuya
verdii nemi gstermektedir.
te yandan Hakim es-Semerkand'ye nispet edilen Sevdu'l-A'-
Zflm'm erhinde, akl delillere ve kelm tartmalara yer verilme
mektedir. zellikle Sevdu'l-A'zam adl eserin aklama ksmnda
te'vil ve mamet gibi konularla ilgili grler Haneflikten ok Ha
dis Taraftarlar'nn fikirlerine yakndr. Nitekim Hadis Taraftar-
lar'nm belirgin zellii olan mtebiht konusunda yorum ya
plmamas ve kelm tartmalarn ho karlanmamas,'* yzyye
mensuplarnca kabul grmtr. Dil ile ikrar etmedike kalp ile
tasdik etmenin mmin olmak iin yetmeyecei ileri srlmtr.
Mtebiht tefsir edenler de bidati olmakla sulanmtr.'^
53 Muhammed b. brahim el-Hsir (500/1107), el-Hvfil Fetv, Sleymaniye Ktp.

Hekimolu Ali Paa Bl. Nu: 402, v. 277b; Nesef, el-Kand, Tahran 1999,59.
54 Mesela bu gruba mensup olan Eb Bekir Ahmed b. smail el-Fakih es-Semerkan
d, mahkemede Semerkanth bir zenginin lehine ahitlik yapmas iin teklif edilen
byk bir paray reddetmitir. Bkz., Hsir, el-Hv, v. 277a.
55 Eb shk brahim b. smail b. Eb Nasr Saffar el-Ensr (534/1139), Mesil, Bib-
liotheque Nationale de France, Arabe, Nu: 4808, v. 70; Ahmet b. Musa el-Ke
(550/1155), Mecmuu'l-Havdis ve'n-Nevz, Sleymaniye Ktp. Yeni Camii Bl
m, Nu: 547, v. 277b.
56 Eb Muhammed Hasan b. AU b. Halef el-Berbehr (329/940), erhu Kitb's-
Snne, (tbn YaT'nm Tabakt' ierisinde II. 18-43), 19; E'ar, Maklt, 194; Geni
bilgi iin bkz.. Snmez Kutlu, slm Dncesinde lk Gelenekiler Hadis Taraftarla
rnn man Anlay Balamnda Bir Zihniyet Analizi, Ankara 2 0 0 2 , 6 8 , 7 0 .
57 Hakim es-Semerkand, Sevdu'l-A'zam, 26,27.
Bu durum Semerkantl Hanefler arasmda Hanefliin znde

bulman nakille birlikte istidlal anlayndan, akl yrtmeye scak
baklmayan Hadis taraftar anlaya doru bir kayma olduunu gs
termektedir. Bu nedenle biz, bu anlaya sahip olanlar Hanef-Hadis
Taraftarlar diye isimlendirdik.'" Buna kar Mturd'nin reisliini /
mamlm yapt topluluk ise Hanefliin znde var olan nakle
sadk kalmakla birlikte aratran, sorgulayan istidlal anlaym aynen
srdrmtr. Bu nedenle de, Hanef Semerkant ekol ierisinde
mam Mturd'nin nclk ettii bu grubu Hanef-Mturdler ek
linde isimlendirdik. Bunu ema zerinde u ekilde gsterebiliriz:
Eil-i Rey / Eb Hanfe'ye gre Ehl-i Hadis'e gre

man ve amel ayn: te'vil caizdir. Amel imanm czdr; te'vil caiz deildir
Hanef Semerkant E k o l
man ve amel ayr: te'vil caizdir.
Czcnyye Ekol yzyye Ekol

man ve amel ayr; te'vil caizdir. man ve amel ayr; te'vil caiz deildir.
Hanef-Mturdler Hanef Hadis Taraftarlar

(Czcnyye mensuplar) (yziyye mensuplar)
Yukardaki emada Czcnyye mensuplarnm iman, amel ve

te'vil konularmda tamamen Eb Hanfe'nin grlerini benimse-
58 Kr., Ak, Mturd ve mtuMik, 122; Madelung, "Mturdliin Yayl ve Trkler", 311.
dikleri grlmektedir. Bu sebeple onlar Mtebih ayet ve hadisleri

Kur'n'm btnlti iinde ve muhkem ayetlere ters dmeyecek
ekilde te'vil ettiler. Mturd'nin nemli bir eserini, Te'vlt eklin
de isimlendirmi olmas, daha nce de getii zere ok byk ihti
malle bu dnceden kaynaklanmaktadr. O devirde Semerkant'ta
eitli din, mezhep ve dncedeki kiileri gz nnde bulunduran
mam Mturd'nin mtebih ayetlerin suiistimal edilmesinin n
ne gemek iin te'vili gerekli grd kanaatindeyiz.
Mturd'nin yaad dnemde bir taraftan muhtelif din ve d
nce sistemleri arasndaki rekabetin olmas, dier taraftan gven
li ve zgr bir ilm atmosferin bulunmas, ayrca youn bir eitim
faaliyetinin olmas, zamanm ve meknn elverili olmas Mtur
dliin olumasn kolaylatrmtr. nk Haneflerle dier din,
inan ve mezhep mensuplar arasnda meydana gelen rekabetin,
ilm faaliyetlerin zinde kalp geliip, sistemlemesine yardmc ol
duunu dnmekteyiz.
Aratrmamzda mam Mturd'nin (333/944) grlerinin
kendisinden sonra Seluklular dnemine (431/1040) kadar geen
sre ierisinde en az on ayr koldan yayldm tespit ettik.
1. Eb'l-Kasm shk b. Muhammed b. smail el-Hakim es-Se
merkand (342/953) koludur. mam Mturd'den fkh ve kelm
okuyan Hakm es-Semerkand, halk tarafmdan sevilen ve sayg
duyulan bir kii olarak Semerkant'ta uzun sre kadlk grevinde
bulunmutur.'' Keza Hakim es-Semerkand, hocas mam Mturd
3 3 3 / 9 4 4 ylnda vefat edince mezar tama u ibareyi yazdrmtr:
"Bu, her eyini ilme adayan ve ilmin yaylp, gelimesine har
cayan.
Bu sebeple, eserleri vlen, mrnn meyvelerini toplayan za
tn kabridir."*"
Uzun yllar Semerkant'ta kadlk grevinde bulunan Hakim
es-Semerkand'nin sevilen ve sayg duyulan nemli bir kii ola-
59 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/360; Kefev, Ketib, v. 105b; l<r.. Kutlu, Mrcie ve Tesir
leri, 285.
rak mam Mturd'nin mezar tama yazdrd ve orada yzyl

larca kaldn tahmin ettiimiz bu vc ifadelerin mam M
turd'nin isminin ve grlerinin yaylmasna katk saladn
dnmekteyiz. Hakim es-Semerkand'nin hocasnn kabrine yu
kardaki beyitleri yazdrm olmas da onun mam Mturd'nin
grlerini hayat boyunca yaymaya altna iaret etmekte
dir. Yine bu beyit, mam Mturd'nin yaad dnemde de iyi
tannan, eserleri bilinip okunan ve dnemin en mehur limi ol
duuna delil tekil etmektedir.
2. Ali b. Said er-Rustufen (345/956) koludur. Rustufeni,
mam Mturd'nin nde gelen rencilerinden olup*' rd'I-
Muhted, Kitbu'z-Zevid, Kitb bi'l-Hilf, Beyn's-Snne ve'l-Cem-
'fl*^ ve eJ-Es'ile ve'l-Ecvibe^^ gibi kymetli eserler yazm** ve hoca
snn grlerini yaymaya almtr.*' Rustufen, Mturd'nin
vefat etmesi zerine ilmini tamamlamak iin Semerkant'tan Belh'e,
daha sonra Buhara'ya gitmitir. O, gittii yerlerde bir taraftan il
mini gelitirmi, dier taraftan Mturd'yi "e-eyh el-mam"**,
"e-eyh Eb Mansr el-Mturd"*^ "eyhu'l-slm "*" ve "e-ey-
hu'l-mmi'l-Hd"*' gibi sfatlarla vm ve hocasmm fikirlerini
mrnn sonuna kadar yaymaya almtr.^" Ayrca o, bn Yah
ya gibi ilk kuak Hanef-Mturd limleri yetitirmek suretiyle de
Mturdliin oluumuna katk salamtr.
61 Rustufeni, el-Es'e, v. 154; Kefev, Ketib, v. 105b; kr., Sddk Korkmaz, "mam
Eb Mansr el-Mturd'nin Hayat ve Eserleri", Dini Aratrmalar, Mays-Aus-
tos 2001, c. 4 , 1 0 / 8 9 .
62 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/358; Leknev, el-Fevid, 65.
63 Sezgin, GAS, 1/606.
64 Rustufen, el-Es'ile, v. 154.
65 bn Yahya, erhu Cmel-i Usli'd-Dn, v. 162a; geni biJgi iin bkz,. Ak, Mturd ve
Mturdlik, 139-141,
66 Rustufen, el-Fevid, v, 302a,
67 Rustufen, el-Fevid, v, 313b,
68 Rustufen, el-Fevid, v, 315a,
69 Rustufen, el-Fevid, v. 317a,
70 Geni bilgi iin bkz,. Ak, Mturd ve Mturdlik, 139-141,
3. Eb Ahmed el-yaz ( I V / X . asrm balar) koludur. bn Yah

ya'nn verdii bilgiye gre Eb Ahmed el-yz, Mturd'nin ho
calarndan Eb Nasr el-yz'nin olu olup Semerkant'ta bulunan
Dru'l-Czcniyye adl eitim merkezinde mam Maturd'den
fkh, kelm ve mezhepler konusunda ders almtr.'' Semerkant
HaneflerininndegelenlimlerindenveDaru'l-Czcnyye'debir
mddet ba hocahk yapan Eb Ahmed el-yz, ilim, anlay, ne
zaket, ver ve mezhepleri bilme bakmndan dnemin en nde
gelen limlerden olduu iin hocas mam Mturd'ye son de
rece sayg duymutur.'^ Hocasnn grleri dorultusunda ders
verdii anlalan Eb Ahmed el-yz, ayn zamanda ok sayda
renci yetitirmitir. Nitekim onun yetitirdii rencilerden
Muhammed b. Muhammed es-Seleme, ilk Mturd kaynaklardan
saylan Cmel Usli'd-Dn adnda kymetli bir eser yazmtr."
Bylece Eb Ahmed el-yz, Hanef-Mturd izgide dersler ve
rerek ve ok sayda renci yetitirerek Mturdliin oluumuna
katkda bulunmutur.
4. Eb Seleme ( I V / X . asrn ortalar) koludur. Eb Seleme, Cme

l Usli'd-Dn adh eserinde iman,'* tevhid" ve mtebiht'* gibi
temel konularda Mturd'nin grlerini isim vermeksizin savun
mutur." Bu sebeple Eb Seleme iin mam Mturd'nin Kitbu-
't-Tevhd'inde ele ald konular zetleyerek verdiini sylemek
mmkndr. nk her iki lim de eserlerine, bilgi ve bilgi edin
menin yollaryla balamaktadrlar ve Allah'n varl ve tevhidi,
sfatlar, tekvin, kader, iman, ru'yetullah ve nbvvet konularn
ilemektedirler. Bundan dolay tespit edebildiimiz kadaryla M-
71 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 161b, 162a; ayrca bkz.. Ak, Mturd ve
Mturdlik, 139-141.
72 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 161b, 162a; ayrca bkz.. Ak, Mturd ve
Mturdlik, 109,110.
73 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, 161b, 160a, 161b, 162a; Eb Seleme, Cmel
Usli'd-Dn, 5 , 7 ; Ak, Mturd ve Mturdlik, 13,135-138.
74 Eb Seleme, Cmel Usli'd-Dn, 10, 26-28.
75 Eb Seleme, Cmel Usli'd-Dn, 13-15.
76 Eb Seleme, Cmel Usli'd-Dn, 37.
77 Bkz. Mturd, Kitbu't-Tevhd, 1-642; kr., Eb Seleme, Cmel Usli'd-Dn, 1-50;
Ak, Mturd ve Mturdlik, 135-138.
turd'nin grleri kendisinden sonra derli toplu olarak ilk defa

Eb Seleme tarafmdan ortaya konulmutur. Eb Seleme, Cmel
Usli'd-Dn adl eserinde Mturd'nin fikirlerine geni yer vermi
ve onlarn ounu benimsemitir. Bylece o, Mturdliin oluu
muna ve yaylna nemli katkda bulunmutur.
5. bn Yahya ( I V / X . asrn sonlar) koludur. Mturd'nin
rencisinin rencisi olan bn Yahya erhu Cmeli Usli'd-Dn adl
eserinde en ok hocas Rustufen'nin ikinci olarak ise Eb Man
sr el-Mturd'nin adn ve grlerini verek zikretmektedir.^"
O, yirmi yerde Eb Mansr el-Mturd'nin adn ve grle
rini zikretmekle kalmam ayn zamanda onun grlerini kendi
grlerinin doruluuna delil getirmitir.^' Bylece bn Yahya,
Mturdliin ilk kaynaklarndan Cmel Usli'd-Dn adl eseri
erh ederek ve nemli renciler yetitirerek Mturdliin yayl
masna almtr.
6. Fakih Abdssamed b. Ahmed el-Erbincen ( I V / X . asrn son
lar) koludur. erhu Cmel Usli'd-Dn adl eserde geen bir kay-
da gre Semerkant'm ileri gelen limlerinden birisi olan Eb Bekir
el-yz'nin (350/970 civar)"" taziyesinde fakih Abdssamed b.
Ahmed el-Erbincen Mturd'nin u szn nakletmitir: "Dn
ilimleri ve hkmleri retme hususunda bu mmetin limleri,
gemi peygamberler gibidir. Gemite bir peygamberin devri
sona erip zlmesi gereken meseleler ortaya kmca, o meseleyi
zecek bir lim kalmadnda, yeni bir peygamber gnderildii
gibi, bu mmetin iinde de her asrda, vefat eden fakihlerin yeri
ne, ya yeni limler gelir, ya da kyametin kopmas gerekir; nk
Allah'n insanlar yol gstericilerden mahrum brakmas dn-
78 Mturd'nin ad, bu eserde yirmiden fazla yerde gemekte olup onlardan bazla
r unlardr: bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 18b, 20a, 29a, 34a, 46b, 52b,
53a, 64b, 68a, 110a, 117b, 118b ve 127b.
79 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 18b, 20a, 29a, 31a, 34a, 39a, 46b, 52b, 53a,
61b, 64b, 68a, 68b, 88b, 93b, 110a, 117b, 118b, 127b; geni bilgi iin bkz. Ak, Mtu
rd ve Mturdlik, 141-146.
80 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, v. 160b; kr.. kr zen, "IV.(X.) Yzylda
Mvermehir'de Ehl-i Snnet-Mutezile-Mcadelesi", slm Aratrmalar Dergi
si, say: 1, stanbul 1997, 67.
lemez."*" Fakih Abdssamed el-Erbincen'nin, Ebi Bekir el-y

z'nin taziyesinde mam Mturd'nin ismiyle birlikte nemli bir
szn nakletmi olmas, onun, Mturd'nin ismini ve grlerini
yaydma bir delildir. Keza Semerkant'n ileri gelen bir liminin
taziyesinde, bir fakihin / limin orada toplanan halka mam M
turd'nin isminden ve grnden bahsetmi olmas da Mturd
'nin ve fikirlerinin I V . / X . yzyln ikinci yarsnda halk tarafndan
nemsenip benimsendiine iaret etmektedir.
7. Dnemin nde gelen Hanef sf limi Eb'l-Leys es-Semer
kand (373/983) koludur. Eb'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkht'l-
Ekber adl kitabnda mam Mturd'nin ismini zikretmi ve takva,"^
imann tanm,*" iman ve slm'n bir oluu,*" sfatlar,**' tevhid"* ve
kyamet**' ile ilgili konularda ona atfta bulunmutur.**** Onun erhi
incelendiinde, Eb'l-Leys es-Semerkand'nin Mturd'ye ait g
rleri esas itibaryla benimsedii ve savunduu anlalmaktadr.**'
nk Eb'l-Leys, Mtebihtn te'vili ve mamet konularnda
Mturd'nin grn paylamaktadr.'" Eb'l-Leys es-Semer
kand, bata imann tanm ve tevhid konusu olmak zere pek ok
itikad konuda Mturd'nin fikirlerini benimseyip savunmutur.
Ayrca Eb'l-Leys es-Semerkand'nin ok sayda nemli eserler
verdii ve bu eserlerin Hanefler arasmda geni bir kabul grd
81 bn Yatya, erhu Cmel Usli'd-Dtn, v. 18b, 19a.

82 Ebu'l-Leys es-Semerkand Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim el-Hanef
(373/983), erhu Fkhu'l-Ekber, Haydarabad 1321,2.
83 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkh, 7; Ebu'l-Leys es-Semerkand Nasr b. Mu
hammed b. Ahmed el-Hanef (373/983), Behcet'l-Ulm f erhi Beyni Akdeti'l-
Usl, British Musium, Nu: 871, v. 18a vd.
84 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkhu'l-Ekber, 6,7.
85 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkhu'l-Ekber, 19.
86 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkhu'l-Ekber, 2 0 , 2 1 .
87 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkhu'l-Ekber, 26.
88 Ak, Mturd ve Mturdlik, 146-149.
89 Ebu'l-Leys es-Semerkand, erhu Fkhu 'l-Ekber, 7; Ebu'l-Leys es-Semerkand Nasr
b. Muhammed b. Ahmed b. brahim el-Hanef (373/983), Kitbu Mukaddime-i Ebi-
'l-Leys es-Semerkand, Erzurum 1987, v. 44b.
90 Ebu'l-Leys es-semerkand Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim el-Hanef
(373/983), Kitbu t-Tefsr, Beyrut 1985,1/363,1/245-247; Ebu'l-Leys es-Semerkan
d, Kitbu Mukaddime, v, 45b, 46b; bu konuda geni bilgi iin bkz.. Ak, Mturdve
Mturdlik, 146-149.
ve yaygn bir ekilde okunduu da bilinmektedir. Btn bunlar

Mturd fikirlerin yaylmasnda ve dolaysyla Mturdliin olu
umunda Eb'l-Leys es-Semerkand'nin de nemli katks olduu
nu gstermektedir.
8. Eb Muhammed Abdlkerim b. Musa b. s el-Pezdev"
(390/1000) koludur. Abdlkerim el-Pezdev, Sadr'l-slm Eb
'l-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin b. Abdlkerim el-
Pezdev ile Fahr'l-slm Eb'l-Usr Ali Muhammed el-Pezdev'nin
dedeleri olup Mturd'den fkh ve kelm okumutur.'^ mer en-
Nesef'nin el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand isimli eserinde kay
dettiine gre mam Mturd'den yetien Abdlkerim el-Pezdev,
Eb'l-Abbas Muhammed b. Osman b. Selm es-Semerkand, Eb
Ali Muhammed b. Haris el-L'l' es-Semerkand ve Eb Talha
Mansr b. Muhammed el-Pezdev gibi eitli limlerden rivayette
bulunmutur. Kendisinden ise 3 9 0 / 1 0 0 0 ylnda vefat edinceye ok
sayda renci ve Semerkant halk ilim renmitir.'' Abdlkerim
el-Pezdev, mam Mturd'den yaklak 60 yl sonra vefat ettiine
gre onun gen denecek bir yata Mturd'den akid, fkh ve tef
sir; dier hocalarndan da hadis ilmini rendii ve mr boyunca
rendiklerini bakalarna rettii anlalmaktadr. Abdlkerim
el-Pezdev, sadece Mturd'nin fikirlerini retmekle kalmam
ayn zamanda hocasmm eserlerini ve onun kerametlerini de o
cuklarna ve rencilerine aktarmtr. Nitekim torunlarndan
Eb'l-Ysr Muhammed el-Pezdev'nin Usl'd-Dn adl eserinde
geen u ifadeler bunu aka gstermektedir:
"Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat mezhebi zere Tevhid ilminde za-

hid mam Eb Mansr Mturd'nin bir kitabn grp inceledim.
Eb Mansr, Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in reisler indendi. eyh
imam babam, ceddi zahid eyh imam Abdlkerim b. Musa'dan
naklen onun kerametlerini bana hikye etmitir. Zira bizim ced
dimiz ve ashabmzn kitaplar ile eyh mam Eb Mansr M-
91 Abdlkerim el-Pezdev, N e s e f e 6 fersah uzaktaki Bezde kalesine nispet edilmek

tedir. Bkz., Sem'n, el-Ensb, 1/339.
92 Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, 3; mer Nesef, el-Kand, 311-312; el-Kefev, Ketb, v.
105b.
93 Nesef, el-Kand, 311-312.
turd'nin Kitbu t-Tevhd ve Kitb't-Te'vlt'mm manalarn iyi

renmilerdi."'" Btn bunlar Mturd'nin fikirlerinin renci
si Abdlkerim el-Pezdev tarafndan da Semerkant ve civarnda
yayldn gstermektedir.
9. Gaziler Ribatn'da mam Maturd'den ders alan rencile
rin oluturduu kol / gruptur. mer en-Nesef'nin el-Kand fi Zikri
Ulen-i Semerkand adl eserinde verdii bilgiye gre mam Mtu
rd'nin Gaziler Ribat'nda da ders verdii anlalmaktadr."' M
turd'nin burada ne kadar ders verdii kesin olarak bilinmemekle
beraber, onun, orada bir mddet ders verdii rencilerinin de ho
calar Mturd'nin ismini vm olmalar ve grlerini yaymaya
alm olmalar kuvvetle muhtemeldir.
10. mam Mturd'de okumu, fakat isimleri tespit edileme
yen Dru'l-Czcniyyeli rencilerin oluturduu kol / gruptur.
Nitekim Mturdlie dair kaynaklar incelendiinde Mturd'nin
yukarda isimlerini zikrettiimiz rencilerden baka henz isim
lerini tespit edemediimiz daha ok sayda rencisinin olduu
anlalr. nk mam Mturd'nin yaklak yz y yaad ve
mrnn sonuna kadar dnemin ilim ve kltr merkezi olan Se
merkant'ta ok sayda renci yetitirdii bilinmektedir."* Bu ba
kmdan MturdHin oluumunda bu isimsiz limlerin / kiilerin
de katklarnn olduunu dnmekteyiz.
Yukarda on maddede toplamaya altmz mam Mtur
d'nin ismini verek ve grlerini yaymaya alarak Mturd
liin oluumuna katkda bulunan sz konusu kiileri, ilk kuak
Hanef-Mturd limler eklinde isimlendirmek mmkndr."'
Dier bir ifade ile onlara, Seluklular ncesi Mturd limler de
mek mmkndr.

95 Eb Hafs mer en-Nesef, Kitb'l-Kand f Tarihi Semerkand, ihk., W. Barthold,
Turkestan V epoxu Mongolskago Naestviya, Petersburg 1898,1. Ksm metinle
rin iinde, s. 50-51.
96 bn Yahya, erhu Cmel Usli'd-Dn, 16b-162a; Nesef, Tabsrat'l-Edille, 356-360;
Ak, Mturd ve Mturdlik, 37-48.
97 Kr., Mminov- Kuegelgen, "Mturd Dneminde Semerkant lahiyatiar,"
266.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLN YAYILI 93
Grld gibi Hanef Semerkant topluluu ierisinde mam

Mturd'nin de bulunduu ok sayda Hanef lim yetimitir.
Eb Hafs mer en-Nesef, el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand adl
kitabnda Semerkant'ta yetien limlerin geni bir listesini ver
mektedir.'* Bu esnada Semerkant'takine benzer Hanef eitim
retim, Mvernnehir'in Buhara, Belh, Nesef ve Pezdev gibi
dier ehirlerinde de devam etmitir. Ancak bu ilim merkezle
ri arasnda kukusuz Semerkant'm ayr bir yeri vardr. Zira Se
merkant o devirde dnyann nde gelen ilim ve kltr merkezi
idi. Bu sebeple Mvernnehir'deki Hanefler zerinde en etkili
eitim Semerkant'ta verilmitir. phesiz burada Eb Hanfe'
nin mam Mturd tarafndan gelitirilip sistemeletirilen itikad
grleri hkim oldu. mam Mturd'den sonra onun grleri
kendisinden sonra Belh, Buhara, Nesef ve Pezdev gibi ehirlerde
asrlarca okutulup retilmitir. Ayn zamanda sz konusu Ha
nef limler, blgede Mturd'nin grlerini aklayc ve des
tekleyici eitli eserler yazmlardr. Nitekim bu dnemde Eb
Seleme, Cmel Usli'd-Dn, bn Yahya erhu Cmel Usli'd-Dn,
Rustufeni, el-Fevd, Eb'l-Leys Semerkand, erhu Ftkht'l-Ekber
adl eserler yazmlardr." Ayrca Makdisi, sz konusu dnem
deki limlerin yneticiler derecesine ktn kaydetmektedir.""
Mminov da bir aratrmasnda sz konusu dnemde ky, ehir
ve kasabalardaki halkm resmi olmayan nderleri saylan limle
rin nfuzlarnn giderek arttn teyit etmitir.'"V halde, halk
arasnda byk itibarlar olan Hanef-Mturd Trk limlerin
nfuzunun artmas da Mturdliin oluup, yayln hzlandr
dn syleyebiliriz. Ayrca yazlan bu eserler vastasyla mam
Mturd'nin grlerinin bata Mverrmehir ve Horasan ol
mak zere zellikle Trklerin hkim olduu veya bulunduu
yerlerde yayldn sylemek de mmkndr.
98 Necmddm mer en-Nesef, el-Kand, Riyad 1412/1991,1-622.

99 Geni bilgi iin bkz.. Kutlu, "Eb Mansr el-Mturd ve Mturd Kltr evre
siyle lgili Bibliyografya," 385-432; Mminov, "Mturd Dneminde Semerkand
lahiyatlar," 259-270.
100 Makdis, Kitbu Ahsen't-Teksm, 260.
101 Bkz., Kurbanolu, Hanef limler, 4.
Kitb't-Tevhd ve Kitb't-Te'vlt gibi nemli eserler veren ve

ok sayda renci yetitiren mam Mturd, yukarda grld
gibi hem yaad dnemde ve hem de vefatndan sonra Hanefler
arasnda byk itibar grmtr.'"^ Keza yazd eserlerinde ve
verdii derslerinde Eb Hanfe'nin grlerini akl ve nakl delil
lerle gelitirip sistemletiren Mturd'nin eserleri ve grleri
rencileri tarafmdan nesilden nesile aktarlmtr.'"' Sonuta mam
Mturd, Hanefler tarafndan Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in ileri ge
len bir imam; fikirleri ise "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat"in grleri
eklinde ifade edilmitir. Bu sebeple Seluklulara kadar olan bu
srece Mturdliin oluum sreci demek mmkndr.
Sonu olarak mam Mturd'nin grlerinin en az yukarda
zikrettiimiz on ana kol yoluyla Semerkant merkez olmak zere
Mvernnehir'deki Hanefler arasnda yayldn syleyebiliriz.
Dier bir ifade ile Mturdlik gnmzden yaklak 1000 yl nce
bugnk zbekistan'n snrlar ierisinde bulunan Semerkant'ta
ortaya kmtr.
Tespit edebildiimiz kadaryla 3 9 0 / 1 0 0 0 ylnda vefat eden Ab
dlkerim el-Pezdev'den sonra 4 9 3 / 1 0 9 9 ylnda vefat eden Eb
'l-Ysr el-Pezdev'ye kadar yani V . / X . asrm sonlarndan V . / X I .
asrn ortalarma kadar sren yaklak bir asrlk dneme ait Mtu
rd ve Mturdlik hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Bu
durum, zellikle bu sre ierisinde Mturd'nin ihmal edildii
ne iaret etmektedir. Nitekim 493/1099'da vefat eden Semerkand
kads Pezdev'nin, "Eb Mansr Mturd'nin Kitbu't-Tevhd'ini
buldum"'"" demesi mam Mturd'nin kendi memleketinde bile
nasl ihmale uradn aka gstermektedir. Bu ihmal muhte
melen sz konusu dnemde mam Mturd'ye aka muhalefet
eden ia, Mutezile ve Hadis taraftarlarnn o blgede nfuzlarmm
artmasmdan kaynaklanm olabilir.
102 Geni bilgi iin bkz.. Kutlu, "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd",
2 0 , 2 1 ; Ak, Mturdve Mturdlik, 53-55.
103 Geni bilgi iin bkz.. Ak, Mturd ve Mturdlik, 47,48,128-158.
Aratrmamz esnasmda 390/1000 ila 450/1058 yllar arasndaki

yaklak 50, 60 yllk bir sreyi kapsayan bu dnemde Mturd iz
gide herhangi bir esere rastlayamadk. Fakat bu durum Mturdli
in gz ard edildiini ifade etmez. Aksine bu dnemde Mturd'
nin ismi ve eserleri pek fazla bilinmese de fikirlerinin yukarda zik
rettiimiz Hanef limler kanalyla yayld ve Haneflerin byk
ounluu tarafmdan benimsenip savunulduu kanaatindeyiz.
Mvernnehirde Hanefliin yaylmas konusunda nemli a-
hmas olan Airbek Kurbanolu'na gre Mvernnehirin eitli
yerlerindeki Hanef limleri bakent Semerkant'a davet ederek on
lar resmi makamlara getiren ilk Trk devleti Karahanllar olmu
tur. Bylece Samanleri destekleyen yerel Hanef-Hadis taraftar
limlerin nfuzu krlmaya allmtr."" Buradan Mvernne-
hirdeki Hanef-Mturd limlerin itibarnn artt anlalmakta
dr. Pezdev'nin Karahanllar Semerkan't ele geirdikten sonra
Semerkant kadlma atanmas da bu gr desteklemektedir.
Fakat aratrmamz Seluklular dneminde Mturdlik ile smrl
olduundan bu konuya burada girmeyi uygun bulmadk.
11. S E L U K L U L A R D N E M N D E M T U R D L K
(431-600/1040-1200)
A . S e l u k l u l a r D n e m i n d e M t u r d l i k Algs
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Eb'l-Mun en-Nesef, Al
uddn es-Semerkand ve Nureddn es-Sbn gibi Seluklu Hane
f limleri, eserlerinde mam Mturd'yi "Ehl-i Snnet'in reisi"'"*
olarak isimlendirmilerdir.'"^ Mturdliin temel kaynaklarmdan
ou yine Seluklu Hanef limleri tarafndan yazlm, hatta M
turd'nin Te'vltl-Kur'n'm da yine Seluklu Hanef limi Al
uddn es-Semerkand tarafndan erh edilmitir.'"* Keza amelde
105 Kurbanolu, Hanef limler, 34; kr.. Ak, Mturd ve Mturdik, 29-31.
106 Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Usl, 3; kr., Kefevi, Ketib, v. 105a, 105b; Ya-
zcolu, "Mturd Kelm Ekolnn ki Byk Simas: Eb Mansr Mturd ve
EbT-Mu'n Nesef", AFD, XXVII, (1985), 282.
107 Ak, Mturd ve Mturdlik, 152-158,169-172.
108 Geni bilgi iin bkz.. Ak, Mturd ve Mturdlik, 135-158.
Hanef olan mslmanlarn ounun itikatta Mturdlii, afi

olan mslmanlarn ise E'arTii tercih ettikleri de bilinmekte
dir.'"' Fakat Tabsrat'l-Edille, el-Bidye f Usli'd-Dn, Lbb'l-Ke
lm, el-Milel ve'n-Nihal ve el-Muntazam gibi Seluklu dnemine ait
kaynaklarda E'arlik / E'aryye ismine dair ok sayda kayt bu
lunmasna ramen, bu kaynaklarda mam E'ar'nin ada olan
mam Mturd'ye nispet edilen Mturdlik hakkmda hibir kayt
bulunmamaktadr."" Btn bunlar, Mturd'nin isminin ve g
rlerinin Hanefler arasmda yaygmlamasna ramen Mturd
lik isminin bu dnemde kullanlmadn gstermektedir. Bunun
la beraber, Mturdliin Seluklular dneminde Hanefyye, Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat, mam Mturdve tabileri gibi eitli isimlerle al-
glandm ve sz konusu isimlerin Mturdlik yerine kullanld
n tespit ettik. imdi sz konusu alglaylar srasyla grelim.
1. H a n e f y y e / A s h b u E b H a n f e
Seluklularn hkm srd V . / X I . ve VI./XI. yzyllara ait
kaynaklar incelendiinde Hanefliin, hem fkh bir ekol olarak hem
de Eb Hanfe'nin itikad grleri dorultusunda Mturd'nin
gelitirip sistemletirdii kelm bir ekol olarak algland ve Ha
nefyye ve Ashbu Eb Hanfe eklinde isimlendirildii grlecektir.
Nitekim Pezdev, Usl'd-Dn adl eserinde, kendisine ilham gel
diini iddia ederek halk aldatan sf bir kiinin 4 7 9 / 1 0 8 6 yhnda
Buhara'ya gelip taraftarlarn bana toplamas zerine Pezdev
yannda bulunan Haneflere, "Bu kii daha nce Eb Hanfe'nin (r.a.)
mezhebindendi, sonra Mutezile'ye meyletmitir"'^^^ eklinde uyarm
tr. Yine Pezdev, Usl'd-Dn adl eserinde, "Eb Hanfe usl ve
fru'da bizim imammz ve reisimizdir"^" demek suretiyle Eb
Hanfe'yi Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in itikatta ve amelde imam ola-
109 Kr.,Watt, slm Tetkikler, 77.

110 E'aryye isminin getii baz yerler iin bkz., ehristn, el-Milel, 1/21, 97, 106,
122; Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/6, 8, 48, 58, 1 3 1 , 1 4 2 , 302, 327, 328, 330, 596, 815,
834; Aluddn el-Jsmend, Lbb'l-Kelm, 77,163; Nureddn es-Sbn, el-Bid
ye, 26, 2 7 , 3 5 , 4 6 , 6 2 , 6 4 ; bn'l-Cevz, el-Muntazam, X / 8 0 , 1 7 1 .
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLN YAYILII 97
rak grmektedir. Pezdev, tekvin konusunu aklarken de "Bu ko

nuyu. eyh Eb Mansr Mturd, Snnet ve Cemat Ehlinin mez
hebini cd mevcuddan bakadr, cd hadis deildir, ama ezelidir
diyerek tashih edip, dzeltmitir, o, E'ar'den daha stndr. Eb
Hanfe ve Ashabnn mezhebi de b u d u r " " ' demektedir.
Eb'l-Mun en-Nesef ise Tabsrat'l-Edille adl eserinde Ho
rasan'n Merv ve Belh gibi ehirlerinde ve Mvernnehir'in ta-
mammda itizal fikirleri benimsemeyen Ashbu Eb Hanfe'nin ta-
mammm ilk dnemden beri usl ve fru konularnda Haneflii
benimsediklerini kaydetmektedir."* Daha nce belirtildii gibi
Nesef "Hanefyye" ile amelde Haneflii, itikatta Mturdlii
kastetmektedir.
Dnemin yazarlarndan Abdlcelil el-Kazvin, Kitb'n-Nakz
isimli eserinde usl ve furda Eb Hanfe'nin grlerine tbi
olan Haneflerden bahsetmektedir."' Mturdlik zerine nemli
aratrmalar yapan Madelung'a gre burada geen Hanefler sz
ile Hanef-Mturdler kastedilmektedir."* Bu kaytlar, Seluklular
dneminde Hanefliin, Mturdlii de iine alan emsiye bir kav
ram olarak kullanldn gstermektedir.
Hanef olmayan baz kaynaklar da Mturdliin Hanefyye
eklinde alglandna iaret etmektedirler. Mesela Tcuddn es-
Subk (771/1370) Tabakt'-fiyyeti'l-Kbradheserinde Mtur
d'nin mezhebini Hanefyye olarak zikretmektedir."'' bn Teymiyye
(728/1328) de, Der' Tearruzi'l-Aki ve'n-NakI v^ Kitb'l-mn adh
eserlerinde Mturd'den Eb Hanfe'nin takipisi olarak bahset
mektedir."" Yine ehristn de el-Milel ve'n-Nihal'inde "Ashbu
Eb Hanfe Nu'mn b. Sabit""' kaydma yer vermektedir.

114 Nesef, Tabstrat'l-Edille, 1/356.
115 Kazvin, Kitb'n-Nakz, 74,492.
116 Madelung, "Mturdliin Yayl ve Trkler", 319.
117 Subk, Tabakt'-Sfiiiyyeti'l-Kbr, ra/384.
118 bn Teymiyye, Der' Teruzi'l-Aki ve'n-NakI, 11/245; Takiyddn Ahmed b. Ab
dlhlim bn Teymiyye, Kitb'l-mn, nr., Hseyin Yusuf el-Gazzal, Beyrut
1406/1986,372-373.
119 ehristn, el-Milel, 1/245.
Rvend, Rhat's-Sudr adl eserinde "Sultan Sencer zamann

da herhangi bir mansp Eb Hanfe Ashabndan bakasnn elinde
olsa, kl darbesiyle elinden alnr mam- Azam'm Ashb'na ve
rilirdi"'^" demektedir. Bu kaytlar, Seluklular dneminde Mtu
rdliin, mam- Azam'n Ashb' eklinde de isimlendirildiine
iaret etmektedir.
Sonu olarak Hanefliin, Seluklularn zellikle ilk ve orta d
nemlerinde hem bir fkh ekol hem de Mturdlii de iine alan
kelm bir ekol / mezhep olarak algland ve ayn zamanda bu
durumun hem Haneflerce hem de dier mezhep mensuplarnca
genel kabul grd anlalmaktadr. Keza bu dnemde Mtur
dlik yerine Hanefyye isiminin kullanlm olmas, mam Mtur
d'nin grlerinin Eb Hanfe'nin grlerine dayanmasndan ve
mam Mturd'nin "mam- Azam" ve "mam- Celil" gibi unvan
larla Haneflerin gnlnde taht kuran Eb Hanfe'nin glgesinde
kalmasndan da kaynaklanm olabilir.
2. Ehl-i S n n e t v e T - C e m a a t
Seluklu dneminde yetimi nde gelen Hanef-Mtur
d limlerin eserleri incelendiinde, sz konusu btn limlerin
kendi mezheplerini Hanefyye ve Ashbu Eb Hanfe'den baka
Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat eklinde de isimlendirdikleri ve muhalif
lerine Ehl-i Snnet adna cevaplar verdikleri grlmektedir. Nite
kim Eb'l-Ysr el-Pezdev, Kitbu Usli'd-Dn adl eserinde "Ehl-i
Srmet ve'l-Cemaat'e gre kudret fiilden nce deil, fiille birlikte
bulunur; fakat kudret srekli deildir. Eb Hanfe bu meselede
ve her meselede Ehl-i Srmet ve'l-Cemaat'in reisidir. nk Ehl-
i Srmet ve'l-Cemaat'in btn grleri Eb Hanfe'den rivayet
edilmitir"'^' demektedir. Pezdev, tekvin konusunu aklarken de
"Bu konuyu. eyh Eb Mansr Mturd, Snnet ve Cemat Ehlinin
mezhebini cd mevcuddan bakadr, cd hadis deildir, ama ezeli-
120 Rvend, Rahat's-Sudr, 1/18.

121 EbuT-Ysr Muiammed b. Muhammed b. Hseyin el-Pezdev (493/1099), Kitbu
Usli'd-Dn, thk., Hans Peter Linss, Kahire 1388/1963,115,116; kr., Pezdev, Ehli
Snnet Akaidi, 165-166. (Aratrmamz esnasmda Pezdev'nin Kitbu Usli'd-Dn
adl eserinin hem Arapa'sndan hem de erafeddn Glck tarafmdan evrilen
Trkesinden yararlandk ve Trkesini Ehli Snnet Akaidi eklinde gsterdik)
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLCN YAYILI 99
dir diyerek tashih edip, dzeltmitir, o, E'ar'den daha stndr.

Eb Hanfe ve ashabnn mezhebi de b u d u r " ' " demektedir. Bylece
o, mam Mturd'nin mezhebini, dolaysyla Hanef-Mturdlii,
Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat eklinde vermektedir.
Eb'l-Mun en-Nesef de Kitbu't-Temhd adl kitabnm giriin
de sz konusu eserini Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in grn ak
lamak iin yazdn kaydetmektedir.'"
Aluddn es-Semerkand de Mizn'l-Usl an Netici'l-Ukl adl
eserinde Mturd'yi itikatta "Ehl-i Snnetin reisi"'^* ve amelde
"Mvernnehir-Semerkand Hanef fkh ekolnn reisi" eklinde
tavsif etmektedir'^'. O, erhu't-Te'vlt'l-Kur'n adl eserinin gi
riinde ise,'Mturd'ye ait Kitbu t-Te'vlt', usl't-tevhid ko
nusunda Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat mezhebinin, usl- fkh ve
fr-u fkh konularnda Eb Hanfe ve ashabnn benimsedii
mezhebin Kur'n'a uygunluunu beyan eden muazzam bir kitap
olarak kaydetmektedir.'^* Semerkand, bu ifadeleriyle Eb Han
fe'nin grlerini sistemletiren Eb Mansr el-Mturd'nin Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'in grlerini sistemletiren imam olduuna
vurgu yapmaktadr.
Mturdlie ait kymetli eserler veren ve nemli renciler ye
titiren Aluddn es-Semerkand'nin mam Mturd'yi eserlerin
de "Ehl-i Snnet'in reisi", onun Te'vlt'l-Kur'n'm "Ehl-i Snnet
ve'l-Cemaat mezhebinin Kur'n'a uygunluunu beyan eden mu
azzam bir kitap" eklinde tavsif ve takdim etmesi, Seluklular d
neminde Mturdliin Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat mezhebi olarak
alglanmasnda nemli rol oynad kanaatindeyiz.
Yukardaki ifadeden Seluklu dneminde mam Mturd'nin
grlerini benimseyip savunan Hanef limlerin kendilerini Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat olarak isimlendirdikleri anlalmaktadr. Di
er bir ifadeyle mam Mturd tarafndan gelitirilip sistemleti-
rilen Eb Hanfe'nin itikad grleri Seluklular dneminde Ehl-i

123 EbuT-Mun en-Nesef (508/114), Tevhidin Esaslar kitbu't-temhd li kavidi't-tev-
hd, ev.. Hlya Alper, stanbul 2007,21.
124 Aluddn es-Semerlcand, Mzn'l-Usl, 3.
126 Aluddn es-Semerkand, erh't-Te'vll, Ib.
Snnet ve'l-Cemaat'in grleri olarak isimlendirilmitir. Alud

dn es-Semerkand'nin mam Mturd'yi ilk defa Ehl-i Snnet'in
reisi olarak takdim etmesinden hareketle, Seluklular dneminde
giderek Hanefyye isminin daha ok bir fkh mezhebi olarak al
glanmaya balandna ve mam Mturd'nin gelitirip sistem
letirdii itikad mezhebin ise daha ok Ehl-i Srmet ve'l-Cemaat
eklinde isimlendirilmeye balandma iaret etmektedir.
Nureddn es-Sbn de el-Bidye f Usli'd-Dn adl kitabn dei
ik yerlerinde "Byk mam Eb Mansr el-Mturd"'^' eklinde
tavsif ettii mam Mturd'yi aka "Ehl-i Snnet'in reisi"'^" ola
rak takdim etmektedir. Sbn, kelmn mesm ve gayri mesm
olup olmamas konusunu ele alrken, "Bu konuda Ehl-i Snnet ih
tilaf etmitir" dedikten sonra el-E'ar, bn Frek ve Bklln'nin
Musa'nn (a.s.) ses ve harf olmakszn Allah'n kelmn duydu
u grn tercih ettiklerini kaydetmektedir. Sbn, bu kaytta
Ehl-i Snnet'ten sayd mam E'ar iin herhangi bir vg ifadesi
kullanmamaktadr. Fakat mam Mturd'yi ise "Hidyet nderi,
Ehl-i Snnet'in reisi Eb Mansr beyyazallahu urretehu"^^'^ eklinde
vmektedir. Bu kaytta, Sbn'nin E'ar'yi dolaysyla E'arleri
Ehl-i Snnet ierisinde deerlendirdii anlalmakla birlikte, Ha
neflere gre Ehl-i Snnet'in asl imammm Eb Mansr el-Mtur
d oluuna kuvvetli bir vurgu vardr.
Sbn, el-Bidye adl eserinde grlerini benimseyip savun
duu mezhep iin on alt ayr yerde "Ehl-i Snnet","" bir yerde de
"Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat"'" isimlerini kullanmaktadr.
Eb's-Sena el-Lmi (VI./XII. yzyln balar) de, et-Temhd li
Kavidi't-Tevhd adl eserinde savunduu mezhebi bazen "Ehl-i Sn
net ve'l-Cemaat""^ olarak, bazen de sadece "Ehl-i Snnet""' olarak
isimlendirmektedir.
127 Sbn, el-Bidye, 3 9 , 5 4 , 6 2 , 7 1 , 8 6 , 8 8 .

130 Sbn, el-Bidye, 2 5 , 2 8 , 3 4 , 4 4 , 54, 60, 6 1 , 6 2 , 63, 64, 72, 75, 76, 79, 80, 86.
132 Ebu's-Sen Mahmud b. Zeyd el-Lmi el-Hanef el-Mturd (VI./Xn. yzyhn
balan), et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, t h k , Abdlmecid Trk, Beyrut 1995,65,67,
68,70,74,79,82,97,105.
133 Lmi, Kitb et-Temhd, 3 9 , 6 7 , 9 0 , 9 4 , 1 0 1 , 1 0 6 , 1 0 9 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 4 , 1 3 6 , 1 4 1 , 1 5 0 .
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLN Y A Y I L I 1 0 1
Aleddn Eb Bekir b. Mesd el-Ksn (587/1191) de, mam

Mturd'ye ok sayda atfta bulunduu Bediu's-Sani'fTertbi'-
eri' adl eserinde"* "Bizim Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat mezhebine
gre Allah'n sfatlar ezelidir""' ifadesi ile aka kendisinin ve
dier Hanef-Mturdlerin mezhebini Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat
olarak isimlendirmektedir.
Seluklularn hkm srd ve Nizamiye medreselerinin
mehur olduu yllarda Belh ehrinden bahseden Abdullah b.
mer el-Belh: "Bu beldenin nimeti, halkmn mslman Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat olmas ve halknn tamamnn Hanef mez
hebinden olmasdr" demektedir. Nizamiye medresesinin Belh
ubesi alrken Haneflerin taknd olumsuz tavr da bunu des
teklemektedir. Nitekim 4 8 0 / 1 0 8 7 ylnda alan bu ubede Belh'H
hi kimse mderrislik ve hizmetilik yapmay kabul etmemitir.
Bunun zerine oraya Araplardan mderrisler getirilmitir."* Bu
radaki kayttan V . / X I . yzylda Seluklu hkimiyetinde olan M
vernnehirin Belh ehrindeki Mslmanlarn ameldeki mezhep
lerinin Hanefyye, itikattaki mezheplerinin ise Ehl-i Snnet ve'l-
Cemaat eklinde isimlendirildikleri anlalyor. Dier bir ifadeyle
o dnemdeki Belhli Mslmanlarn byk ounluunun Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat mezhebine mensup olduklar anlalyor. Bu
bakmdan sz konusu blge Mslmanlar iin Seluklularn ilk
dneminde Hanef-Mturdler yerine Hanef-Ehl-i Srmet ve'l-
Cemaat mensuplar/Hanef-Snnler eklinde kullanldn sy
lemek de mmkndr.
Seluklu dnemindeki Hanef limler, yazdklar eserlerinde
Ehl-i Srmet ismi yerine bazen Ehl-i Hak ismini kullanmlardr.
Nitekim Eb'l-Mun en-Nesef, et-Temhid'in on bir yerinde,"^ mer
134 Aleddn Eb Bekir b. Mesd el-Ksn (587/1191), Bediu's-Sani' f Tertibi'-

eri', Kahire 1910, 1/26, 27, 37, 39, 76, 89, 90, 179, 181, 217, 234, 258, 281, 303,
319; 11/3, 35-36, 7 2 , 1 1 9 , 1 7 3 ; 111/15; I V / 1 8 6 , 1 9 4 ; V / 1 2 4 , 1 3 1 ; V I / 4 0 ; VIl/47; kr..
zen, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 34.
135 Ksn, Bediu's-Seni", 1II/9.
136 Muhammed Mahrs Abdullatif el-Mderris, Meyihu Belh mine'l-Hanefyye,
Badat 1 3 6 7 / 1 9 7 7 , 1 / 1 4 4 vd.
137 EbuT-Mun en-Nesef, Kitbu t-Temhd, 61, 79, 88, 94, 96, 105, 107, 113, 119, 124,
135.
en-Nesef, Akid'n-Nesefiyye'nin banda, Aleddn el-smend,

Lbb'l-Kelm'm yerinde,"" Sbn de el-Bidye'nin sekiz ye
rinde "Ehl-i H a k " " ' ismini kullanmaktadr.
Sonu olarak Mvernnehir'de Seluklular dneminde yaa
yan Hanef-Mturd limlerin tamam, kendilerini Hanefyye ve
Ashbu Eb Hanfe'nin yan sra Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat, Ehl-i
Srmet ve Ehl-i Hak olarak isimlendirmiler ve kendilerini Ehl-i
Srmet ve'l-Cemaat'in en stn kolu olarak grmlerdir.
3 . A s h a b u E b M a n s r e l - M t u r d / m a m M t u r d ve
Tabileri
Seluklu dnemine ait Mturd kaynaklar incelendiinde daha
nce de belirtildii zere Hanef limlerin mam Mturd'nin Kit-
b't-Tevhd ve Kitb't-Te'vlt adh eserlerini rencilerine okutup
tavsiye etmekle kalmadklar, ayn zamanda Mturd'nin grle
rini daha da gelitirdikleri grlecektir. Bu durumu drt maddede
aklamak mmkndr:
1. Seluklu Hanef limleri, yazdklar eserlerinde mam Mtu
rd'nin ismini dier Hanef limler arasnda ne kartmlar ve
onu vmlerdir. Bu limlerden bazlarnn mam Mturd hak
kndaki grleri unlardr:
Eb'l-Mun en-Nesef: "mam Mturd hayat boyunca din
hakikatleri aratrp yayarak, hakk destekleyerek dini ihya yo
lunda aba sarf ederek, krn gzel bir ekilde ed etmitir."'*"
Yine Nesef, Mturd'nin eserlerini inceleyenlerin onun Allah
tarafndan kerametler ve mevhibelerle desteklendiini ve nde
gelen byk limlerin ounda bulunmayan din ve hikmet ilim
lerinin her trlsn ahsnda topladm kolayca anlayacan
belirtmektedir. Bu yzden hocas eyh Eb Nasr el-yz. eyh
Eb Mansr gelmeden derse balamadn ve "Rabbin dilediini
seerek yaratr" eklinde onu vdn kaydetmektedir.'*' Yine
138 semend, Lbbul-Kelm, 7 9 , 1 1 6 , 1 7 5 .

139 Sbn, el-Bidye, 21, 3 1 , 3 8 , 3 9 , 4 3 , 4 5 , 7 1 , 7 7 .
140 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/358,11/831.
Nesef, Eb Hanfe'nin grlerini en iyi bilen kimsenin Mturd

olduunu sylemektedir.'*^
Eb'l-Mun Nesef, Necmddn mer en Nesef, Aluddn
es-Semerkand, Sem'ani ve Hafizddn en-Nesef gibi limler ise
mam Mturd'yi, "e-eyhu'l-mam" eklinde vmektedirler.'*'
Saffar el-Buhr (534/1139), ondan "Ehl-i Srmet ve'l-Cemaat
imamlarmdan mam Eb Mansr el-Mturd es-Semerkand"'**
eklinde bahsetmektedir.
Necmddn mer en-Nesef (537/1142), mam Mturd'yi "ki
kesimin nderi, mam, fdl, ver sahibi, mft, mnazarac, D
ru'l-Czcniyye'de ders veren byk bir mderris, fkh ve nazar
ilimlerinde st seviyede bir lim"'*' eklinde vmektedir.
Aluddn es-Semerkand (539/1144), Mzn'l-Usl adl eserin
de, "e-eyh el-mam ve ez-zhid" olarak vd mam Mturd
'nin "Ehl-i Snnet'in reisi" olduunu kaydetmektedir.'**
Aluddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el-Bu
hr (546/1151) Mehsin'l-slm adl eserinin yerinde Mturd
'den bahsetmektedir. Mturd'nin ad bu yerlerin ikisinde "eyh
Eb Mansr"'*^ eklinde ncsnde ise "mam Eb Mansr"'*"
eklinde zikredilmektedir.
Sbn, mam Mturd'yi "Hidyet rehberi ve Ehl-i Snnet'in
reisi Eb Mansr beyyazallahu urretehu'*'" "Byk mam Eb
Mansr el-Mturd""" eklinde tavsif etmektedir.

143 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1 / 2 6 , 2 7 , 9 8 , 1 4 6 , 1 6 2 , 1 9 7 , 2 0 2 , 2 4 0 , 2 5 8 , 4 2 0 , 1 1 / 5 4 5 , 5 5 3 ,
799; mer Nesef, el-Kand, 311; Aluddn es-Semerkand, erhu't-Te'vlt, v. Ib;
Sem'n, el-Ensab, V / 1 5 5 ; Hafizddn en-Nesef, erhu'l-Mntehab, 3 8 5 , 6 8 5 , 8 4 4 .
144 Eb shk brahim b. smail b. Eb Nasr es-Saffar el-Ensr el-Buhr (534/1139),
Telhis'l-Edille, Atf Efendi, Nu: 1220, v. 22b, 35b, 157b.
145 Nesef, el-Kand, 143.
146 Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Usl, 3.
147 Aluddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el-Buhar (546/1151), Me-
hsin'l-slm, 17,87.
148 Buhari, Mehsin'l-tslm, 96.
150 Sbn, el-Bidye, 3 9 , 5 4 , 6 2 , 7 1 , 8 6 , 8 8 .
Eb'l-Hasan el-Merginn (593/1197, mehur el-Hidye adh

eserinin iki yerinde "mam Eb Mansr" olarak zikretmektedir."'
Serahs, mehur el-Mebst adl eserinde "eyh Eb Mansr el-
Mturd"'" olarak bahsetmektedir.
Menkubers Necmddn Yalnkl et-Trk (652/1254), en-N-
ru'TLmi ve'l-Burhn's-Stt adl eserinin eitli yerlerinde, ondan
"mm'l-Hd""' eklinde vgyle bahsederek, Mturd'nin
kelm grerine yer vermektedir. "*
Hafizddn en-Nesef, erhu'l-Mntehab f Usli'l-Mezheb adh
eserinin bir yerinde "Semerkand meayihinin reisi e-eyhu'l-
mam" olarak baka bir yerinde ise "e-eyhu'l-mam Alem'l-
Hd" eklinde vmektedir."'
bn Hmam (861/1457), el-Msyere f lmi'l-Kelm adh eserin
de, Mturd'yi "stad""* olarak zikretmektedir.
Kure, "eyhu'l-slm Eb Mansr el-Mturd" eklinde,"'
Kefev ise, "mm'l-Hd Snnet ve Hidyet ehlinin nderi,
Snnet ve Cemaat'in bayraktar, fitne ve bidatin kkn kazyan,
eyh mam, kelmclarm imam ve Mslmanlarn akaidini tashih
eden""" eklinde tavsif ederek Mturd'ye verilen sfatlarn hep
sini zetlemektedir.
2. Seluklu Hanef-Mturd limleri mam Mturd'nin ismini
vdkleri gibi onun grlerini de ne kartp savunmulardr.
Sz konusu Hanef limlerin kojuyla ilgili baz szleri unlardr:
151 Merginn, el-Hidye, III/115,144.

152 Serais, el-Mebst, X / 1 9 1 , X X / 1 3 9 .
153 Eb ca' en-Nsr Menkubers Necmddn b. Yalmkl Abdullah et-Trk
(652/1254), en-Nru'l-Umi' ve'l-Burhn's-St, Kprl Ktp. Nu: 848, v. 18a.
154 Bu eserde Mturd'nin kelmi grlerinin getii baz yerler iin bkz., Eb
ca' et-Trk, en-Nru'l-Lmi', v. 18a, 28b, 29a, 54a, 54b, 55a, 63b, 66b, 68b, 72b,
77a, 86a, 213a. kr., Mrsel Erdoan, Mturdliin Anadolu'ya Gelii, ASBE, An
kara 2006, 75-77. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
155 Hafizddn en-Nesef, erhu'l-Mntehb, 80,393.
156 bn'l-Hmm, el-Msyere, Msr 1889,107.
157 Kure, 11/553.
158 Kefev, Ketib, v. 105a, 105b.
Aluddn es-Semerkand, rf er' konusunda ihtilaf olduunu

ifade ettikten sonra "Delilin, dl ve medlule delalet etmesi konu
sunda bazlar sadece dale, bazlar ise sadece medlule dellet etti
i grndeler. Fakat e-eyh el-mam Eb Mansr el-Mturd,
usl fkhla ilgili Me'haz'-eri' isimli kitabnda her iki manaya
da iaret eder dediini""' kaydetmektedir. Keza o, Mizn'l-Usl
adl eserinde "e-eyh el-mam Eb Mansr el-Mturd bundan
dolay, delili kuvvetli olan dorudur demitir""" kaydna yer ver
mektedir. Keza o, "Semerkant'm meayihi ve onlarn reisi e-eyh
el-mam Eb Mansr el-Mturd, zahir bir hkmle amel etmek
vaciptir. Fakat ona itikat etmek vacip deildir.""' Aluddn es-Se
merkand, nehiy ve emir konusunda ise Cassas,"^ Eb H a i m " ' ve
Mutezile'nin'" grlerini eletirdikten sonra "bu konuda doru
olan, e-eyh el-mam Eb Mansr el-Mturd'nin mezhebidir /
grdr""' demektedir.
Aluddn es-Semerkand, "illet" konusunu ele alrken de bu

konuda doru grn Mturd'nin gr olduunu aka be
lirtmektedir.'** Yine o, mtehidin itihadnda hata edip etmeyece
i konusunda da yine mtehidin hata edebileceini ifade ettikten
sonra bu grn Eb Mansr el-Mturd'nin tercihi olduuna
dikkat ekmektedir.'*^
3. Hanef limler mam Mturd'yi hem fkhta hem de zel
likle itikatta "mam", "Hoca" ve "stad" kabul etmilerdir. Me
sela Eb'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille'sinde mam Mturd
hakknda yedi ayr yerde "eyhun / Hocamz"'** unvann kul
lanmaktadr. Aluddn el-smend, Libb'l-Kelm adl eserinde,
159 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 70; Mturd'nin adrun getii dier

baz yerler iin bkz. Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 145, 481, 580, 581,
6 3 1 , 6 3 6 , 6 9 1 , 6 9 9 , 720.
160 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 72.
162 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 147.156,157,
163 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 152,155,
168 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/104, 318; 11/582, 671, 690, 764, 885.
mann tanm Iconusunda Mutezile, Havric ve Kerrmiyye'nin

grlerini eletirdikten sonra "Dorusu, mmT-Hd Eb
Mansr el-Mturd'nin grdr. O, bu gr Eb Hanfe'den
rivayet etmitir"'*" demektedir.
Aluddn es-Semerkand, emir ile zaman arasndaki ilikiyi
ele alrken de "stadmz zhid mam Eb Mansr el-Mturd
rahimehullah'n gr, kesin bir delilin bulunmad durumlar
da emrin, derhal deil geerli olan vaktin herhangi bir diliminde
yerine getirilmesi gerektiine inanmaktr"''" demektedir. Keza o,
nesih konusunu izah ederken de "eyhun Eb Mansr el-Mtu
rd rahimehullah""' demektedir. Bu kaytlarda geen konular her
ne kadar imanm temel esaslaryla ilgili olmasa da, Aluddn es-
Semerkand'nin "stadmz zhid mam Eb Mansr el-Mtur
d'nin mezhebi""^ ifadesini kullanm olmas, zaman ierisinde bu
frkann isminin Mturd'nin mezhebi ve Mturdyye mezhebi
eklinde isimlendirilmesinde byk rol oynad kanaatindeyiz.
4. Fahreddn er-Rz gibi E'ar limlerin ve Nureddn es-S
bn gibi Hanef limlerin Seluklularn son dneminde Mturd
ve tabileri ismini kullanmalardr. Nitekim Sbn, el-Bidye isim
li eserinde, mam Mturd'nin grlerini benimseyenleri "B
yk mam Eb Mansr el-Mturd ve ve ona tbi olanlar"^''^ eklinde
kaydederek mam Mturd merkezli mezhebe iaret etmektedir.
Ayn zamanda bu kayt, "mam Mturd ve ona tbi olanlar" ifa
desinin Hanef-Mturd limlerce de kullanlmaya baladn
gstermektedir.
Fahreddn Rz gibi Hanef olmayanlarm yan sra Hanef-M
turd bir lim olan Sbn'nin yukardaki ifadesi, Seluklularn
son dneminde V I . / X I L yzylm ikinci yarsmda itikad konular
da Mturd isminin ve fikirlerinin tamamen ne ktm ve bu
169 smend, Lbb'l-Kelm, 155,156.

170 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 212; Aluddn es-Semerkand, aym ese
rinde nesih konusunu ele alrken de yine "stadmz Eb Mansr el-Mturd"
ifadesini kullanmaktadr. Bkz. Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 725.
sebeple "Mturd ve ona tbi olanlar" eklinde isimlendirilmenin

yaygnlatna da iaret etmektedir.
Daha nce de belirtildii gibi, Eb'l-Hasan el-Merginn'nin
el-Hidye adl mehur Hanef fkh kitab ile Tabsrat'l-Edille Ha
nef limler tarafmdan birlikte okutulmutur. Nitekim Nureddn
es-Sbn, Fahreddn Rz ile Buhara'da mnazara yaparken "Bre
adam, ben Eb'l-Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-Edille'sini oku
dum, aratrma ve incelemede bu kitaba ilave edecek bir ey ol
madna inandm"'^* demitir. Fahreddn er-Rz (606/1209), Nu
reddn es-Sbn ile girdii ilm mnazaradan bahseden Mnzart
adl eserinde Sbn ve arkadalarm "Eb Mansr el-Mturd ve
onun tabileri" eklinde tavsif ederek onlarn mezhebi iin "Mver
nnehir mezhebi" ifadesini kullanmaktadr.'^'
Dnemin byk limlerinden olup kymetli eserler veren Fah
reddn er-Rz'nin'^* Sbn gibi Hanef limler iin el-Mnzara
adl eserinde kulland "Mturd ve onun tabileri" ve "Mver
nnehir Mezhebi" ifadelerini yeri geldike dier konumalarnda
da kullanm olmas kuvvetle muhtemeldir. Bundan dolay Rz'-
nin gerek sz konusu eserinde gerekse ilm tartmalarnda mam
Mturd'nin ismini ve grlerini ne kartan Hanefler iin kul
land "Mturd ve tabileri" eklindeki ifadesinin zamanla Mtur-
dyye'ye dnmesinde bir hayli etkili olduu sylenebilir.
lk dnemde zelde Semerkanth genelde Mvernnehirli Ha
nef limler, kelm ilmine dair grlerini "Semerkant limlerinin
mezhebi / gr" veya "Mvernnehir limlerin gr / mezhebi"
eklinde isimlendirmilerdir.'^^ Fakat daha nce belirtildii zere
bata Semerkant olmak zere Mvernnehirli Hanef limler ara
snda mam Mturd'nin ismi ve fikirleri -Eb Hanfe'nin grle
rini gelitirip sistemletirmesinden dolay- ne kmaya balam-
hr. Bunun zerine mam Mturd, Semerkant / Mvernnehir
174 Fahreddn er-Rz Eb Abdullah Muhammed b. mer (606/1200), Mnzart,

nr., Fethullah Huleyf, Beyrut 1966, 23-24.
175 Rz, Mnzart, 53.
176 Sleyman Uluda, Fahrettin Rz, Ankara 1991,1-158.
177 Kr., Madelung, "Mturdliin Yayh", 307-308; Yusuf evki Yavuz, "Matri-
diyye", DA, Ankara 2003, XXVIII/165-175.
limlerinin temsilcisi / reisi veya en azndan reislerinden birisi

olarak grlmtr. Bu durum Mturd'nin vefatndan yz sene
sonraya yani Seluklular dneminin balarna kadar devam etmi
tir. Seluklularla birlikte zellikle V . / X I . yzyln sonlarnda ve
VI./XII. yzylda mam Mturd'nin ismi ve grleri, Eb Han
fe'nin isminden ve grlerinden daha ne kmtr. Bunun tabii
sonucu olarak blgede Mturd'nin itikad grleri etrafnda bir
leen byk bir Hanef topluluk meydana gelmitir. Ortaya kan
bu topluluk, muhtemelen ilk defa Rz gibi muhalifler tarafndan
daha sonra Sbn gibi baz Hanef limler tarafmdan "mam M
turd ve ona tbi olanlar" eklinde isimlendirilmitir.
Kanaatimize gre V . / X L ve VI./XII. yz yllarda Horasan ve
Mvernnehirli Hanef limlerin, Mturd'nin adm ne karta
rak, onun fikirleri etrafmda birlemeleri zerine muhalif grupta yer
alan Fahreddn Rz gibi E'ar limlerin yan sra Mutezil limle
rin blgedeki Hanefleri "mam Mturd ve onun tabileri" eklinde
isimlendirmeleri kuvvetle muhtemeldir. Bu kullanm, yaygnla
m olacak ki, Nureddn es-Sbn gibi Hanef-Mturd limler de
kendileri iin ayn tbiri kullanmakta bir sakmca grmemilerdir.
Gerek Haneflerce gerekse dier mezhep mensuplarmca kullanlan
"Mturd ve onun tabileri" ifadesinin blgede giderek yaygnlat
anlalmaktadr. Sz konusu ifadenin yaygmlamas da Mturdlik
isminin VI./XII. yzylda ekillenmeye baladm gstermektedir.
Seluklularn ilk dneminde Haneflik ismi, Haneflerin hem

ameldeki mezhebi hem de itikattaki mezhebinin yerine kullanl
m ve yle anlalmtr. Fakat zellikle Seluklular dneminden
balayarak ve giderek artan bir biimde devam eden Hanef, afi
rekabetinin sonucunda filerin itikad konularda E'ar'yi ne
karmalarna karlk Hanefler de mam Mturd'yi ne kar
malar sonucu filer, E'arlii; Hanefler ise Mturdlii tercih
etmilerdir.''" zellikle bu iki mezhebin mensuplar arasmdaki
tartmalarda Hanefler, sze Mturd'nin ismi ve grleriyle
balam veya kendi grlerini Mturd'nin ortaya koyduu de
lilerle desteklemilerdir. Yukarda grld gibi Seluklularn
178 Kr.,Watt, slm Tetkikler, 77.

son dneminde Hanef limler, zellikle itikad konularda Eb

Hanfe'nin mezhebi / gr yerine mam Mturd'nin mezhebi
/ gr eklinde ifade kullanmlardr. Bu durum zerine dier
mezheplere mensup olanlar Hanef limlerin, Eb Mansr el-
Mturd'ye tbi / mensup olanlar eklinde isimlendirilmesinde
nemli rol oynamtr. Dier bir ifadeyle daha nce kullanlan As-
hbu Eb Hanfe'nin yerine Seluklularm son dnemlerinde Ashbu
Eb Mansr el-Mturd ifadesi kullanlmaya balanmtr.
VII./XIII. asrn ilk yarsnda Badat'ta yaayan Hanef lim et-
Trk'nin en-Nru'l-Lmi adl eserinde kendi mezhebinden "m-
m'l-Hd Mturd ve tabileri"^'''' eklinde bahsetmi olmas da Sel
uklular dneminde Mturdlik isminin kullanlmadma iaret
saylabilir.
Aratrmamzn sonucunda Seluklular dneminde "Mtur
dyye" isminin kullanldna dair herhangi bir bilgiye rastlama
dk. Sz konusu ismin ilk defa Seluklulardan sonra VIII./XIV.
yzylda kullanld anlalmaktadr. Daha nce de ifade ettii
miz gibi, Mturdyye isminin, ilk defa aadaki ekilde muhalif
kimseler tarafndan verildii kanaatindeyiz.
Tespitlerimize gre Mturdyye ismi ilk defa Seluklular d
neminden sonra bn FazlulUah el-mer (749/1348) tarafndan
kullanlmtr. mer, Mutezile mensuplarnn Mturd'nin Ehl-
i Snnet ve'l-Cemaat'in grlerini kuvvetli delillerle destekle
mesinden dolay, Eb Hanfe'nin akid ve usln takip edenler
iin "Bunlar Mturdyyedir" dediklerini kaydetmektedir."" Bu
kayttan u hkmleri karmak mmkndr: Bunlardan birinci
si Hanef-Mturdliin Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat ierisinde m
talaa edilmesidir. kincisi ise Eb Hanfe'nin usle / itikada dair
grlerinin mam Mturd tarafndan gelitirilip sistemletiril-
diinin kabuldr. ncs ise itizal fikrine sahip olmayan Ha
neflerin, Mturdyye eklinde isimlendir ilmesidir. Sonu olarak
179 et-Trk, en-Nrul Lmi, v. 28b.

180 ihbeddn Ahmed b. Yahya bn FazluUah el-mer (749/1348), Meslik'l-Ebsr
f Memliki'l-Embr, nr., Fuad Sezgin, Frankfurt 1988, VI/46. (Sleymaniye Ktp.
Laleli Blm, Nu: 2037'den tpk basm).
Mturdyye isminin ilk defa Mutezile tarafmdan verildiini sy

lemek mmkndr.
Mturdyye ismi ikinci olarak E'ar bir lim olan Taftazn
(793/1390), tarafmdan kullanlmtr. Taftazni, erhu'l-Meksd
adl eserinde Horasan, Irak ve am blgelerinde E'aryye'nin;
Mvernnehir blgesinde ise Mturdyye'nin hkim olduunu
kaydetmektedir.'"' Keza o, Mturdyye ismini mer Nesef'nin
(537/1142) Akid'n-Nesefiyye adl eserinin erhi olan erhu'l-Ak-
idi'n-Nesefiyye adl eserinde de kullanmaktadr. Taftazn sz ko
nusu eserinde Sadru'l-slm Pezdev, Eb'l-Mun en-Nesef, mer
en-Nesef, Aluddn es-Semerkand ve Nureddn es-Sbn gibi
Hanef "Mvernnehir kelmctlar"m aka "Mturdyye"^*^ ola
rak isimlendirmektedir.
Btn bunlar Mturdlik isminin Seluklular dneminde kul
lanlmasa da V . / X I . ve VI./XII. yzyllarda zellikle Seluklularn
hkimiyeti altnda daha geni ifadeyle btn Trk blgelerini de
iine alan geni bir corafyada yaayan itizal fikrine sahip olma
yan hemen hemen btn Hanefler iin kullanldna delil tekil
etmektedir.
Seluklular dneminde Hanef-Mturdlerin isimlendiriliinde
blgede uzun sre devam eden fi-E'ar/Hanef-Mturd reka
betinin de nemli rol oynadn dnmekteyiz. Keza bu rekabe
tin zellikle Trk olan Hanef limlerin Mturd'nin ad ve fikirle
ri etrafnda kenetlenmelerine yol at kanaatindeyiz. Bu yzden
Mturd'nin rencilerinden yetimemi bile olsa yukardaki re
kabetten dolay, Mutezil olmayan btn Hanefler iin itikat sa
hasnda Mturd'nin adnm ve fikirlerinin byk ilgi grdn
ve sz konusu rekabetin Mturd'nin ismi etrafmda birlemeye
yol atn syleyebiliriz. Keza Seluklular dneminde "Mturd
ve tabileri" eklinde isimlendirilen Hanefler iin "Ehl-i Snnet ve'l
Cemaat" isminin de kullanlmasnn, sonraki dnemlerde "Ehl-i
181 Mesud b. mer b. Abdullah et-Taftazn (792/1389), erhu'l-Meksid, stanbul

1277, V/231-232.
182 Mesud b. mer b. Abdullah et-Taftazn (792/1389), erhu'l-Akid, thk., Sley
man Uluda, stanbul 1982,3,
SELUKLULAR DhfEMNDE MTURDLN YAYILI 111
Snnet ve'l-Cemaat'in Mturdlik kolu" eklinde isimlendirilmesine

zemin hazrlad sylenebilir.
Mturdyye isminin ortaya k konusunda dikkat ekici bir
dier husus ise, bu mezhebe Mturdyye isminin verilii ile Ak
id ilmine Kelm ilm denilmesi arasmda bir benzerlik olmasdr.
Zira Semerkant Haneflerinin, Mturdyye eklinde isimlendi-
rilmeleri ile Taftazni'nin, akid ilmine niin Kelm ilm denil
dii konusundaki izah arasmda byk benzerlik bulunmakta
dr. Tafatzni'ye gre, sz konusu ilme Kelm adnn verilmesi
u ekilde olmutur: "limler bir meseleye balarken 'el-Kelm
f'l-mesele, el-Kelm f hze'l-mesele' gibi ifadelerle" sze ba
lamlardr. limlerin her konuya "el-Kelm" eklinde balam
olmalar tevhid ilminin Kelm olarak anlmasna sebep olmu
tur."' Pezdev, Eb'l-Mun en-Nesef, Aluddn es-Semerkand
gibi Seluklu Hanef limleri, itikad bir mesele hakknda gr
beyan ederken, "Bu konuda stadmz Mturd bunu sylemi,
u konuda hocamz Mturd'nin gr udur ya da bu. ey
himiz Eb Mansr el-Mturd rahimehullahn grdr" gibi
ifadeler kullanmlardr."" Seluklu dnemindeki Hanef limle
rin mam Mturd'nin ismini bu ekilde vgyle anarak ve onun
grlerini delil getirerek konumu ve yazm olmalarnn, mu
haliflerinin, onlara, Mturd taraftarlar anlamnda Mturd ve
tabileri eklinde isim vermelerinde nemli rol oynamtr.
Tespitlerimize gre Seluklular dneminde henz ortaya k
mad iin Mturdyye kullanlmamtr. Fakat Seluklularm son
dnemlerinde Mturd ve tabileri eklindeki kullanmn, mezhebin
daha sonra Mturdyye / Mturdlik eklinde isimlendirilmesine
zemin hazrladn syleyebiliriz. O halde Mturdlik isminin alt
yaps Seluklular dneminde atlmtr diyebiliriz.
183 Taftazn, erhu'l-Akid, 3; kr., Sleyman Uluda, Taftaznt Kelm timi ve slm
Akaidi ve erhu'l-Akid, stanbul 1982,98.
184 Konuyla ilgili baz ifadeler iin bkz., Pezdev, Kitbu Usli'd-Dn, 34, 70, 8 7 , 1 2 3 ,
203,204, 207,211,347; Nesef, Tabsrat'l-Edille, I / l l , 2 5 , 2 6 , 2 7 , 1 6 3 , 1 6 9 , 1 9 7 , 202,
282, 304, 305,318, 406, 420,438; 11/467,489, 545, 582, 6 9 0 , 6 9 1 , 705, 739, 740, 764,
895.
B . M t u r d l i i n Y a y l n a Etki E d e n S o s y o - P o l i t i k
Unsurlar
1. S e l u k l u S u l t a n l a r n n v e D i e r B a z Y n e t i c i l e r i n
Siyas Destei
Seluklular, ilk Mslman olularmdan itibaren Ehl-i Snnet
inancm benimsemiler ve yaymaya almlardr."' Bununla bir
likte, Seluklu yneticileri Snnliin iki byk kolu olan Hanef-
Mturdlii ve fi-E'arlii destekleme konusunda genel olarak
ikiye ayrlmlar ve aralarmda rekabet etmilerdir. Bu rekabette
Seluklu sultanlar ve baz yneticiler aka Hanefliin ve Mtu
rdliin yanmda, Nizmlmlk gibi baz yneticiler ise afiliin
ve E'arliin yannda yer almlardr."*
lk kaynaklarda, Seluklu sultanlarnn Haneflii ve Ehl-i
Snnet'i desteklediklerine dair ok sayda kayt olmakla birlikte,
onlarn Mturdlii destekledikleri konusunda herhangi bir ka-
yda rastlayamadk. Ancak byle bir kaydn olmay Seluklula
rn Mturdlii desteklemedii anlamna gelmez. nk Seluk
lular dneminde Hanef medreseler alarak oralarda youn bir
ekilde Hanef-Mturdlik eitimi verilmitir. Bu sebeple Seluk
lular dneminde ve onu takip eden Osmanllar dneminde Trk
denilince Hanef ve Mturd kii anlalmtr. "'Ayrca "Seluk
lular Dneminde Mturdlik Algs" adl blmde zikrettiimiz
gibi sz konusu dnemde Mturdlik ad henz kullanlmaya
balanmamt. O dnemde Mturdlik yerine Hanefyye, Ehl-
i Snnet ve'l-Cemaat ile Mturd ve tabileri gibi eitli isimler
kullanlmtr. Keza Tabsrat'l-Edille, Akid'n-Nesefiyye, el-Eml
ve Trkeye Mturdyye Akaidi olarak evrilen el-Bidye ve'n-Ni-
185 Azm, Azm Trih, 13; bn Kesir, el-Bidye, XII/69; ayrca bkz., Fuad Kprl,
Trkiye Tarihi, stanbul 1923, 187; kr.,Ocak, Seluklularm Dini Siyaseti, 54; Kara,
Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, 168 vd; Seyfullah Kara, Seluklularn Dini
Serveni, 64 vd.
186 Adem Arkan, "Byk Seluklularm Haneflere Destekleri ve Irak Seluklulan
Sultan Mesud'un Faaliyetleri", Araan Sosyal Bilimler Enstits lm Dergisi, Say:
5-6, Bikek 2008,163 vd.
187 Snmez Kutlu, "Bilinmeyen Ynleriyle Trk Bilgini: mam Mturd", Dini Ara
trmalar, Cilt: 5, Say: 15, Ocak-Nisan 2003 Ankara, 26, 27.
hye gibi Mturdlie ait temel kaynaklarm ou bu dnemdeki

Hanef limler tarafmdan kaleme aimmtr. leride genie ele
alacamz zere ok sayda Seluklu Hanef limi, mam Mtu
rd'nin ismini ve grlerini ne kartmlar ve onun ismi ve
grleri etrafnda birlemilerdir. Yine tespitlerimize gre Sel
uklular dnemindeki Hanef limlerin hemen hepsi itikatta M
turd'yi mam kabul etmilerdir. Btn bunlardan dolay kay
naklarda geen Seluklularn Hanef ve Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat
mezhebine mensup olduklarna dair kaytlar, Seluklular Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'in Mturd koluna mensuptular eklinde
anlamak mmkndr.
bn Kesr'e gre Seluklular, Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat,"" H-

seyn'ye gre ise Hanef m e z h e b i n e " ' mensuptular. Barthold'a
gre de Seluklular, "Samanolu devletine hkim mezhep olan
ve orada Trkler tarafndan kabul edilmi bulunan Hanef mez
hebinin mutaassp koruyucular olmulardr... Seluk'un to
runlar slm Sultanlar olmak sfatyla Karahanllar'a nispeten
slm'n ve Ehl-i Snnet'in daha gayretli savunucular olmu
lardr.""" Bu sebeple Seluklular, mezheplerini yaymak mak
sadyla lkenin pek ok yerinde Hanef eitimi destekleyerek
Hanefliin ve Mturdliin yaylmasna altlar."' Bununla
birlikte onlar, sadece Haneflie deil, dier Snn mezheplere
de byk nem verdiler."^
Seluklularn Ehl-i Snnet'in Hanef-Mturdlik kolunu yay
maya almalarnda mezhep imamlar mam Mturd'nin kendi
soylarndan olmasnn da etkisi olmu olabilir. nk Seluklula
rn Trkle ve Haneflie ok nem verdikleri, devlet ynetimin
de Hanef veya afi mezhebine mensup olmayanlara kolay kolay
grev vermedikleri anlalmaktadr. Nitekim Nizmlmlk, Siy-
set-nme adl eserinde bu konuya yle temas etmektedir:
188 ibn Kesr, el-Bidye, XII/69; kr., Azm, Azm Trihi, 13.
189 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 2.
190 Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Dersleri, 98.
191 Kara, Byk Seluklular, 171 vd.
192 Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, 46.
"Sultan Turul ve Sultan Alparslan zamanlarnda hibir Zer-

dtinin, Hristiyann, inin Sahra'ya gelmeye veya bir Trk'n
huzuruna kmaya cret ve cesaretleri yoktu. Btn Trklerin
kethdl, mamur ve zanaatkarlar temiz Hanef veya afi mez
hebine mensup Horasanl insanlardan olurdu. Ne ktipler, ne de
gulamlar, Irak'n kt mezheplileri iin kendilerine (gelmelerine)
yol verirlerdi. Trkler de onlara meguliyet verilmesine brakmaz
lar veya izin vermezlerdi." " ' Bu kayttan hareketle Seluklularm
amelde Hanef ve afilii itikatta ise Mturdlii ve E'arlii ku
rumsallatrmaya altklar sylenebilir.
Muhammed Eb Zehra ve Ali Bardakolu'na gre de Trkle
rin Hanef-Mturd anlay benimsemelerinde, Hanefliin ya
ylma blgesinde olmalarnn ve bu mezhepte fikir hrriyetine,
akla ve dnmeye dier mezheplerden daha fazla nem veril
mesi gibi sebepler byk rol oynamtr."" Ayrca kadnlara ve
dier dinlere mensup olan kimselere daha hogrl olmala
rnn yannda rf ve adetlere de deer vermeleri bu seimi ko
laylatrmtr."' Btn bunlar, Seluklular dneminde her ne
kadar afilik ve E'arlik ne km ve Ehl-i Snnet denilince
E'arlik akla gelmi ve anlalmsa da aslnda ayn dnemde
Snnliin Hanef-Mturd kolunun da nemli lde yayld
n gstermektedir.
Mturdliin k merkezi olan Semerkant, 4 6 6 / 1 0 7 3 ylnda
Sultan Melikah tarafmdan Seluklu topraklarma katld."* Bu ta
rihten itibaren Semerkant ve Buhara gibi nemli ehirlerin yer ald
Mvernnehir blgesi. Sultan Melikah (465-485/1072-1092) ve
Sultan Sencer (511-552/1117-1157) zamannda uzun sre Seluk
lularm hkimiyetinde kald."'
193 Nizmlmlk, Siyset-nme, haz. Mehmet Altay Kymen, Ankara 1999,115.

194 Eb Zehra, Trihu Mezhibi'l-tslmiyye, 11/387; Bardakolu, "Hanef Mezhebi",
DA. XVI/19.
195 Osman Keskiolu, slm Dnyas Dn ve Bugn, Ankara 1964, 28.
196 Ahmed b. Mahmud, Seluknme, 1/128,11/48.
197 Osman Turan, stanbul'un Fethinden nce Yazm Tarihi Takvimler, Ankara 1984,
91, 95; kr., Sbt bn Cevz Mirt'z-Zemn f Trihi'l-A'yn, 207, 214; Yusuf Ziya
Kavak, X / ve XII Asrlarda Karahanllar Devrinde Mavarannehir slm Hukukula
r, Ankara 1976, 2.
Seluklu sultan ve emirleri Mturdliin merkezi olan

Semerkant'a nem vermilerdir. Nitekim Sultan Melikah
4 8 2 / 1 0 8 9 ylmda Semerkant'a bir vaH atad." Sultan Melik-
ah'tan sonra yerine geen Sultan Berkyaruk, 4 9 0 / 1 0 9 7 ylnda
tahta knca Semerkant valiliine srasyla S l e y m a n Tegin,
Mahmud Tegin ve Harun Tegin'i g e t i r d i . " ' B u n l a r d a n sonra
Sultan Sencer, Horasan meliklii srasnda S l e y m a n - T e g i n ' i n
olu M u h a m m e d - T e g i n ' i 5 0 3 / 1 1 0 9 ylnda Semerkant emirli
ine atad. Daha sonra M u h a m m e d - T e g i n , Arslan Han unva
nn ald ve 5 2 3 / 1 1 2 9 ylna kadar Mturdliin merkezini 20
yl sreyle sknetle idare etti.^"" Bylece Seluklu sultanlar
tarafndan atanan melikler S e m e r k a n t ' huzurlu ve gvenli bir
ehir haline getirmek suretiyle Hanef-Mturd eitimin g
lenip yaylmasna destek oldular.
Seluklu Sultan ve emirleri Semerkant gibi Buhara'ya da ayr
nem vermilerdir. Nitekim Sultan Sencer, Seluklu tahtna k
madan nce 4 9 1 - 5 1 1 / 1 0 9 8 - 1 1 1 7 yllar arasnda Horasan'da 20
yl meliklik grevini srdrrken,^" 4 9 5 / 1 1 0 2 ylnda Abd
laziz b. mer b. Mze'ye Sadr unvan vererek onu Buhara'ya
ba kad tayin etti ve onu kz kardei ile evlendirdi.^"^ Bu zat,
V-Vn./XI-XIII. yzyllarda Sadr unvanyla Buhara'y yneten
ve Hanef limlerin nde gelen temsilcilerinden olan Burhan
ailesine mensuptur.-"' Bu aile, ilim alannda olduu gibi ekono
mik alanda da glyd. VI./XII. yzyln ilk eyreinde vefat
edince yerine olu Hsmeddn m e r gemitir. Hsmeddn
mer, Sultan Sencer'in Karahtayllarla yapt Katvan savan-
198 bn Esr, el-Kmil, X / 1 7 3 ; Barthold, Trkistan, 338 vd.

199 ibn Esr, el-Kmil, X I / 8 3 ; Barthold, Trkistan, 339.
200 Barthold, Trkistan, 340; Seluklulann Mvernnehir'i hakimeyetleri altna al
malar hakknda geni bilgi iin bkz., bn Esr, el-Kmil, XI/83-86; Barthold, Tr
kistan, 337-357.
201 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 59-67; kr., Zeheb, Dvel'l-tslm, 11/49.
202 Leknev, el-Fevid, 166 ve dipnot 1; Mustafa Uzunpostalc, "Burhneddn el-Bu
hr", DA, stanbul 1992, VI/436.
203 Bu aileye mensup olan kad Burhneddn EbT-Ksm Mansr b. Eb Sa'd Mu
hammed b. Eb Nasr Ahmed es-Sd nde gelen Hanef limlerdendir. Bkz., bn
Esr, el-Kmil, X l / 2 2 8 .
da 5 3 6 / 1 1 4 1 ylnda ehid olduu iin Sadru'-ehd unvanyla

ve byk dedesine nispetle de bn Mze unvanyla anlmtr.
Sadr'-ehd 4 8 3 / 1 0 9 0 ylnda dodu. Babasndan ve dier ho
calardan yetiti. zellikle fkh ve mnazarada stn bir lim
oldu ve ayn zamanda ok sayda renci yetitirdi. rencile
rinin en mehuru el-Hidye yazar Burhaneddn el-Merginn'-
dir. Burhan ailesi bir mddet Karahtayhlara tabi olmakla bir
likte, daima siyas ve din glerini korumulardr. Bu yzden
Karahtaylar Buhara'nn ynetimini tekrar Sadr ailesine vermek
zorunda kalmtr.
Sadr'-ehd Hsmddn mer b. Abdlaziz b. mer b.
Mze el-Buhr (536/1141), erhu'l-Cmii's-Satr adnda kymetU
bir eser yazmtr. Bu eser, deerli Hanef kaynaklardan birisidir.^"'
Semerkant, Mvernnehir'in en nemli ilim ve kltr mer
kezlerinden biridir. Hatta Makdis'ye gre usl ilminde benzeri
olmayan bir ehirdir.^"* Semerkant'ta yetien limler fkh ve hadis
ilminin yan sra kelm ilminde derinlemi, blgedeki bidatilere
kar ciddi faaliyette bulunmulardr.^"'Makdis'nin Semerkant'ta
fkh ve kelm ilminde derinleen limlerle Hanef-Mturd limle
ri kastettiini syleyebiliriz.
Seluklu devletinde illere ve eyalet blgelerine vali olarak
Seluklu emirleri veya byk Trk komutanlar atanrd. Sel
uklu emirlerinin ve Trk komutanlarnn da grevli olduu
blgelerde Seluklu sulatanlar gibi Hanef-Mturdliin yayl
masn desteklediklerini syleyebiliriz. Nitekim Eb'l-Mun en-
Nesef'nin Kitb't-Temhd li Kavidi't-Tevhd adl eseri, cahil ve
kt niyetli insanlarn halkn inancn bozmalarn engellemek
iin Semerkant'ta Seluklular tarafndan grevlendirilen Trk
204 Ahmet zel, "Sadrehid", DM, stanbul 2008, XXXV/425-426; bn Mze Sad
r'-ehd Hsmeddn mer b. Abdlaziz bn el-Buhr (536/1141), erhu'l-C-
mii's-Sar, Sleymaniye Ktp. Laleli Blm, Nu; 850, v. 27a, 118a, 129a, 134a;
kr.. zen, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 33.
205 zel, "Sadrehid", DM, X X X V / 4 2 6 .
206 Makdisi, Ahsen't-Teksm, 271.
207 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/356,360.
208 Kurpalidis, Byk Seluklu Devletinin dar Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 107 vd.
S E L U K L U L A R l X ) N E M ^ f D E MTURDLN YAYILII 117
emirinin istei zere yazlmtr. Eb'l-Mun en-Nesef sz ko

nusu eserinin banda "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in daha nceki
byklerinin inan esaslarn, tevhid ilminde zerinde olduk
lar yolu aklamam benden istedi"^"' demektedir. Bylece Sel
uklu sultanlarnn atad emirin istei" ve destei ile Hanef-
Mturd bir eserin yazlmas Mturdliin Seluklu ynetimi
tarafndan desteklendiini gstermektedir.
Rvend'nin Sultan Sencer'in Horasan, Mvernnehir ve
Gazne'de Sadr- Cihanlara ve Hoca mam Burhn'ye ok ltuf
ve ikramda bulunduunu ve onlar eitli makamlara getirdi
ini, yle ki, Karahtayl Kr-Han Mvernnehiri istila edince
onlar olmakszn oralar idare edemediini ve onlarn soyunu
yerlerinde tuttuunu kaydetmesi^" de grmz destekle
mektedir. Keza Nizmlmlk'n olu Eb Nasr Ahmed baba
snn yerine vezirlie geince sfehn Camisini afi Ashabna
verdiini duyan Sultan Muhammed Tapar Kadlar kads Sadr
Cihanlarn en ileri geleni Rukneddn'in orada hutbe okumasn
emretmi ve kar kanlarn bertaraf edilmesi iin oraya bir de
ordu gndermitir. Rvend, "Onun orada namaz kldrdnn
mjdesini alan Sultan Muhammed'in sevinip klahn havaya
attn ve dualar ederek sadakalar verdiini ve Hemedan ca
miinde de ayn eyleri yaptn" kaydetmesi^" de bunu teyit
etmektedir. Bu kayt, dier Seluklu sultanlar gibi Sultan Mu
hammed Tapar'n da Hanefliin, dolaysyla Mturdliin ya
ylmas iin altklarn gstermektedir.
Rvend'nin Rhat's-Sudr adh eserinde "Seluklu Sultanlar
Eb Hanfe Ashb'n (Hanef-Mturdlii) o kadar himaye et
milerdir ki onlarm sevgisi ihtiyar ve genlerin kalbinde bkidir"^'^
demektedir. Btn bu kaytlar, Seluklu Sultanlarmm dolaysy
la Trklerin Hanef-Mturd mezhebine ok bal olduklarn ve
onun yaylmasma altklarn gstermektedir.
209 Ebu'l-Mun en-Nesef, Tevhidin Esaslar kitbu't-temhd li kavidi't-tevhd, 21.

210 Rvend, Rhat's-Sudr, 18.
211 Rvend, Rhat's-Sudr, 18.
212 Rvend, Rhat's-Sudr, 18; kr.. Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, 181.
Fuat Kprl'ye gre Seluklularn Flaneflii benimseyip sa

vunmalar, itizal gibi fikirlerin Mslmanlar arasnda yaylmas
n engellemitir/" Btn bunlar, Seluklularn genelde Snnli
i zelde ise Hanef-Mturdlii koruyup desteklediini gster
mektedir. Daha nce belirtildii gibi itizal fikrine meyil etmeyen
Horasan ve Mvernnehirli Haneflerin mam Mturd'nin g
rlerini savunduklar bilinmektedir. Btn bunlar, Seluklularn
destekledii ve yaylmas iin alt Hanefliin, Hanef-M
turdlik olduuna iaret etmektedir. Seluklu sultanlarnn Ehl-i
Snnet'in Hanef-Mturd kohmu desteklediklerine dair unlar
da sylemek mmkndr:
Seluklularn ilk sultan Turul Bey'in Hanbel"" veya Mutezi
l'^" olduunu iddia edenler olmusa da kaynaklarda, onun, Sn
n Hanef mezhebine mensup olduu kaydedilmektedir.^"' Nite
kim Turul Bey, Azm'ye gre "Snnet ve Cemaat" mezhebin
den idi."' bn Askir^" ve Subk'ye^" gre ise Hanef mezhebine
mensup idi. bn Tarberd de en-Ncmu'z-Zhira adl eserinde
Turul Bey'in Halku'TKur'n meselesinden dolay "E'ar bana
gre Mutezile'den daha ziyade bidatidir"^^" dediini kaydet
mektedir. Dolaysyla Turul Bey zamannda vezir Kndr'nin
giriimiyle Cuma hutbelerinde ilerle birlikte E'arlere lanet
okunmas siyas bir karardr."' Btn bu kaytlar, Turul Bey'in
Mutezil dnceye sahip olmadna aka iaret etmektedir.
213 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 18-19.

214 M. AbdUayy, "E'arlik", slm Dncesi Tarihi, editr, M. M. erif, ev., Ahmet
tjnal, stanbul 1990,1/276.
215 Kazvin, sruT-Bild ve Ahbru'd-lbd, 447, 474; Mikil Bayram, "Danimend
OuUar'nm Din ve Mill Siyaseti", Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Der
gisi, Say: 18 (Gz 2005), Konya 2005, 131-147; Kr., Ocak, Seluklularn Dini Siya
seti, 86.
216 bn Askir, Tebyn'l-Kezib'l-Mfter fm Nusibe lle'l-lmam Ebi'l-Hasani'l-E'art,
Beyrut 1984, 333; Subk, Tabakt'-fiiyyeti'l-Kbr, 111/375; ayrca bkz., Ma
delung, "Mturdliin Yayl", 308; Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, 92; Kara,
Mezhep Kavgalar, 281.
217 Azm, Azm Tarihi, 13.
218 bn Askir, Tebyn, 108.
219 Subk, Tabakt'-fliyyeti'l-Kbr, III/389.
220 bn Tarberd, en-Ncmu'z-Zhira, Kahire 1929, V / 5 4 .
Bununla birlikte, Turul Bey'in farknda olmadan baz uygula

malarda Mutezil gre sahip olan vezir Kndr'nin etkisinde
kalm olmas da ihtimal dahilindedir. Keza vezirin Mutezile le
hine yapt baz uygulamalarn da Turul Bey'e nispet edilmi
olmas mmkndr.
Turul Bey, sadece bir Hanef olmakla kalmam ayn zaman
da Hanef kadlar ve hatipler atayarak Hanefliin yaylmas iin
de byk aba harcamtr. Bu sebeple, kadlk ve imamlk gibi
din grevlerin yan sra, elilik gibi siyas grevlere Hanef lim
leri atayarak, onlara byk gven duymu ve deer vermitir.
Nitekim Turul Bey, Rey ehrinde Hanefler iin bir cami yaptr
mtr."^ Keza o, afi mezhebine mensup Bagdatba kadsnn ve
fat etmesi zerine onun yerine Mutezile kart bir Hanef"' olan
Eb Abdullah ed-Demegn'nin atanmasna vesile olmu ve ed-
Demegn'ye byk sayg gstermitir."* Ayrca Seluklularn
ilk dneminden itibaren Mutezile kelmnn retilmesi iddetle
yasaklanmtr."' Daha nce belirtildii zere Fuad Kprl de
Seluklularn Hanefleri kuvvetle desteklemeleri sonucunda ii
ve Mutezil fikirlerin yaylmasnn engellendii grndedir."*
Btn bunlar Turul Bey'in dier Seluklu sultanlar gibi Hane
f-Mturd olduuna iaret etmektedir. Bu sebeple onun dier
Seluklu sultanlar gibi Hanef-Mturdliin yaylmasna nemli
katksnn olduunu syleyebiliriz.
Sultan Alparslan da hkmdarl esnasnda Hanef mez
hebini benimseyip ona gnlden balanm ve ayn zamanda
mr boyu Hanefliin yaylmas iin almtr. Nitekim Niz
mlmlk, Siysetnme adl eserinde Sultan Alparslan'n Hanef
mezhebine olan balln u ekilde anlatmaktadr: "ehit Sul
tan (Alparslan) -Allah burhann aydnlatsn- kendi mezhebin
de o kadar kat ve drst idi ki, (u) sz defalarca o sylemi
ti: Ah, ne yazk; eer vezirim afi mezhebinden olmasayd, ok daha
222 Madelung, "Mturdliin Yayl", 322.

224 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 8; bn Kesr, el-Bidye, XII/129.
226 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 18,19.
siyasetti ve heybetli olurdu" dedikten sonra "Sultan Alparslan'n

kendi mezhebine bu kadar bal olmas ve afilie ball ayp say
mas sebebiyle ondan daima korkardm"'^'" demektedir. Bu sebeple
Seluklular dneminde din atamalarda zellikle de kadlarm
atamasmda daha ok Hanefler tercih edilmitir." Bu kayt,
Sultan Alparslan'n Hanefliin her tarafa yaylmasn istediine
ve din grevlere atamalarda Haneflerin daha ok tercih edil
diine iaret etmektedir.
Sultan Alparslan'n eli olarak Badat'a gnderdii erefl-
mlk Eb Sad el-Harezm de oraya varp Nizamiye medrese
sinin inaatnn baladn grnce hemen Hanefler iin bir
medrese yeri aram ve en uygun olarak mam- Azam Eb Ha
nfe'nin kabrinin yann seerek orada inaata balayp Nizami
ye medresesinden nce faaliyete sokmutur."' Baz kaynaklarda
Sultan Alparslan'n Badat'a hi gitmemesine ramen orada Eb
Hanfe'nin kabri zerine bir trbe ve bir medrese yaptrd ve
oraya mal destekte bulunduu kaydedilmektedir."" Ahmed
b. Mahmud ise sz konusu medresenin ve Eb Hanfe'nin kabri
zerine yaplan trbenin Nizmlmk tarafndan yapldn
kaydetmektedir."' Konuyla ilgili muhtelif kaytlar ekilde
izah etmek mmkndr: Birincisi sz konusu trbe ve medre
seyi Nizmlmlk yaptrmam olabilir. Fakat vezirliinden /
kudretinden dolay faaliyet Nizmlmlk'e nispet edilmi ola
bilir. kincisi ise trbe ve medreseyi gerekten de Nizmlmlk
yaptrm olabilir. Bu durumda da iinden gelerek yaptrmas
veya Sultan Alparslan'n yukarda geen basksndan dolay
yaptrm olmas ihtimal dahilindedir.
227 Nizmlmlk, Siyset-nme, 122; Sultan Alparslan hakkmda daha geni bilgi iin
bkz., bn'l-Cevz, Mirt'z-Zemn, Ali Sevim, Ankara 1968, 112-167; Ayn, es-
Seyflmhenned, 173-175.
228 Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III/481; kr.. Kara, Byk Seluklu
lar, 171.
229 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 31 vd; bn Kesr, el-Bidye, XII/173; Ahmed b. Mah
mud, Seluknme, 11/18.
230 Ayn, es-Seyflmhenned, 174-175; bn'l-md, ezert'z-Zeheb, V / 2 7 4 .
231 Ahmed b. Mahmud, Seluknme, 11/18.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MATURDLN YAYILII 121
Sultan Alparslan Hanef fakihlere byk deer vermi ve on

lar hep yanmda bulundurmutur. Bu fakihlerden birisi Malazgirt
savanda kendisine yol gsteren Eb Nasr Muhammed b. Abdl
melik el-Buhr'dir.^" Eb Nasr el-Buhr, sultan Alparslan'n ho
cas^'' ve namazlarn arkasnda kld imamyd.^"
Seluklu devlet idaresinde vezirler, lkedeki gven ve asayi
ten, devlet memurlarn tayinden, devletin gelir ve giderlerinden
sorumluydu. Ksaca Seluklu veziri, lkeyi Sultan adma ynetir
di.^'' Onun iin vezirlik btn slm devletlerinin ynetiminde ol
duu gibi Seluklu Devlet ynetiminde de nemli bir yere sahip
tir."* Nitekim Sultan Alparslan ve Sultan Melikah, Haneflie son
derece bal olup onu desteklerken bu iki sultana 30 yl vezirlik
yapan Nizmlmlk,"' fi-E'arler iin zel medreseler am ve
onlar desteklemek iin zengin vakfiyeler kurmutur."" Nizml
mlk, Nizamiye medresesi iin kurduu vakfiyenin artnamesinde
bu medresede alacak ustasndan iisine, mderrisinden ktp
hanecisine, rencisinden mstahdemine kadar herkesin itikatta
E'ar amelde afi mezhebine mensup olmasm art komutur.""
Sultan Melikah da nceki Seluklu sultanlar gibi Ehl-i Sn
net'in Haneflik-Mturdlik kolunu benimsemi ve savunmutur.
Nitekim Ahmed b. Mahmud, Seluknme adl eserinde Sultan Me-
likah'm Ehl-i Snnet'in Hanef mezhebine mensup olduunu ve
Badat'ta Bayram namaznm tekbirlerini Hanef mezhebine gre
aldrarak Hanef fkhma gre namaz kldran ilk sultann Melikah
olduu belirtilmektedir.^*"
232 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 6 5 , 6 6 ; Bundr, Zbdetun-Nsr, 39.

233 Ahmed b. Muhammed, Seuknme, 1/99; bn'l-Esr, el-Km, X / 6 5 ; Bundr,
Zbdet'n-Nsr, 39,
234 erafeddn, "Selukler Devrinde Mezhib", 109.
235 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 59; kr., Kurpalidis, Byk Seluklu Devleti Tarihi, 84 vd.
236 Geni bilgi iin bkz., Salih, slm Kurumlar, 181-186.
237 bn Adm, Buyet't-Talebf Trihi Halep, 59,
238 bn Adm, Buyet't-Taleb f Trihi Halep, 67, 91, 92; Sbt bn Cevz, Mirt'z-Ze
mn, 140; kr,, Kaml al-Dn bn al-'Adm, Buyat at-Talab f Trh Halab Seluklu
larla lgili Haltercmeleri, nr,, Ali Sevim, Ankara 1976,39.
239 bn'l-Cevz, el-Muntazam, I X / 6 6 .
240 Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, 11/20,22; kr.. Kara, Byk Seluklular, 172; Fer
hat Koca, "Seluklularm slm Hukuk Mezheplerine Bak", 30.
Sultan Alparslan'n mezhepler konusunda Nizmlmlk'e

yapt uyarnn benzerlerini Sultan Melikah ile Sultan Sencer de
yapmlardr. Sultan Sencer, Gazl'nin Eb Hanfe'yi tenkit et
tiine dair bir iddiay duyunca ok zlm ve meselenin asln
renmek iin Gazl'yi huzuruna davet etmitir. Sultann Huzu
runa gelen Gazl, byk mctehid Eb Hanfe'nin aleyhinde ko
numadn ifade etmesi zerine Sultan Sencer, ald cevaba ok
sevinmi ve bu grn her yere yaylmas maksadyla Gazl'nin
inzivadan kp yeniden ders vermesini ve irada balamasn rica
etmitir.^"' Keza MeHkah Badat'ta Eb Hanfe medresesi yaptra
rak^"*^ Hanefliin yaylmasn kolaylatrmtr.
Sultan Muhammed Tapar da dier Seluklu Sultanlar gibi Ha
neflii benimsemi ve yaymaya almtr.^'" O da Eb Hanfe'ye
son derece sayg duymu ve ve Hanef limleri gzetip kollamtr.^*''
Nitekim el-Bundr, Sultan Muhammed Tapar'm srf koyu bir Ha
nef olmas sebebiyle. Emir Amd Muhammed el-Czeknyi Sel
uklularm Tura mansbna tayin ettiini kaydetmektedir.^*' B
tn bunlar. Sultan Muhammed Tapar'n Haneflii desteklediini
gstermektedir.
Sultan Sencer'in de Haneflie ve zellikle mam- Azam'a sev
gisi, saygs ve ball nceki sultanlardan farkl olmamtr. O,
daima yannda Hanef limleri bulundurmu ve onlarm fikirlerine
byk nem vermitir. Nitekim Karahtayllarla mcadele ederken
yanma eserinde mam Mturd'yi ven Hanef lim Eb Muham
med Hsmeddn mer b. Abdlaziz b. mer'i (536/1141) alm
tr.^** Sultan Sencer zamannda Mverrmehir'den sonra Horasan
241 Mehmed erefeddn, "Sencer ve Gazl", DFFM, stanbul 1341/1925, 74-76; Tu

ran, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkt'resi, 181; Turan, Seluklular Tarihi, 235.
242 bnT-Cevz, el-Muntazam, I X / 7 0 .
243 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 102.
244 Bmdr, Zbdet'n-Nsr, 102; ayrca bkz., Abdlkerim zaydm, Sdtan Muham
med Tapar Devri Seluklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990,152.
246 bn Esir, el-Kmil, X l / 8 6 ; Sultan Sencer hakknda daha geni bilgi iin bkz.. Ayn,
es-Seyflmhenned, 177-179; Kavak, Karahanl Hanef limler, 86; Kara, Byk Sel
uklular, 173.
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLCN YAYILII 123
da ilim oca olmutur/"' Ravendi de Rhatu's-Sudr adl eserinde

"Onun (Sultan Sencer) zamannda herhangi bir mansp Ebi Ha
nfe Ashb'ndan bakasnn elinde olsa, kl darbesiyle elinden
alnr mam- Azam'm Ashbma verihrdi"^"" demektedir.
Gerekten de btn Seluklu sultanlar mam- Azam Eb Han
fe'ye son derece sayg duymular ve onun grlerinin hkim olmas
iin bir taraftan Hanef eitime destek olmular, dier taraftan ehir
lere Hanef kad, mft, vaiz atayarak Hanefin yaylmasma byk
aba sarf etmilerdir.^"' Hanefliin sade ve pratik bir mezhep olmas
da onun geni kitlelere yaylmasmda nemli rol oynamtr.""
Seluklular dneminde ilk alan medrese. Nizamiye medre
sesi olarak bilinse de durum sanld gibi deildir."' Daha nce
belirtildii gibi Seluklular dneminde ereflmlk Eb Sa'd Mu
hammed b. Mansr b. Muhammed el-Harezm, Sultan Alparslan'
n elisi olarak 4 5 9 / 1 0 6 7 ylnda Badat'a geldiinde Nizmlk'n
niblerinin Nizamiye Medresesi'nin inaatnn baladn grn
ce hemen Hanefler iin bir medrese yeri aram ve en uygun ola
rak mam- Azam Eb Hanfe'nin kabrinin yann seerek orada
inaata balamtr."^ Hanef ereflmlk, bir an nce medreseyi
bitirmek iin byk aba sarf etmi ve Badat mam- Azam Med-
rese'sini. Nizamiye medresesi'nden drt ay on gn nce faali
yete geirmitir. Eb Sa'd, ayrca Eb Hanfe'nin kabrinin zerine
bir trbe yaptrm"' ve trbenin zerine u yazy yazdrmtr:
247 Hseyni, Ahbru Devleti's-Selkiyye, 88; Rvend, Rhat's-Sudir, 1/167.

248 Rvend, Rhat's-Sudr, 1/18.
249 Madelung, "Mturdliin Yayl", 323; Bardakolu, "Hanef Mezhebi", DA,
XVI/6; Kara, Byk Seluklular, 169 vd.
250 Salih, slm Kurumlar, 132.
251 Seluklulardan nce de slm leminde eitli yerlerinde pek ok medrese alm
ve faaliyet gstermitir. Bunlardan bazlar unlardr: Nsbr'da bn Hibban ve
es-Sadiyye medreseleri, Buhara'da Eb Hafs medresesi, bkz.. Maruf, Medris
Gablen-Nizmiyye, 3-40. Bunlardan nce Semerkant'ta kurulan Dru'l-Czcniy
ye ve Dru'l-yziyye gibi ilim merkezleri faaliyet gstermitir. Bkz., bn Yahya,
erhu Cmel Usuli'd-Dn, v. 160 b-162a.
252 bn Kesir, el-Bidye, XII/173; bn'l-md, ezert'z-Zeheb, V / 2 8 4 ; Kara, Byk
Seluklular, 182.
253 Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 47; Zeheb, el-ber, 11/309; Bundr, Zbde
t'n-Nsr,31.
"Biliyorsun ki, bu ilim damk idi, lahitte gizlenen u zat (Ebj

Hanfe) onu toplad.
Tpk bu yer dahi l idi, Amid Eb Sa'd'n ihsan onu ihya
etti. "25*
Grld gibi Sultan Alparslan'n elisi Eb Hanfe'yi dank
olan ilm tasnif edip bir araya toplayan ok byk bir lim olarak
grm ve Haneflie destek kmtr. Zira Bndr'ye gre Eb
Sa'd, cmert ve faziletli bir kii olup Badat'a eli olarak gelin
ce sadece yneticilerin deil dostlarn yz glm ve sevinmi
ler, dmanlar ise kahrolmulardr.^" Badat'ta alan Eb Hanfe
medresesinin ubeleri de yine Nizamiye Medresesi gibi^"" daha
sonra dier slm beldelerinde de alp faaliyet gstermilerdir.
Fakat alan Hanef medreseler Nizamiye medreseleri gibi mehur
olamamtr. Seluklular hkim olduklar yerlerde atklar medre
selerin yanna birer de ktphane kurmulardr.2'''
Nizmlmlk'n ve onun yerine vezir olarak geen olunun
btn gayretlerine ramen Seluklu sultanlar ve Trk emirleri
Mturdlii savunmular, E'arlii eletirmeye devam etmiler
dir. zellikle Sultan Mesud b. Muhammed dneminde E'arlie
kar yeni tedbirler alnmtr. Nitekim Sultan Mesud Rey ehrine
537/1142-ylnda girince ileri gelen iki afi lim Eb Said / Sa'd
b. Vezzn ve Eb'l-Fezil bn'l-Meat, Sultan'm huzurunda baz
E'ar grlerinden vazgetiklerine dair ve E'arlii lanetleyen
belgeleri imzalamalar istenmitir.^' Eb Nasr el-Hisancn fi
lerin kalesi olan Kazvin Camii'nde bile E'ar'yi eletirmitir.^'
Seluklu sultanlar, Snnliin Hanef-Mturdlik kolunu slm'-
m en doru yorumu olarak kabul etmiler ve bu nedenle bata Hane-
fUk ve Mturdlik olmak zere Snnlii yaymaya almlardr.^^
254 Bundr, Zbdel'n-Nsr, 32.

256 Subk, Tabakt'-fiiyye, IV/313-314.
257 Aiuned elebi, slm'da Eitim retim Tarihi, 188.
258 Madelung, Mturdliin Yayt, 326.
259 Madelung, Mturdliin Yayl, 329.
260 Nizmlmlk, Siyaset-nme, 43; Barthold, Trkistan, 326; Ramazan een, "Al
parslan'n Hayatyla lgili Arapa Kaynaklar", Trkiyat Mecmuas, XVII, (1972),
SELUKLULAR DNEMINDE MTURDLIIN YAYL 125
Seluklular dneminde Hanef kadlarmm atanmas, sfehan ve

Hemedan gibi byk ehirlere byk camiler yaplarak oralarda
Hanef imamlara grev verilmesi, Hanef-Mturdliin retil
mesi iin Hanef medreselerin almas, Mvernnehir'den sonra
Horasan'da da Hanefliin yaylmasn kolaylatrmtr. Btn
bunlar, Seluklular dneminde Hanef-Mturdliin yaylnda
Seluklu sultanlarnn ve dier baz st dzey yneticilerin nemli
desteinin olduunu gstermektedir.
2. H a n e f - M t u r d / fi-E'ar l i m l e r i n R e k a b e t i
Seluklular dnemimde yneticiler arasnda olduu gibi Sel
uklu limleri zellikle de Hanef-Mturd ve fi-E'ar limler
arasnda kyasya bir rekabetin olduu grlmektedir.
Turul Bey dneminde, bir mddet krsilerde lanetlenen E'a-
rler. Sultan Alparslan'n baa gemesiyle rahatlamlardr. Fakat
yaklak yirmi yl sren Kndr dneminde psikolojik ve sosyo
lojik baskya maruz kalan E'ar mensuplarmm mazlum duruma
dmesi, blgedeki Haneflerin kk bir ksmn afilie ve E'
arlie meylettirmitir.-^*' Ayrca daha nce belirtildii zere Ni-
zmiyye medreselerinin E'ar sisteme gre eitim vermesi, Ho
rasan ve Mverrmehir'de Nizamiye Medresesinin ubelerinin
almas ve resmi grevlere daha ok buralardan mezun olanlarn
atanmas, Seluklular dneminde afiliin ve E'arliin hzla ya
ylmasn salamtr.
Nizmlmlk'n fi-E'arler iin zel medreseler ap onlar
desteklemek iin zengin vakfiyeler kurmas^*^ ve Nizamiye med
resesi iin kurduu vakfiyenin artnamesinde bu medresede ala
cak ustasndan iisine, mderrisinden ktphanecisine, renci
sinden mstahdemine kadar herkesin itikatta E'ar amelde afi
mezhebine mensup olmasn art komas^*' gibi hususlar, Seluk
lular dneminde afi ve E'arlere nemli avantajlar salamtr.^**
112; Kara, Byk Seluklular, 176.

261 Kr., Bundr, Zbdet'n-Nsr, 178.
262 bn Adm, Buyet't-Taleb, 67, 91, 92; Sbt bn Cevz, Mirt'z-Zemn, 140.
263 tbnT-Cevz, el-Muntazam, I X / 6 6 .
264 Subk, Tabakt'-fiiyye, IV/309 vd; bn Kesir, Bidye, XII/92; kr.. Ocak, Seluk-
Bu durumun dier mezheplere mensup baz kimselerin afilie ve

E'arlie gemesinde nemli rol oynad sylenebilir.
afi ve E'arlere tannan bu avantajlar, Mvernnehir'e h
kim olan Hanefleri nemli bir rakip ile kar karya getirmitir.
Bu durum Seluklu sultanlarnn ve baz yneticilerinin yan sra
Hanef limlerin Hanef-Mturdlie daha ok sahip kmalar
na yol amtr. E'ar ve Hanef-Mturd limler, ou mesele
de benzer fikre sahip olmakla birlikte, tekvin ve te'vil gibi baz
konularda ihtilaf etmilerdir.^*' Onlar arasndaki bu ihtilaflar, iki
grup arasmda nemli fikir mcadelesine yol amtr. Mesela Al
uddn es-Semerkand, mam Mturd'den hatta mam afi'den
bahsederken "rahmehullah"^** eklinde vg ifadesi kullanmas
na ramen, mam E'ar'den sadece "Eb Hasan el-E'ar dedi ki"^*^
diye herhangi bir vg ifadesi kullanmamaktadr. Bu durum iti
kad konularda Hanef-Mturdler ile E'arler arasnda rekabetin
giderek arttna iaret etmektedir. Bylece afi, Hanef rekabeti,
zamanla Mturd, E'ar rekabetine dnmtr.
Baz kaynaklar, Nizmlmlk'n kadlar Haneflerden, m
derrisleri ise filerden setiine dikkat ekmektedirler. Bu kay
naklarda, mderrislerin btn zamanlarm eitimle geirmele
rinden dolay fi-E'ar ilimlerin geliip yaylmasna; kadla
atanan Haneflerin ise mahkeme ileriyle megul olup ilm mta
laaya vakit bulamadklar iin Hanef eitimin gerilemesine yol a
t kaydedilmektedir. Nizmlmlk'n bu siyas tavr ile Hanef
mezhebini zayflatmay, afi mezhebinin ise geliip yaylmasn
amalad iddia edilmektedir.^*" Nizmlmlk'n gerekten byle
bir niyetinin olup olmadn kesin olarak bilmiyoruz. Fakat fi-
E'ar eitimi alan kimseler iin byk vakflarm tahsis edilmesi
ve atamalarda onlarn daha ok tercih edilmesi gibi hususlar da bu
gr desteklemektedir. Nitekim daha nce kaydedildii zere
lularn Dini Siyaseti, 111.

265 Kr., Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 99-110; Nesefi, Tabsrat'l-Edille, 1/306-373.
268 bn al-'Adm, Buyat at-Talab, 71; Bundr, Zbdet'n-Nsr, 177, dipnot 2.
Nizamiye hocalarmdan Eb shk irz'nin Horasan'm neresine

gitsem orada grevli mutlaka bir Nizamiye mezunu vard sz de
bunu dorulamaktadr.
Sz konusu rekabetin eitim kurumlarna da yansd grl
mektedir. Nitekim Badat'ta V I . / X I I . yzyln balarnda mez
hep taassubundan dolay byk bir fitne vard. Muhammed b.
Fadi b. Muhammed Eb'l-Fth el-sfern (474/1081) gibi baz
E'ar limler ve Hasan b. Eb Bekir en-Nsbri gibi Hanef
Mturdlerin minberde birbirlerinin aleyhinde szler sarf et-
hler. Sokaklarda iki taraf arasnda hasetlik, lanetleme ve d
manlk vard. afi ve E'ar olan bn'l-Cevz'nin Muhammed
el-sfern'nin Badat'ta E'ar mezhebini retirken ok arya
katn kaydetmesi^*' taraflar arasndaki gerginliin boyutu
nu ortaya koymaktadr. Ayrca Zeheb'ye gre sfern, kendi
ni E'ar mezhebini yaymaya adamtr.^'" bnl Cevznin kendi
mezhebinde olan bir lim iin bu ifadeleri kullanmas sfer'nin
E'arlii vme ve muhtemelen dierlerini ar yermeden dolay
arla katn sylemesi ok anlamldr. Bu durum sfer'nin
mezhep taassubunu gstermektedir.
Nizmlmlk, Eb Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hasan
el-Frek'yi (478/1085) Badat Nizamiye medresesine E'arli
i retmesi iin vaiz ve mderris olarak ataymca Frek, orada
465/1072 ylnda Kitb'n-Nizmiye isimli bir eser yazm ve onu
Nizmlmlk'e ithaf etmitir. O bu eserinde E'arlii savunurken
Mturdlie ait grleri eletirmitir.^'' Keza Nsbr Nizamiye
medresesinin mderrisi mamu'l-Haremeyn el-Cveyn de Niz
mlmlk'e ithaf ettii (478/1085) el-Akdet'n-Nizmiyye fi'l-Erk-
ni'Tslmiyye adl eserinde mtebihtm te'vil edilmesini doru
bulmayarak isim vermeden Mturdlii eletirmektedir.^'^ Byle-
269 bn'l-Cevz, el-Muntazam, X / 3 4 8 .

270 Zeheb, el-tber, 11/454,
271 Eb Bekir Ahmed b, Muhammed b. Hasan el-Frek (478/1085), KHb'n-Nizm
f Usli'd-Dn, Sleymaniye Ktp. Ayasofya Blm, Nu; 2378, v. 85a-88b; kr.,
Madelmg, Mturdliin Yayl, 307.
272 mnu'l-Haremyn el-Cveyn (478/1085), el-Akdet'n-Nizmiyyefi'l-Erkni'l-tsl-
miyye, stanbul trz,, 33; kr,, Abdlazim Ed-Db, "Cveyn, mmu'l-Haremeyn",
DA, Vin/143.
ce Seluklu sultanlarnn Hanef-Mturdlii, vezir Nizmlml

k'n ise fi-E'arleri destekleyerek kurumsallatrma abalar
Hanef-Mturd ve fi-E'ar rekabetini artrmtr."' Nitekim
Nizmlmlk, Sultan Alparslan iin "afi mezhebine itikad ayp
saymas sebebiyle ben ondan daima endieli idim ve korkardm""*
demesi Hanef-Mturdler ile fi-E'arler arasndaki rekabetin
yneticiler dzeyindeki boyutunu gstermektedir.
Seluklularm ilk yllarnda zellikle vezir Kndr'nin giri
imleriyle fi-E'arlerin Cuma hutbelerinde lanetletmesinin,"'
onlarn mazlum duruma dmelerine ve mezheplerine daha sk
sanlmalarma yol at ve bunun da E'arliin ve afiliin kuv
vetlenip glenmesine yardmc olduu sylenebilir.
Seluklular dneminde Hanef-Mturdler ile fi-E'arler
arasnda kyasya rekabet devam ederken Mturd'nin ad, eserle
ri ve fikirleri Seluklu Hanef limleri tarafndan ne karlmtr.
Bunda E'arlerin blgede giderek nfuz kazanmasnn ve blgede
hkim durumda bulunan Hanefler ile E'arler arasnda zellikle
tekvin sfat konusundaki ihtilafm da byk rol vardr."*
Horasan ve Mvernnehirde V . / X I . asrn ikinci yarsnda Ha
nef ve afi limler arasnda cereyan eden bu rekabet, Hanef-M
turd retinin canlanmasma sebep olmutur. Nitekim Seluklu
dnemindeki Hanef-Mturd limler, itikad konularda mam
E'ar'nin baz grlerini eletirmekle kalmamlar ilgili konu
daki doru grn mam Mturd'nin gr olduunu savun
mulardr. Nitekim Pezdev Usl'd-Dn adl eserinde "Mezhep
lerin Beyan" ana bal altmda, "Eb'l-Hasan el-E'ar'nin Ehl-i
273 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 46; Madelung, Mturdliin Yayl, 324,

325, 332; kr., Ferhat Koca, "Seluklularn slm Hukuk Mezheplerine Bak",
/. Uluslar Aras Seuklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, (11-13 Ekim 2000, Konya
Seluk niversitesi) Konya 2001, C. II/s. 29-52.
274 Nizmlmlk, Siyset-nme, 69.
275 Amdlmlk Kndr, Sultan Turul Bey'den her Pazartesi ve Perembe Ehl-i
Bidat'e minberden lanet okutulmas iin izin istedi. Sultan'dan bu izni alan Kn
dr, afilie olan taassubundan ve filerin ounun E'ar olmasmdan dolay
minberlerde E'arlere de lanet okuttu. Bkz., bn'l-Esr, el-Kmil, X / 3 1 vd; Ebu'l-
Fida, el-Muhtasar, n / 1 8 4 ; kr.. Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, 86, 87.
276 Kr., zervarl, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri, 20.
Snnetle htilaf Ettii Konular" eklinde bir alt bahk bulunmak

tadr. Pezdev burada E'ar'nin grlerini eletirip Ehl-i Snnet'i
Mturd'nin grleri ile savunmaktadr.^''
Eb'l-Mun Nesef de Tabsrat'l-Edille adl eserinde, tekvin^'"
ve akln delil oluu^" bata olmak zere bilgi,"" lemin yaratlm-
l,"' Allah'n sfatlar,"^ kesp,^"' teklif,^*" imanda istisna"' ve ma
met"* gibi konularla ilgili grlerinden dolay E'ar ve E'arleri
eletirmektedir."' Nesef, E'arlerin zellikle tekvin konusunda
ok byk hataya dtklerini kaydetmektedir."" mer Nesef de
Akid'n-Nesefiyye adl eserinde "Bize gre tekvin, mkevvenden
bakadr ve tekvin, Allah Teala'nn ezel bir sfatdr""" diyerek
isim vermeden E'arlere cevap vermektedir. Lmi de "tekvin"
konusunda dier Hanef Mturd limler gibi mam E'ar ve E'
arleri eletirmektedir.^""
Eb'l-Ysr el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef gibi Seluklu
Hanef limlerin yukarda belirtildii gibi E'ar ve E'arleri pek
ok konuda eletirmi olmalar, o dnemde, Hanef-Mturdler
ile E'arler arasmda byk bir rekabetin ve gerginliin olduuna
iaret etmektedir.
Sonu olarak Seluklular dneminde Hanefler ve filer ara
snda zellikle itikad konularda rekabet yaanmas ve bunun tabi
sonucu olarak Hanef limlerin muhaliflerine mam Mturd'nin
grleriyle cevap vermesinin Mturdliin geliip yaylmasnda
277 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 352,353.

278 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1 / 3 0 6 , 3 1 0 , 3 1 3 , 3 1 5 , 3 1 6 , 3 1 7 , 3 2 7 , 3 2 8 , 3 3 2 .
279 Nesef, akla nem vermedikleri gerekesiyle E'arleri eletirmektedir. Bkz., Ne
sef, Tabsrat'l-Edille, 1/787.
280 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1 / 6 , 8 , 9 , 4 8 .
282 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/131,255.
283 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 11/596,635,640.
289 mer Nesef, Akid'n-Nesefyye, 4, trz, yrz,
290 Lmi, Kitb et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, 7-77.
ve isimlendiriliinde nemli rol oynadn syleyebiliriz. Yine

Seluklular dnemindeki mezhep tartmalarnn fkhtan ziyade
itikad konularda younlat ve bunun da Mturdliin isimlen-
dirilmesini ve yayln kolaylatrdn ifade edebiliriz.
C. M t u r d l i i n M v e r n n e h i r v e H o r a s a n ' d a Yayl
1. M v e r n n e h i r ' d e Y a y l
Mvernnehir, Ceyhun nehrinin kuzey ve dousunda kalan
blgenin addr. Bu blgede Semerkant ve Buhara gibi nemli ilim
merkezleri b u l u n m a k t a d r . S e l u k l u l a r dneminde bu blgede,
Eb'l-Ysr el-Pezdev, Eb'l-Mun en-Nesef, Eb Hafs Necmd
dn mer en-Nesef, Eb Bekir Aluddn es-Semerkand, Nured
dn es-Sbn ve Aluddn el-smend gibi ok sayda Hanef-M
turd lim yetimitir.^'^ Bu limler, bir taraftan Mturdlie ait
temel kaynaklar yazarak, dier taraftan ok sayda renci yeti
tirerek Seluklular dneminde Mturdliin yaylmasma nclk
etmilerdir. Sz konusu Hanef-Mturd limlerin Mturdliin
yaylna katksm, "ahslar zerinde derinlemek" prensibine ve
mmkn olduu kadar kronolojik sraya riayet ederek greceiz.
a. E b ' l - Y s r M u h a m m e d el-Pezdev (421-493/1030-1099)

Seluklular dneminde mam Mturd'nin ismini ve grle
rini ven ve savunan ilk lim, tespitimize gre Sadr'l-slm Eb
'l-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Abdlkerim el-Pezdev'dir
(421-493/1027-1099). Seluklu Sultan Sultan Melikah'n 481 /1099
ylnda Semerkant' ald srada Semerkant kads olan^'' Pezdev,
Semerkant ve Buhara'da ilm faaliyet gstermitir.^'*
4 2 1 / 1 0 3 0 ylnda dnyaya gelen Muhammed Pezdev,^" mam
Mturd'nin nde gelen rencilerinden Abdlkerim b. Musa el-
291 Hamev, Mu'cem'l-Bldn, I/49-423; 111/279-283; Osman Gazi zgdenli, "M

vernnehir", DM, Ankara 2003, XXVIII/177-180.
292 Kr., Yavuz, "Mturdyye", DA, XXVIII/166.
293 Kr.,Kure, 11/270; Leknev, el-Fevid, 211.
294 Kurei, el-Cevhir, 11/270.
295 bn Kutluboa, Tc't-Tercim, 191.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLtN YAYILII 131
Pezdev'nin (390/1000) torunudur. lk eitimini babas Eb'l-

Hasan Muhammed el-Pezdev'den alan Eb'l-Ysr el-Pezdev,
daha sonra ok sayda Hanef-Mturd limden ders almtr.^'*
Leknev'ye gre Pezdev'nin hoca silsilesi, smail b. Abdssdk,
dedesi Abdlkerim el-Pezdev ve Eb Mansr el-Mturd Mu
hammed b. Mahmud'a dayanmaktadr. Usl ve fr ilimlerinde
stn bir derece elde eden Eb'l-Ysr Pezdev, M^êrnnehir-
deki Haneflerin bakanlna getirilmitir.^'' Eb'l-Ysr Pezdev,
Usl'd-Dn adl eserinde babasndan naklen dedesi Abdlkerim
b. Musa'nn ok sayda kiiyle birlikte mam Maturd'den Ki-
tb't-Te'vlt' okuduunu kaydetmektedir.^"* Bu kaytlara gre
blgenin ba hocas konumundaki Eb'l-Ysr Pezdev'nin gr
leri en az iki koldan Mturd'ye dayanmaktadr. Bunlardan bi
rincisi babas ve mam Mturd'nin rencilerinden olan dedesi
Abdlkerim Musa el-Pezdev koludur. kinci ise hocas smail b.
Abdssdk ve dedesi Abdlkerim b. Musa el-Pezdev koludur.
O halde Eb'l-Ysr el-Pezdev, mam Mturd'nin rencisinin
rencilerinden okuyup yetimitir.
Pezdev, Usl'd-Dn adl eserinde Mturd'nin ismini ve g

rlerini ne karmaktadr. Mesela o, sfatlar,^" tekvin,' Ru'ye
tullah,"" kudret,'"^ efdaliyyet,-'"' cinlerin cennete girip girmemesi,'"''
ilahi hitap gelmeden nce Allah'a imanm gerekip gerekmeyecei""
ve insanln ilk misak'"* konularnda, Ehl-i Snnet'in grleri
ni Mturd'nin grleri ile aklamaktadr. Ayn zamanda Eb'l-
Ysr el-Pezdev, tekvin konusunu aklarken Mturd iin, "Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'in tekvin konusundaki grn, icad mev-
296 Nesef, el-Kand, 311; Sem'n, el-Ensab, 78; Leknev, el-Fevid, 283; Kefev, Ketib,
V. 145.
298 Pezdev, Kitbu Uslid-Dn, 3.
cuttan bakadr, fakat icad, hadis deildir diyerek dzeltmitir"'"^

demektedir. Bu kayttan Ehl-i Snnet'in grlerinin mam Mtu
rd tarafndan sistemletirildiini belirten ilk kiinin Eb'l-Ysr
el-Pezdev olduu anlalmaktadr.
Sadru'l-slm Pezdev, Semerkant ve Buhara'da ikamet eder
ken eitim faaliyetleri esnasnda bir taraftan Kitbu Usli'd-Dn
gibi kymetli eserler yazm, dier taraftan Eb'l-Mun en-Nesef
ve mer Nesef gibi pek ok renci yetitirmitir. Onun okuttuu
rencilerin en mehuru, Akid'n-Nesefiyye'nm yazan olan Eb'l-
Hafs Necmddn mer en-Nesef'dir (460-537/1078-1142). Bir di
er mehur rencisi ise Mturd'nin tefsirini erh eden ve daha
ok Eb'l-Mun en-Nesef'nin rencisi olarak bilinen Aluddn
es-Semerkand'dir. Pezdev'den okuyan dier renciler ise
Eb Said Abdlmecid b. smail b. Muhammed el-Herev,'"' Ruk-
n'l-Eimme Abdlkerim b. Muhammed,"" Muhammed b. Thir
b. Abdirrahman b. Hasan es-Suayd es-Semerkand el-Lelebd'"
(515/1121) ve Eb'l-Ysr el-Pezdev'nin olu Ahmed b. Muham
med Eb'l-Ysr Sadru'l-slm b. Muhammed b. Abdlkerim b.
Musa b. sa Sadru'l-Eimme Eb'l-Mel el-Pezdev'dir (502).'"
Pezdev'nin dier bir rencisi de kardeinin olu Hasan b.
Fahru'l-slm el-Pezdev'dir. Sadru'l-slm Pezdev onu Buhara'
ya gtrm ve orada onu okutup yetitirmitir. Hasan Pezdev,
amcasmm olu Kad Eb'l-Mel Ahmed Pezdev'den sonra Buha
ra kads olmutur. O, 557 ylnda vefat etmitir.'"
Eb'l-Ysr el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef'den ders alan
bir baka kii de Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Eb'l-Feth el-
Hulm'dir (547/1152). Kure'nin verdii bilgiye gre el-Hulm,

308 Leknev, el-Fevid, 71, 309; Kefev, Ketib, v. 146a.
309 Pezdev, Ehli Snnet Alcaidi, Mukaddime, XI-XVL
312 Ahmed el-Pezdev babasndan baka Ebu'l-Mun en-Nesef gibi byk limler
den de ders ald. O, faziletli bir mft, mnazarac byk bir lim idi. Bir mddet
Buhara kadlmda bulundu. 5 0 2 / 1 1 0 8 ylmda Serahs'ta vefat edince Buhara'ya
gtrld ve oraya defnedildi. Bkz., Leknev, el-Fevid, 70; Kefev, Ketib, v. 311.
313 Leknev, el-Fevid, 108; Kure, Cevahir, 11/76.
Buhara'da Eb'l-Ysr el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef'den f

kh renmitir. Ar bah ve sahh bir kiilie sahip olan Ahmed
el-Hulm, bir mddet vekleten Buhara kadl yapmtr.'" Bura
da geen bilgiye gre Eb'l-Mun en-Nesef'nin Eb'l-Ysr el-Pez
dev gibi Semerkant'tan sonra en azndan bir mddetliir de olsa
Buhara'ya gittii ve orada ders verdii anlalmaktadr.
Sadru'l-slm el-Pezdev'nin dier bir renci de Semerkant
hatiplerinden Muhammed b. Nasr b. Mansr b. Ali b. Muhammed
b. Fadi Eb'l-Mel el-mir'dir ( 5 5 5 / 1 1 6 0 ) . ' "
Pezdev ailesinden Eb'l-Ysr el-Pezdev'den baka kardei
Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Hseyin b. Abdlkerim Fahru-
'1-slm Eb'l-Usr el-Pezdev (400-482/1009-1089) de Semerkant'ta
ders okuttu ve kymeth eserler verdi."*
Eb'l-Ysr el-Pezdev'nin yetitirdii olu Ahmed el-Pezde
v'nin ve Hasan Pezdev'nin srasyla Buhara'da kadlk grevin
de bulunmalar, Ahmed Pezdev'nin orada faziletli bir mft ola
rak grev yapmas ve ayn zamanda babasndan ve Eb'l-Mun
en-Nesef'den rendii Hanef-Mturdi Horasan ve Mver
nnehir'de yaylmasna katk saladn gstermektedir. Byle
ce bata Eb'l-Ysr el-Pezdev, kardei Eb'l-Usr el-Pezdev ve
olu Ahmed el-Pezdev Pezdevler, Seluklularn hakimeyetini
tamamen kurduu V . / X I . yzyln ikinci yarsnda Kitbu Us
l'd-Dn gibi kymetli eserler yazarak ve Eb Hafs mer en-Ne
sef, Aluddn es-Semerkand, Eb'l-Mel el-Amir, Muhammed
b. Sayd es-Semerkand el-Lelebd ve Ahmed el-Pezdev gibi
yetitirdikleri ilim adamlar vastasyla Mturd grlerin M
vernnehir'de yaylmasna nclk etmilerdir. Bu bakmdan
Pezdev'nin mam Mturd ile Seluklu Hanef limleri arasnda
kpr vazifesi grd sylenebilir. Bu sebeple, Mturdliin
Seluklular dneminde yaylnda Eb'l-Ysr el-Pezdev'nin ok
byk katks olmutur. Onun, Mturdliin yaylna katksn
drt maddede zetlemek mmkndr.
314 Kure, Cevahir, 1/259.

315 Leknev, el-Fevid, 330,331; Kefev, Ketib, 313.
316 zel, Hanef Fkh limleri, 38-39.
Birincisi, Kitbu t-Tevhd ve Kitbu't-Te'vlt bata olmak zere

mam Mturd'nin unutulmaya yz tutmu eserlerinin Pezdev
tarafmdan ortaya karlmas ve tavsiye edilmesidir. Zira Pezdev,
Usl'd-Dn adl eserinin banda, Ehl-i Snnet'in grleri hak
kmda Eb Mansr el-Mturd'nin Kitbu't-Tevhd admda nemli
bir eserini bulduunu, fakat bu kitabn ok hacimli ve anlalma
snn biraz zor olduunu aka ifade etmektedir. Ayrca yine o,
Mturd'ye ait Kitbu t-Te'vlt admda nemli bir tefsirden bah-
setmektedir.''^ Pezdev'nin Kitbu't-Tevhd hakknda "Buldum"
ifadesini kullanmas, bu eserin uzun sre gzlerden uzak oldu
una iaret etmektedir. Zira Eb'l-Ysr el-Pezdev'den nce M
turd'nin tefsiri'ne eitli atflar bulunmakla birlikte, onun Kit
bu't-Tevhd'ine atf yapldm tespit edemedik.'" Bu da Mturd
'nin Kitbu't-Tevhd'inin daha ok ihmal edildiini ve yazlndan
yaklak bir asr sonra mehur olduunu gstermektedir. Ayrca
ona ait Kitbu t-Te'vlt'in krk civarnda yazma nshas olmasna
ramen Kith't-Tevhd'in bugn tek yazma nshasnn bulunmas
da buna iaret saylabilir.
kincisi, Eb'l-Ysr el-Pezdev'nin 4 8 1 / 1 0 9 9 ylmda Semerkan
t'a kad tayin edilmesi ile Saman yneticileri tarafndan dlanan
Mturd ve taraftarlarnn siyas destee kavumasdr.'"
ncs, Pezdev'nin sonraki dnemlerde Mturdyye aka
idi olarak mehur olan Akid'n-Nesefiyye'nin mellifi mer en-
Nesef'yi ve Kitbu t-Te'vlt' erh eden Aluddn es-Semerkand
gibi nemli limleri yetitirmi olmas saylabilir.
Drdncs ise, Pezdev'nin Mturd dncenin merke
zi olan Semerkant'ta hadis iml ettirmesidir.'^" Pezdev'nin ha
dis ilmine verdii bu nem daha sonra rencisi mer Nesef
tarafndan da devam ettirildii anlalmaktadr. Nitekim Ali b.
Muhammed b. smail b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b. shk
el-sbicb es-Semerkand (454-535/1062-1140) mer Nesef'den

318 Ak, Almet, Mturd ve Mturdlik, 144.
319 Kr., Ak, Mturd ve Mturdlik, 29,152.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLN Y A Y I U I 135
senediyle birlikte hadis rivayet etmitir."' Bylece Mturd'nin

ismini ve grlerini ne kartan Pezdev'nin Semerkantllara
yazdrmak suretiyle hadis retmi olmas, Buhr gibi mehur
hadis limleri kartarak blgede belli bir nfuza sahip olan Ha
dis taraftarlarnn Mturd dnceye meyletmelerine veya en
azndan sempatiyle bakmalarna vesile olduunu dnmekte
yiz. nk Pezdev'nin yazdrd hadisleri byk ihtimalle M
turd dnceye gre yorumlad ve bu yorumlarn yayld
kuvvetle muhtemeldir. Bu bakmdan youn bir ekilde hadisle
megul olan kimselerin dolayl da olsa mam Mturd'yi ve g
rlerini tanmalarna vesile olduu sylenebihr.
Yukarda zikrettiimiz bu drt noktadan baka Pezdev Us

l'd-Dn adl kitabmda meseleleri ele alrken mam Mturd'nin
ismini ve fikirlerini ne karmtr. Nitekim Pezdev, sz konusu
eserinde, Eb Hanfe'den sonra en ok mam Mturd'nin ismini
ve grlerini zikretmektedir'". Ayrca o, Mturd'yi Ehl-i Sn
net ve'l-Cemaat'in reislerinden zhid, eyh, imam gibi sfatlarla
vmektedir."'
Pezdev, tekvin konusunu aklarken, "Bu konuyu. eyh Eb
Mansr Mturd, Snnet ve Cemat Ehlinin mezhebini cd mev
cuddan bakadr, cd hadis deildir, ama ezelidir diyerek tashih
edip, dzeltmitir"'^" demek suretiyle, Mturd'nin Eb Hanfe'
nin grlerini sistemletirdiine iaret etmektedir. Ayrca Pezde
v'nin mam Mturd'yi Eb Hanfe'den sonra Ehl-i Srmet ve'l-
Cemaat'in ikinci byk imam kabul ettiini gstermektedir.
Pezdev, mam Mturd'yi "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in re
islerinden"'" kabul etmekle kalmam, ayn zamanda onun Eb
Hanfe'nin grlerini gelitirip sistemletirdiini, ayrca Eb Ha-
321 Kure, el-Cevhir, 11/592.

322 Pezdev'nin Eb Hanfe'nin isnni zikrettii baz yerler iin bkz., Pezdev, Ehli
Snnet Akaidi, 5, 63, 71, 7 7 , 1 0 1 , 1 6 6 , 2 1 8 , 3 0 3 , 3 0 4 , 332, 336, 366,367; Pezdev'nin
Mturd'nin adn zikrettii baz yerler iin bkz., Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 3 ,
50,51,123,293,295,299,305,347.
323 Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, 2 vd.
324 Pezdev, EhU Snnet Akaidi, 101.
nfe'nin yanl anlalan grlerini tashih edip, dzelttiini sy

lemitir. Dier taraftan da Haneflerin itikatta Mutezil fikirlerden
ve Mutezile'den uzak durmalarn tavsiye etmitir. Bylece Pez
dev, Haneflerin itikatta mam Mturd'nin grleri etrafnda
toplanmalarm tavsiye ederek Hanef-Mturdliin yaylmasna
almtr. O halde tespitlerimize gre yaklak bir asr ihmal edi
len mam Mturd'nin isminin ve grlerinin Eb'l-Ysr el-Pez
dev'den itibaren daha ok tanmmaya balad sylenebilir.
Pezdev, sadece Henefi-Mturdlii benimseyip savunmakla
kalmam ayn zamanda gerek sflii de savunmutur. Byle
ce onun, Hanef-Mturd izgisinde Yesevlik gibi bir sfliin
olumasna katkda bulunduu da sylenebilir. Bununla birlikte
o, sahte sflerle ve sflikle mcadele ederek, halkn onlardan
uzak durmalarn da tavsiye etmitir. Nitekim bu konuyu Kit
bu Usli'd-Dn adl eserinde, kendi dneminde kendisine ilham
geldiini iddia eden baz kimselerin bulunduunu ve onlarn
Karmatler gibi Btn yorumlarla halk aldatmaya altklarn
k a y d e t m e k t e d i r . B u kayttan o dnemde sfliin ne kadar is
tismar edildiinin ve Hanef-Mturd limlerin bu konuda Ms
lman halk uyardklar anlalmaktadr. Nitekim Pezdev'nin
Kitbu Usli'd-Dn'de anlattna gre kendisine ilham geldiini
syleyen bir kii, 4 7 9 / 1 0 8 6 ylnda Buhara'ya gelip taraftarlarn
toplam idi. Bu haberin kendisine ulamas zerine Pezdev, ge
len kii iin unlar sylemitir:
"Bu kii daha nce Eb Hanfe'nin (r.a.) mezhebinden idi, son
ra Mutezile'ye meyletti. Ben bu zata iki arkadam gnderdim ve
bu ikisine unlar syledim: Ona deyiniz ki niin Eb Hanfe'nin
mezhebini terk ettin ve bu bidatleri ortaya kardm? "Onu terk et
medim" derse ona unlar syleyiniz: O halde rkda ve rkdan
ban kaldrdnda niin ellerini kaldryorsun? O zaman o kii,
srrm amaya mecbur kalr ve yle der: "Size aklanm olsa siz
de ellerinizi kaldrrsnz, ite bu bana zahir oldu." O zaman ona
yle deyiniz: sana zahir olan nedir? Bunu aklamaya muktedir
misin, yoksa deil misin? Eer muktedir isen akla, eer deil-
326 Pezdev, Kitbu Uslid-Dn,

sen bu bir bidattir, alclamalctan acizsin." Sonra bu iki kiiye yle

dedim: Ona deyiniz ki biz btn asrlarn peygamberlerinin ve fa-
kihlerinden Salih olanlarn, takva sahiplerinin, velilerin ve byk
Kur'n okuyucularnn, yani imamlarn yolu zerindeyiz. Sen ey
azgn kkrtc kii! Bu saydklarmzn yolundan dndn ve ey
tann yoluna girdin. Bu girdiin yol Karmita'mn yoludur."'^' Pez
dev'nin ayn yerde naklettiine gre bunun zerine sz konusu
kii. Buhara ve evresinden uzaklamak zorunda kalmtr.
Pezdev'nin naklettii bu rivayetten u sonular karmak
mmkndr:
Pezdev, bana ilham geldi deyip de insanlar aldatmaya alan
kiilere kar ilm yollarla mcadele etmitir. Ayn zamanda Pez
dev'nin bu ii tek bana deil, taraftarlarna yaptrmas, onun,
blgedeki insanlar zerinde byk etkisinin olduunu; onlar bir
taraftan Mutezil ve Btn fikirlerden korurken dier taraftan Ha
nef-Mturd izgide tutmaya altn gstermektedir.
Pezdev'nin Seluklu devletinin benimsedii Ehl-i Snnet izgi
sinde bir tasavvuf anlaymn gelimesin de de nemli rol oynad
sylenmektedir.'" Muhtemelen Pezdev gibi byk limlerin halk
zerindeki bu derin etkisinden dolay Turan da "Trklerin keramet
sahibi, her derde deva bulan, gaipten haber veren kamlar yerine
slm eyhleri (limleri) ve evliyas gemi idi""' demektedir.
Eb'l-Ysr el-Pezdev, bir taraftan Usl'd-Dn gibi eserler ve
rerek dier taraftan mer en-Nesef ve Aluddn es-Semerkand
gibi ok sayda renci yetitirerek Mturdliin geliimine byk
katk salamtr. Ayrca tespit edebildiimiz kadaryla Seluklu
lar dneminde yaayan ve eserleri bize ulaan ilk Hanef-Mturd
limi Pezdev'dir. Bu iki sebepten dolay Mturdliin Seluklular
dneminde yaylnn Eb'l-Ysr el-Pezdev ile baladn syle
yebiliriz. Bununla birlikte Mturdliin yaylnda isimlerini ve
eserlerini u an bilemediimiz daha nice Hanef-Mturd limin
katksnn da olduu inkr edilemez bir gerektir.

328 Kr.,Ocak, Seluklularm Dini Siyaseti, 119.
329 Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, 151.
b . E b ' l - M u n en-Nesef ( 4 3 8 - 5 0 8 / 1 0 4 6 - 1 1 1 4 )
Eb'l-Mun Meymun b. Muhammed b. Muhammed b. Mute-
mid b. Eb Muti' Muhammed (Mekhl) b. Fadi en-Nesef, 4 3 8 / 1 0 4 6
ylmda Nesef'te dodu.''"
Eb'l-Mun en-Nesef, Eb'l-Ysr el-Pezdev gibi byk lim
lerden okumu ve Aluddn es-Semerkand, Necmddn mer
en-Nesef, smail b. Adiy b. Fadi b. Ubeydullah Eb'l-Muzaffer el-
Ezher et-Talkn gibi ok sayda renci yetitirmitir.'" , ayn
zamanda Tabstrat'l-Edille ve Bahru'l-Kelm gibi kymeth eserler
yazmtr."2 Onun en mehur rencisi, Tuhfet'l-Fukaha, Mz
n'l-Usl an Netici'l-Ukl gibi nemli eserler veren ve Mturd'
nin Kitbu't-Te'vlt'm erh eden Aluddn es-Semerkand'dir.'"
Eb'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille adl eserinde mam M
turd'nin grlerini delilleri ile birlikte geni bir ekilde akla
yan, hatta onun grlerini daha da gelitirip, sistemletiren kii
olarak grlmektedir. Bu sebeple o, Mturd fikirlerin aklaycs
ve tamamlaycs olarak kabul edilmektedir."* Bundan dolay o.
mam Mturd'den sonra gelen en byk Mturd kelmcs ka
bul edilmektedir."' Keza Eb'l-Mun en-Nesef'nin Mturdliin
geliip yaylmasna katks, E'arliin geliip yaylna katkda
bulunan BkiUn gibi grlmtr."*
330 Kure, el-Cevhir, ni/527; Leknev, el-Fevid, 355; Kefev, Ketih, v. 155a, 155b;
Atay, Tabsrat'l-Edille f Usli'd-Dn, Tenkitli Nerine Giri, 1/7-10; Yusuf evki
Yavuz, "Nesef, EbuT-Mun", DA, stanbul 2006, XXXII/568-570; zel, Hanef
Fkh limleri, 41.
331 Leknev, el-Fevid, 355; Kefev, Ketib, v. 155a, 155b; Atay, Tabsrat'l-Edille f Us
li'd-Dn, Tenkitli Nerine Giri, 1/7-10; Muhammed b. Tavit et-Tanci, "Abu Man
sr al-Mturd", AFD, C. IV (1955), 2.
332 Leknev, el-Fevid, 355; Kure, el-Cevhir, 1/422 vd; Yavuz, "Nesef, EbuT-Mun",
DA, XXXII/569-570.
333 Leknev, el-Fevid, 260; Kefev, Ketib, v. 309; zel, Hanef Fkh limleri, 47-48.
334 Yazcolu, Mturd Kelm Ekolnn ki Byk Simas, 294.
335 smail Hakk zmirli, Muhassal'l-Kelm ve'l-Hikme, stanbul 1336, 7; Mturd, Kit-
b't-Tevhd, nr., Fethullah Huleyf, Kitbu t-Terohd, Mukaddime, 5,6, dipnot: 5; Atay,
Hseyin, Tabsrat'l-EdillefUsli'd-Dn, Tenkitli Nerine Giri, Ankara 2004,1/16.
336 Huleyf, Kitbu Tevhd Mukaddimesi, 5.
Eb'l-Mun en-Nesef'nin eserleri nesilden nesile ve icazetle

okutulmutur. Nitekim Sleymaniye Ktphanesi'nin Fatih B
lm Numara 2907 ve Bayazt Blm 3063 numaralarda kaytl
olan Tabsrat'l-Edille'yi okutanlarn icazetname silsilesi bulun
maktadr. Bu icazetname silsilesi Tabsrat'l-Edille'nin nesilden
nesile okutulduuna delalet etmektedir. Buradaki icazet sene
di yledir: e-eyh el-mam Seyf'l-Hak Eb'l-Mun en-Nese
f ( 5 0 8 / 1 1 1 4 ) , Aluddn Eb Bekr Muhammed b. Ahmed b. Eb
Ahmed es-Semerkand ( 5 3 9 / 1 1 4 4 ) , Muhammed b. Hseyin b.
Nasr Abdlaziz en-Nsh es-Semerkand ( 5 7 0 / 1 1 7 4 civar),
Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr Abdlcelil b. Halil er-Ridn el-
Merginn ((593/1196), Muhammed b. Abdlsettr Muhammed
el-Ammd el-Kerder ( 6 4 3 / 1 2 4 5 ) , Muhammed b. Muhammed b.
Nasr el-Buhr (615-693/1218-1293), Aluddn Abdlaziz el-Bu
hr ( 7 3 0 / 1 3 2 9 ) , Merginn'nin el-Hidye'sini erh ederek mehur
olan Sircddn mer b. Ali ( 7 7 6 / 1 3 6 5 ) , Hidye okutucusu olarak
mehur olan Kemleddn Muhammed b. Abdlvhid b. Abdl
hamid ( 8 2 7 / 1 4 2 3 ) . ' "
Yukarda grld gibi nesilden nesile icazetle okutulan Tab

srat'l-Edille'nin ayn zamanda ok miktarda istinsah edildii de
anlalmaktadr. Nitekim Tabstra'nm tahkikli nerini yapan Hse
yin Atay, bu eserin on sekiz adet yazma nshasn tespit etmitir.""
Onun tespit ettii nshalardan ikisinin Seluklular dnemine ait
olduu anlalmaktadr. Bunlardan birincisi Sleymaniye Ktp
hanesi Carullah Blm numara 1128'de kaytldr. Bu Nsha,
Ramazan b. Yusuf b. Muhammed b. Yusuf b. Ahmed b. Fadi Ha
nef eybn tarafndan 5 7 1 / 1 1 7 5 yllnda yazlmtr. Sz konusu
nsha, tespitimize gre Tabsrat'l-Edille'nin bize ulaan ilk yazma
nshasdr. Gnmze ulaan Seluklu dnemine ait ikinci Tab
srat'l-Edille nshas ise Selim Aa Ktphanesi numara 586'da
kaytl olup muhtemelen V I . / X I I . asrda yazlmtr.""
337 Ebu'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Bl

m Nu: 2907 v. l a ve Bayazt Blm, 3063 v. la; kr., Nesef, Tabsrat'l-Edille,
Ankara 2004, Mukaddime, 76, 77.
338 Geni bilgi iin bkz., Nesef, Tabsrat'l-Edille, Ankara 2004, Mukaddime, 62-75.
339 Nesef, Tabsrat'l-Edille, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm Nu: 2907 v.
Tabsra'mn ilk nerini yapan Claude Salame de yukarda geen

18 yazma nshann dnda biri 6 5 9 / 1 2 6 1 ylnda Buhara ehrinde
Muhammed b. Hasan b. el-Hseyin tarafndan ve dierleri M
sr'da yazlan 4 ayr yazma Tabsra nshasndan bahsetmektedir.'*"
Ayrca Mool istilas srasmda ktphanelerin yaklp ykld da
gz nne alndnda gerekten de bahsedilenlerden daha ok
sayda Tabstm yazma nshasnn olabileceini sylemek kuvvetle
muhtemeldir. Btn bunlar Eb'l-Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-
Edille adl eserinin Mturdliin bata Horasan ve Mvernnehir
olmak zere eitli slm beldelerinde yaylmda bir hayli etkili
olduunu gstermektedir. Btn bunlar, Tabsrat'l-Edille'nin Sel
uklular dneminde yazld andan itibaren Mturdliin temel
kaynaklarndan biri olduunu ve bu zelliini gnmze kadar
srdrdn gstermektedir.
Bu icazetname silsilesinde Tabsrat'l-Edille'nin kuaktan kuaa
okutulduunun ve dolaysyla Mturdliin Horasan ve Mver
nnehir'de yaylmda ne kadar etkili olduuna baka bir delil de
udur: Tabsrat'l-Edille'nin icazet silsilesinde, Hanef literatrde
nemli bir yeri olan el-Hidye adl eserin yazan Eb'l-Hasan el-
Merginn de bulunmaktadr. Bu durum, el-Hidye'yi okuyanlar,
okutanlar ve erh edenlerle, Mturdliin ana kaynaklarndan Tab-
srat'l-Edille'yi okuyan ve okutanlarm ayn kiiler olduunu gs
termektedir. Ayrca bu durum Seluklular dneminde Haneflik ile
Mturdliin birlikte yayldm gsteren nemli bir delildir.
Eb'l-Mun en-Nesef, Bahru'l-Kelm f Akaidi Ehli'l-tslm adh
eseriyle de Mturdliin yaylna katkda bulunmutur. Nite
kim o, bu eserinde aka Hanef-Mturd anlayn savunmak
tadr.'*' Keza Tabsrat'l-Edille gibi Bahru'l-Kelm'm da eitli k
tphanelerde gnmze kadar ulaan yazma nshalar bulun
l a ve Bayazt Blm, 3063 v. la; kr., Nesef, Tabstratu'l-EdiUe, Ankara 2004,

Mukaddime, 76,77.
340 Bkz., Ab'l-Mu'in Maymun b. Muhammed al-Nasaf, Tabsrat al-Adlla, editr,
Claude Salame, Damas 1993, Mukaddime, 7-15.
341 Yusuf evki Yavuz, "Bahru'l-Kelm", DA, stanbul 1991,11/516.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLCN YAYILII 141
maktadr.'*^ Bunlardan biri. Hasan b. Ali el-Makdis tarafndan

yazlan Gyet'l-Merm f erhi Bahri'l-Kelm adl eserdir. Bata
mam- Azam Eb Hanfe ve mam Mturd olmak zere baz
Hanef limlerin grlerine yer verilen bu erh, Mturd kel
mna ait mstakil bir almadr. Bu erhin de gnmze kadar
ulaan baz nshalar bulunmaktadr.''" Bahru'l-Kelm'\n dier bir
erhi ise, Ahmed b. Mahmud el-Buhr tarafndan yazlan erhu
Bahru'l-Kelm adl eserdir.'"**
Nesef'nin Tabsrat'l-Edille'den baka Bahru'l-Kelm adnda
ikinci bir akid eseri yazm olmas ve bu eserin Hanef limler
tarafndan nemli grlerek zerine erhler yazlmas dikkat e
kicidir. Ayrca pek ok eserin Mool istilas ve savalar, yangm-
1ar ve eitli felaketler sebebiyle zamanmza ulaamad dikkate
alndnda hem Bahru'l-Kelm'm hem de erhlerinin gnmze
kadar ulamalar iki adan nemlidir. Birincisi bu durum Hanef-
Mturdlerin bu eserlere sahip ktklarn ve nem verdiklerini
gstermektedir. kincisi ise Bahru'l-Kelm'm. ve erhlerinin de Tab
srat'l-Edille gibi gnmze ulaamayan daha ok sayda yazma
nshalarnn olduuna da iaret kabul edilebilir. Btn bunlar,
Nesef'nin Bahru'l-Kelm adl eseriyle de Hanef-Mturdliin ya
ylmasna byk katk saladn gstermektedir.
Eb'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille'sinde, tespitlerimize
gre yetmi sekiz ayr yerde mam Mturd'nin ismine ve gr
lerine yer vermekte ve onu savunmaktadr. Keza o, yine bu eserin
de Eb Hanfe'nin grlerini en iyi bilen kiinin Mturd oldu
unu kaydetmekte'"' ve en ok ona atfta bulunmaktadr.'"* Keza
Nesef, Eb Hanfe'ye ait fikirlerin Mturd tarafmdan gelitirilip
342 Bkz., Sleymaniye Ktp. Esad Efendi Blm, Nu: 1500; ayrca bkz., M.,IX, 199;
Bu eserin eitli Arapa basklar ve Trke evirileri bulunmaktadr. Bkz., Ya
vuz, "Bahn'l-Kelm", DA, 11/516.
343 Bkz., Sleymaniye Ktp. Kasidecizde Blm, Nu: 159, 723 ve Hasan Hsn
Paa Blm, Nu: 1154; Kr., Yavuz, "Bahru'l-Kelm", DA, 11/516.
344 Zebd, thfus-Sde, U/3; Yavuz, "Bahru'l-Kelm", 11/516.
346 Ak, Mturdve Mturdlik, 152-155.
sistemletirildii grndedir. Zira o, "Mturd, imamet ve ira

de konularm dzenledi (nassa aleyhi)" diyerek bunu aka ifade
etmektedir.'*^ Bu sebeple, Eb'l-Mun en-Nesef, Mturdlik mez
hebinin en byk destekisi kabul edilmitir.'**
Nesef, Bahru'l-Kelm adl eserinde, Havric, Msebbibe ve Ceb-
riyye gibi muhalif frkalar eletirmi ve bunlara bata Eb Hanfe
ve mam Mturd olmak zere dier Hanef limlerin grleri
dorultusunda cevap vermitir.'*'
Eb'l-Mun en-Nesef'nin Kitbu't-Temhd li Kavidi't-Tevhd adl
eserinde de " imam Mturd hakkmda "Eb Mansr el-Mturd
(r.a.) hem uslde hem de furda Eb Hanfe'ye en ok tabi olan
kiidir"'" demekte ve ona drt ayr yerde atfta bulunmaktadr."^
Eb'l-Mun Nesef, Bahru'l-Kelm adl eserinde de nce konuyla
ilgili Mutezile, Cehmiyye, Kerrmiyye ve a gibi muhalif mezhep
lerin grlerini ksaca verdikten sonra Ehl-i Snnet ve'l-Cemaa
t'in grn delilleriyle ortaya koymakta ve dier mezheplerin
grlerini rtmeye almaktadr.'"
Eb'l-Mun en-Nesef, Mturdliin tarihi ve ilk kuak limleri
hakknda bilgi vermek, Mturd'nin grlerini daha da sistem
letirmek"* ve bu grleri muhalif kiilere kar savunmak sure
tiyle Mturdliin geliip yaylmasna nemli katks olmutur.'"
Sonu olarak Eb'l-Mun en-Nesef, Mturd'nin eserlerini
okutarak onun grlerine alm getirerek Mturd'yi ve fikirle
rini yaymaya byk aba sarf etmitir. Bu sebeple, kendisinden
sonra gelen pek ok lim, eserlerinde mam Mturd ve Nesef'nin

348 Mturd, Kitbu't-Tevhd, Mukaddime, 5 , 6 , dipnot: 5.
349 Yavuz, "Bahru'l-Kelm", DA, U/516.
350 Ebu'l-Mun en-Nesef, Tevhidin Esaslar kitbu't-temhd li kavidi't-tevhd, 21.
351 Ebu'l-Mun en-Nesef, Kith't-Temhd, 39.
352 Ebu'l-Mun en-Nesef, Kitb't-Temhd, 3 9 , 1 4 3 , 1 4 5 , 1 5 1 .
353 Ebu'l-Mun en-Nesef, Bahru'l-Kelm f Akaidi Ehli'l-slm, (slm nanlar ve Mez
hepler Arasndaki Gr Farklar), t r c , Cemil Akpnar, Konya trz., 40, 59, 71, 79,
103,115,120,122,140,151,177.
354 Hseyin Sabri Erdem, Tabsra'ya Semantik Yaklam, ASBE, Ankaral988, 74. (Ba
slmam Doktora Tezi).
355 Yavuz, "Nesef, Ebu'l-Mun", DA, XXXII/569.
grlerini birlikte vermilerdir. Ayrca Mturd'nin Kitb't-Tev-

hd'i ve Nesef'nin Tabstrat'TEdille'si metot ve muhteva bakmm
dan sonradan gelen Hanef limlere model olmutur.'*' Daha nce
belirtildii zere bu sebeple en-Nesef, pek ok kimse tarafmdan
Mturdliin ikinci byk imam olarak kabul edilmitir.'"
Eb'l-Mun en-Nesef'nin yetitirdii dier rencisi de
Eb'l-Hasan Ah b. Hasan b. Muhammed el-Belh'dir (548/1153).
Ali el-Belh'nin am Sdriyye medresesinde ve Halep'te mder
rislik yapt bilinmektedir."" Bu durum Eb'l-Mun en-Nesef'nin
baz rencilerinin Mvernnehirde kalmayp, eitli slm belde
lerine giderek Hanef-Mturdlii yaymaya altklarn gster
mektedir. Bylece V . / X I . yzylm sonlarna doru, Eb'l-Mun
en-Nesef gibi limlerin gayretleriyle Mturdliin ok geni bir
alana yayld anlalmaktadr.
Eb'l-Ysr el-Pezdev ile yeniden tanmmaya balayan Mtu
rd ve fikirleri, Eb'l-Mun en-Nesef 5 0 8 / 1 1 1 4 ile birlikte ne
kartlmtr. Nitekim Eb'l-Mun en-Nesef, Eb Hanfe'yi en iyi
anlayan ve ifade edenin mam Mturd olduunu belirtmekle
kalmam; ayn zamanda Mturd'nin Eb Hanfe'nin grleri
ni gelitirip sistemletirdiini de aka ifade etmitir. Bylece, o,
Eb Hanfe'nin fikirleri ile Mturd'nin fkirlerinin ayn olduu
nu ifade ederek, Eb Hanfe ile Mturd'nin fikirleri arasnda tam
bir uyum olduuna da vurgu yapmtr. Bylece o, amelde Hanef
olan Mslman Trklerin Mturdlii benimseyip savunmalarm-
da da ok byk rol oynamtr.
c. E b H a f s N e c m d d n m e r en-Nesef ( 5 3 7 / 1 1 4 2 )
461/1069 ylmda N e s e f te dnyaya gelen mer en-Nesef, ilk
tahsilini memleketinde yaptktan sonra Semerkant'a gitmi ve ora
da Eb'l-Ysr el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef gibi ok sayda
hocadan ders almhr. mer Nesef, keskin zeks ve kuvvetli ha-
356 Kr., Erdoan, Mturdliin Anadoluya Gelii, ASBE, AJcara 2006, 24. (Baslma
m Yksek Lisans Tezi).
357 Atay, Tabsrat'l-Edille f Usli'd-Dn (Giri), Ankara 2 0 0 4 , 1 / 1 6 .
358 zel, Hanef Fkh limleri, 50.
fzas ve ok sayda hadis ezberlemesinden dolay "Hafz", "Mf-

tiyyi's-Sekaleyn" ve "Necmddn" lakaplanyla anlmtr. Usl, ke
lm, tefsir, hadis, fkh ve nahiv alanlarmda nde gelen bir lim olan
mer Nesef, Akid'n-Nesefiyye, el-Kandf Zikri Ulem-i Semerkand
ve et-Teysrfi't-Tefsir gibi ok kymetli eserler vermitir. 537/1142 y
lmda Semerkant'ta vefat etmitir."' Bu sebeple o, Nesef nisbesinin
yan sra es-Semerkand nisbesiyle de anlmaktadr.'*"
mer Nesef, Semerkant'ta Mturdliin k merkezi olan
Dru'l-Czcniyye'de Ahmed b. Abdullah b. Yusuf b. el-FadI es-
Sab, mam Yusuf b. Yahya el-Belh'den de ders almtr. Hocas
Ahmed el-Belh'nin hac esnasnda Badat'a uradktan sonra Se-
merkant'taki Dru'l-Czcniyye'ye dnd kaydedilmektedir.'*'
Bu kayt, Dru'l-Czcniyye'nin Seluklular dneminde de Hane
f-Mturd izgide eitim verdiini gstermektedir. Bu sebeple,
Eb'l-Ysr Pezdev ie Eb'l-Mun Nesef'nin de bu merkezde ders
okutmu olmalar kuvvetle muhtemeldir.
Muhammed b. Ahmed b. Mahmud en-Nesef'den de hadis riva
yet eden'*^ mer Nesef, et-Teysrf't-Tefsir adl eserinde Mturd
'nin Te'vlt'm ana kaynak olarak kullanmaktadr.'*' Fakat o, daha
ok mam Mturd'nin grlerini Akdet'n-Nesefiyye adl risale
sinde zetledii iin mehur olmutur.'** Onun sz konusu eseri
Eb'l-Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-Edille adl kitabmm fihristi
mesabesinde grlmektedir.'*' Bununla birlikte Nesef, sz konu
su eserinde Mturd dhil hi kimsenin ismine yer vermez. Fakat
bu onun Mturd'ye nem vermedii anlamna gelmez. Zira o,
el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand adl eserinde, Mturd iin un-
359 Lelcnev, el-Fevid, 2 4 3 , 2 4 4 ; Kefev, Ketib, v. 424; A. J. VVensinck, "Nesef", A,

IX/199.
360 bn md, ezert, IV/115.
363 Aye Hmayra Aslantrk, "Nesef, Necmeddn", DA, stanbul 2006,572.
364 Bkz., Huleyf, Fethullah, Kitbu't-Tevhd Mukaddimesi, 5, 6 ; Yusuf evki Yavuz,
"Akid'n-Nesef", DA, stanbul 1989,11/218; Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, Mu
kaddime, XIV.
365 Bkz., Huleyf, Fethullah, Kitbu t-Tevhd Mukaddimesi, 5 , 6 ; Yavuz, "Akid'n-Ne
sef", DA, 11/218;
lan sylemitir: "e-eyh el-mam", "e-eyh el-mam Eb Mansr

el-Mturd rahimehuUah"'** ve "Kdvet'l-Ferkayn, imam, fadl,
vera sahibi, mft, mnazarac, Daru'l-Czcnyye'de ders veren
byk bir mderris, fkh ve nazar ilimlerinde st seviyede bir
lim"'*' eklinde vmtr.'*** Keza Nesef, Akdet'n-Nesefiyye'sine
mam Mturd'nin eserlerinde ska kulland "Kale Ehl-i Hakk"
ifadesiyle ve onun gibi bilgi konusuyla balamt.'*'' Btn bunlar
Nesef'nin Akdet'n-Nesefiyye'sinde, Mturd'nin grlerini sa
vunup, yaydn gstermektedir. Nitekim bu eserin yazlmasn
dan sonra, Mturd'nin grleri bu risale ile temsil edilmitir ve
bu sebeple sz konusu esere saysz erh ve haiyeler yazlmtr.
O halde mer Nesef, Mturdyye akaidinin sade bir zeti kabul
edilen Akid'n-Nesefiyye'yi yazarak Mturdliin kolay ve siste
matik bir ekilde anlalmasn ve yaylmasn salamtr.
mam Mturd'nin gelitirip sistemletirdii Eb Hanfe'nin g
rlerini Eb'l-Ysr el-Pezdev'den renen mer Nesef, mehur
el-Hidye adl eserin yazar Eb'l-Hasan el-Merginn ve Eb'l-M-
eyyed Muvaffk'd-Dn gibi rencilere fkh okutmutur."" Ayr
ca olu Ahmed b. mer b. Ahmed b. smail en-Nesef (552/1157),"'
Ahmed b. Muhammed Muavvhk'd-Dn Hatib Harizm (480-568
veya 598),"^ Ahmed b. Musa b. sa el-Ke (550/1155'den sonra),"'
usl ve fr ilimlerinde lim ve fadl, akl ve nakl ilimlerde byk
bir lim olan Ahmed b. Ali b. Abdlaziz Eb Bekir ez-Zahr el-Belh
(553/1158)'"' gibi ok sayda renci yetitirmitir."'
366 Nesef, el-Kand, 311,320.

367 Nesef, el-Kand, 143.
368 Nesef, el-Kand, 3 2 , 1 4 3 , 3 1 1 vd,
369 Nesef, Akid'n-Neseft, 1,
370 Leknev, el-Fevid, 161,251; Kefev, Ketib, v. 507.
371 Ahmed Nesef, faldhliinin yan sra iyi bir vaiz idi. O, 5 4 7 / 1 1 5 2 ylmda Hacca
giderken Merv ehrine urad. 5 5 1 / 1 1 5 6 ylmda gitii Buhara'da iki ay ikamet
etti. 5 5 2 / 1 1 5 7 yhnda Hicaza giderken ekyalar tarafmdan Kfe'de ldrld.
Bkz,, Leknev, el-Fevid, 55.
372 Leknev, el-Fevid, 72, 73; Kefev, Ketib, v. 367.
373 zel, Hanef Fkh limleri, 50-51.
374 Leknev, el-Fevid, 52; Kefev, Ketib, 363; Mderrisi, Meyihu Belh mine'l-Hanefy-
ye, 95-96.
375 Aslantrk, "Nesef, Necmeddn", DA, 571-573.
Nesef'nin Akid'n-Nesefiyye eseri iin Seluklular dnemin

den itibaren ok sayda erh ve haiyeler yazlmtr.'''* Bu durum
Mturdliin Seluklular dneminden itibaren Akid'n-Nesefiyye
adl eserle btnletii ve temsil edildiine iaret etmektedir.
Sonu olarak mer Nesef'nin bir taraftan kymetli eserler ya
zarak dier taraftan ok sayda renci yetitirerek Mturdliin
yaylmasnda nemli rol oynad sylenebilir.
d. S a d r ' d - e h i d m e r b . A b d l a z i z b . M z e e l - B u h r
(536/1142)
Sadr'-ehd, Buhara'da kadlk grevinin yan sra Mtur
dlie ait nemli bir kelm kitab olan Lbb'l-Kelm'm mellifi
Aluddn el-smend'''^ ve Ali b. Hasan b. Muhammed b. Eb Ca
fer Eb'l-Hasan el-Burhan el-Belh (548/1153) gibi limlere hadis,
usl ve fkh dersleri vermitir. Sadru'-ehd'in rencilerinden
Ali b. Hasan el-Belh, Buhara'da Eb'l-Mun en-Nesef'den de ders
alm ve byk bir lim olarak Halep ve am'a gitmitir. Bu zat
iin 5 1 9 / 1 1 2 5 ylmda" gittii am'da Hanef-Mturdlii retmesi
iin en az medrese yaplmtr. "Belhli Burhan" olarak mehur
olan Ali b. Hasan Burhneddn el-Belh, bu medreselerde Semer
kanth limlerin kendisine bir nshasn gnderdikleri Eb Hafs
en-Nesef'nin el-Akid'n-Nesefiyy e'ska. okutarak Hanef-Mturd
lii Suriye'ye tamtr.'^*
Mze el-Buhr, erhu Camii's-Sar^'''^ adl eserinde, drt ayr yerde
mam Mturd'ye atfta bulunmaktadr."*" , bir taraftan Buhara
376 Yavuz, "Akid'n-Nesef", DM, 11/218.

377 Kure, el-Cevhir, 111/209; Kefev, Ketib, 186a; zervarl, Aleddm el-smend ve
Lbbl-Kelm Adh Eseri, 27.
378 Mderrisi, Meyihu Belh mine'l-Hanefyye, 95; Kure, el-Cevhir, 11/560-562; Ket
ib, v.345; bn'l-md, ezert'z-Zeheb, VI/244-245; Leknev, el-Fevid, 203; Kr.,
Madelung, "Mturdliin Yayl ve Trkler", 342,361.
379 Ahmet zel, "Sadrehid", DM, stanbul 2008, X X X V / 4 2 6 .
380 bn Mze, erhu'l-Cmii's-Sar, v. 27a, 118a, 129a, 134a; Kr., zen, Eb Man
sr el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 33; z e l "Sadrehid", DA,
XXXV/425-426.
kadlk grevini srdrerek, dier taraftan Aluddn el-smend

ve Ali b. Hasan Burhaneddn el-Belh gibi nemli limler yetitire
rek Mturdliin yaylna hem resmi ynden hem de ilm yn
den katk salamtr.
e. A l u d d n e s - S e m e r k a n d ( 5 3 9 / 1 1 4 4 )
Muhammed b. Ahmed b. Eb Ahmed Eb Bekir Aluddn
es-Semerkand, Mzn'l-Usl, Tuhfet'l-Fukah ve erhu Kitb't-Te'v-
lt gibi nemli eserler vermi Seluklu dneminin nde gelen
Hanef limlerindendir. O, Eb'l-Mun en-Nesef ve Eb'l-Ysr
el-Pezdev'den okuyup yetimitir. Kendisi de ok sayda
rencinin yan sra kz Fatma'y da okutup yetitirmitir. Onun
ileri gelen rencilerinden birisi "Shib'l-Bidye"' olarak me
hur olan Aluddn Eb Bekir el-Ksn'dir.'"'
Aluddn es-Semerkand'nin nde gelen dier bir rencisi
ise Tabsrat'l-Edille'yi okutmaya icazet veren'"^ M u h a m m e d b.
Hseyin b. Nasr b. Abdlaziz Ziyddn el-Bendenc,'*' dier
bir rencisi de el-Bedr'l-Ebyz lakapl Halepli Yusuf b. Hse
yin'dir.'"" Aluddn es-Semerkand'nin Ksn ve Halepli Yusuf
b. Hseyin gibi rencilerinin Halep'te hocalk yapm olmala
r,'"' Mturdliin V I . / X I I . yzylda Suriye'ye kadar yayld
n gstermektedir.
Aluddn es-Semerkand (539/1144) erhu Kitbu't-Te'vlt
isimli eserinde Mturd'nin Te'vlt'l-Kur'n'm Eb'l-Mun en-
Nesef'den (508/1114) okuduunu ve Nesef'nin tefsir okuturken
gerekli yerleri akladm kayt etmektedir.'"* Sz konusu eser in-
381 Hanef limlerin byklerinden olan Ksn, usl ve fr da sz sahibi olduun

dan "hmlerin meliki" unvanyla anlmaktadr. Hocas Aluddn es-Semerkan
d, kz Fatma'y Ksn ile evlendirmitir. Bkz., Leknev, el-Fevid, 71, 91, 260;
Kefev, Ketib, v. 88a, 309; zel, Hanef Fkh limleri, 47-48.
382 Ebu'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Bl
m Nu: 2907, v. l a ve Bayazt Blm, 3063, v. la; kr., Nesef, Tabsrat'l-Edille,
Ankara 2004, Mukaddime, 76,77.
386 Aluddn es-Semerkand, erhu Te'vt'l-Kuran, v. Ib.
148 S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLK .
celendiinde Aluddn es-Semerkand'nin hocas Ebl Mun Ne

sef'nin Te'vlt'a getirdii yorumlara baz ilaveler yapmak sure
tiyle erh ettii anlalmaktadr.
Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Usl adl bir de Usl- Fkh
eseri yazarak, Mturd'nin usl anlayn canlandrmtr."" Al
uddn es-Semerkand, bu eserinde Mturd'ye ok sayda atfta
bulunmaktadr. Bu atflarm birincisi, usl ve fr' konusunda ya
zlm olan kitaplarn tasnifiyle ilgili olup u ekilde gemektedir:
"Usl ve fr' konularn cem eden, meru ve makul ilimleri geni
bir ekilde barndran e-eyh el-mam ez-Zhid Ehl-i Snnet'in
reisi, Eb Mansr el-Mturd es-Semerkand'a (r.h.) ait olan Me'ha
z'-eri' ve el-Cedel adl kitaplardr.""*" Mturd'ye ikinci atf ise
kfirlerin emir ve nebiyle muhatap olup olmamas konusuyla ilgi
lidir: "Irak ve Mverrmehir ehlinin geneli ve onlarn reisi e-eyh
el-mam el-Ecel Eb Mansr el-Mturd rahmetullahi aleyhim: k
firler imanla muhataptrlar, bundan kamanlar ve bu ekilde lenler
cehennem ehlindendir; iman edenler ve o halde lenler cennet eh-
lindendirler".'"' Mturd'ye yaplan atflarn ncs ise, umum-
husus konusuyla ilgilidir. "Meyih-u Semerkant ve onlarn reisi
e-eyh el-mam Eb Mansr el-Mturd rahimehmuUah'a gre,
umum ile amel etmek vaciptir. Ve Allah Tel'nn umum ve husus
ile murat ettii eye inanmak hakr"''" demektedir.
Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Us'n bir yerinde Mtur
d iin "Ehl-i Snnet'in reisi"''' iki yerinde ise "Mvernnehir-Se-
merkant Hanef fkh ekolnn reisi", ifadelerini kullanmaktadr.
Mturd'nin grleri, Eb'l Mun en-Nesef'den sonra ileri
gelen talebelerinden Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed
es-Semerkand (539/1144) gibi limler tarafndan yaylmtr. Ha
nefler ile filer arasnda rekabet devam ederken, Eb'l-Ysr el-
387 Aluddn es-Semerkand, Mzn'l-Usf/l, 4 , 5 ; kr., zen, Eb Mansr el-Mturd

'nin Fkh Usln Yeniden nas, 78-80.
Pezdev ve Eb'l Mun en-Nesef tarafndan Mturd'nin selm

ve tefsire dair eserlerinin esas alnmas ve onun Ehl-i Srmet'in
imam olarak tantlmas, her ikisinin rencisi olan Aluddn es-
Semerkand'yi Mturd'nin eserlerini ciddi bir ekilde incelemeye
sevk etmitir. O, bir taraftan hocalarnn birikiminden istifade et
mi, dier taraftan artlarn ne kartt Mturd'nin grleri
dorultusunda nemli eserler yazmtr. A l u d d n es-semer-
kendi, rencilerine, kuvvetle m u h t e m e l m a m M t u r d ' n i n
ve hocas Nesef'nin eserleriyle birlikte kendi kitaplarm da okut
mutur. Bylece o, mam- Azam ve mam Mturd'nin grleri
nin benimsenip yaylmasma byk katk salamtr.
Sonu olarak Pezdev ile tannmaya balayan Eb'l Mun en-

Nesef ile zirveye kartlan mam Mturd'nin isminin ve g
rlerinin, Aluddn es-Semerkand'nin mam Mturd'yi Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'in imam ve Mvernnehir'de yaayan Ha
neflerin fkhtaki reisi olarak gstermesiyle daha hzl yayld
sylenebilir.
f. Aluddn es-Semerkand el-smend (488-552/1095-1157)

Eb'l-Feth Aluddn Muhammed b. Abdlhamid b. Hasan b.
Hseyin b. Hamza es-Semerkand el-smend, 4 8 8 / 1 0 9 5 ylnda
Semerkant'ta dodu.-"' Semerkant vaizlerinden Eb Muhammed
Abdlhamid b. mer el-smend'nin olu olan"" Aluddn el-
smend, Semerkant ve Badat gibi dnemin nde gelen ilim mer
kezlerinde eitim retim faaliyetleriyle megul oldu. mrnn
sonlarna doru Buhara'ya geldii anlalan smend, 5 5 2 / 1 1 5 7
ylnda orada vefat etti."' Onun Badat'ta da eitim faaliyetinden
bulunmasndan hareketle, Mturdliin VI./XII. yzylm ilk yar
snda Irak'ta da tannmaya ve yaylmaya balad sylenebilir.
393 bn Hacer el-Askaln, ihbddn Eb'l-Fazi Ahmed b. Ali, Lisn'l-Mzn, Bey

rut 1390/1971, V / 2 4 3 ; Leknev, el-Fevid, 289; Kefev, Ketib, v. 186b; geni bilgi
iin bkz., zervarh, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Eseri, 25.
394 mer Nesef, el-Kand, 303-304.
395 Leknev, el-Fevid, 289; Kefev, Ketib, v. 186b.
Aluddn el-smend, Eref b. Muhammed el-Alev'den fkh

okumu, Sadr'd-ehid olarak bilinen Burhn'l-Eimme mer b.
Abdlaziz b. Mze el-Buhr'den (536/1142) hadis rivayet etmi ve
Ali b. mer el-Harrat'tan hadis dinlemitir.''* Ayrca onun Semer
kant'ta yaayp mam Mturd'nin grleri dorultusunda kelm
ilminin z anlamma gelen Lbb'l-Kelm adl bir eser yazmasmdan
hareketle, onun byyk ihtimalle Eb'l-Mun en-Nesef'den de ders
okuduu sylenebilir."^ nk Aluddn el-smend'nin 488/1095
ylnda doduundan hareketle hemehrisi olan Eb'l-Mun en-Ne
sef vefat ettiinde 20 yalarmda olduu anlalmaktadr.
Aluddn el-smend, Eb Hafs mer en-Nesef tarafmdan
yazlan hilaf ilmyle ilgili mehur eserini Hasr'l-Mesil ve Kas-
r'd-Delil ismiyle erh veya mellifi tarafndan yaplan erhi
tertip etmitir." O, bu eserinden baka Tarkat'l-Hilf fi'l-Fkh
beyne'l-Eimmeti'l-Eslf, Bezl'n-Nazar ft'l-Usl, et-Ta'lika f'l-Fkh,
el-Emalf't-Tefsr ve Lbb'l-Kelm adl eserleri telif ederek Ha
nef-Mturdliin yaylmasna katk salamtr."'
Aluddn el-smend, "mam'l-Hd" olarak tavsif ettii M
turd'nin ismini ve grlerini aka savunmaktadr. Nitekim o,
Lbb'l-Kelm'm bir yerinde, kendisine tebli ulamayan bir kim
senin akln kullanarak Allah'a inanmas gerektiini savunmakta
ve mam Mturd, yziyye hocalar ve onlarn tbilerinin Eb
Hanfe'den nakledilen bu gr benimsediklerini kaydetmekte-
dir.*"" Baka bir yerde ise o, iman ve slm konularm ele alrken
en doru grn mam'l-Hd Eb Mansr el-Mturd'nin gr
olduunu aka zikretmektedir.*"' Dier bir yerde ise o, irade ve
meiet konularn anlatlrken Mturd'nin ortaya koyduu delil
lerle Mutezileyi eletirmektedir.*"^
396 Kefev, Ketib, 186a; zervarl, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri, 27.
397 Bkz., zervarl, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri, 23.
398 Aluddn el-smend, Hasr'l-Mesil, Sleymaniye Ktp. Yazma Balar, Nu: 2288;
zervarl, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri, 28,29'dan naklen.
399 Geni bilgi iin bkz., zervarl, Aleddn el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri,
29-30.
400 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 47 vd.
401 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 156.
402 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 141,142.
SELUKLULAR DNEMNDE MTURDLClN YAYILII 151
smendi, mam Mturd'nin "nsan, iman edip etmemeyi ken

di lr iradesiyle seer"*"' eklindeki gr Eb Hanfe'den nak
lettiini kaydetmektedir. Bylece o, mam Mturd'nin Eb Han
fe'nin yolunu takip ettiine vurgu yaplmaktadr. Bu durum Eb
Hanfe'nin grlerini gelitirerek sistemletiren mam Mturd'
nin Hanef ulema arasnda giderek ne ktm gstermektedir.
Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm adl eserinde bata tekvin
ve mkevven olmak zere baz konularda E'arleri*"* ve Mutezi
le,*"' mmiyye,*"* Btmiyye,*"' Cebriyye,*"" Cehmiyye,*"" mmiyye
/ Ravfz*'" ve Neccriyye,*" Havric*'^ ve Kerrmiyye*" gibi mez
hepleri kendilerine muhalif grmekte ve eletirmektedir.
Aluddn el-smend (552/1157), Eb Hafs Necmddn mer
en-Nesef (537/1142), Aluddn es-Semerkand (540/1145) ve Nu
reddn es-Sbn (580/1185) gibi mehur Mturd kelmclarla
ayn dnemde yaam ve adalar gibi Mturd'nin fikirlerini
aklayarak ve savunarak yaymaya almtr. Btn bunlar, Ehl-i
Snnet'in Mturdlik kolunun geliimini tamamlayp yaylmaya
baladn gstermektedir.
g. E b ' s - S e n M u h a m m e d b . Z e y d e l - L m i (VL/Xn.
yzyln b a l a r )
Eb's-Sen Muhammed b, Zeyd el-Lmi'nin lm tarihi kesin
olarak bilinmemektedir. Bununla bereber, et-Temhd li Kavidi't-Tev-
hd'ini tahkik eden Abdlmecid Trk, Lmi'nin VI./XII. yzylda
yaadmdan ve onun Tabsrat'l-Edille adl eserinden istifade ettii
ni kaydetmekte ve Lmi'nin Eb'l-Mun en-Nesef'den ders alma-
403 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 140 vd.

405 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 1 4 7 , 8 8 , 1 1 5 , 1 1 9 , 1 3 7 , 1 2 5 , 1 5 5 , 1 6 5 , 1 7 8 .
408 Aleddn el-smend, Lbbul-Kelm, 119.
409 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 73,178.
412 Aleddn el-smend, Lbb'l-Kelm, 1 5 5 , 1 6 3 , 1 6 5 .
152 S E l , U K L U L A R D N E M N D E MTURDLK
Sini ihtimal dhilinde grmektedir."" Biz de Lmi'nin Eb'l-Mun

en-Nesef'den ksa bir sre de olsa ders aldm tahmin etmekteyiz.
Lmi, Kitb't-Temhd li Kavidi't-Tevhd adl eserinde hem
mam Mturd'ye hem de onun grlerini daha da sistemletiren
Eb'l-Mun en-Nesef'ye eitli atflarda bulunmaktadr. Nitekim
o, iman ve imamet konularn ele alrken iki ayr yerde mam M
turd'ye atfda bulunmaktadr. Bunlardan birincisi imanm tan
myla ilgili olan atftr. Lmi, imann kalp ile tasdik olduu, dil
ile ikrarn rkn deil kalbin tasdikine iaret kabul edilebilecei
ni ve Eb Hanfe'den gelen rivayet sebebiyle mam Mturd'nin
ayn gr benimsediini kaydetmektedir.*"
Lmi'nin Eb Hanfe'den "Eb Hanfe rahimehullah Tel"*"
ve mam Maturd'den "Kale Eb Mansr el-Mturd rahmetulla-
hi Tel aleyhi"*" ve "Kale e-eyh el-mam Eb Mansr el-Mtu
rd kaddesallahu rhah"*" eklinde vg ifadeleri kullanmakta
dr.*" Ayrca Lmi, mametin artlar konusunu mam Mturd
ve Eb'l-Mun en-Nesef'nin grleriyle aklamaktadr.*" Keza
Lmi, Ebl'Mun en-Nesef'yi "e-eyh el-mam Seyf'l-Hak"*^'
eklinde vmekte ve "Rahimehullah"*" "Rahimehullah Tel"*"
eklinde hayrla anmaktadr. Keza o, et-Temhd li Kavidi't-Tevhd
adl eserinin iki ayr yerinde Eb'l-Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-
Edille'sinden nakiller yapmaktadr.*^*
Btn bu kayt ve bilgiler, Lmi'nin mam Mturd'nin baz
eserlerinin yan sra Eb'l-Mun en-Nesef'ye ait olan Tabsrat'l-
414 Lmi, Kitb et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, 19; Leknev de Hasan b. Ali Ebu'l-
Kasm mdddn el-Lami adl bir limden bahsetmektedir. Ona gre Hasan
Lmi, Eb Bekir Muhammed b. Hasan b. Mansr en-Nesef'den yetiti. Lmi,
Fergana'nm bir kydr. Bkz., Leknev, el-Fevid, 115-116.
415 Lmi, et-Temhd, 128.
419 Lmi, et-Temhd, 75,128.
420 Lmi, et-Temhd, 151 vd.
424 Lmi, et-Temhd, 8 0 , 1 5 1 .
Edille'yi okuyup incelediini ve onu okuttuuna ya da en azndan

kaynak kitap olarak kullandna iaret etmektedir. O halde Lmi
'nin kymetli eserler vererek ve ok sayda renci yetitirerek
Hanef-Mturdlii benimseyip savunduunu ve yaymaya al
t rahatlkla sylenebilir.
Eb's-Sen Muhammed b. Zeyd el-Lmi'nin et-Temhd'ten
baka bir de Kitap f Usli'l-Fkh adnda nemli bir Hanef fkh
usl kitab v a r d r . O , bu eserin deiik yerlerinde mam Mtv-
rd'ye nemli atflarda bulunmaktadr. Bu eserde tespit edebildi
imiz atflar unlardr:
"Semerkant meayihi ve onlarn reisi Eb Mansr Muham
med b. Muhammed b. Mahmud el-Mturd es-Semerkand rahi-
mehullah."*^* "e-eyh Eb Mansr el-Mturd rahimehullah.""'"
"Btn meayihimiz ve onlarn reisi imm'l-hd Eb Mansr
el-Mturd. "*2" "Meyihu Semerkant ve onlarn reisi Eb Mansr
el-Mturd rahimehullah."'*^' "Semerkant meayihi ve onlarm en
by el-mam Eb Mansr el-Mturd rahimehullah."*'" "e-
eyh Eb Mansr el-Mturd rahimehullah Me'haz'-eri' adl
eserinde dedi ki."*" Bu kaytlar, Lmi'nin yaad V I . / X I I . yz
ylda mam Mturd'nin Buhara'daki Hanef limler ve dolays
ile Hanefler zerinde ne kadar etkili olduuna iaret etmektedir.
Yukarda "Btn meayihimiz ve onlarm reisi imm'l-hd
Eb Mansr el-Mturd",'"^ "Semerkant meayihi ve onlarn en
by el-mam Eb Mansr el-Mturd rahimehullah"*" eklin
de geen atflar, Lmi'nin ve dolaysyla blgedeki Haneflerin
mam Mturd'yi itikatta imam kabul ettiini gstermektedir.
425 Ebu's-Sen Muhammed b. Zeyd el-Lmi el-Hanef el-Mturd, Kitb fi Usli'l-

Fkh, thk., Abdlmecd et-Trk, Beyrut 1995, 205.
426 Lmi, Kitb f Usli'l-Fkh, 91.
427 Lmi, Kitb f Usli'l-Fkh, 9 9 , 1 7 5 , 1 8 9 , 202.
Lmi'nin Kitb f Usli'l-ftkth adl eseri incelendiinde Mtu

rd'nin usl fkha dair Me'haz'-eri' adl eserini grd ve
ondan yararland anlalmaktadr."'**
Lmi, "mctehidin bazen isabetli itihat edeceini bazen de
hatah itihat edecei konusunda Ehl-i Snnet ittifak etmitir"""
dedikten sonra Mturd'nin konuyla ilgili grn kendisine
delil gstermektedir."'* Lmi burada grld gibi Ehl-i Sn
net'in konuyla ilgili grn Mturd'nin gryle aklamakta
dr. Ayrca Lmi ayn sayfada yukardaki konuda Mutezile'nin
tamamnn, E'arlerin ounun ve Eb'l-Hasan er-Rustufen gibi
baz Hanef Mturd limlerin muhalif dncede olduunu kay
dederek, onlar dolayl olarak eletirmektedir.""'
Lmi, mutlak emrin hkm,"'* emredilen bir eyin zdd-
nm nehiy olup olmamas,"" kendisine teblii ulaamayan kiinin
imanla muhatap olup olmamas,""" umum-husus,""' illetin tahsisi,""^
nesih,""' illet ve sebep""" ve mctehidin her itihadmda isabetli
olup olmamas""' konularnda Ehl-i Srmet ve'l-Cemaat'in grle
rini Mturd'nin grleriyle izah etmektedir.
Lmi, mam Mturd'nin ismini "el-mam",""* "e-eyh",""'
"mam'l-hda"""* gibi vc sfatlarla ve rahimehullah (Allah
rahmet etsin) duasyla birlikte zikretmektedir. Daha da nemlisi
Lmi, eserinde "Semerkant meayihinin en by"""' ve "Se-
434 Lmi, Kitbf Usli'l-Fkh, 189,190 vd.

437 Lmi, Kitbf Usli'l-Fkh, 202.
441 Lmi, Kitb f Usli'l-Fkh, 124 vd.
444 Lmi, Kitbf Usli'l-Fkh, 190 vd.
446 Lmi, Kitb f Usli'l-Fkh, 103,134.
447 Lmi, Kitbf Usli'l-Fkh. 9 9 , 1 7 5 , 1 8 9 , 2 0 2 .
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTUftDLN YAYILII 155
merkant meayihinin reisi"*'" eklindeki ifadeleriyle mam Mtu

rd'yi Hanef Semerkant ulemas iinde tamamen ne karmak
tadr. Dier bir ifadeyle Lmi, Mturdyi yerde "Semerkant
meayihinin reisi" olarak bir yerde ise "Semerkant meayihinin en
by" eklinde isimlendirmektedir.
Sonu olarak Lmi'nin Fkh usl konusunda byk lde
mam Mturd'yi takip ettii ve onun Me'haz'-eri' adl eserini
esas ald anlalmaktadr. Bu yzden Lmi'nin usl fkh ve
kelm alanlarda eitli eserler yazarak, Usl- Fkh eseriyle Ha
nefliin, et-Temhd ile de Mturdliin yaylma katkda bulun
duunu sylemek mmkndr.
i. N u r e d d n e s - S b n ( 5 8 0 / 1 1 8 4 )
Tam ismi Ahmed b. Mahmud b. Eb Bekr el-Buhr olup Bu-
haral Hanef limlerdendir. Knyesi Eb Muhammed, lakaplar
ise "Nureddn", "el-mam", "en-Nur es-Sbn"dir. Bununla bir
likte o, daha ok Nureddn es-Sbn olarak mehur olmutur.*"
Kaynaklarda ne zaman doduu hakknda kesin bir bilgi bulun
mamaktadr. Fakat mrnn sonlarna doru Fahreddn er-Rz*''^
(606/1209) ile giritii mnazara esnasnda bir hayli yalandn
ifade etmesinden*" ve 5 8 0 / 1 1 8 4 ylnda vefat ettiinden*'* hare
ketle onun V I . / X I I . asrn balarmda doduu sylenebilir.
el-Bidye fi Usli'd-Dn'in sahibi olarak mehur olan Nureddn
es-Sbn, Tabsrat'l-EdiUe'yi okumaya ve okutmaya icazetli em
s'l-Eimme Muhammed el-Kerder (642/1244) gibi nemli limle
re hocalk yapmtr.*"
450 Lmi, Kitb f Usli'l-Flch, 9 1 , 1 0 3 , 1 2 4 .

451 Sbn, el-Bidye, 16; Kure, el-Cevhir, 1/328; Rz, Mnzart, 7,13; Topalolu,
Mturdyye Akaidi, 19.
452 Rz, hakkmda geni bilgi iin bkz., Uluda, Fahreddn Rz, 1-158.
453 Rz, Mnzart, 14.
454 Kure, el-Cevhir, 1/329; Kefev, Ketib, v. 138b; Leknev, el-Fevid, 74; Brockel
mann, Suppl., 2 / 6 4 3 .
455 Leknev, el-Fevid, 42; Kefev, Ketib, v. 138b; zel, Hanef Fkh Alimleri, 65; Mu
hammed Arui, "Sbn, Nureddn," DA, stanbul 2008, XXXV/360-361.
Nureddn es-Sabn, el-Bidye bata olmak zere btn eserle

rinde Ehl-i Snnet'in Mturdyye kolunun grlerini delilleriyle
birlikte savunmu ve yaymaya almtr. Onun yazd eserler
kendisinden sonra gelen Eb'l-Berekt en-Nesef (710/1310) Sa'
duddn Taftazn (793/1390), Kemlddn el-Beyz (1098/1687),
Rgb Paa (1176/1763) gibi limlerin yazd eserlere de kaynak
olmutur.*'*
Nureddn es-Sbn'nin en mehur eseri el-Bidye f Usli'd-D-
n'dir. Zira Sbn'den bahseden btn kaynaklarda onun el-Bid-
ye'sine yer verilir ve bu eserlerde mellifin ismi "Shib'l-Bidye"
olarak gemektedir. Bu durum byk ihtimalle el-Bidye'nin derli
toplu ve kolay anlalr olmasmdan kaynaklanmtr.*" Mellifin el-
Bidye'nin bamda verdii bilgi de bu ihtimali desteklemektedir.*'*
el-Bidye f Usli'd-Dtn'i tahkikli olarak nereden ve Trkeye
eviren ve bu esnada onun el-Mmtaka ve el-Kifye adl eserlerini
de inceleyen Bekir Topalolu'na gre Nureddn es-Sbn, Arap-
ann inceliklerine vakf bir lim olarak en zor meseleleri ilm ve
kolay anlalr bir ekilde ortaya koymutur.*"
Sbn, el-Bidye adl eserinde Mturd'yi, "Hidyet rehberi
ve Ehl-i Snnet'in reisi Eb Mansr beyyazallahu urretehu**""
"Byk mam Eb Mansr el-Mturd"**' eklinde vmektedir.
Dier eserlerinde olduu gibi el-Kifye adl eserinde de "Sdk bir
Mturd"**^ olan Nureddn es-Sbn, 580/1184 ylnda Buhara'da
vefat etmitir.**'
456 Topalolu, Mturdiyye Akaidi, 10, 21.

457 Topalolu, }Atundiyye Akaidi, 34.
458 Burada geen ifade yledir: "Allah'n ltfu keremiyle "el-Kifye fi'l-Bidye" adl
kitabm yaznca, baz dostlarm, benden, renilmesinin daha kolay olmas iin
el-Kifye'yi veciz bir ekilde zetlememi rica ettiler. Ben de bu konuda Allah'tan
hayr olan diledim, O'nun yardmna smdm, O'ndan beni hatal szden ve
davranlardan korumasn niyaz ettim. O, bize Kfidir, O, ne gzel vekil, ne
gzel dost ve ne gzel yardmcdr" Bkz., Sbn, el-Bidye, 16; Kr., Topalolu,
Mturdiyye Akaidi, 53.
459 Topalolu, Mturdiyye Akaidi, 21;
461 Sbn, el-Bidye, 39, 54, 62, 71, 86, 88.
462 Topalolu, Mturdiyye Akaidi, 33.
463 Leknev, el-Fevid, 74; Kefev, Ketib, v.l38b.
SELUKLULAR IX)NEMNDE MTURDLN YAYILI 157
Nureddn es-Sbn, el-Bidye adl eserinde "Halk" konusunda

unlar sylemektedir: "nsann fiili, bize gre kesb bakmmdan in
sann kendisine, halk/yaratma bakmndan ise Allah'a aittir. Ve bu
fiil her ikisine de amildir. E'arlere gre ise, fiil yaratmaktan iba
rettir. Kesbin fiil olarak isimlendirilmesi mecazendir. Sbn, Bura
da doru olan gr, bizim grmzdr"*" diyerek kendilerinin
Mturd ve ona tbi olanlardan olduuna iaret etmektedir.
Sbn el-Bidye'nin pek ok yerinde bize gre bu mesele y
ledir eklinde ifadeler kullanmaktadr.**' "Bizim arkadalarmza
gre, Allah'm btn sfatlar zatyla kaimdir, E'aryye ve Mutezi
le'ye gre ise, ilim ve kudret gibi zati sfatlar Allah'n zatyla kaim
dir. Fakat tekvin, terzik ve ihya gibi sfatlar ise hadistir"***
Sbn, konulan ele alrken "Bize gre yledir" dedikten son
ra Mutezile, E'aryye, Kerrmiyye, Havric, Ravfz, Neccriyye,
Zeydiyye ve Btniyye gibi mezheplerin Ehl-i Snnet'e muhalif
olan grlerini eletirmektedir. Mesela o, cennet ve cehennem
ehlinin ebedi kalacaklar konusunda Mutezile ve Cehmiyye'yi,**'
efaatin hak oluu konusunda Mutezile,** AUahn sfatlar konu
sunda E'arleri ve Mutezile'yi;**' isim ve msemma konusunda
Cehmiyye, Mutezile, Kerrmiyye ve baz E'arleri;*'' tekvin ve m-
kevven konusunda E'ar ve Mutezile'yi;*^' ru'yetuUah konusunda
Mutezile, Neccriyye, Havric ve Zeydiyye'yi;*^^ irade konusunda
Felsife, Btniyye, Neccriyye ve Mutezile'yi;*''' evliyann kerame-
464 Sbn, el-Bidye, 66 vd.

465 Baz ifadeler iin bkz., Sbn, el-Bidye, 2 0 , 2 2 , 2 6 , 3 0 , 4 4 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 5 3 , 5 4 , 5 6 , 5 7 ,
91,93.
467 Sbn, el-Bidye'de bu konuyu anlatrken, "Bize gre Cennet ve Cehennem u
anda mevcuttur. Ve Cennet ve Cehennem ehh orada ebedi kalacaklardr" dedik
ten sonra Cehmiyye ve Mutezile'nin grlerini eletirmektedir. Bkz., Sbn,
el-Bidye, 92 vd.
471 Sbn, el-Bidye, 35-38.
473 Sbn, el-Bidye, 43-vd.
ti konusunda Mutezileyi;'"''' mamet konusunda; Ravfz;*''' "As-

lah alallah"*''* meselesinde ise Mutezile'yi eletirmektedir."''^
Sbn, Eb Hanfe'nin adm alt yerde zikretmektedir. Zikredi
len bu yerlerin hi birisinde Eb Hanfe Ehl-i Srmet'in reisi ya da
imam olarak gememektedir. Buna kar Mturd'nin ad eserde,
yedi yerde gemektedir. Ayn zamanda bir yerde Mturd, aka
Ehl-i Snnet'in reisi olarak gsterilmektedir."^ Dier bir yerde ise,
"Byk mam Eb Mansr el-Mturd ve ve ona tbi olanlar""'''
eklinde gemektedir. Bu durum, Seluklularn son dnemlerinde
tamamen mam Mturd'nin etrafnda birleilmeye balandma
iaret etmektedir. Ayn zamanda dier mezheplere ve limlere
kar Mturd'nin ilgili grleri ile cevap verilmektedir. Bu du
rum Seluklularm son dnemlerinde mam Mturd'nin adnm
Eb Hanfe'den daha ne kmaya baladn ve ayn zamanda
Ashbu Eb Hanfe'den Ashbu Eb Mansr el-Mturd'ye geie
iaret etmektedir.
Sbn, "Ta'dil ve tecvir meseleleri" bal altnda konuyu
ilerken hikmet ve sefeh kavramlar zerinde durmaktadr."" O,
burada bu iki kavram zerinde ihtilaf olduunu belirtip Mutezile'
nin ve E'ar'lerin konuyla ilgili grlerine yer verdikten sonra bu
konuda "Byk mam Eb Mansr el-Mturd ve ona tbi olan
lar""' eklinde bir ifade kullanmaktadr. Onun kulland "Mtu
rd ve ona tbi olanlar" ifadesi V I . / X I I . yzylm sonlarna doru
Mturdliin yaylma olduu gibi isimlendirilmeye baladma
da iaret etmektedir.
Sbn, kelmn mesmu ve gayri mesmu olup olmamas konu
sunu ele alrken, "Bu konuda Ehl-i Snnet ihtilaf etmitir. Bunlar
dan E'ar, her mevcudun grlmesi caiz olduu gibi iitilmesi de

476 Allah'm kullar iin en uygun olan yaratmas anlamma gelmektedir. Bkz., Avni
lhan, "Alallah", DA, stanbul 1991,111/495.
caizdir grndedir... Hidyet nderi Ehl-i Snnet'in reisi Eb

Mansr Mturd'ye gre ise, Allah'n kelm asla iitilemez"*" de
mektedir. Sbn'nin buradaki ifadelerinden mam E'ar'yi Ehl-
i Snnet'in imamlarmdan kabul ettii, fakat Ehl-i Srmet'in asl
imamnn Eb Mansr el-Mturd olduu anlalmaktadr.
Fahreddn er-Rz'nin Mnzart adl eserinde geen bilgilere
gre Nureddn es-Sbn, Buhara'da itibarl ve zengin bir aileye
mensup olup blgenin nde gelen Hanef limlerinden biridir.
Yine ayn eserde Sbn, hacca gidi gelii esnasnda Horasan ve
rak'taki limlerle tanm, onlarm ilim meclislerine katlarak ko
numalar yapm ve onlara birtakm tavsiyelerde bulunmutur.*"
Bu kayt, Mturdliin Seluklular dneminde siyas ve eitim
alanlarnda olduu gibi ekonomik alanda da byk destee sahip
olduunu gstermektedir.
Yukarda geen "Byk mam Eb Mansr el-Mturd ve
ona tbi olanlar" ifadesinin dnemin nde gelen Hanef limleri
tarafmdan da dillendirilmeye baland anlalmaktadr. Tespit
edebildiimiz kadaryla Mturd ve ona tbi olanlar ifadesini ilk
defa kullanan Hanef lim Sbn olmutur. Muhalif limlerin ve
gruplarn yan sra bizzat Haneflerin de kendileri iin sz konusu
ifadeyi kullanmalarnm zaman ierisinde mezhebin Mturdyye
eklinde isimlendirilmesinde nemli rol olduu kanaatindeyiz.
Ayrca Sbn gibi Seluklu Hanef limlerin mam E'ar'yi ve
zellikle mam Mturd'yi Ehl-i Snnet'in iki byk imam olarak
grmesinin, sonraki devirlerde Mturd ve tbilerinin, Mturdy
ye ve Ehl-i Srmet'in Mturdyye kolu; mam E'ar ve tbilerinin
ise Ehl-i Snnet'in E'aryye kolu eklinde anlalmasna zemin
hazrlad sylenebilir.
j . Saf far e l - B u h r ( 5 3 4 / 1 1 3 9 )
Eb shk Rknddn brahim b. smail b. Ahmed Saffar
el-Buhr, 4 6 0 / 1 0 6 8 ylnda Buhara'da dodu. Kendisi, babas.

483 Rz, Mnzart, 7-14.
dedesi ve byk babas Hanef mezhebinin ileri gelen limle

rinden idi. lk tahsilini babasndan alan Saffar el-Buhr, Eb
Hafs mer b. Mansr el-Bezzz ve Eb Bekir M u h a m m e d b.
Ahmed el-Mervezi gibi dnemin baz limlerinden dersler
ald. Zhd ve takva sahibi olan Saffar el-Buhr, mrnn so
nuna kadar ilm faaliyetlerde bulunmu ve ok sayda renci
yetitirmitir. Doru bildii eyleri ve eletirilerini sert bir s
lupla yapt iin Sultan Sencer, onu bir m d d e t Merv ehrin
de koruma altna almtr.*''
Saffar el-Buhr, Telhs'l-EdiUe Mesil adl eserinde mam M
turd iin "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat imamlarndan mam Eb
Mansr el-Mturd es-Semerkand"''"'''demektedir. Eserlerinde,
imam Mturd'yi Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in imamlarndan biri
olarak grmesi onun Hanef-Mturd bir lim olduunu gster
mektedir. Bu yzden o, hem Hanef bir fakih, hem de Mturd bir
kelmc kabul edilmektedir."*** Bu sebeple onun, mrnn sonuna
kadar Hanef-Mturdliin yayl iin alt sylenebilir.
2. H o r a s a n ' d a Y a y l
Horasan, ranm dousundan Cuyhun nehrine kadar olan bl

genin addr. Bu blgede Merv, Hemedan, Belh ve Merginan gibi
nemli kltr ehirleri bulunmaktadr.*'*'' Bu ehirler, uzun sre
Seluklularn hkimiyeti altmda kalmtr. Mesela bunlardan Belh
ehri 4 3 1 / 1 0 4 0 ylndaki Dandanakan savandan itibaren -birka
yl hari- yz seneden fazla Seluklu hkimiyetinde kald. Nite
kim 4 5 1 / 1 0 5 9 ylmda ar Bey, Belh, Toharistan, Tirmiz, Vah ve
Velvlic'in idaresini Sultan Alparslan'a verdi.""'* Sultan Alparslan
Seluklu Sultan olunca Belhe olu Ayaz' vali tayin etti. Ayaz'dan
484 Sem'n, el-Ensb, Vin/77, 78; Leknev, el-Fevid, 24-26; lyas zm, "Saffar, Eb
shak," DA, stanbul 2008, XXXV/462-463.
485 Saffar el-Buhr, Telhisl Edille, v. 22b, 35b, 157b.
486 Kr., Kutlu, "Eb Mansr el-Mturd ve Mturd Kltr evresiyle lgili Bibli
yografya", 390; zm, "Saffar, Eb shak," DA, XXXV/462-463.
487 Hamev, Mu'cem'l-Bldn, 1/568; V/127, 471; Osman etin, "Horasan", DA,
stanbul 1998, XVIlI/234-241; CI. Huard, "Horasan", A, V/560.
488 bn Adm, Buye Taleb, 33; Ahmed b. Mahmud, Seluknme, 122 vd.
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLifciN YAYILII 161
sonra oraya Alparslan'n dier olu Teki vali tayin edildi. Sencer
dneminde de mdddn Kama vali tayin edildi.""'
Belh'den bahseden eyhu'l-slm Abdullah b. mer el-Belh:
"Bu beldenin nimeti, halknn mslman Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat
olmas ve halkmm tamamnn Hanef mezhebinden olmasdr" de
mektedir. 4 8 0 / 1 0 8 7 yhnda Badat Nizamiye medresesinin"* Belh
ubesi alrken Belh'den hi kimse sz konusu mc resede mder
rislik ve hizmetilik yapmay kabul etmemitir. Bunun zerine
oraya Araplardan mderrisler getirilmitir."" Bu iki husus Hanef-
Mturdliin blgede ne kadar etkili olduuna iaret etmektedir.
Belh ehrinden ok sayda Hanef lim kmhr."'^ mam M
turd'nin grlerini hem Belh, hem de dier slm beldelerinde
yaymaya alan tespit edebildiimiz Burhaneddn Ali b. Hasan
el-Belh (548/1153), Ahmed b. AU b. Abdlaziz el-Belh (553/1158)
ve Eb Bekir b. Ahmed el-Belh'dir (558/1158). Horasan'n dier
ehirlerin de de el-Eml mellifi Ali b. Osman el- gibi Hanef-
Mturd limler yetimitir. Yine Yusuf el-Hemdn gibi byk
sfler yetimitir. Bunlarn faaliyetleri zerinde ksaca durmann
faydal olaca kanaatindeyiz.
a. M u h a m m e d b. H s e y i n b. Nasr Z i y d d n el-Bendenc
(545/1150'den sonra)
Muhammed b. Hseyin b. Nasr b. Abdlaziz Ziyddn el-
Bendenc, Aluddn es-Semerkand'nin nde gelen renciler in
dendir."'' Muhammed el-Bendenc, Haneflerin en mehur fkh
kitaplarndan saylan el-Hidye isimli eserin mellifi Eb'l-Hasan
el-Merginn'nin hocasdr. Muhammed el-Bendenc, 5 4 5 / 1 1 5 0
ylnda Merv ehrinde bulunduu srada btn bildiklerini Mer-
489 Tahsin Yazc, "Belh", DA, stanbul 1992, V / 4 n .

490 Medreseler h a k k n d a g e n i b g i i i n b k z . , Aimed elebi, slm'da Eitim retim
Tarihi, t r c , AU Yardm, stanbul 1983,108-130.
491 Mderrisi, Meyihu Belh mine'l- Hanefyye, 1/144 v d .
492 Belh a s l l Hanef l i m l e r d e n b i r i s i d e Mevlana Celaleddn R m ' d i r . O, 604 y
l m d a Belh e h r i n d e d o m u t u r . Geni b i l g i i i n b k z . . Mderrisi, Meyihu Belh
mine'l-Hanefyye, 70-96.
162 S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLtK
ginn'ye retmi ve rettiklerini bakalarma retmesi iin

ona icazet vermitir. Ziyuddn el-Bendenc'nin bildikleri ara
smda mam Mslim'in Kitbu Sahihi Mslim'i bulunmaktadr.
Muhammed el-Bendenc, ayn zamanda hocas Aluddn es-
Semerkand'den Tabsrat'l-EdiUe'yi okumu ve ondan bu eseri
okutmaya dair icazet almtr."'"
Muhammed el-Bendenc'nin yukarda belirtildii zere bir ta
raftan Ktb Sitte'nin ikincisi kabul edilen Sahihu Mslim'i oku
yup okutmas dier taraftan Eb'l-Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-
Edille'sini okumas ve onlar bakalarna okutmaya icazet almas
nemli bir husustur. Bunun Mturdliin fkh ve kelmla megul
olanlarn arasnda yayld gibi hadis ilmyle megul olanlar ara
snda da yaylmasna katk salad sylenebilir.
b . A l i b . O s m a n el- ( 5 6 9 / 1 1 7 3 )
Eb'l-Hasan AH b. Osman b. Muhammed b. Sleyman Eb Mu
hammed Sircddn et-Teymiyye el-Fergn el-Hanef el-U, Ho
rasan'n IJ ehrinde dodu."'' Fakat onun orada ne zaman dodu
u kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, VI./XII. asrm
ikici yarsnda vefat ettiinden hareketle onun V . / X I . yzyln son-
larmda veya V I . / X I I . yzyln balarnda doduu sylenebilir.*"'
Ali b. Osman el-, Hanef fakihi ve Mturdyye kelm
cs olarak mehur olmutur. Fkh ve akid alannda nemli
bir yere sahip olduu iin kendisine "Sircddn", " m a m " ve
"AUme" gibi unvanlar verilmitir. Tefsir, hadis, iir ve edebi
yatla da megul olan el-U'nin nemli eserleri bulunmaktadr.""'
Bunlardan bazlar unlardr:"'" Bed'l-Eml Kasidesi, Gurer'l-
Ahbr Drer'l-E'r, Meriku'l-Envr f erhi Nisb'l-Ahbr li
Tezkireti'l-Ahyr, Fetv-i Sirciyye ve Muhtelif'r-Rivye.

495 Kure, el-Cevhir, 11/583; bn Kutluboa, Tc't-Tercim, 154; zel, Hanef Fkh
limleri, 52.
496 Kure, el-Cevhir, 11/583; Ktip elebi, Kef'z-Znn, 11/1200; Badad, Hediyye-
t'l-rifn, 1/700.
497 Serkis, Mu'cemu'l-Matbt, 499; Kehhle, Mu'cem'l-Meelifn, VII/148.
498 Bkz., Kehhle, Mu'cem'l-Meelifn, VII/148; Badad, Hediye, 1/700; Ktip ele
bi, Kef'z-Znn, 1/526; Brocalman, "el-", A, XII/75.
SELUKLULAR DNEMINDE MTURDLIIN YAYL 163
Ali el-'nin en mehur eseri 5 6 9 / 1 1 7 3 yhnda yazd Be-

dil l-Eml'dr.^"^ Ali el- bu eserinde Ehl-i Snnet'in Mtur
d akaidini 66 beyitte zetlemitir. Bu sebeple o, Eb Hanfe'nin
Fkhu'l-Ekber'inin iir eklindeki zeti saylmaktadr.'"" Ayrca
Bed'l-Eml, Mturd akaidine dair yazlan ilk manzum eserdir.
Manzum olduundan ezberlenmesi kolay olan el-'nin bu ese
ri slm dnyasnda ok mehur olmu ve pek ok kii tarafndan
ezberlenmitir.'"'
"nemli bir Mturd akaid risalesi"'"^ olarak grlen Bed'l-
Emli, eitli dillere tercme edilmi ve zerine nemli erhler ya
zlmtr.'"' Emfl/f erhlerinin en mehuru, AH el-Kr'"* (1014/1605)
tarafmdan yaplan erhu Bedii'l-Emlfdir}"^
ifah iir kltrnn hkim olduu bir dnemde Mavernne-
iirde yaayan Ali b. Osman el-'nin Eb Hanfe ve Eb Mansr
el-Mturd'nin itikad fikirlerini Bed'l-Eml'de iir eklinde ifade
etmesi, Hanef-Mturdliin Seluklular dneminde daha kolay
anlalp yaylmasma byk katks olmutur. Ayrca Emltnin pek
ok erhinin yapl ve Trke, Farsa gibi deiik dillere tercme
edilii, sz konusu eserin Seluklulardan sonra da ok rabet gr
dn ortaya koymaktadr. Nitekim bu manzum eser, asrlardr
Trk slm dnyasnda okutulmaktadr. Bu bakmdan bu eserin.
499 Kure, el-Cevhir, H/583; Ktip elebi, Kefuz-Znn, 11/1530.

500 Kaeli Ali Rza, Akid Emlve Fkh- Ekber Tercmesi, stanbul 1997, 3.
501 Zaylabidin Acmamatov, Eb Hanfe ve Fergana Vadisindeki Etkisi, ASBE, Ankara
2005,130. (Baslmam Doktora Tezi).
502 M. Sait zervarh, "el-Eml", DA, stanbul 1995, X I / 7 3 .
503 Em/rnin baz erhleri iin bkz., ehid Ali Paa, Nu: 1407/6; Kl Ah Paa, Nu:
1027/3; Hasan Hsn Paa, Nu: 1195; Muhammed b. Sleyman el-Haleb er-
Reyhv (1228), Nuhbet'l-Lel \i erhi'l-Eml, stanbul 1985; geni bilgi iin
bkz. Ktip elebi, Kefuz-Znn, 11/1350; Krkolu, Kemal Edip, "Lmiyye-i
Kelmiyye", Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. III, say. (1-2), Ankara
1954, 1-21; kr., Breckelman, "el-", A, stanbul 1986, Xni/75; Durmu z
bek, "el- ve KasdetT-Eml", Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 5,
Konya 1994, 261-308; zervarh, "el-Eml", DA, stanbul 1995, XI/73-75.
504 Hanef mezhebine son derece bal bir lim olan Ali el-Kr'nin tam ad, EbuT-
Hasan Nureddn Ali b. Sultan Muhammed el-Kr el-Herev olup 1 0 1 4 / 1 6 0 5 y
lmda vefat etmitir. Geru bilgi iin bkz. Leknev, el-Fevid, 515-517; Ahmet zel,
"Ali el-Kr", DA, stanbul 1989,11/403-405.
505 Breckelman, "el-", MEB. A, stanbul 1986, XIII/75.
Orta Asya'da mazmurt hale dklen Mturd dncenin kolay

renilmesine yardmc olduu gibi gnmzde de Mturdliin
doru anlalmasna katk salad sylenebilir.
c. E b ' l - H a s a n e l - M e r g i n n ( 5 9 3 / 1 1 9 7 )
Tam ad Eb'l-Hasan Burhanuddn Ali b. Eb Bekr b. Abdlcelil
el-Fergn el-Merginn er-Ritn'dir. O, byk bir Hanef fakih,
hafz, muhaddis, mfessir, edip ve airdir. Ayn zamanda fadl,
zahid ve takva sahibi byk bir limdir.'* O, Ferganablgesindeki
Merginan ehrinin Ritn kynde dnyaya geldiinden Fergn,
Merginn ve Ritn nisbeleriyle anlmakla birlikte daha ok Mer
ginn nisbesiyle mehur olmutur.'
Merginn, Eb Hafs mer en-Nesef, Sadru'd-ehid Hsmd
dn mer b. Abdlaziz b. mer b. Mze ve Sadru's-Said Tcuddn
Ahmed b. Abdlaziz b. mer b. Mze gibi mehur limlerden ye
timitir. el-Merginn, kendisi de emsl Eimme el-Kerderi, Bur-
hn'l-slm ez-Zernc ve Mahmud b. Hseyin el-Usren gibi
pek ok lime hocalk yapmtr. Bunlardan Burhn'l-slm ez-
Zernc'nin yazd Ta 'lm'l-Mteallim adl eseri ok mehurdur.'"
Merginn'nin hocalarndan ikisi Sadru'-ehd ve Sadru's-Sad,
daha nce belirtildii zere Sultan Sencer tarafmdan Buhara'ya
kad olarak atanan Sadru'l-Kebr Burhaneddn'in oludur.
Kitb'l-Tecns ve'l-Mezd f'l-Fetv, Muhtrt'n-Nevzil, Muh-
tasaru'l-Fetv, el-Mntek ve erhu'l-Cmii'l-Kebtr gibi nemh
eserler veren el-Merginn'nin en mehur eseri, Muhammed ey-
bn'nin Cmiu's-Sair ve Kudr'nin el-Muhtasar' temel alarak
yazd Bidyet'l-Mbted adl kitabnn erhi olan el-Hidye adl
fkh kitabdr.'"
506 Kure, el-Cevhir, 11/627; Leknev, el-Fevid, 230; z e l Hanef Fkh limleri, 56.
507 Hamev, Mucemu'l-Bldn, n/781; Brocelmam, Tarihu'l-Edebi'l-Arab, ni/681;
Heffening, "Merginan", Vn7761.
508 Kure, el-Cevhir, n/93-94,628; Leknev, el-Fevid, 231; zel, HanefFkh limleri,
56-57.
509 Ktip elebi, Kef'z-Znun, 1/798; Leknev, el-Fevaid, 25.
510 zel, Hanef Fkh limleri, 57.
Daha nce behrtildii zere Eb'l-Hasan el-Merginn, Eb'l-

Mun en-Nesef'nin Tabsrat'l-Edille adl eserini, Aluddn es-Se
merkand'nin rencisi olan Muhammed b. Hseyin b. Nasr b.
Abdlaziz Ziyddn el-Bendenc'den okumu ve ondan Tabst-
ra'y okutmaya dair icazet almtr.'" O da ems'l-Eimme Mu
hammed b. Abdssettr b. Muhammed el-Kerder'yi (642/1244)
yetitirmi"^ ve kendisine Tabsrat'l-Edille'yi okutma icazeti ver
mitir.'" Bu bakmdan o, byk bir Hanef-Mturd limidir.
Hidye sahibi Merginn, iki olunu bizzat kendisi yetitirmi
tir. Merginn'nin oullan Edeb'TKd gibi eitli eserler yazm
lardr.'" Merginn'nin iki olu byk ihtimalle babalarmdan
rendikleri el-Hidye ve Tabsrat'l-Edille dorultusunda Hanef-
Mturdlii yaymaya almlardr.
Bunlardan ems'l-Eimme el-Kerder, mam Mturd'nin g
rlerini hem Merginn'den hem de Sbn'den rendi. Hatta o,
Merginn'den Tabsrat'l-Edille'yi okutmaya icazet alacak kadar
Eb'l-Mun en-Nesef kanalyla mam Mhud'nin fikirlerini
rendi ve onu muhtemelen mrnn sonuna kadar okuttu. Bylece
Kerder, hocalar Merginn ve Nureddn es-Sbn'den rendik
leri Mturdlii yaymaya ahmhr. Keza Eb'l-Hasan el-Mergi
nn'nin el-Hidye isimli mehur fkh kitabmm yazan olmas ve
rencilerine Tabsrat'l-Edille ile birlikte el-Hidye'yi okutmas ve
tavsiye etmesi, Hanef-MturdUin btn Hanefler arasnda iyi
ce yerleip, yaylmasmda bjoik rol oynadn syleyebiliriz.
d. Y u s u f e l - H e m a d n ( 4 4 2 - 5 3 5 / 1 0 5 0 - 1 1 4 0 )
Yusuf el-Hemedn, 442/1050 ylmda Hemedan'm Bzencir ka-

sabasmda dodu. lk tahsilini memleketinde yaptktan sonra on
sekiz yamdayken Badat Nizamiye medresesine balad ve orada

512 Leknev, el-Fevid, 290, 291.
513 Bkz., Ebu'l-Mun en-Nesef, Tabsrat'l-Edille, Sleymaniye Ktp. Fatil Blm,
Nu: 2907 ve Bayazt Blm, Nu: 3063; kr., Nesef, Tabsrat'l-Edille, Mukaddi
me, 76, 77.
Eb shk e-irz'den ders ald.'" Daha sonra Isfahan, Semerkant

ve Buhara'da eitimine devam eden Yusuf el-Hemedn, ilk tahsilini
afi bir lim olan irz'nin yanmda yapmasna ramen, mam-
Azam Eb Hanfe'ye son derece bal Hanef bir mutasavvftr.'"
Seluklular dneminin byk sflerinden biri olan Yusuf He-
medn,"' sfehn ve Semerkant'ta hadisle megul oldu, 506/1112
ylnda Badat'a gitti'" ve oradaki Nizamiye medresesinde vaaz
lar verdi. Daha sonra Merv ehrine yerleti. Bununla birlikte, za
man zaman Buhara, Semerkant, Merv ve Herat gibi dier slm
merkezlerine gidip geldi. O, gittii her yerde halkn iradna ve
olgunlamasna alt.'" Onun insanlar zerindeki etkisi hem
hayatta iken hem de vefatndan sonra devam etti. Nitekim onun
Merv ehrindeki kabri yzyllarca mbarek kabul edilip ziyaret
edilmektedir .'2
Eb'l-Mun en-Nesef de Tabsrat'l-Edille'sinde mam Mturd,
Hakim es-Semerkand, Muhammed b. Muhammed Eb Seleme gibi
Horasan ve Mvernnehirli Hanef (Mturd) mezhebine mensup
olanlar saydktan sonra, "e-eyh el-lim Eb Bekir b. Eb shk
el-Buhr el-Kelbz gibi byk ilim ve keramet sahibi ok say
da sf de bu mezhebe (Hanef-Mturdlie) mensuptular"'^' de-
515 Yusuf el-Hemedn Nizamiye medresesine geldiinde yamn kklne ra

men hocas Eb shak'm dikkatini ekmi ve byk takdirini kazanmtr. Bkz.,
Zeheb, el-A'lm, X X / 6 6 - 6 9 ; Molla Cm, Nefehtl-ns, 11/522; Herev, ReahSt,
17.
516 Zeheb, el-A'lm, X X / 6 6 - 6 9 ; bn Kesir, el-Bidye, X n / 1 7 4 ; Herev, Reaht, 17;
Kprl, lk Mutasavvflar, 66.
517 Zeheb, el-her, 11/448 vd; Molla Cm, êfeht'l-ns, 522; kr.. Kprl, lk Mu
tasavvflar, 66 vd.
518 Zeheb, Siijeru A'lm, 66-68; Molla Cm, Nefeht'l-ns, 524; Yusuf Hemedn,
bn Kesir'e gre Badat'a 515/1121 ylnda gitmitir. Bkz., bn Kesir, el-Bidye,
XII/174.
519 Zeheb, Siyer A'lm, XX/67,68; bn Hallikn, Vefeyt'l-A'yn, VII/80 vd; bn'l-
Cevz, el-Muntazam, X/328-329; Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesevi Divan- Hikmet,
Ankara 2005, XI; Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, 43.
520 tbn HaUikn, Vefeyt'l-A'yn, VII/80 vd; bn'l-Cevz, el-Muntazam, X/328-329;
Herev, Reaht, 17; Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesevi Divan- Hikmet, Ankara 2005,
XI; Ocak, Seluklukl ularn Dini Siyaseti, 43.
521 Nesef, Tabsrat'l-Edille, 1/360; Nitekim Kelbz zerine nemli bir almas
bulunan Nusrettin Ylmaz da Kelbz ve Mturd'nin her ikisinin Eb Hanfe
'nin retilerini kabullenme ve yorumlama hususunda benzer dnceye sahip
mektedir. Bu kayt, Mturdliin sfler arasnda da yayldn

gstermektedir. Nitekim dnemin ileri gelen Hanef limlerinden
mer Nesef, el-Kand jf Zikri Ulem-i Semerkand adl eserinde, Yusuf
Hemedn'nin tasavvuf silsilesine yer vermekte ve onun u szn
nakletmektedir: "Zikrin balangc, Hz. Eb Bekr'in kalbi olup on
dan Selmn-i Frisi'ye, ondan mam Cafer-i Sdk'a, ondan Sultan
Beyazd-i Bestm'ye ulamtr, ondan eyh Eb'l-Hasani'l-Hark-
n'ye, ondan Hce Ali Fris-i Ts'ye (Eb Ali el-Farmed), ondan
da bize ulamtr."'" mer Nesef, Yusuf Hemedn'ye aitbukay-
d nerden aldm belirtmiyor. Fakat bu ifadenin hemen ayns Ab-
dlhlk Gucdvn'ye ait olan Makmt- Ysuf Hemedn adl eser
de de gemektedir.'" Eb'l-Mun en-Nesef'nin Kelbz gibi ok
sayda sfnin Hanef-Mturdlie mensup olduuna dair kayd
ve mer en-Nesef'nin Yusuf el-Hemedn'nin tasavvuf silsilesini
verek nakletmesi, ilk dnemlerden itibaren baz Hanef-Mturd
limlerin sflie scak baktklarma ve baz sflerin de Mturdlii
benimseyip, savunduklarma iaret etmektedir.
Yusuf Hemedn'nin 5 0 6 / 1 1 1 2 ylnda Badat Nizamiye Med-
resesindeki konumalar, oradakiler tarafmdan byk kabul gr
d. Kaynaklarda o. Nizamiye medresesinde konuurken, Eb
Bekir e-'nin iki olunun ayaa kalkarak ve Yusuf Hemed-
n'yi "E'ar mezhebine gre konuacaksan konu! Yoksa sus"'^*
eklinde tehdit ettikleri kaydedilmektedir. Bunun zerine Yusuf
Hemedn, onlara "Bunu sizin genliinize sayyorum"'" eklinde
cevap vermi ve konumasma kald yerden devam etmitir.'^* Bu
kayt, Yusuf Hemadn'nin amelde Hanef, itikatta Mturd bir
sf olduuna iaret etmektedir.
olduklarm belirtmektedir. Bkz., Nusrettin Ylmaz, "slm Dncesinin Tasav

vuf ve kelm Alanmda Bir Karlatrma: Kelabazi ve Mturd", Darende lahiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Yl: 1, Cilt: 1, say: 1, Darende 1995, 88.
522 Nesef, el-Kand, Petersburg 1898,50-51.
523 Abdlhlk Gucdvn, "Makmt- Ysuf Hemedn", Hayat Nedir (Rutbet'l-
Hayt), ev., Necdet Tosun, stanbul 2008, 39.
524 Zeheb, Siyeru A'lm, 66-68; bn Kesir, el-Bidye, XII/174.
525 Zeheb, Siyeru A'lm, 66-68; bn Kesir, el-Bidye, XII/174; kr.. Molla Cm, Nefe
ht'l-ns, 524.
526 Zeheb, Siyeru A'lm, 66-68; bn Kesir, el-Bidye, Xn/174.
Abdlhlk Gucdvn'nin Makmt- Ysuf Hemedn adl ese

rinde, Yusuf Hemedn'nin, "Eb Hanfe ve Ashbmn mezhebinde
olduu","' "Hakikaten mminim"'", "man, artmaz ve eksilmez""'
ve "Akla uyun, nefse uymaym""" dedii kaydedilmektedir. Yusuf
Hemedn de Ruthet'l-Hayt adl eserinde, Ehl-i Srmet itikadmm
yars iin "Kul, g ve irade sahibidir, kendi iradesiyle i yapar,
sz syler"'" demektedir. Bu kaytlar, Yusuf Hemedn'nin mam
Mturd ile ayn iman anlaym benimsediini ve onun gibi akla ve
iradeye nem verdiini gstermektedir. Bu da Yusuf Hemedn'nin
Hanef-Mturd bir sf olduuna baka bir delildir.
Herev'nin Reaht adl eserinde getiine gre. Hasan Endk,
Yusuf el-Hemedn'ye balandnda ailesi ve dnya ile tamamen
alakasn keser. Bmu gren hocas Yusuf el- Hemedn, ona u
nasihatte bulunur: "Siz fakirsiniz, almaya mecbursunuz. ste
lik evli ve oluk ocuk sahibisiniz. Sizin dnya ilerinizi de ihmal
etmeyip almanz, hem eriat hem de akl bakmndan arttr.""^
Bu ifade, Yusuf Hemedn'nin Mturd gibi akl ve nakl delil ge
tirdiini, hem dnyaya hem de ahirete nem verdiini ve evre
sindekilere hem dnyaya, hem de ahirete almay tavsiye ettiini
gstermektedir. Bu da, Yusuf Hemedn'nin Hanef-Mturd iz
gide olduuna baka bir iaret kabul edilebilir.
Sflik zerine nemli almalar bulunan Necdet Tosun da
Baheddn Nakibend Hayat, Grleri ve Tarikat adl eserinde Yusuf
Hemedn'nin amelde Hanef, itikatta Mturd olduunu kaydet
mektedir.'"
Yusuf el-Hemedn'nin Merv ehrindeki hankh, Horasan'm Ka
be'si olarak mehur olmutur."* O, Badat'tan Semerkant'a kadar
527 Gucdvn, "Makmt- Ysuf Hemedn", 45.

531 Ysuf Hemedn, Hayat Nedir (Rutbet'l-Hayt), ev., Necdet Tosun, stanbul
2008,84.
532 Herev, Reaht, 18.
533 Necdet Tosun, Baheddn Nakibend Hayat, Grleri ve Tarikat, stanbul 2002,
49.
534 Kj:.,Hamid Algar, "Hcegn", DA, stanbul 1996, XIV/431.
uzayan byk bir corafyada yaayan halk tarafmdan sevilip,

sayg duyulmu ve ziyaret edilmitir.'" Bu durum Yusuf el-He-
medn'nin yaad devirde Seluklularm baehrinde ne kadar
byk bir nfuza sahip olduunu gstermektedir. Hemedn'nin
Seluklu halk zerinde bu derece etkili olmasmdan hareketle,
onun, MturdHin geni kitlelere ulamasna yardmc olduu
nu syleyebiliriz.
Makmt- Ysuf Hemedn adh eserde geen bir kaytta. Sultan
Sencer, 5 0 4 / 1 1 1 0 ylnn Ramazan aynn 11. aramba gn Se
merkant'ta bulunan Kasm b. Ck'ye yle bir mektup gnder
mitir:
"eyhu'l-slm ve'l-Mslimn Hce Ali b. Muhammed, Kad
Aleddn mer gibi Semerkant byklerinin bildirdiine gre,
muhterem eyh Ysuf Hemedn'nin ya kemale ermitir. Bi
zim o tarafa gitmeye frsatmz yok. Zira Sleymanh, byk
bir ordu ile bu tarafa ynelmi. Bu yzden Semerkant vilayetine
gidip gelemeyiz. Dervilerin tekke masraflar iin Kasm b. C-
ki'ye helal yoldan ihtiyatla kazanlm 50.000 dinar gnderildi.
Siz de bizim iimiz iin fatiha okuyunuz. Tm arzumuz, hazreti
eyhin ahlak ve ahvlinin yazlp bize gnderilmesidir. nk
duyduumuza gre, hazreti eyhin yolu ve tavrlar tpk saha
benin yolu gibiymi. Mutlaka buna nem veriniz ve duacnz da
bu nasip ile ereflendiriniz.""*
Yukardaki kaydn devamnda getiine gre. Sultan Sencer'in
mektubu Semerkant'a ulanca Ahmet Yesev ve Abdlhlk Guc-
dvn'nin de iinde bulunduu ehrin ileri gelen limleri, mek
tubu Yusuf Hemedn'ye okumular, o da. Sultan Sencer'e db
ile ilgili hususlar ieren bir tavsiye mektubu yazdrmtr. Yine
ayn yerde getiine gre Yusuf Hemedn, vefat ederken Sultan
Sencer'e gnderdii db ile ilgili hususlar ballarna da tavsiye
etmitir."' Sultan Sencer ile Yusuf Hemedn arasndaki bu mek-

537 Gucdvn, "IVIakmt- Ysuf Hemedn", 4 0 , 4 9 .
tuplama olay, Yusuf Hemedn'nin sadece Seluklu halk zerin

de deil, ayn zamanda Seluklu ynetimi zerinde de etkili oldu
unu gstermektedir.
Yukardaki bilgilerden hareketle Seluklular dneminde ya
ayan Yusuf el-Hemedn gibi Hanef mutasavvflarn fakih-mu-
tasavvf birlikteliini salamak suretiyle Mturdliin yaylna
nemli katklar olduu sylenebilir.
e. A h m e d Y e s e v ( 4 8 6 - 5 6 2 / 1 0 9 3 - 1 1 6 7 ) ' ' 8
Ahmet Yesev, Yusuf el-Hemedn'nin nde gelen bir halifesi
ve Trkistanl byk bir velidir. Onun ne zaman doduu ke
sin olarak bilenmemektedir. Fakat onun, 5 3 5 / 1 1 4 0 ylnda vefat
eden Yusuf el-Hemedn'nin nc halifesi oluu dikkate aln
dnda onun V . / X I . yzyln sonlarna doru dnyaya geldiini
sylemek mmkndr. Ahmet Yesev, bugnk Kazakistan'n
gneyinde yer alan imkent ehrine 7 kilometre mesafede bu
lunan Sayram kasabasnda dnyaya geldi. Asl ismi, Ahmed b.
brahim lyas Yesev olup kendisine Hazret-i Sultan, Hazret-i
Trkistan, Pr-i Trkistan, Kul Hce A h m e d " ' ve Hce Ahmed
gibi unvanlar verilmitir. Ayn zamanda Trk meayihinin rei
si kabul edilen Ahmet Yesev'nin Hz. Ali'nin olu Muhammed
b. el-Henefiyye'nin soyundan geldii de rivayet edilmektedir.'*"
Babas, kerametleri ve menkbeleri ile mehur Sayraml eyh b
rahim, annesi ise eyh brahim'in halifelerinden eyh Musa'nn
kz Kara Sa Ana olarak mehur olan Aye Hatun'dur. Annesini
ve babasn kk yata kaybeden Ahmet Yesev, ablas ile bir-
538 Ahmet Yesev, Buhara'da yetitii iin Mturdliin Mvernnehir'de Yayl

bal altmda ele ahnabilirdi. Fakat Yusuf Hemedn'nin rencisi olmas bak
mmdan, onu, burada ele almay uygun bulduk.
539 Herev, Reaht, 18-19; Molla Cm, Nefeht'l-ns, 524; Algar, "Hcegn", DA,
XIV/430.
540 Neseb-nme Tercmesi, Arapadan Trkeye ev., Mevln Safiy'd-Dn, haz.,
Kemal Eraslan, stanbul 1996,111-112; kr., Mehmet Atalan, Muhammed b. el- Ha
nefyye ve Anadolu'daki Tezahrleri Muhammed Hanef Cenknmeleri, Ankara 2007,
96-101.
likte Sayram'dan Yesi ehrine giderek oraya yerleti ve ilim tah

siline balad. Onun Yesev knyesi, doduu yere nispetle deil,
kk yata yerletii ve orada ilk tahsiline balayp sonra uzun
sre ikamet ettii Yesi ehrinden gelmektedir.'*'
Menkbev anlatma gre Yesi'de ilk tahsiline balayan Ahmet
Yesev, kk yata olmasma ramen kendisinden beklenmeyen
fevkaldelikler gstermesi ve bir takm tecellilere mazhar olmas ile
dikkatleri zerine ekmitir. Yesev, henz yedi yanda iken H-
zr'm (a.s.) delaleti ile Yesi'de Arslan Baha'ya intisap eder ve onun
yanmda yetimeye balar. Yine menkbeye gre, Arslan Baba Hz.
Peygamberin manevi iareti zerine Yesi'ye gelerek Ahmet Yesev-
'yi bulmu, Hz. Peygamberin gnderdii emaneti ona teslim etmi
ve onun terbiyesi ile megul olup onu irat etmitir. Arslan Baba'nm
yanmda ksa srede yetien Ahmet Yesev'nin n dier ehirle
re de yaylr. Arslan Baba'nm vefat etmesi zerine Ahmet Yesev,
muhtemelen kendisini daha da gelitirmek maksadyla dnemin
nemli ilim merkezlerinden biri olan Buhara'ya gider. Buhara'da
devrin ileri gelen mutasavvflarmdan eyh Yusuf el-Hemedn'ye
intisap ederek onun yanmda iyice olgunlar. Yusuf el-Hemedn'
nin vefatmdan sonra onun yerine nce Abdullah- Berk sonra eyh
Hasan-i Endk geer. Onlarm vefat etmeleri zerine irat postuna,
Ahmet Yesev oturur. Fakat bir mddet sonra, eyhi Yusuf el-Heme
dn'nin daha nce bildirdii bir iaret zerine irat makamm eyh
Abdlhalik Gucdvn'ye brakr ve Yesi'ye dner. Vefat edinceye
kadar orada insanlar irat etmeye devam eder.'*^
541 Ahmet Yesev haklanda geni bilgi iin bicz., Neseb-nme Tercmesi, 1-112; Flah,
Trkiye'de Alevilik ve Bektalik, Ankara 1990,106; Ahmet Yaar Ocak, Trk Sufli-
ine Baklar, stanbul 2005,31-87; Kemal Eraslan, "Ahmed Yesev", DA, stanbul
1989, 11/159-161; Nesimi Yazc, "Hoca Ahmed Yesev Dneminde Trk-slm
Kltrnn Oluum v e Geliimi zerine Baz Dnceler", Yesevlik Bilgisi, An
kara 2000,61-72; Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesevi Divan- Hikmet, Ankara 2005, IX;
Mehmet Atalan, Muhammed b. el- Hanefyye ve Anadolu'daki Tezahrleri Muhammed
Hanef Cenknmeleri, Ankara 2007,96-101.
542 Herev, Reaht, 19; Kemal Eraslan, "Ahmed Yesev", D M , 11/160.
172 S E L U K L U L A R DNEMNDE MTURDLK
Trkistan'da kerametleri ve menkbeleri dilden dile dolaan

Ahmet Yesev'nin etkisinin, aradan yzyllar gemesine ramen,
btn Trkler arasnda artarak devam ettii anlalmaktadr.
Hatta onun kerametlerinin vefatndan sonra da devam ettiine
inanlmtr. Nitekim bir rivayete gre Ahmet Yesev, kendisin
den asrlar sonra gelen Timur'un ryasna girmi ve onun muzaf
fer olacan mjdelemitir. Timur, grd bu ryadan sonra
zaferi kazannca, Yesi ehrine giderek Ahmet Yesev'nin kabrini
ziyaret etmi ve onun iin bir trbe, cami ve klliye yaplmasn
emretmitir. Bunun zerine Ahmet Yesev klliyesi birka yl ie
risinde tamamlamtr. Bu olaydan sonra Ahmet Yesev ve Kl
liyesi Trkler arasnda daha da mehur olmutur. O kadar me
hur olmu ki, bozkr gebeleri Yesev'nin kabrine yakm bir yere
gmlmeye byk nem vermilerdir. Bu sebeple, pek ok kii
daha hayatta iken onun trbesinin yaknnda kendilerine mezar
yeri satn alrlarm. Hatta oraya uzakta bulunup da k mevsi
minde len baz kimseler keeye sarlarak aaca asl vaziyette
bahara kadar bekletilirmi. Bahar gelince Yesi'ye gtrlp Ah
met Yesev'nin kabrinin yaknna defnedilirmi.'"' Btn bunlar,
Ahmet Yesev'nin Orta Asya'daki Trkler zerinde ne kadar etkili
olduunu gstermesi asndan nemlidir. Trkler arasnda bu
kadar nemli bir kii olan Ahmet Yesev'nin, mam- Azam Eb
Hanfe'nin mezhebini benimsemesi ve ona ok bal olmasnn,
Trklerin amelde Haneflii itikatta ise Mturdlii benimseme
lerinde nemli rol oynamtr.
Ahmet Yesev'nin Yesi'de irada balad esnada Trkistan'

n Yedisu blgesinde youn bir slamlama ve tasavvuf bir ha
reketlilik yaanmaktayd. Bylesine uygun bir zamanda Ahmet
Yesev'nin nfuzu Takent, Siriderya ve Seyhun'un ilerisindeki
bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasmda giderek artmtr. s
lm' renmek iin Yesi'liler ve yar gebe halk onun etrafmda
toplanmtr. O da evresinde toplananlara slm'm iman esaslar-
543 Eraslan, "Ahmed Yesev", DA, 11/160.

n, hkmlerini ve ahlakn retmek maksadyla anlayabilecekle

ri sade bir dille manzumeler sylemitir. Yesev, Trk dervileri
ni yetitirmek iin Trk halk edebiyatna uygun Trke manzum
eserler yazmtr. Daha sonra "Hikmet" ad verilen bu manzume
ler, dervileri vastasyla en uzaktaki Trk topluluklarma kadar
ulatrlmtr. Nitekim Ahmet Yesev hayatta iken ballarnn
says, Yesi civarmda on iki bini, uzak blgelerde ise doksan do
kuz bini bulmutu. Ayrca bizzat kendisinin tayin ettii pek ok
halifesi vard. Bu halifelerden zellikle Sleyman Hkim Ata'nin
Trkler arasnda byk bir yeri olmutur. Zira Yeseviyye silsilesi
bu zatn halifelerinden Zeng Ata'nin halifeleri Seyyid Ata ve Sadr
Ata ile devam etmitir.'*" Ahmet Yesev, Trkistan'n her yerinden
kendisinden okumaya gelenleri zahir ve btn ilimleri okutarak
yetitirmi ve daha sonra onlar slm' tebli etmeleri iin Trkis
tan'dan Balkanlara kadar uzanan Trk blgelerine gndermitir.'"'
O, bylece, sade bir dille ve muhataplannm altklar manzum
"Hikmet"ler ve Trk dervileri vastasyla slm' Trklere sevdir
mi ve onlar arasnda Ehl-i Snnet'in Mturdlik kolunun yayl
masnda byk rol oynamtr.
Ahmet Yesev'ye ait Hanef-Mturd izgideki Yesevlik anla
ynn Horasan, Mverrmehir, Kazakistan, Hindistan, Kafkaslar
ve Anadolu gibi Trklerin yaad hemen her yerde yayldm
sylemek mmkndr.'"* Bu blgelerde yaayan Trklerin teden
beri Hanef-Mturd olmalar da Ahmet Yesev'nin Hanef-Mtu
rd olduuna baka bir delildir.
Ahmed Yesev'nin ilk halifesi. Baba Arslan'm olu Mansr

Ata'dr. Mansr Ata, ilk eitimini babasmdan sonra da onun emriy
le Ahmed Yesev'den ald.'"' kinci halifesi Sad Ata, nc halifesi,
544 Herev, Reaht, 20; Eraslan, "Ahmed Yesev", D M , n/160-161.

545 Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesevi Divan- Hikmet, XII.
546 Herev, Reaht, 19; Bice, Divan- Hikmet, XV; kr., Ahmet Yaar Ocak, "Trk
Dnyasmda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir Sf Kltrn
Yerden Gncellemesi", Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri 1993,299.
Sleyman Ata ve drdnc halifesi Hakim Ata'dr. Bunlardan Ha

kim Ata, Harizm blgesinde faaliyet gstermitir. Onun nde gelen
halifelerinden Zengi Ata, a blgesinde faaliyette bulunmutur.'*"
Ahmed Yesev'nin nc halifesi Sleyman Ata, en byk Trk
evliyasndan birisidir. Sleyman Ata'nn Hcegn yolunu Trke
olarak anlatt hikmetli szleri btn Trkistan'da mehur olmu
ve dilden dile dolamtr. Onun en mehur szlerinden birisi kar
latn herkesi Hzr (a.s.) gibi kymetli bil ve ona deer ver. Her
gecenin / her anm Kadir gecesi gibi kymetli olduunu dnerek
vaktin deerini bil. Btn mahlkat kymetli bilip her vaktin ky
metini bilmek eklinde ifade edilebilecek olan u szdr;
"Her grdn Hzr bil.

Her geceyi Kadir bil."'
Hac Bekta- Veli, Ahmed Yesev'nin kimine gre mridi ki
mine gre talebesinin talebesidir. Bu yzden Bektailiin, Ahmed
Yesev'den geldiini kabul edenler olmutur."" O halde Mturd
lik ile Bektalik arasndaki iliki ve benzerliin aratrmaya deer
olduu sylenebilir.
Ahmed Yesev, taraftarlarna doruluu, cmertlii, salam bil
giyi, tevekkl ve tefekkr, retkenlii tavsiye etmitir."' Ayn za
manda Ehl-i Snnet inancma bal kalmaya byk nem vermitir ."^
Ahmet Yesev, hocas Yusuf el-Hemedn gibi Hanef bir limdir.
O, Trklere slmiyet'i sevdirmek ve Hanef-Mturd Ehl-i Snnet
akaidini yaymak iin almtr."' Ahmet Yesev'nin, mam- Azam
Eb Hanfe'nin mezhebini benimsemesi ve ona ok bal olmas da
Trklerin amelde Haneflii itikatta ise Mturdlii benimsemele
rinde nemli rol oynadm sylemek mmkndr.
548 Herev, Reaht, 19-20.

550 Kprl, lk Mutasavvflar, 110-114.
551 Hayati Develi, Ahmed Yesev, stanbul 1998,48-49.
552 rfan Gndz, "Ahmed Yesev'nin Tarikat ve rad Anlay", Yesevlik Bilgisi,
Ankara 1998,190.
553 Eraslan, "Ahmed Yesev", 11/161.
Trkistan ialk onu. Ata Yesev olarak anmlardr. "Ata" baba

manasna gelmekle birlikte, Trkler eyhlerini byklerini bu s
fatla anarlard. Ahmed Yesev, Trk meayihin ve limlerin en b-
yklerindendir. Trkistanl byklerin ou ona nispet edilmek
tedir. Kendi neslinden de pek ok veli kimseler kmtr.''* Ahmet
Yaar Ocak'a gre Ahmet Yesev sflik kanalyla slm'n Orta As-
ya'daki Trkler arasnda yaylmasnda nemli rol oynamtr. Sy
ledii hikmetli szleriyle slm' Trk boylarnn anlayabilecei
ve hazmedebilecei ekilde sunarak Trk halk Mslmanlnn
XII. yzyldan itibaren sf bir hviyete brnmesini salamtr.
Bu durum gnmzde de devam etmektedir. Bu bakmdan Trk
Mslmanl / Hanef-Mturdlikte geni lde tasavvuf renk
hkimdir. Bu itibarla Trk Mslmanl, tarihin her dneminde
hogrnn sembol olmutur.'"
Sonu olarak Ahmet Yesev'nin Trklerin Hanef-Mturd iz

gide kalmalarna yardm eden ve onlarm ar bir takm anlaylara
kaplmalarn engelleyen nde gelen kiilerden biri olduu syle
nebilir. Keza Ahmed Yesev, sade bir dille ve muhataplarnn al
tklar manzum "Hikmet"ler ve Trk dervileri vastasyla slm'
Trklere sevdirmi ve onlar arasnda Ehl-i Snnet'in Mturdlik
kolunun kkleip yaylmasnda byk rol oynamtr denilebilir.
11. S E L U K L U L A R D N E M N E A T H A N E F -
MATURD ESERLER
Seluklular dneminde Horasan ve Mvernnehirli Hanef-
Mturd limler, fkhn yan sra youn bir ekilde kelmla da
megul olmular ve imam Mturd'nin grleri dorultusunda
nemli eserler vermilerdir. Seluklular dneminde yazlan bu
eserlerin ou Mturdliin ana kaynaklarn tekil etmektedir."*

555 Ocak, Trk Sufliine Baklar, 31-32; kr., Algar, "Hcegn", DA, XIV/431.
556 Kr., zervarh, Aleddin el-smend ve Lbb'l-Kelm Adh Eseri, 12.
Bu bakmdan bu dnemde yazlan metinlerin, Mturdliin geli

ip yaylmasna byk katk salad sylenebilir. Seluklular d
neminde telif edilen Hanef-Mturd kaynaklar, " V . / X I . Yzyla
Ait Eserler" ve " V I . / X I I . Yzyla Ait Eserler" balklar altnda ele
alacaz. Aratrmamza k tutmas maksadyla, sz konusu eser
leri, mmkn olduu kadar kronolojik sraya gre inceleyeceiz.
A. V./XI. Yzyla Ait Eserler

Seluklularn tarih sahnesine kt 431 / 1 0 4 0 ylndan 500/1106
ylna kadar yaklak 70 yllk srede Eb'l-Ysr Muhammed el-
Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef Mturdlie ait nemli eserler
telif etmilerdir. Bu kaynaklardan Pezdev'ye ait olan Kitbu Us
li'd-Dn isimli eser V . / X I . yzylda mam Mturd'nin isminin ve
grlerinin ne kartld ilk kaynaktr. Eb'l-Mun en-Nesef'
ye ait olan Tabstrat'l-Edille isimli kitap ise Mturdliin en temel
kaynaklar arasndadr. Bu bakmdan sz konusu eserler, Seluk
lular dnemine ait olup ve bize ulaan ilk Mturd kaynak hvi-
yetindedirler.
1. K e l m a D a i r E s e r l e r
a. Kitbu Usli'd-Dn
Eb'l-Ysr Eb'l-Ysr Muhammed b. Muhammed el-Pezdev'ye
(493/1099) ait olan bu eser, Mturdliin temel kaynaklarmdan
saylmaktadr."' Eserin gnmze ulaan iki adet yazma nsha
s mevcuttur. Bu nshalardan birisi Ankara niversitesi Dil Ta
rih Corafya Fakltesi, smail Saib Sencer, Nu: 2 / 1 2 6 1 ' d e , dieri
de Kayseri Raid Efendi Ktp. Nu: 516'da bulunmaktadr. Ankara
niversitesi'ndeki nshaya dayandrlarak Hans Peter Linss tara
fmdan Kahire'de 1383/1963 ylnda yaymlanan eser, erafettin
Glck tarafndan Ehli Snnet Akaidi adyla Trkeye evrilmi
ve 1980 ylnda stanbul'da yaymlanmtr. Pezdev'nin bu eseri,
plan ve muhteva bakmndan Mturd kelmnm ilk kaynaklarn-

dandr."" Bu eser, Seluklularn hkm srd V . / X I . yzylda

yazlan ve gnmze ulaan ilk Mturd kaynaktr. Eserde daha
nce genie bahsedildii gibi mam Mturd, mam- Azam Eb
Hanfe'den sonra Ehl-i Snnet'in ikinci byk imam olarak tak
dim edilmektedir.
b. Tabsrat'l-Edille
Eb'l-Mun en-Nesef'ye ait olan bu eser, Seluklularm ilk d
neminde yazlan Mturdliin en nemli kaynadr.'" Bu eserde,
nceden belirtildii gibi Mturd'nin grleri aklanarak daha
da sistemli hale getirilmitir. Tabsrat'l-Edille'yi okutanlarn icazet
silsilesinden, Seluklular dneminde bu eserin defalarca istinsah
edildii anlalmaktadr.'*" Nitekim bu eseri icazetle okutan Alud
dn es-Semerkand (539/1144), Muhammed b. Hseyin en-Nsh
es-Semerkand'*' (570/1174 civar) ve Eb'l-Hasan el-Merginn
((593/1196) Seluklularn hkm srd yllarda yaamlardr.
Bu sebeple onlara ait birer zel Tabsrat'l-Edille nshasnm olmas
kuvvetle muhtemeldir.
Tespitlerimize gre Tabsrat'l-Edille'nin gnmze ulaan ve
bugn bilinen ilk nshas, Carullah Ktphanesi 1128 numarada
kaytl olup 329 yapraktr. Bu Nsha, Ramazan b. Yusuf b. Mu
hammed b. Yusuf b. Ahmed b. Fadi Hanef eybn tarafndan
5 7 1 / 1 1 7 5 yllnda yazlmtr. Ayrca Mool istilas srasnda ok
byk miktarda ktphanenin yaklp ykld da gz nne
alndnda gerekten de pek ok Tabsra yazmasnn gnmze
ulaamad sylenebilir. Btn bunlar Tabsrat'l-Edille'nin Sel
uklular dneminde defalarca oaltldna iaret etmektedir.
Bu eser daha nce belirtildii gibi Mturdliin en temel kaynak
larmdan olup, Claude Salame tarafndan am'da, Hseyin Atay
ve aban Ali Dzgn tarafndan da Ankara da tahkikli olarak
neredilmitir.
558 Arui, "Pezdev, Eb'l-Ysr", DA, XXIV/267.

559 Yavuz, "Nesef, Eb'l-Mun", DA, XXXn/569,570.
560 Nesef, Tabsrat'l-Edille, Ankara 2004, Mukaddime, 76, 77.
561 Leknev, el-Fevid, 273-274.
c. Bahru'l-Kelm f Akaidi Ehli'l-slm

Eb'l-Mun en-Nesef'ye ait olan bu eserde aka Hanef-M
turd anlay s a v u n u l m a k t a d r . E b ' l - M u n Nesef, bu eserinde
nce konuyla ilgili Mutezile, Cehmiyye, Kerrmiyye ve ia gibi
muhalif mezheplerin grlerini ksaca verdikten sonra Ehl-i Sn
net ve'l-Cemaat'in grn delilleriyle ortaya koymakta ve dier
mezheplerin grlerini rtmeye almaktadr.""' Bahru'l-Ke
lm, muhtasar bir Mturd kelm kitabdr.'"
Bahru'l-Kelm'm eitli ktphanelerde gnmze kadar ula
an pek ok yazma nshalar bulunmaktadr.""' Bunlardan biri.
Hasan b. Ali el-Makdis tarafndan yazlan Gyet'l-Merm f erhi
Bahri'l-Kelm adl eserdir. Eserde, mam- Azam Eb Hanfe, mam
Mturd ve dier baz Hanef limlerin grlerine yer verilen bu
erh, Mturd kelmna ait mstakil bir almadr. Bu erhin de
gnmze kadar olaan baz nshalar bulunmaktadr.'*' Bahru'l-
Kelm'm dier bir erhi ise, Ahmed b. Mahmud el-Buhr tarafn
dan yazlan erhu Bahri'l-Kelm adl eserdir.'*'
d. et-Temhd f Usli'd-Dn
Eb'l-Mun en-Nesef, daha nce getii gibi bu eserini, cahil ve
kt niyetli insanlarm halkm inancm bozmalarn engellemek iin
Semerkant emirinin istei zere yazmtr.'*" Hlya Alper tarafmdan
Trkeye evrilen eser, Tabsrat'l-Edille'nin zeti saylmaktadr.'*'
562 Yusuf evki Yavuz, "Bahru'l-Kelm", DA, stanbul 1991,11/516.

563 Eb'l-Mun en-Nesef, Bahru'l-Kelm ft Akaidi Ehli'l-slm, (slm nanlar ve Mez
hepler Arasndaki Gr Farklar), t r c , Cemil Akpnar, Konya trz., 40, 59, 71, 79,
103,115,140,151,177.
564 Kr., Yavuz, "Nesef, Eb'l-Mun", DA, XXXII/570.
565 Bkz., Sleymaniye Ktp. Esad Efendi Blm, Nu: 1500; Bu eserin eitU Arap
a basklar ve Trke evirileri bulunmaktadr. Bkz., Yavuz, "Bahru'l-Kelm",
D M , 11/516.
566 Bkz., Sleymaniye Ktp. Kasidecizde Blm, Nu: 159, 723 ve Hasan Hsn Paa
Blm, Nu: 1154; kr., Yusuf evki Yavuz, "Bahru'l-Kelm", DA, stanbul 1991,
516; Metin Yurdagr, Bibliyografik Bir Kelm Tarihi Denemesi, stanbul 1989,86.
567 Zebd, thf's-Sde, U/3.
568 Eb'l-Mun en-Nesef, Tevhidin Esaslar, 21, bu eserde Mturd'ye yaplan atflar
iin bkz., 5 1 - 5 3 , 5 7 , 1 4 3 , 1 4 5 .
569 Yavuz, "Nesef, Eb'l-Mun", DM, XXXlI/570.
2. F k h a D a i r E s e r l e r
a. erhu'l-Cmii's-Sar
Fahru'l-slm Eb'l-Usr Ali b. Muhammed b. Hseyin el-Pez
dev'ye (482/1089) ait bu eser, Muhammed b. Hasan e-eybn'-
nin eseriyle ilgilidir ve birok yazmas mevcuttur."" Eserin Sley
maniye Ktp. Carullah Blm, Nu: 605'de bulunan yazma nsha
snda mam Mturd'ye iki ayr yerde atf bulunmaktadr.'"'
b. el-Mebst
Haneflie ait nemli bir fkh kitab olan el-Mebst, ems'l-
Eimme Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-Serahs'ye
(483/1090) aittir. Eserde, Hanef fkhmn dehlli ve sistemh bir e
kilde ele aimmaktadr.'" ems'l-Eimme es-Serahs, el-Mebst'un
iki ayr yerinde mam Mturd'ye atfta bulunmaktadr."'
B. V I . / X I I . Y z y l d a Y a z l a n E s e r l e r
1. K e l m a D a i r E s e r l e r
a. Akid'n-Nesefiyye
Necmddn mer en-Nesef'ye ait olan bu eser, Mturdyye
akaidinin zeti saylmaktadr. renilmesi kolay olduu iin ok
sayda kii tarafmdan erh edilmitir. Bu erhlerin en mehuru Sa
'duddn Taftazn'nin erhu'TAkid'idiT. Bu erhin zerine de pek
ok haiye yazlmtr."* Bu eser ile Mturdliin sade bir ekilde
570Murteza Bedir-FerJat Koca, "Pezdev, Eb'l-Usr", DA, stanbul 2007,

XXXIV/264.
571 Bkz., Fahru'l-slm Eb'l-Usr AK b. Muhammed b. Hseyin el-Pezdev (482/1089),
erhu'l-Cmi's-Sar, Sleymaniye Ktp. Carullah Blm, Nu: 605, v. 113b, 266a;
Kr., zen, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 33.
572 Muhammed HamiduUah, "Serahs, emsleimme", DA, stanbul 2009,
XXXVI/546.
573 emsleimme Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-Serahs (483/1090), el-
Mebst, Kahire 1324, X / 1 9 1 , X X / 1 3 9 ; Kr. zen, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh
Usln Yeniden nas, 33; Serahs ve el-Mebst hakkmda daha geni bilgi iin ay
rca bkz., Leknev, el-Fevid, 261; Zirikl, el-A'lm, VI/208; HamiduUah, "Serahs,
emsleimme", DA, XXXVI/544-547.
574 Aslantrk, "Nesef, Necmeddin", DA, XXXII/572.
zetlendiini ve Mturdliin daha ok bu eserle ve ona yaplan

erhlerle retildiini sylemek mmkndr.
b. erhu Kitbu t-Te'vlt

Bu eser, asl itibaryla Eb'l-Mun en-Nesef'nin Te'vlt ders
lerinin notlarndan olumakla birlikte, eserin tertibi ve ifadesi
Aluddn Semerkand'ye aittir.''' Aluddn es-Semerkand bu
eserinde mam Mturd'yi Ehl-i Snnet'in imam olarak takdim
etmektedir."* Katip elebi'ye gre Aluddn es-Semerkand'nin
bu erhi sekiz cilttir.'"
c. el-Eml
Ali b. Osman el-U'ye (575/1179) ait olan bu eser, daha ok
el-Eml olarak bilinmekle birlikte, beyitlerinin son kelimelerinde
"Lm" harfi olduu iin el-Kasdet'l-Lmiyye ftt-Tevhd ve Lmiy-
ye-i Kelmiyye, ilk beytine atfen Kasdet Yekl'l-Abd ve Bed''l-
Eml gibi isimlerle de anlmaktadr."" Bu risalede Ehl-i Snnet'in
Mturdlik koluna ait temel grler 66 beyit halinde zetlen
mekte ve Mutezile ve Kerrmiyye gibi muhalif frkalarn grleri
zimmen tenkid edilmektedir."'
zl ve manzum ekilde olan bu Mturd akid risalesi,
renilip ezberlenmesinin kolay olmasndan dolay, Seluklulardan
itibaren medreselerin ilk snflarmda okutulmutur. Akid kitap
lar arasnda ok rabet grm, deiik yerlerde ok sayda istin
sah edilmitir.'""
Eml zerine eitli yerlerde ve zamanlarda ok sayda erh
ler yazlmtr. zervarl, bu eserin on iki ayr Arapa erhinin ve
575 Hac Mehmet Gnay, "Semerkand, Aleddn", DA, stanbul 2009, XXXVI/471.
576 Aluddin es-Semerkand, erhu Te'vlt'l-Kur'n, v. la.
577 Katip elebi, Kef'z-Znn, 11/335,336.
578 zervarh, "el-Eml", DM, X I / 7 3 ; Kr., Yusuf b, lyas b. Musa ed-Dimek Ser
kis (1351/1932), Mu'cem'l-Matbat'l-Arabiyye ve'l-Muarrabe, Kahire 1928, 499;
Brockelman, "U", A, X n i / 7 5 .
579 zervarh, "el-Eml", DM, X I / 7 3 .
580 Kr., zervari, "el-Eml", DM, X I / 7 3 .
S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURDLN YAYILfI 181
drt tane Trke erhinin olduunu kaydetmektedir. Onun tespi

tine gre bu erhlerin ilki Halil b. Al en-Neccr'ye (632/1234)
ait olan Nefts'r-Riyz li 'dmi'l-Emrz adl erhtir.'*' Eml iin
Mturdliin manzum ekildeki sunumudur diyebiliriz. Bu yz
den Mturdliin iire merakl olan Trkler arasnda daha kolay
anlalmasnda ve renilmesinde sz konusu eserin nemli rol
oynad sylenebilir.
d. Liibb'l-Kelm
Lbb'l-Kelm, bir Hanef fakihi ve kelmcs olan Aleddn
el-smend'ye aittir. Bu eser, M. Sait zervarh tarafndan tahkik
edilerek stanbul'da neredilmitir.'" Daha nce de zikrettiimiz
gibi Aluddn el-smend bu eserde mam Mturd'nin grle
rini benimseyip savunmaktadr. Lbb'l-Kelm'm iinde bulun
duu mecmualarda, Mturdliin V I . / X I . yzyldaki dier tem
silcilerinden Ali b. el-'nin el-Bed'l Eml'sinin ve Nuredddn
es-Sbn'nin el-Kifye ve el-Bidye adl eserlerinin de yer almas,
Seluklular devrinde yaam Hanef-Mturd izgideki bu lim
lerin Mturdliin yaylnda ne kadar byk rol oynadklarm
gstermektedir.
e. Kitb't-Temhd li Kavidi't-Tevhd
Eb's-Sen Muhammed b. Zeyd el-Lmi el-Hanef el-Mtur
d'ye ait olan bu eserde, mam Mturd ve onun grlerini daha
da sistematik hale getiren Ebl'Mun en-Nesef'yi "e-eyh el-
mam Seyf'l-Hak"'*' gibi sfatlarla vmekte ve iki ayr yerde ona
ahfta bulunmaktadr.'*'' Keza Lmi, et-Temhd li Kavidi't-Tevhd'ini
tahkik eden Abdlmecid Trk, sz konusu eserin mukaddimesin-
581 Ktip elebi, Kef'z-Ziinn, 11/1350; Bu erhin Sleymeniye ktuphanesi'nde

iki nshas bulunmaktadr. Bkz., Sleymaniye Ktp. ehid Ah Paa Bm, Nu:
1 7 0 4 / 6 ; Kh Ah Paa Blm, Nu: 1 0 2 7 / 3 ; kr., zervarh, "el-Eml", DA,
XI/73-75.
582 zervarh, Aleddin el-smend ve Lbb'l-Kelm Adl Eseri, 28.
584 Lmi, et-Temhd, 8 0 , 1 2 8 , 1 5 1 .
182 S E L U K L U L A R DNEMIN3E MTURDLK
de Lmi'nin Tabsrat'l-Edille'den istifade ettiini kaydetmekte

dir. O, bu sebeple Lmi'nin Eb'l-Mun en-Nesef'den ders alm
. 585
olmasn ihtimal dhilinde grmektedir.'
/. el-Bidye f Usli'd-Dn
Bu eser, Hanef-Mturd limlerden Nureddn es-Sabn'ye
aittir. O, el-Bidye eserinde Ehl-i Snnet'in Mturdyye kolunun
grlerini delilleriyle birlikte savunmu ve yaymaya almtr.
Onun yazd eserler kendisinden sonra gelen limlere kaynak
olmutur. Nitekim Eb'l-Berakt en-Nesef (710/1310) Sa'duddn
Taftazn (793/1390), Kemlddn el-Beyd (1098/1687), Rgb
Paa (1176/1763) gibi limler onun eserlerini kaynak olarak kul
lanmlardr.'"* Bu kaynaklarda mellifin ismi, sz konusu eserinin
mehur olmasmdan dolay "Shib'l-Bidye" olarak gemektedir.
Bu durum byk ihtimalle el-Bidye'nin derli toplu ve kolay anla
lr olmasndan kaynaklanmtr.'"' Mellifin, el-Bidye'nin ban
da verdii bilgi de bu ihtimali desteklemektedir.'"" Bundan dolay,
onun el-Bidye adl eserine byk nem verilerek pek ok istinsah
yaplmtr. Topalolu'nun tespitine gre, sadece stanbul ktp
hanelerinde on tane el-Bidye yazma nshas bulunmaktadr.'"'
2. F k h a D a i r e s e r l e r
a. Mzn'l-Usl an Netici'l-Ukl
Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand'ye
(539/1144) ait olan bu eser, "Orijinal bir fkh usl kitab ve ba
ta Eb Mansr el-Mturd'nin grleri olmak zere Semerkant
585 Lmi, et-Temhd, Mukaddime, 19.

586 Sbni, Mturdhjye Akaidi, 10, 21.
587 Sbni, Mturdyye Akaidi, 34; Arui, "Sbn, Nureddin", DA, X X X V / 3 6 0 .
588 Sbn, el-Bidye, 16; kr., Topalolu, Mturdyye Akaidi, 53.
589 Bekir Topalolu, Mturdyye Akaidi, 34-35, el-Bidye'nin baz nshalar iin bkz.,
Topkap Saray, III. Ahmed Ktp., Nu; 1880 ve Nu: 1884; Laleli, Nu. 2271; Bayazd
Veliyydin Ktp., Nu: 2129 ve Nu: 2148; ir Efendi Ktp., Nu: 181; ehid Ali Paa
Ktp., Nu: 1704; Esad Efendi Ktp., Nu: 432; Hac Selim Aa Ktp., Nu: 657; Kasideci
Zade Ktp., Nu: 735; Ayrca bkz. Brockelmann, Suppl, 1/643; Topalolu, Mtur
dyye Akaidi, 34 vd.
Hanef-Mturd kolunun fkh-kelm yaklamlarn yanstan en

nemli metindir.""" Semerkand, bu eserinde mam Mturd'yi
Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in reisi olarak takdim etmekte ve ona ok
sayda atfta bulunmaktadr."'
b. Tuhfet'l-Fukah
Bu eser, mam Mturd'nin tefsirini erh eden Aluddn Eb
Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand'ye (539/1144) aittir.
Tuhfet'l-Fukah, sistematik ve kolay anlalan nemli bir Hanef
fkh kitabdr. am, Beyrut ve Kartar'da eitli tarihlerde baslan
eserde, bata mam Mturd olmak zere Semerkant Hanef-M
turd kolunun fkh ve kelm grleri bulunmaktadr."^ Bu eser
de. mam Mturd'ye bir atf bulunmaktadr."'
c. Kitap f Usli'l-Fkh
Eb's-Sen Mahmud b. Zeyd el-Lmi el-Hanef'ye (VI/.XI.
yzyln balar) ait olan bu eser, adndan da anlald zere
Hanef-Mturd bir fkh usl kitabdr. Eserin sonunda kitabn
762/1361 ylnn Muharrem aynn banda tamamland belirtil
mektedir."* Fakat kanaatimize gre bu istinsah edildii tarihtir.
Eserin deiik yerlerinde imam Mturd'ye ok sayda atf bu
lunmaktadr. Lmi, bu eserinde mam Mturd'yi "Semerkant
meayihi ve onlarm reisi""' "Btn meayihimiz ve onlarn rei
si""* "Semerkant meayihi ve onlarn en by""' gibi sfatlarla
vmektedir. Ayrca o, Mtund'nin Me'haz'-eri' adl eserinden
iktibas yapmaktadr."* Lmi, bu eserinde, mutlak emrin h k m " '
590 Gnay, "Semerkand, Aleddin", DA, XXXV1/471.

591 Aluddn es-Semerkand, Mizn'l-Usl, 3 vd.
592 Gnay, "Semerkand, Aleddin", DA, XXXVI/471.
593 Aluddin Eb Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand (539/1144), Tuhfet'l-
Fukah, Beyrut 1984,1/263.
595 Lmi, Kitb f Usli'l-Fkh, 91,124,
ve kendisine teblii ulaamayan kiinin imanla muhatap olup ol

mamas gibi pek ok konuda Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in grle
rini mam Mturd'nin grleri ile ortaya koymaktadr.*''
d. erhu'l-Cmii's-Sar
Mze el-Buhr'ye (536/1141) ait olan bu eser, muhtemelen Mu
hammed e-eybn'nin ayn adl eserinden ayrt edilmesi iin
baz yazma nshalarda Cmiu's-Sadri'-ehd olarak ta kaydedil
mektedir. Eserin gnmze ulaan ok sayda yazma nshas bu
lunmaktadr. Eserin, Aleddn es-Semerkand gibi baz ilk dnem
Hanef limler tarafndan da erh edilmi olmas, onun ve yaza
rnn Hanef limler arasmdaki yerini ve nemi gstermektedir.*"'
Sadr'-ehd, sz konusu eserinin drt ayr yerinde, mam Mtu
rd'yi vmekte ve ona atfta bulunmaktadr.*"^
e. el-Bediu's-Sen f tertbi'-eri'
Bu eser, Aleddn Eb Bekir b. Mesd el-Ksn'ye (587/1191)
ait olup nemli ve mehur Hanef bir fkh kitabdr.*"' 1910 ylnda
Kahire'de neredilen eserde, Mturd'ye ok sayda atf bulun
maktadr.*"* Ksn, el-Bediu's-Sen de mam Mturd'nin Te'v-
lt'mdan bahsetmektedir.*"' Ksn, daha nce zikrettiimiz gibi
bu eserin pek ok yerinde mam Mturd'ye atfta bulunmakta ve
onun ismini ve grlerini vmektedir.
600 smail k, Lmi'nin Kelm timindeki Yeri ve nemi, ASBE, Ankara 2009, 246.
(Baslmam Doktora Tezi)
601 zel, "Sadrehid", DA, X X X V / 4 2 6 .
602 bn Mze, erhu'l-Cmi'i's-Sar, v. 27a, 118a, 129a, 134a; Kr., zen, Eb Mansr
el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 33.
603 Ferhat Koca, "Ksn", DA, stanbul 2004, XXIV/531.
604 Ksn, Bediu's-Sani', 1 / 2 6 , 2 7 , 3 7 , 3 9 , 7 6 , 8 9 , 9 0 , 1 7 9 , 1 8 1 , 2 1 7 , 2 3 4 , 2 5 8 , 2 8 1 , 3 0 3 ,
319; I I / 3 , 35-36, 7 2 , 1 1 9 , 1 7 3 ; 111/15; I V / 1 8 6 , 1 9 4 ; V / 1 2 4 , 1 3 1 ; V I / 4 0 ; VII/47; Kr.,
zen, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 34.
605 Ksn, Bediu's-Sani', 1/89-90,11/173,111/15.
/. el-Hidye
Bu eser, Hanef fakihlerin ileri gelenlerinden Eb'l-Hasan Bur
haneddn Ali b. Eb Bekir b. Abdlcelil el-Fergn el-Merginn'ye
(593/1197) aittir. el-Hidye, Mellifin Bidyet'l-Mbtedeserine yaz
d erh olup, en tannm ve en ok gvenilen bir Hanef fkh ki
tabdr. eitli dillere tercme edilen el-Hidye zerine yaplm ok
sayda erh, haiye ve ihtisar mevcuttur.** Merginn bu eserde iki
yerde mam Mturd'ye atfta bulunmutur.*"''
g. erhu'l-Cmii's-Sar
Ahmedb. Muhammedb. merel-Attbel-Buhr'ye (586/1190)
ait olan bu eser de nemli bir Hanef fkh kitabdr. Mvernne
hir Hanef ulemas arasnda nemli bir yeri olan Ahmed el-Attb,
Hanefliin temel kaynaklarma yapt erhlerle mehur olmutur.
Eserin, stanbul ktphanelerinde ok sayda yazma nshas mev
cuttur.*"" Attb bu eserde, mam Mturd'ye ayr yerde atfta
bulunmaktadr.*"'
Grld gibi Seluklular dneminde ( V . / X I . - V I . / X I I . yz
yllar arasnda), Horasan ve Mverrmehir'de*'" Eb'l-Ysr el-
Pezdev, Eb'l-Mun en-Nesef, mer en-Nesef, Aluddn es-Se
merkand, Aluddn el-Ksn, Burhaneddn el-Merginn ve Nu
reddn es-Sbn gibi ok sayda Hanef-Mturd lim yetimitir.
Onlar, kaleme aldklar eserlerinde mam Mturd'yi vmler
ve onun grlerini benimseyip Mturdliin yaylmas iin a
lmlardr.*" Bu yzden bu Seluklu limlerini, Seluklu Hanef-
606 Cengiz Kallek, "el-Hidye", DA, stanbul 1998, XVII/471-473; Ferhat Koca,
"Merginn, Burhneddin", DA, Ankara 2004, X X I X / 1 8 2 .
607 Merginn, el-Hidye, i n / 1 1 5 , 1 4 4 ; kr.. zen, Mturd'nin Ftkh Usln Yeniden
nas, 34.
608 Halit nal, "Attb, Ahmed b. Muhammed", DA, stanbul 1991, rV/93.
609 Ahmed b. Muhammed b. mer el-Attb el-Buhr (586/1190), erhu'l-Cmi'i's-
Sar, Sleymaniye Ktp. Badath Vehbi Blm, Nu: 463, v. 132a, 136a, 166b;
kr.. zen, Mturd'nin Fkh Usln Yeniden nas, 34.
610 Bkz., Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mvar'al-
Nahr slm Hukukular, Ankara 1976,25 vd.
611 Bardakolu, "Hanef Mezhebi", DA, X Y I / 1 - 1 0 .
Mturd limler ya da ikinci kuak Hanef-Mturd limler eklinde

isimlendirmek mmkndr.
Seluklular dneminde yukarda isimleri geenlerden baka
daha pek ok nemli Hanef lim yetimitir. Bunlardan bazlar
unlardr: Eb'l-Feth Nasr b. brahim el-Herev ( 5 1 0 / 1 1 1 6 ) / ' ^ Eb
Bekr b. Muhammed Hherzde (1090)*", Eb'l-Fadi ez-Zerencer
(1118)*'* ve AU b. Muhammed el-sbcb (1140).*"
Sonu olarak Seluklular dneminde yetien Hanef Mturd
limlerin ou Semerkant, Buhara, Nesef ve Pezdev gibi Mver
nnehir blgesindeki ehirlerden kmtr. Bununla birlikte, bu
mezhebin en youn okutulup retildii yerler arasnda phesiz
Mturdliin k merkezi ve dnemin ilim ve kltr merkezi ol
mas sebebi ile Semerkant'm, ikinci olarak ta Buhara'nm ayr bir
yeri vardr.
612 Bkz., Zeheb, Tezkire, IV/1261; Kehhle, Mucem, Xni/87.

613 Zeheb, el-ber, 11/345 vd.
614 Yaad dnemin "Eb Hanfesi" olarak mehur olmu bir limdir. Bkz., Zeheb,
el-ber, 11/399; tbn Tariberd, V / 2 1 1 , zel, 44.
615 mam Merginn'nin yetitirdii Mvernnehirdeki byk Hanef limlerden
biri olup mrn ilm faaliyetlerle geirmitir. Bkz. Kure, el-Cevhir, 11/591.
SONU
Smnler dneminde (261-389/875-999) Semerkant'ta yaayan

mam Mturd ve ona nispet edilen Mturdlik, eitli sebepler
den dolay uzun sre ihmal edilmitir. Bu yzden Mturdliin
geliimi ve yayl byk lde Seluklularn hkm srd
V . / X I . ve VI./XII. yzyllarda mmkn olmutur. Mturdliin
yaylnda, Seluklu sultanlar ve baz yneticiler ile Horasan ve
Mvernnehirli Hanef limler ve halk nemli rol oynamtr.
lk kaynaklarda, Seluklu sultanlarnn Haneflii ve Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'i desteklediine dair ok sayda kayt bulun
masna ramen Mturdlik ismi gemez. Ancak ilk kaynaklarda
sz konusu mezhebe dair bir kaydn olmay, Seluklularn M
turdlii desteklemedii anlamna gelmez. nk "Seluklular
Dneminde Mturdlik Algs" adh blmde genie zikrettii
miz zere sz konusu dnemde Mturdlik ad henz kullanl
maya balanmamt. O dnemde Mturdlik yerine Hanefyye,
Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat ve Mturd ve tabileri gibi eitli isimler
kullanlmtr. "Seluklu Sultanlar ve Dier Baz Yneticilerin
Destei" balkl blmde ifade ettiimiz zere, btn Seluklu
sultanlar Ehl-i Snnet'in Haneflik (Mturdlik) kolunu aka
desteklemilerdir. Keza Tabsrat'l-Edille, Akid'n-Nesefiyye, el-
Eml ve Trkeye Mturdyye Akaidi olarak evrilen el-Bidye
ve'n-Nihye gibi Mturdlie ait temel kaynaklarn ou Seluk
lu Hanef limleri tarafndan kaleme alnmtr. Tespitlerimize
gre Eb'l-Mun en-Nesef, mer en-Nesef, Aluddn es-Se

merkand ve Nureddn es-Sbn gibi yirmiye yakm nde gelen
Seluklu Hanef limlerin hepsi itikatta Mturd'yi mam kabul
etmilerdir. Onlar bununla da kalmamlar, Tabsrat'l-Edille gibi
Mturdliin ana kaynaklar ile el-Hidye gibi Hanefliin temel
eserlerini icazet yoluyla nesilden nesile okutmulardr. Bylece
Seluklu Hanef limleri, Haneflii ve Mturdlii birlikte yay
mlardr. Nitekim sonraki kaynaklarda Seluklular ve Osmanh-
1ar dneminde Trk denilince amelde Hanef, itikatta Mturd
mezhebine mensup Mslman anlalmtr. O halde, ilk kay
naklarda geen, Seluklularm Hanef ve Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat
mezhebine mensup olduklarma dair kaytlar, Seluklular Ehl-i
Snnet ve'l-Cemaat'in Mturdlik koluna mensuptular eklinde
anlamak rahatlkla mmkndr.
Seluklular dneminde mam Mturd'nin fkhta ve itikatta
imam kabul edilmesine ramen kaynaklarda Mturdyye isminin
gemeyiinde, Eb Hanfe'nin "mam- A'zam" ve "mam- Celil"
gibi unvanlarla, Haneflerin gnlnde taht kurmasmn pay byk
tr. Keza Mturd'nin grlerinin asl itibaryla mam- Azam
Eb Hanfe'ye ait olmas gibi dier sebeplerden dolay Seluk
lular dneminde Mturdlik ismi yerine Haneflik, hem amelde
hem de itikatta mezhep olarak kullanlmtr. Bu nedenle mam
Mturd, baz ilk dnem limleri tarafndan Hanefyye mezhebi
nin bir mensubu olarak grlmtr. Fakat zamanla Seluklular
dneminde Hanef limlerin Mturdyi itikatta ne karmalar,
fi-E'arlerle rekabetin giderek artmas ve Seluklu sultanlar
nn destei, Ashbu Eb Hanfe'nin yerine Ashbu Eb Mansr el-
Mturd isminin kullanlmasn salamtr. Bunun sonucunda
Seluklularn son dnemlerinde mam Mturd ve tabileri eklin
de bir isimlendirilmeye gidilmi ve Haneflerin itikattaki imam,
Eb Mansr el-Mturd olmutur. Aratrmamz neticesinde
Seluklular dneminde Mturdyye eklinde herhangi isimlen
dirmeye rastlayamadk. Fakat bu dnemde kullanlan "Mturd
ve tabileri" ifadesinin, Mturdyye eklinde isimlendirmeye yol
atm / zemin hazrladm syleyebiliriz.
SONU 189
Mturdliin Seluklular dneminde yayhmda Yusuf el-

Hemedn ve Ahmet Yesev gibi byk Hanef-Sf limlerin de
nemli katklar olmutur. Keza mer Nesef ve Ali b. Osman el-
U gibi Hanef-Mturd limlerin fkh ve kelmn yan sra hadis
eitim ve retimine de arlk vermeleri de, Mturdliin daha
geni kitlelere ulamasna yardm etmitir. Bu esnada Mturdlik,
biraz sf, biraz da Ashbu'l-Hadis rengine brnmtr.
Hanef limlerin zellikle de Seluklu Hanef limlerin yanm
da, hatta fkh icazetnamelerinde mam Mturd'nin ayr bir yeri
ve nemi vardr. Bunu Fatih-Sleymaniye Medreselerindeki Ha
nef fakihlerin mam- Azam Eb Hanfe'ye ulaan icazetname sil
silesinde grmek mmkndr. Nitekim bu icazetnamenin Semer
kant ve Buhara olmak zere iki ayr kolu mevcuttur. Bunlardan
Hanef-Semerkant icazetname kolu, Eb Hanfe'ye mam Mturd
kanalyla ulamaktadr. kinci kol olan Hanef-Buhara icazetname
kolunda Mturd'nin ismi geememektedir. Fakat Seluklular
dneminde Buhara icazet kolu da Semerkant icazet koluna dhil
olmutur. Bu yzden Seluklular dneminde itizal fikrine sahip
olmayan btn Hanefler, Hanef fkhnda imam Mturd'ye ba
lanmlardr. Bu sebeple kaynaklarda mam Mturd, zelde Se
merkantl Haneflerin, genelde de Mvernnehirli hatta Seluklu
Haneflerin fkhta reisi olmutur. Bununla birlikte, Seluklu Hane
f limleri, imam Mturd'yi sadece bir fakih olarak grmemiler,
ayn zamanda itikad konularda onun ismini, eserlerini ve gr
lerini de ne kartmlardr. Bylece Seluklular dneminde yaa
yan Semerkantl ve Buharal hemen btn Hanef fakihler, imam
Mturd'yi hem fkhta, hem de itikatta imam kabul etmilerdir.
Ancak kendi mezheplerini, Mturdyye olarak deil, Ehl-i Snnet
ve'l-Cemaat ya da Ehl-i Hak olarak isimlendirmilerdir.
Seluklu sultanlar, emirleri ve valileri Hanef-Mturdleri
desteklemelerine kar 30 yl sreyle Seluklu ynetiminde byk
sz sahibi olan Nizmlmlk ve dier baz yneticiler fi-E'-
arleri desteklemilerdir. Bunun sonuncunda Hanef-Mturdler
ile fi-E'arler arasnda byk bir rekabet yaanmtr. Bu reka
bet srasmda filerin itikatta mam Eb'l-Hasan el-E'ar'yi ne
karmalar, Haneflerin mam Eb Mansr el-Mturd'nin ismi

ve grleri etrafnda kenetlenmelerine yardm etmitir. Yine bu
rekabetin getirdii canllk ve dinamizmin de katksyla Hanef
limler, bir taraftan ok kymetli eserler yazarak, dier taraftan yo
un bir ekilde ilm faaliyetlerde bulunarak Mturdlii yaymaya
almlardr.
V . / X 1 . asrda Serahs ve Pezdev tarafndan yazlan sistematik
usl kitaplarnn da Hanefliin blgede yaylna katk salad
sylenebilir. Nitekim Hanef limlerin usl konusunda akl-nakil
dengesini korumada gsterdikleri gayret, V . / X I . yzyldan itiba
ren Mturdliin itikad bir mezhep olarak Hanefler arasnda
benimsenip hzla yaylmasn salamtr. fi-E'ar dayanmas
karsmda, Seluklu sultanlarnn ve Hanef fakihlerin Mturd'
nin fikirlerini benimsemi ve desteklemi olmas, o devirden iti
baren Hanefliin Mturdlikle zdeletirilmesine yol amtr.
Daha sonra Seluklularm Orta Dou ve Anadolu'ya yerlemesiy
le, Mturd'nin fikirlerini benimseyip savunan Mvernnehirli
Hanef limlerin bu blgelere davet edilmeleri ve onlarn eitim-
retimde, yargda ve saray evresinde hkim olmalar da Hanef-
Mturd zdelemesinin pekimesinde nemli rol oynamtr.
Seluklular dneminde Mturd'nin Kith't-Te'vlt adl tef
sirinin erh edilmesi, Kitbu t-Tevhd'inin erhi diyebileceimiz
Tabsrat'l-Edille'nin icazet yoluyla okutulmas, Mturdliin Sel
uklular dneminde yaylnda byk rol oynamtr. Fakat kana
atimize gre Tabsrat'l-Edille'nin hacimU olmas, Kitbu't-Tevhd
kadar olmasa da ifadelerinin biraz ar olmas gibi sebeplerden
dolay daha sade ve daha kolay anlalabilen ve onun zeti mahi
yetindeki mer Nesef'nin Akid'n-Nesefiyye'sinin, Mturdliin
yaylnda giderek ne kt anlalmaktadr. Nitekim Akid
'n-Nesefiyye zerine ok sayda lim tarafmdan erhlerin ve hai
yelerin yaplm olmas da bu grmz desteklemektedir. Bu
yzden Seluklular dneminde daha st dzeyde eitim veren
byk medreselerde ve ilim meclislerinde Tabsrat'l-Edille'nin
okutulduu, daha alt seviyede eitim veren medrese ve ilim mec
lislerinde ise daha ok Akid'n-Nesefiyye'nin okutulduu anlal-
SONU 191
maktadr. Bunda fi-E'ar rekabetinin de nemli etkisi olabilir.

Yani ezberlenmesi ve anlalmas olduka kolay olan bir metinle
Mturdliin daha kolay ve pratik bir ekilde verilecei dnl
m olabilir. O halde Mturdliin merkezi konumundaki Mver
nnehir'in tamammda ve Horasan'm nemli bir ksmnda Tabsm-
tuTEdille ve mam Mturd'nin kendi eserleri gibi kaynaklarn n
plana kt ve okutulduu, Hanef-Mturdliin yeni yayld
blgelerde ise kolaylndan dolay Akid'n-'Nesefiyye bata olmak
zere el-Bidye ve Bahru'l-Kelm gibi kk hacimli eserlerin ne
kt sylenebilir.
Seluklular dnemindeki fi-E'ar ve Hanef-Mturd reka
betinin uzun sre devam etmi olmas, Haneflerin Eb Mansr
el-Mturd'nin ismi ve grleri etrafmda birleilmesini kolayla
trm ve hzlandrmtr. Fakat aratrmamz neticesinde Seluk
lular dneminde Mturdyye eklinde herhangi isimlendirmeye
rastlayamadk. Fakat Seluklular dneminde kullanlan Mturd
ve tabileri ifadesinin, Haneflerin Mturdyye eklinde isimlendi
rilmesinde nemli rol oynad kanaatindeyiz.
Hanef-Mturd limler, ayet ve hadislerin inceliklerini anla
maya, farz, terhibi ve tahfifi birbirinden ayrmaya almlardr.
Seluklularn hkm srd topraklarda mer en-Nesef, Eb'l-
Mun en-Nesef, Aluddn es-Semerkand gibi ok sayda Hanef-
Mturd lim yetimi ve kendilerden sonra gelenleri etkilemi
lerdir. Ayrca Hanef limler, her alandaki ilmin kymetli olduu
nu savunarak din ilimlerin yan sra tp, astronomi, matematik ve
kimya gibi eitli alanlarda yaplan ahmalar da gerekh grm
olmalar, Seluklular dneminde byk bir medeniyetin kurul
masna katk salamtr. Bu sebeple. Sultan Melikah'm destei
ile Nsbr gibi merkezi yerlerde astronomi merkezleri kurula
rak gk cisimlerinin hareketlerinin incelenmesinde, Avrupa'daki
niversitelerde yzyllarca kitaplar okutulan bn Sn gibi dnya
apndaki bilginlerin yetimesinde Hanef-Mturd dncenin
byk rol olduu sylenebilir.
Seluklu Nizamiye medreselerinde retilen E'arlikte tevil
caiz grlmemi, naslarm inceliklerini anlamaya nem verilme-
mistir. Oysa Hanef-Mturdlikte r\aslarm tevili caiz, hatta gerekli

grlmtr. Nitekim imam Mturd, tefsirinde mtebih ayet
lerin insanlarm aratrp, dnmeleri iin gnderilmi olabilece
ine vurgu yapmaktadr. Bu yzden Mturdler, sadece ayet ve
hadislerin lafzlarna nem vermekle kalmamlar, ayn zamanda
onlarn ne demek istediini anlamaya ahmlardr. Bylece din
ve dnya ilerinde her eyin mmkn olan en iyisini yapmay
dnmler ve dndklerini ksmen gerekletirmilerdir. Bu
bakmdan Seluklular dnemine tamamen Hanef-Mturdlik h
kim olmu olsayd, Btmlik gibi zararl akmlara kar daha etkin
nlemler alnabilir ve Seluklu slm medeniyetinin daha fazla ge
limesine yol aard diyebiliriz.
Mturdlik, Seluklular dneminde Ehl-i Snnet ve'l-Cemaa
t'in byk bir kolu olarak Horasan ve Mvernnehir'de, Gazne
lkesinde ve Trklerin yaad blgelerde yaylmtr. Gnmz
de ise Trkiye, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Dou Trkistan,
Malezya, Endonezya, Rusya, Kafkaslar, Orta Asya, Orta Dou ve
Balkanlar ile dier blgelerde yaayan Mslmanlarn byk bir
ksm tarafmdan benimsenmektedir.
EK
Seluklu Dnemi Hanef-Mturd Alimlerin Listesi

1. FahruT-slm Eb'l-Usr Ali b. Muhammed b. Hseyin el-Pezdev
(482/1089)
2. ems'l-Eimme Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-Serahs
(483/1090)
3. Sadru'l-slm Eb'l-Ysr Muhammed b. Muhammed el-Pezdev
(493/1099)
4. Eb'l-Mun Meymn b. Muhammed b. Muhammed en-Nesef
(508/1114)
5. Eb shk brahim b. smail b. Ahmed Saffar el-Buhr (534/1139)
6. Yusuf el-Hemedn (535/1140)
7. Sadr'-ehd Hsmddn mer b. Abdlaziz b. mer b. Mze
el-Buhr (536/1141)
8. Eb Hafs Necmddn mer en-Nesef (537/1142)
9. Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkand (539/1144)
10. Eb's-Sen Mahmud b. Zeyd el-Lmi el-Hanef (VI/.XII. yzy
lm balar)
11. Aluddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el- Buhr
(546/1151)
12. Burhaneddn Ali b. Hasan b. Muhammed b. Eb Cafer el-Belh
(548/1153)
13. Ahmet Yesev (562/1167)
14. Muhammed b. Hseyin en-Nsh el-Bendenc es-Semerkand
(570/1174 civar)
15. Ali b. Osman el- (575/1179)
16. Nureddn es-Sbn (580/1198)
17. Ahmed b. Muhammed b. mer el-Attb el-Buhr (586/1190).
18. Aluddn Eb Bekir b. Mesd el-Ksn (587/1191)
19. Eb'l-Hasan el-Merginn (593/1196)
20. ems'l-Eimme Muhammed b. Abdssettr el-Kerder (642/1244)
EK2
S e l u k l u D n e m i H a n e f - M t u r d Eserierin Listesi
1. Kitbu Usli'd-Dn
2. Tabsrat'l-Edille
3. et-Temhd li Kavidi't-Tevhd (Eb'l-Mu'n en-Nesef'ye aittir)
4. Bahru'l-Kelm f Akaidi Ehli'l-slm
5. erhu'l-Cmii's-Sar
6. el-Mebst
7. Akid'n-Nesefiyye
8. et-Teysr f't-Tefsir
9. el-Kand f Zikri Ulemi Semerkand
10. Mzn'l-Usl an Netici'l-Ukl
11. erhu Kitbu't-Te'vlt
12. Tuhfet'l-Fukah
13. Rutbet'l-Hayat
14. el-Eml
15. Lbb'l-Kelm
16. Mehsin'l-slm ve eri'u'l-slm
17. et-Temhd li Kavidi't-Tevhd (Lmifye aittir)
18. Kitap f Usli'l-Fkh
19. Telhsul-Edle
20. Mesil
21. el-Hidye
22. el-Bediu's-Sen f tertbi'-eri'
23. el-Bidye f Usli'd-Dn
24. el-Kifye
25. el-Mntek
KAYNAKA
1. Y A Z M A E S E R L E R
el-Attb, Ahmed b. Muhammed b. mer el-Buhr (586/1190),
erhu'l-Cmii's-Sar, Sleymaniye Ktp. Badatl Vehbi B
lm, Nu: 463.
Eb shk brahim b. smail b. Eb Nasr es-Saffar el-Ensr el-Bu
hr (534/1139), Mesil, Bibliotheque Nationale de France,
Arabe, Nu: 4808.
, Telhisl Edille, Atf Efendi Ktp., Nu: 1220.
Eb'l-Leys es-Semerkand, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. bra
him el-Hanef (383/993), Behcet'l-Ulm fi erhi Beyn Ak-
deti'l-Usl, Brt. Mus. No: 871.
el-Frek, Eb Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hasan (478/1085),
Kitb'n-Nizm fi Usli'd-Dn, Sleymaniye Ktp. Ayasofya.
Blm, Nu: 2378.
el-Gaznev, Ahmed b. Mahmud b. Sad, Risale fi'l-Akid, stanbul
niversitesi Merkez Ktphanesi, Nu: 4138.
bn Mze es-Sadru'-ehid Hsmeddn mer b. Abdlaziz el-
Buhr, (536/1141), erhu'l- Camii's-Sar, Sleymaniye Ktp.
Laleli Blm, Nu: 850.
bn Kemal Paa, Akaid, Sleymanye Ktp. Molla Murad Blm,
Nu: 1829.
bn Zekeriya Yahya b. shk, ( I V / X . asrn sonlar), erhu Cmeli
Usli'd-Dn li Eb Seleme es-Semerkand, Sleymaniye Ktp. e
hid Ah Paa Blm, Nu: 1648/I.
196 S E L U K L U L A R D N E M N D E MATURDLK
el-Kefev, Mahmud b. Sleyman el-Hanef (990/1582), Ketib A'lmi-

'l-Ahyr, Sleymaniye Ktp. Reislkttb Blm, Nu: 690.
el-Ke, Ahmed b. Musa (550/1155), Mecmuu'l-Havdis ve'n-Nev-
zil, Sleymaniye Ktp. Yeni Cami Blm, Nu: 547.
el-Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud,
(333/944), Te'vlt'l-Kur'n, Topkap Saray Ktp. Medine
Blm, Nu: 180.
, Kith't-Tevhd, Bretish Museum, {Kitbu't-Tevhd'in Anka
ra niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesinde bulunan
Cambridge yazmasnm fotokopisi).
Muhammed b. brahim el-Hsir (500/1107), el-Hv fi'l-Fetv, S
leymaniye Ktp. Hekimolu Ali Paa Blm, Nu: 402.
en-Nesef, Eb Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ahmed
(537/1142), Risale fi Beyni Traki'd-Dlle mine'l-Mutasavvfe,
Sleymaniye Ktp. Ayasofya Blm, Nu: 2317, v. 93-95.
en-Nesef, Eb'l-Mun Meymun (508/1114), Tabsrat'l-Edille fi
Usli'd-Dn, Sleymaniye Ktp. Fatih Blm, Nu: 2907; Be
yazt Blm, Nu: 3063.
el-Pezdev, Fahru'l-slm Eb'l-Usr Ali b. Muhammed b. Hseyin
(482/1089), erhu'l-Cmii's-Sar, Sleymaniye Ktp. Carul-
lah Blm, Nu: 605.
er-Rustufeni, Eb'l-Hasan Ali b. Said (345/956), el-Es'ile ve'l-Ecvi-
be, Sleymaniye Ktp. Molla Murad Blm, No: 1829.
, Fevid'r-Rstufen, Kei'nin Mecmu'l-Havdis ve'n-Nev-
zil adl eserinin iinde, Sleymaniye Ktp. Yeni Cami Bl
m, Nu: 547.
es-Semerkand, Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ahmed
(539/1144), erhu Te'vlt'l-Kur'n, Sleymaniye Ktp. Me
dine Blm, Nu: 179.
et-Trk, Eb ca' en-Nsr, Menkubers Necmddn b. Yalmk-
h Abdullah (652/1254), en-Nru'l-Lmi' ve'l-Burhn's-Stt,
Kprl Ktp. Nu: 848.
ez-Zendevist, Yahya b. AH (382/992), Ravdat'l-Ulem ve Nzhe-
t'l-Fudal, Sleymaniye Ktp. Fatih Blm, Nu: 2635.
KAYNAKA 197
II. T E Z L E R
Acmamatov, Zaylabidin, Eb Hanfe ve Fergana Vadisindeki Etkisi,
ASBE, Ankara 2005. (Baslmam Doktora Tezi).
, Trkler'in slmlama Srecinde Mezheplerin Rol, ASBE, An
kara 2001. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Ak, Ahmet, Mturd Kaynaklarda Mturd ve Mturdlik, ASBE,
Ankara 2006. (Baslm Doktora Tezi).
Aydnl, Osman, Fethinden Smnlerin Yklna Kadar Semerkant
Tarihi, MSBE, stanbul 2001. (Baslmam Doktora Tezi).
Bakhr, Mehmet, MturdKelmclan ve Bunlar zerine Yaplan alma
lar, MSBE, stanbul 1992. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Erdem, Sabri, Tabsra'ya Semantik Yaklam, ASBE, Ankaral988,
(Baslmam Doktora Tezi).
Erdoan, Mrsel, Mturdliin Anadolu'ya Gelii, ASBE, Ankara
2006. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Eyyb, Ali, el-Akdet'l-Mturdyye, Kahire 1955, Kahire niver
sitesi Dru'l-Ulum Fakltesi Ktphanesi Nu: 24954/485.
Gkalp, Yusuf, Zeydlik ve Yemen'de Yayl, ASBE, Ankara 2006.
(Baslamam Doktora Tezi)
Karabiber, Namk Kemal, Fahreddn er-Rzfye Gre Mezheplerin
Tasnifi, Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anl
urfa 1996. (Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Keskin, Mehmet, E'arliin Teekkl Sreci el-E'ar Dnemi, AS
BE, Ankara 2005. (Baslmam Doktora Tezi)
Koolu, Kiyasettin, Mturd'nin Mutezileye Bak, ASBE, Anka
ra 2005. (Baslmam Doktora Tezi).
Kurbanolu, Mminov Airbek, Hanef Alimlerin Merkez Mver
nnehir ehirleri Hayatnda Tuttuklar Yer Ve Rol (II-VII/VIII-
XIII. yzyllar), Takent slm niversitesi Takent Doubi-
lim Enstits, Takent 2003. (Doktora Tez zeti).
zde, Tahp, mam Mturd'nin Te'vlt Ehl-i Snne Adl Eserinin
Tefsir Metodolojisi Asndan Tahlil ve Tantm, ESBE, Kay
seri 1997. (Baslmam Doktora Tezi).
zen, kr, Eb Mansr el-Mturd'nin Fkh Usuln Yeniden n

as, SAM, stanbul 2001. (Baslmam Doentlik Tezi).
k, smail, Lmi'nin Kelm timindeki Yeri ve nemi, Ankara 2009,
ASBE, (Baslmam Doktora Tezi)
Tan, Muzaffer, smaililiin Teekkl Sreci, ASBE, Ankara 2005.
IIL D E R E S E R L E R
el-Abbd, Eb Asm Muhammed b. Ahmed (458/1066), Kitbu Ta-
bakti'l-Fukahi'-fiyye, nr. Gsta Vitestam, Leiden 1964.
Abdlazim ed-Db, "Cveyn", DA, stanbul 1993, VIII/142.
Abdlhamid, rfan, slmda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, trc.
Saim Yeprem, stanbul 1994.
Abdlhayy, M., "E'arilik", slm Dncesi Tarihi, edit. M. erif,
ev. Ahmet nal, stanbul 1990.
Ahmed b. Mahmud, (977/1569), Seluk-Nme I-II, nr. Erdoan
Mercii, stanbul 1977.
Ak, Ahmet, Byk Trk limi Mturd ve Mturdlik, stanbul
2008.
Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyas Hadiselerin Kelmi Problemlere
Etkileri, stanbul 1992.
, "Kur'n' Kerim Asndan Egemenlik Meselesi", slm Ara
trmalar, C. 8, S, 3-4, Yaz-Gz Dnemi 1995.
Aksarayl, Kerimeddin Mahmud (733/1332), Musmarat'l-Ahbr
{Seluk Devletleri Tarihi), ev. M. Nuri Genosman, nsz ve
notlar, F. N. Uzluk, Ankara 1943.
, Msmarat'l-Ahbr {Moallar Zamannda Trkiye Seluklular
Tarihi ), Mukaddime ve haiyelerle tashih ve nereden Os
man Turan, Ankara 1999.
el-Alev, Eb'l-Mel Muhammed b. Abdullah el-Hseyn Beyn-
'l-Edyn, trc. Yahya el-Hab, Mecellet KUiyyeti'l-Adb,
X I X / 1 , Kahire 1957.
Algar, Hamid, "Hcegn", DA, stanbul 1996, X I V / 4 3 1 .
, "Nakibendiyye", DA, stanbul 2006, XXXII/335-342.
KAYNAKA 199
Anke Von Kuegelgen-Ashirbek Mminov, "Mturd Dneminde

Semerkant laliyatlar", mam Mturd ve Mturdlik, An
kara 2003, ss. 259-270.
Arkan, Adem, "Byk Seluklularn Haneflere Destekleri ve Irak
Seluklular Sultan Mesud'un Faaliyetleri", Araan Sosyal
Bilimler Enstits lm Dergisi, Say: 5-6, Bikek 2008, ss. 153-
164.
Arui, Muhammed, "Sbn, Nureddn," DA, stanbul 2008,
XXXV/360-361.
Ashirbek Mminov-Anke Von Kuegelgen, "Mturd Dneminde
Semerkant lahiyatlar ( 4 / 1 0 . Asr)", mam Mturdve M
turdlik, Ankara 2003, ss. 259-270.
Aslantrk, Aye Hmeyra, "Nesef, Necmeddn", DA, stanbul
2006, X X X I I / 5 7 2 .
Assman, Jan, Kltrel Bellek, ev. Aye Tekin, stanbul 2001.
Atalan, Mehmet, iliin Farkllama Srecinde Ca'fer es-Sdk'n
Yeri, Ankara 2005.
, Muhammed b. el- Hanefyye ve Anadolu'daki Tezahrleri Muham
med Hanef Cenknmeleri, Ankara 2007.
Atay, Hseyin, "Fatih-Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar
ve cazetnameleri", Vakflar Dergisi, Ankara 1981, Cilt: 13.
Ate, Ahmet, "Kueyr", A, VI/1035-1036.
Atik, Kemal, "Mturd'nin Mtebih Ayetlere Bak As", Eb
,, Mansr Semerkand Mturd, Kayseri 1990, ss. 119-134.
Attar, Ferdddn Muhammed b. Eb Bekr brahim (617/1220),
Tezkiret'l-Evliya, trc. Sleymen Uluda, Bursa 1984.
Aydm, Hseyin, Eb'l-Hasan el-Ea'rde Nazar ve stidlal, Malatya
2003.
Aydnl, Osman, slm Dncesinde Aklleme Sreci-Mutezilenin
Oluumu ve Eb'l-Huzeyl Allaf, Ankara 2001.
, "Mutezilenin mamet Nazariyesi: Teori-Pratik", Dini Aratr
malar, cilt 3, say: 7, Ankara 1997.
, "Mutezile Ekol, Teekkl, lkeleri ve slm Dncesine
Katklar, Marife 2003, ss. 27-54.
Mu'tezil mamet Dncesinde Farkllama Sreci, Ankara

2003.
el-Ayn, Bedrddn (855/1451), es-Seyflmhenned f Siyereti'l-Me
liki'l-Meyyed, thk., Muhammed Alev altut-Muhammed
Mustafa Ziyde, Kahire 1998.
el-Azm, Eb Abdullah Muhammed, Azm Tarihi Seluklularla l
gili Blmler, nr., Ali Sevim, Ankara 1988.
el-Badd, Eb Mansr Abdlkhir b. Thir b. Muhammed
(429/1037), el-Fark beyne'l-Frak, thk. Muhammed Muhyid-
dn Abdlhamid, Beyrut 1993.
, Mezhepler Arasmdaki Farklar, trc. Ethem Ruhi Flal, Ankara
1991.
el-Badd, smail Paa, Hediyyet'l-Arifin, stanbul 1955.
Balolu, Ahmet, nan Esaslar Asndan Drzlik, Ankara 2004.
Bardakolu, Ali, "Hanef Mezhebi, DA, stanbul 1997, X V I / 1 9 .
Barthold, Vasiliy ViHdimirovi (1930), Mool stilasna Kadar Tr
kistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara 1990.
, Orta Asya Trk Tarihi Dersleri, yay. Haz. Hseyin Da, An
kara 2004.
Baer, Sait, Yahya Kemal'de Trk Mslmanl, stanbul 1998.
Bausani, A., "Religion in the Saljuq Period", The Cambridge History
of Iran, edit. J.A. Byle, Cambridge 1968, V/283-302.
Bayram, Mikil, "Danimend Oullan'nm Din ve Mill Siyase
ti", Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say:18
(Gz 2005), Konya 2005,131-147.
Bedev, Abdurrahman, Mezhib'l-slmiyyn, Beyrut 1983.
Bekir Topalolu, Nureddn es-Sbn Mturdyye Akaidi, Ankara
1982.
Benli, Yusuf, "Irak'ta iliin Tarihi Temelleri", rak Dosyas, haz.
Ali Ahmetbeyolu-Hayrullah Cengiz-Yahya Bakan, stan
bul 2003,127-160.
el-Berbehr, Eb Muhammed Hasan b. Ali b. Halef (329/940),
erhu Kitbu's-Snne, (bn Ya'l'nn Tabakt' ierismde II.
18-43)
KAYNAKA 201
el-Beyz, Kemlddn Ahmed b. Hasan (1098/1687), rt'l-Me

rm an breti'l-mm, thk. Yusuf Abdrrazzak, Kahire 1949.
el-Beyhak, Eb'l-Fadi Trthu'l-Beyhak, trc. Yahya el-Hab - S
dk Neet, Beyrut 1982.
Bice, Hayati, Hoca Ahmet Yesevi Divan- Hikmet, Ankara 2005.
Bilmen, mer Nasuhi, Hukuki slmiyye ve stahat Fkhiyye Kamu
su, stanbul 1976.
Bozan, Metin, mmiyye iasnm mamet Tasavvuru, Ankara 2007.
Bozkurt, Nahide, "ktidarm Meruiyeti zerine Bir Analiz", sl-
miyt, 3 (2000).
Brockelman, Cari, Trihu'l-Edebi'l-Arab, Arabadan ev. Abdlh-
lim Neccar, Kahire 1991.
Geschichte der Arabischen Literatr, Leiden 1937-1947.
, "el-", A, stanbul 1986, X I I I / 7 5 .
, slm Milletleri ve Medeniyetleri Tarihi, ev. Neet aatay,
Ankara 1964.
, "bn Kesir", A, V / I I 762.
, GAL, 1/261, Suppl, 1/662.
. Tarihu'l-Edebi'l-Arab, trc. A. en-Neccr, Kahire 1991.
, "Cveyn", A, I I I / 2 4 9 .
el-Buhri, Abdlaziz b. Ahmed (730/1330), Kef'l-Esrr al Usli-
'l-Pezdev, stanbul 1308.
Buhr, Aluddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdurrahman
(546/1151), Mehsin'l-slm ve eri'u'l-slm, Beyrut 1985.
el-Bundr, Eb'l-Feth b. A h b . Muhammed (642/1245), Zbdet'n-
Nsra ve Nbhet'l-Usra, {Irak ve Horasan Seluklular Tarihi),
trc. Kvmddn Burslan, stanbul 1943.
Bykkara, Mehmet Ah, "slm Mezhepleri Arahrmalarmda Ter
minolojiyle likili Sorunlar", slm Aratrmalar Dergisi, 19,
say: 2, (2006), ss. 257-271.
, "Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri Tarihi le lgili Me
todolojik Problemler", slm limlerde Metodoloji (Usl) Mes'
elesi, Ensar Neriyat, I-I, 27-28 Eyll 2003,1/441-491.
202 S E L U K L U L A R D N E M N D E MTURlDLK
Cahen, Claude, "Seluklu Devri Tarih Yazcl", trc. Nejat Kay

maz, TAD, VII/12-13 1969.
, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, stanbul
2002.
Cveyn, mnu'l-Haremyn (478/1085), Kitb'l-rd il Gavt-
'l-Edille f Usli'l-'tikd, thk., Muhammed Yusuf Musa-Ali
Abdlmnam Abdlhamid, Kahire 1950.
, el-Akdet'n-Nizmiyyefi'l-Erkni'l-slmiyye, stanbul trz.
elebi, Ahmed, slm'da Eitim retim Tarihi, trc. Ali Yardm, s
tanbul 1983.
etiner, Bedreddn, Eb'l-Berekt en-Nesef ve Medrik Tefsiri, stan
bul 1995.
ubuku, brahim Agah, "bhilik ve Btnilik", AFD, XVIII (1970).
Dalkran, Saym, Osmanl Devletinde Ehl-i Snnet'in i Akidesine
Tenkitleri, stanbul 2000.
Demir, Galip, Osmanl Devletinin Kuruluu ve Ahilik, stanbul 2000.
ed-Dehlev, lim b. el-Al el-Ensr, el-Fetv't-Tatarhniyye, nr.
Seccad Hseyin, Karai 1996.
Develi, Hayati, Ahmed Yesev, stanbul 1998.
ed-Deylem, Muhammed b. Hasan (711/1311), Beyn Mezhebi'l-
Btmiyye ve Butlnuh, nr. R. Strothmann, stanbul 1938.
Eb'l-Fid, mduddn smail b. AU (732/1331), el-Muhtasar f Ah-
bri'l-Beer, Beyrut 1997.
Eb Hanfe, Numan b. Sabit, (150/767), el-Fkhu'l-Ekber, mam- '-
zam'n Be Eseri ierisinde, thk. ve trc. Mustafa z, stanbul
2002.
, Fkhu'l-Ebst, mam- 'zam'n Be Eseri ierisinde, thk. ve trc.
Mustafa z, stanbul 2002.
, Risale il Osman el-Bett, mam- 'zam'n Be Eseri ierisinde,
thk. ve trc. Mustafa z, stanbul 2002.
, el-lim ve'l-Mteallim, mam- 'zam'n Be Eseri ierisinde,
thk. ve trc. Mustafa z, stanbul 2002.
, el-Vasiyye, mam- 'zam'n Be Eseri ierisinde, thk, ve trc.
Mustafa z, stanbul 2002.
KAYNAKA 203
Eb Zehra, Muhammed, Trihu Mezhihi'l-slmiyye, Kahire 1989.

Ecer, Ahmet Vehbi, "manm Artmas ve Elcsilmesi", slm Dergisi,
10, (Temmuz 1962).
"Eb Mansr el-Mturd," slm Medeniyeti Dergisi, (1973),
say: 29, ss. 10-14.
, "Eb Mansr Muhammed Mturd", Kurultay Dergisi, 1
Mart 1975.
, "Eb Mansr Mturd es-Semerkand", Milli Kltr Dergisi,
(Ekim 1977), say: 10.
, "Mturd'nin slm Dnyasnda Tannmas", Diyanet (lm)
Dergisi, Ocak-Mart 1987, say: 1, ss. 12-17.
, "Mturd'nin Tanmmas", Eb Mansr Semerkand Mturd,
Kayseri 1990. ss. 9-16.
, "Tarihte Trkler, slmiyet ve Mezhepleri", Erdem, Cilt:8,
Say: 23, Ankara 1996.
. , Trkiye'de Eb Mansr Muhammed el-Mturd ile lgili
Aratrma ve Yaynlar", Trk Kltr, Mays 2000, say: 445,
ss. 308-314.
, "Trk Kltr tarihinde Eb Mansr Muhammed Mturd'
nin Yeri ve Etkisi", Trkler 5 (ed. Hasan Celal Gzel-Kemal
iek-Slim Koca), Ankara 2002, ss. 518-526.
Eraslan, Kemal, "Ahmed Yesev", DA, stanbul 1989,11/159-161.
el-E'ar, Eb Hasan Ah b. smail (324/936), Maklt'l-slmiyyn
ve htilf'l-Musalln, thk, Helimut Ritter, VViesbaden 1980.
, el-hne an Usli'd-Diyne, thk., Bir Muhammed Uyun, Bey
rut 1996.
, Kitbu'l-Lma' f'r-Red al Ehli'z-Zey ve'l-Bid'a, thk., Abdla
ziz izzeddn es-Sirvn, Dru'l-Benn, 1987.
Evgin, A. Kadir, Buhr'nin Hocas Abdullah b. Zbeyr el-Humeyd ve
Msnedi, Ankara 2004.
Flah, Ethem Ruhi, amzda tikd slm Mezhepleri, zmir 2004.
, tikadi slm Mezheplerine Giri, zmir 2007.
, mamiyye ias, Ankara 1984.
Trkiye'de Alevilik ve Bektailik, Ankara 1990.
Faruk Smer-Ali Sevim, slm Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava

(Metinler ve evirileri), Ankara 1988.
From, Erich, Sahip Olmak ya da Olmak, stanbul 1991.
Frye, Reacherd Nelson, Orta an Baars Buhara, ev.. Hasan
Kurt, Ankara trz.
Gazl, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed (505/1111), Btn
liin Yz, ev. Avni lhan, Ankara 1993.
, el-ktisd fi'l-tikd, nr., . A. ubuku-H. Atay, Ankara
1962.
, Gavid'l-Akid, thk., Musa Muhammed Ali, Beyrut 1985.
, thyu Ulmi'd-Dn, t r c , Ahmet Serdarolu, stanbul 1975.
Gucdvn, Abdlhlk, "Makmt- Ysuf Hemedn", Hayat Ne
dir (Rutbet'l-Hayt), ev., Necdet Tosun, stanbul 2008
Gnaltay, emseddn, slm Tarihinin Kxynaklar, nr. Yksel Ka
nar, stanbul 1991.
Gnay, Hac Mehmet, "Semerkand, Aleddn", DA, stanbul
2009, X X X V I / 4 7 1 .
Gndz, rfan, "Ahmed Yesev'nin Tarikat ve rad Anlay", Ye
sevlik Bilgisi, Ankara 1998.
el-Hamev, ihbuddn Eb Abdullah Yakut b. Abdullah
(627/1229), Mu'cem'l-Bldn, thk. Ferd Abdlaziz el-Cn-
d, Beyrut 1990.
Hamidullah, Muhammed, "Serahs, emsleimme", DA, stanbul
2009, XXXVI/544-547.
Hemedn, Ysuf, Hayat Nedir (Rutbet'l-Hayt), ev., Necdet To
sun, stanbul 2008.
el-Herev, Ali b. Hseyin el-Viz, Reaht Ayni'l-Hayt, Beyrut
trz.
el-Herev, Aliyy'l-Kr, erhu'l-Eml li Aliyyi'l-Kr, yrz. ve trz.
el-Hazel, el-Ahmed b. Avdullah, el-Mturdiyye, Riyd
1421/2000.
Heffening, "Merginn", A, V I I / 7 6 1 .
Hitti, Philip K., Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, stan
bul 1995.
KAYNAKA 205
Hizmetli, Sabri, "tikadi slm Mezheplerinin Douuna timai Ha

diselerin Tesirleri zerine Bir Deneme", AFD, c. 26, 665.
Hondmir, Gyaseddn, Dstru'I-Vzer, nr. Harb Emin Sley
man, Msr 1980.
Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Hucvir Kefu'l-Mahcb Hakikat Bil
gisi, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1982.
el-Hseyn, Sadreddn Eb'l-Hasan Ali b. Nasr (590/1194), Ahb
ru'd-Devleti's-Selkiyye, trc. Necati Lgal, Ankara 1943.
bn'l-Adm, Kemlddn Eb'l-Kasm mer b. Ahmed (661/1262),
Buyet't-Taleb f Tarihi Haleb, nr. Ali Sevim, Ankara 1976.
, Buyat at-Talab f Trh Halab Seluklularla lgili Haltercmeleri,
yay. Ali Sevim, Ankara 1976.
bn Askir, Tebyn'l-Kezib'l-Mfter fm Nusibe le'l-mam Ebi'l-
Hasani'l-E'ar, Beyrut 1984.
bn Bb, Seluknme, Mkrimin Halil Yinan, haz. Rafet Yinan-
mer zkan, stanbul 2007.
bn'l-Cevz, Eb'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed
(597/1200), el-Muntazam f Trhi'l-Mlk ve'l-mem, thk.,
Sheyl Zekkr, Beyrut 1415/1995.
_, Mirt'z-Zemn, Ah Sevim, Ankara 1968.
bn'l-Esr, mdddn Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr e-eybn
(632/1234), el-Kmil fi't-Trhi'l-mem ve'l-Mlk, thk., Ca-
rolus Johannes Tornberg, Beyrut 1399/1996.
bn Fazlullah el-mer, ihbeddn Ahmed b. Yahya (749/1348),
Meslik'l-EbsrfMemliki'l-Emsr, nr. Fuad Sezgin, Frank
furt 1988.
bn Hacer el-Askaln, ihbddn Eb'l-Fazi Ahmed b. Ali, Lfs-
n'l-Mzn, Beyrut 1390/1971.
bn Hallikn, Eb'l-Abbs emsddn Ahmed b. Muhammed b.
Eb Bekr (681/1282), Vefeyt'l-A'yn ve Enbu Enbi'z-Ze-
mn, thk. hsan Abbas, Beyrut 1397/1977.
bn Havkal-stahr-Kudme b. Cafer, bn Fakh-bn Rusteh-el-Ya-
kb-tbn Hurdazbih, Mslman Corafyaclarn Gzyle Orta
ada Trkler, Haz. Yusuf Ziya Yrkhan, stanbul 2004.
bn Hazm, Eb Muhammed Ali el-Endlus ez-Zhir (456/1063),

el-FasI fi'l-Milel ve'l-Ehv ve'n-Nihal, Msr 1317.
bn'l-Hmm Kemleddn Muhammed b. Abdlvhid es-Sivs
(861/1457), Kitb'l-Msyere, stanbul 1979.
bn'l-md, ehbddn Eb'l-Feth el-Hanbel ed-Dimek
(1089/1678), ezert'z-Zeheb f Ahbri min Zeheb, thk. A. el-
Amat, Beyrut 1410/1989.
bn'l-Kalnis, Eb Ye'l Hamza b. Esed et-Temm, Tarihu Di-
mek, thk. Sheyl Zekkar, Dimek 1403/1983.
bn Kesir, smail b. mer mduddn Eb'l-Fid (774/1373), el-Bi
dye ve'n-Nihye, Beyrut 1990.
bn Kutluboa, Zeynddn Eb'l-Ksm (879/1474), Tc't-Tercim
f Tabakti'l-Hanefyye, Badat 1962.
bn Manzr, Lisn'l-Arab, Beyrut trz.
bn Receb, Zeynddn Eb'l-Ferec Abdurrahman b. ihbeddn
Ahmed el-Badd el-Hanbel, Kitbu'z-Zeyli al Tabakti'l-
Hanbile Beyrut trz.
bn Tariberd, en-Ncmu'z-Zhira, Kahire 1929.
bn Teymiyye, Takiyddn Ahmed b. Abdlhlim, Der' Teruzi'l-
Akl ve'n-NakI, nr. Muhammed Red Slim, Riyad 1979.
, Kitb'l-mn, nr. Hseyin Yusuf el-Gazzal, Beyrut
1406/1986.
lhan, Avni, "Btniye", stanbul 1992, DA, V / 1 9 1 .
, "Alallah", DA, stanbul 1991, III/495.
el-stahr, Eb shk brahim b. Muhammed el-Fris, Kitbu Mes-
liki'l-Memlik, Beyrut 1927.
el-sferyin, Eb'l-Mazeffer (471/1078), et-Tebsrfi'd-Dn ve Temy-
z'l-Frkati'n-Nciyeti ani'l-Frak'l-Hlikn, thk., Muhammed
Zahid el-Kevser, Beyrut 1988.
can, Mehmet Zeki, Selefiyye, slm Kktenciliin Tarihi Kkenleri,
stanbul 2008.
zmirli, smail Hakk, Yeni lmi Kelm, nr. Sabri Hizmetli, Ankara
1981.
. Muhassal'l-Kelm ve'l-Hikme, stanbul 1336.
KAYNAKA 207
Kafesolu, brahim, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mpa

ratorluu, stanbul 1953.
, Seluklu Tarihi, stanbul 1992.
Kahraman, Hseyin, Mturdlikte Hadis Kltr, Bursa 2001.
Kallek, Cengiz, "el-Hidye", DA, stanbul 1998, XVII/471-473.
Kara, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, stanbul 2007.
, Seluklularn Dini Serveni, stanbul 2006.
Karasar, Niyazi, Bilimsel Aratrma Yntemi, Ankara 1995.
Karata, Cafer, "Mezhep ve sim Mezhep-slm Mnasebeti ve
Ehl-i Srmet Topluluuna Verilen simlere Dair Bir Deer
lendirme", Marife, say. 3, K 2005, s.7-24.
Karla, Bekir, "Gazl", DA, stanbul 1996, XIII/520-521.
el-Ksn, Aleddn Eb Bekir b. Mesd (587/1191), Bediu's-Sa-
ni'f tertbi'-eri', Kahire 1910.
Kasm Kufral, "Gazal", A, I V / 7 5 5 .
Kaeli, Ali Rza, Akid Eml ve Fkh- Ekber Tercmesi, stanbul
1997.
Kavak, Yusuf Ziya, X / ve XII Asrlarda Karahanllar Devrinde Ma
varannehir slm Hukukular, Ankara 1976.
el-Kazn, Muhammed Murad b. Abdullah, Reaht Ayni'l-Hayt
ve Terceme, Beyrut 1424/2003.
el-Kazvin, Abdlcelil b. Ebi'l-Hseyin b. Ebi'l-Fazi, Kitb'n-Nakz,
nr. Seyyid Celaleddn Hseyn Urmev, 1371/1952.
el-Kazvini, Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud (628/1283), s-
ru'l-Bild ve Ahbru'l-bd, Beyrut trz.
el-Kelbz, Eb Bekir Muhammed b. shk el-Buhr (385/995),
et-Taaaruf li Mezhebi Ehli't-Tasavvuf, Kahire 1980.
Keskiolu, Osman, slm Dnyas Dn ve Bugn, Ankara 1964.
Koca, Ferhat, "Seluklularm slm Hukuk Mezheplerine Bak",
I. Uluslar Aras Seuklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, (11-13
Ekim 2000, Seluk niversitesi) Konya 2001, C. II, ss. 29-52.
, "Ksn", DA, stanbul 2004, X X I V / 5 3 1 .
, "Merginn, Burhaneddn", DA, Ankara 2004, X X I X / 1 8 2 .
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1981.

, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1999.
, Trkiye Tarihi, stanbul 1923.
Korkmaz, Sddk, "mam Eb Mansr el-Mturd'nin Hayat
ve Eserleri", Dini Aratrmalar, Mays-Austos 2001, c. 4,
10/89.
Kymen, Mehmet Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1998.
Kumm, Eb'l-Halef Sa'd b. Abdullah el-E'ar (301/913), Kitbu Ma
klt ve'l-Frak, thk., Muhammed Cevad Mekr, Tahran 1963.
Kumm-Nevbaht, i Frkalar (Kitbu'l-Maklt ve'l-Frak ve Fraku'-
ia), ev.. Hasan Onat-Snmez Kutlu-Sabri Hizmetli-Rama-
zan imek, Ankara 2004.
el-Kure, Muhyiddin Eb Muhammed Abdlkadir b. Muhammed
b. Muhammed (775/1373), el-Cevhiru'l-Mudiyye f Tabakti
'l-Hanefyye, thk., Abdlfettah Muhammed el-Hulv, Beyrut
1413/1993.
Kurt, Hasan, Orta Asya'nn slmlama Sreci (Buhara rnei), An
kara 1998.
, Trk-lslm Dnemine Geite Tahiroullar, Ankara 2002.
el-Kueyr, Abdlkerim b. Havzin b. Abdlmelik (464/1072), Ku
eyr Risalesi, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1978.
Kutlu, Snmez, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri,
Ankara 2000.
, slm Dncesinde lk Gelenekiler-Hadis Taraftarlarnn man
Anlay Balamnda Bir Zihniyet Analizi, Ankara 2002.
, Mezhepler Tarihine Giri, stanbul 2008.
, Siyas ve tikadi Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara 2006.
. , "Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd", mam
Mturd ve Mturdlik, Ankara 2003, ss. 17-55.
. _, "Eb Mansr Mturd ve Mturd Kltr evresiyle lgili
Bibliyografya", mam Mturd ve Mturdlik, Ankara 2003,
ss. 385-432.
, "Eb Mansr el-Mturd'nin Mezheb Arka Plan", Mturd
ve Mturdlik, Ankara 2003, ss. 119-146.
KAYNAKA 209
, "Bilinmeyen Ynleriyle Trk Din Bilgini: mam Mturd",

Dini Aratrmalar, Ocak-Nisan 2003, c. 5 , 1 5 / 7 .
, "slm Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu", slmi limlerde
Metedoloji (Usl) Mes'elesi, stanbul 2003, ss. 391-440.
, "slm ve Mezhepler", Trk Yurdu, C. 17, ss. 116-117, Nisan-
Mays 1997.
_, "Kerrmiyye", DA, stanbul 2004, X X V / 2 9 4 .
Krkolu, Kemal Edip, "Lmiyye-i Kelmiyye", Ankara niversite
si lahiyat Fakltesi Dergisi, C. III, say. (1-2), Ankara 1954,1-21.
Kurpalidis, G. M., Byk Seluklu Devletinin dar Sosyal ve Ekono
mik Tarihi, ev. lyas Kamalov, stanbul 2007.
Ktkolu, S. Mbahat, Tarih Aratrmalarnda Usl, stanbul
1994.
el-Lmi, Eb's-Sen Muhammed b. Zeyd el-Hanef el-Mturd
(VI./XII. yzylm balan), Kitbf Usli'l-Fkh, thk., Abdl
mecid et-Trk, Beyrut 1995.
, et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, thk., Abdlmecid Trk, Beyrut
1995.
Lewinstein, Keith, "Dou Hanef Firak Gelenei zerine Mlaha
zalar", evirenler. Snmez Kutlu-Muzaffer Tan, mam Mtu
rdve Mturdlik, ss. 89-118.
Macit, Yksel, "Mu'tezile'nin Fkh Uslndeki Yeri ve Etkisi",
Marife, yl: 3, say: 3, 2003.
Madelung, VVilferd, "The Spread of Mturidism and The Turks",
Religious Schools and Sects in Medieval Early islam, London
1985, ss. 109-168.
, "Mturdliin Yayl ve Trkler", mam Mturdve Mtur
dlik, ev.. Muzaffer Tan. Ankara 2003, ss. 305-368.
, "Mturdyya", EI2, Leiden 1989, VI/847-848.
, "The Westward Migration of Hanaf Scholars from Central
Asia in the 11 to 13 Cennturies", mam Mturd ve Mturd
lik, Ankara 2003, ss. 433-446.
, "Horasan ve Mvernnehirde lk Mrcie", ev.. Snmez
Kutlu, AFD. XXXin, Ankara 1992.
el-Marib, Ali Abdlfettah, mmu Ehli's-Snne ve'l-Cemaa Eb

Mansr el-Mturd ve Arhe'l-Kelmiyye, Kahire 1985.
Makdisi, George, Orta ada Yksek retim, stanbul 2004.
el-Makdis, emsddn Eb Abdullah Muhammed, Kitbu Ahse
n't-Teksm f Marifeti'l-Eklm, nr., M. J. De Geoje, Beyrut
trz.
el-Malat, Eb'l-Hseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman
(377/987), et-Tenbh ve'r-Red al Ehli'l-Ehv ve'l-Bid'a, thk.,
Muhammed Zahid b. Hasan el-Kevser, Kahire 1413/1993.
Massignon, Louis, "Tasavvuf", A, Eskiehir 1997, X I I / L 26-31.
el-Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud
(333/944), Kitb't-Tevhd, thk. Bekir Topalolu-Muhammed
Arui, Ankara 2003.
, Kitb't-Tevhd, thk., Fethullah Huleyf, stanbul 1979.
, Te'vlt Ehli's-Snnet, thk., Ftma Yusuf el-Hyem, Beyrut
2004.
Mehmed erafeddin (Yaltkaya), "Sencer ve Gazl", DFFM, stan
bul 1341/1925.
, "Selukler Devrinde Mezhib", Trkiyat Mecmuas I, Dru'l-
Fnn Trkiyat Enstits, stanbul 1925.
, "Eb Mansr Mturd", Dru'l-Fnn lahiyat Fakltesi Mec
muas, 5 / 2 3 , stanbul 1932.
, "slmda lk Fikir Hareketleri ve Dini Mezhepler", DFFM,
say: 3/2-12-13, 4 / 1 4 - 1 5 , stanbul 1929-30.
, "Ftmler ve Hasan Sabah", DFFM. I / I V (1926).
Mercii, Erdoan, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 2000.
, "Bveyhiler", DA, stanbul 1992, V l / 4 9 7 , 4 9 8 .
el-Merginn, Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr Abdlcelil b. Halil er-
Ridn el-Merginn (593/1196), el-Hidye, nr., M. Muh
yiddin Abdlhamid, Kahire 1385/1966.
el-Mevdd, Eb'l-A'l Seluklular Tarihi, t r c , Ali Genceli, stanbul
1923.
Murteza Bedir-Ferhat Koca, "Pezdev, Eb'l-Usr", D M , stanbul
2007, X X X I V / 2 6 4 .
KAYNAKA 211
Laust, Henry, slmda Ayrlk Grler, t r c , E. Ruhi Flal- Sabri

Hizmeth, stanbul 1999.
Leknev, Muhammed Abdlhay (1304/1886), el-Fevhid'l-Behiyye
f Tercimi'l-Hanefyye, thk. Ahmet ez-Zab, Beyrut 1998.
Lewis, Bernard, "smaihler", A, V / I I / 1 1 2 0 - 1 1 2 4 .
Mevlna Sahyyddn, Reeht Ayn'l-Hayt, stanbul trz.
Molla el-Cm, Nureddn Abdurrahman b. Ahmed (898/1492),
Nefeht'l-ns, thk. Muhammed Edib el-Cdir, Beyrut
1424/2003.
el-Mderris, Muhammed Mahrs Abdullatif, Meyihu Belh mine
'l- Hanefyye, Badat 1367/1977.
Muhtar, Sheyr Muhammed, et-Tecsm mde'l-Mslimn "Mezheb
'l-Kerrmiyye", Kahire 1971.
Maruf, Naci, Medris Gablen-Nizmiyye, Badat 1393/1973.
Neseb-nme Tercmesi, Arapadan Trkeye ev., Mevln Safiy-
'd-Dn, haz., Kemal Eraslan, stanbul 1996.
en-Nesef, Eb Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ah
med (537/1142), el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand, Tahran
1378/1999.
, el-Kand f Zikri Ulem-i Semerkand, nr.. Nazar Muhammed
el-Faryb, Riyad 1412/1991.
Kitb'l-Kand f Tarihi Semerkand, thk., W. Barthold, Turkes
tan V epoxu Mongolskago Naestviya, Petersburg 1898, L
Ksm Metinlerin iinde, s. 50-51.
, Akid'n-Nesefiyye, yrz., trz.
en-Nesef, EbT-Mun (508/1114), Tabsrat'l-Edille f Usli'd-Dn,
nr., Hseyin Atay, Ankara 2004.
, Tabsrat'l-Edille, thk., Claude Salame, Damas 1993.
, et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, nr., Abdlhay Kabil, Kahire
1407/1987.
, Bahru'l-Kelm f Akaidi Ehli'l-slm, (slm nanlar ve Mezhepler
Arasmdaki Gr Farklar), trc, Cemil Akpmar, Konya trz.
, Tevhidin Esaslar kitb't-temhd li kavidi't-tevhd, ev.. Hlya
Alper, stanbul 2007.
en-Nesef, Eb'l-Berekt Ahmed b. Muhammed, slm nanann

Ana Umdeleri {"el-Umde" Tercmesi"), ev.. Temel Yeilyurt,
Malatya 2000.
en-Nesef, Hafizddn Eb'l-Berekt Ahmed b. Mahmud, erhu'l-
Mntehb, thk. Slim t, Kahire 1988.
en-Nevbaht, Eb Muhammed el-Hasan b. Ms (300/912), Fraku
'-a, thk., Muhammed Sadk, Necef 1936.
Nizmlmlk, Hasan b. Ali b. shk Tus (485//1092), Siyset-
nme, haz. Mehmet Altay Kymen, Ankara 1999.
Nyberg, H. S. "Mutezile", A, stanbul 1993, VIII/756-764.
Ocak, Ahmet, Seluklularn Dini Siyaseti, stanbul 2002.
, "Seluklular", D M , stanbul 2009, XXXVI/375-377.
, "Seluklular Dneminde Badat ve evresinde Tasavvuf
Hareketleri", Irak Dosyas, yay. haz. Ali Ahmetbeyolu-Hay
rullah Cengiz-Yahya Bakan, stanbul 2003, 87-108.
ocak, Ahmet Yaar, Trkler Trkiye ve slm, stanbul 1999.
, Trk Sufliine Baklar, stanbul 2005.
, "Trk Dnyasmda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn
Yayl: Bir Sufi Kltrn Yeniden Gncellemesi", Milletlera
ras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993.
n a t . Hasan, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz iilii, An
kara 1993.
, Trkiye'de Din Anlaynda Deiim Sreci, Ankara 2003.
, "i mamet Nazariyesi", AFD. XXXII, Ankara 1992, ss. 92-
111.
, "iiUin Douu Meselesi", AFD, XXXVI, Ankara (1997).
, "Trkiye'de slm" Trk Yurdu, C. XVII, S. 116-117, Nisan-
Mays 1997.
, "slm'da Yeniden Yaplanma zerine" AFD, zel Say,
Ankara 1999.
, "Din Anlaymzm Kaynaklar zerine Baz Dnceler",
Trk Yurdu, C. Xm, S. 75 (1993)
, 99 Soruda slm Mezhepleri, (Baslmam Nsha), Ankara
2000.
KAYNAKA 213
, "Trkiye'de slm Mezhepleri Tarihi'nin Geliim Srecinde

Prof. Dr. Ethem Ruhi Flah'nm Yeri", Eihem Ruhi Ftlal'/a
Armaan, Ankara 2002, ss. 236-254.
, "Mezheplerin nan Esaslannm Sistemlemesinde Kur'n'm Rol"
I Kur'n Sempozyumu 1-3 Nisan, Ankara 1994, ss. 415-435.
z, Mustafa, mm- A'zamn Be Eseri, stanbul 2002.
, mmiyye iasnda Onikinci mam ve Mehd nanc, stanbul
1995.
, "Eb Mansr Mturd Hayat ve Eserleri", Diyanet leri Ba
kanl Dergisi, Cilt: XIII, say:5, Eyll-Ekim 1974.
, "Mturd ve E'ar Mezhepleri Hakkmda Bir Tetkik", Diya
net leri Bakanl Dergisi, say: 2, Mart-Nisan 1975.
z, Mustafa-Mustafa Muhammed e-ek'a, "smiliyye", DA,
XXIII/129.
z, aban, "ia'nn Asl ve Douu zerine Grler", e-Maklt-
Mezhep Aratrmalar Dergisi, 1/2, (Gz-2008), 29-47.
zaydm, Abdlkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Ta
rihi, Ankara 1990.
, Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi, stanbul 2001.
, "Hasan Sabbah", DA, stanbul 1997, X V I / 3 4 7 .
zbek, Durmu, "el- ve Kasdet'l-Eml", Seluk niversitesi
lhiyat Fakltesi Dergisi, S. 5, Konya 1994.
zde, Talip, Mturd'nin Tefsir Anlay, stanbul 2003.
zel, Ahmet, Hanef Fkh limleri, Ankara 2006.
, "Ah el-Kr", DA, stanbul 1989,11/403-405.
"Hanef Mezhebi", DA, stanbul 1997, X V I / 2 5 .
, "Kefev, Mahmud b. Sleyman", DA, Ankara 2002, X X V / 1 8 5 -
186.
, "Sadrehid", DA, stanbul 2008, X X X V / 4 2 6 .
zen, kr, "V.(X.) Yzylda Mvernnehir'de Ehl-i Snnet-
Mutezile-Mcadelesi", slm Aratrmalar Dergisi, say: 1,
stanbul 1997.
zervarh, M. Sait, Aleddn el-Usmendve Lbb'l-Kelm Adh Eseri,
stanbul 2005.
, "el-Eml", DA, stanbul 1995, X I / 7 3 .

"Selefiyye", DA, stanbul 2009, XXXVI/399-402.
zgdenli, Osman Gazi, "Seluklular", DA, stanbul 2009,
XXXVI/371-375.
, "Mvernnehir", DA, Ankara 2003, XXVIII/177-180.
el-Pezdev, Eb'l-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyin
(493/1099), Kitbu Usli'd-Dn, thk. Hans Peter Linss, Kahi
re 1963.
, Ehli Snnet Akaidi, t r c , erafeddin Glck, stanbul 1994.
er-Rvend, Muhammed b. Ali b. Sleyman (604/1207), Rhat's-
Sudr ve yet's-Srr I, {Gnllerin Rahat ve Sevin Aleme
ti), ev., Ahmed Ate, Ankara 1999.
er-Rz, Fahreddn Eb Abdullah Muhammed b. mer (606/1200),
'tikdt'l-Fraki'l-Mslimn ve'l-Mrikn, nr. Ali Sami en-
Ner, Kahire 1938.
, Mnzart, nr., Fethullah Huleyf, Beyrut 1967.
, Kitbu Melim Usli'd-Dn, thk., Semih Dem, Beyrut 1992.
Rz, Seyyid Murtaz b. D Hasan, Tabsrat'l-Avm f Ma'rifeti
Maklti'l-Enm, thk., Abbas kbl, Tahran 1313.
er-Reyhv, Muhammed b. Sleyman el-Haleb, Nuhbet'l-Lel li
erhi Bedi'l-Eml, stanbul 1985.
Rudolph, Uirich, al-Maturd und Die Snntische Theologie in Semer
kand, Leiden New York-Kln 1997.
, "Mturdliin Ortaya k," ev. Ali Dere, mam Mturd
ve Mturdlik, Ankara 2003, ss. 295-304.
Rugoft, Milton, Marco Polo Dou ve Bat Kaynaklarnda in Seyahat
namesi, ev.. Hande Loddo, stanbul 2003.
es-Sbn, Nureddn Ahmed Ahmed b. Mahmud b. Eb Bekr
(580/1184), el-Bidye f Uslid-Dn, thk. Bekir Topalolu, An
kara 1982.
es-Safed, Selhuddn Halil b. Aybek b. AbdiUah (764/1363), el-
Vf bi'l-Vefyt, thk. Helmut Ritter-Franz Steiner Verlag ve
arkadalar, VViesbaden 1962-1997.
KAYNAKA 215
Salih, Suphi, slm Kurumlan, trc. brahim Sarm, Ankara 1999.

Sankaya, Mehmet Saffet, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, spar
ta 2001.
, "Trklerin slmlama Srecinde Mezheplerin ve Tarikatla
rn Yeri", Trkler 5, (ed. Hasan Celal Gzel-Kemal iek-S-
Hm Koca), Ankara 2002, ss. 498-508.
, Sankaya, Saffet, slm Mezhepleri, sparta 2004.
es-Sem'n, Eb Sa'd Abdlkerim b. Muhammed b. Mansr et-Te-
mm (562/1167), el-Ensb, nr., Abdullah mer el-Brd,
Beyrut 1988.
es-Semerkand, Aluddn Eb Bekir Muhammed b. Ah
med (539/1144), Mzn'l-Usl f Netici'l-Ukl, Katar
1404/1984.
, Tuhfet'l-Fukah, Beyrut 1984.
es-Semerkand, Eb'l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. bra
him el-Hanef (373/983), Tenbhu'l-Gfiln ve Bostan'l-rifn,
Beyrut 1986.
, Kitbu Mukadime-i Ebi'l-Leysi's-Semerkand, Erzurum 1987.
, Kitb't-Tefsir, Beyrut 1985.
, Ukbet Ehli'l-Kebir, thk. Mustafa Abdlkadir At, Beyrut
1985.
, erhu Fkh'l-Ekber, Haydarabad 1321.
es-Semerkand, Eb'l-Ksm shkb. Muhammed Hakm (342/953),
Kitb's-Sevdi'l-Azam, stanbul 1887.
, Terceme-i es-Sevdi'l-A'zm, thk., Abdlhay Habb, Tahran
1348.
es-Semerkand, Eb Seleme Muhammed b. Muhammed ( I V / X . as
rn ortalar), Cmel Usli'd-Dn, thk. Ahmet Saim Klavuz,
stanbul 1989.
Serkis, Yusuf b. lyas b. Musa ed-Dimek (1351/1932), Mu'cem'l-
Matbat'l-Arabiyye ve'l-Muarrabe, Kahire 1928.
Schimmel, Annemaria, Tasavvufun Boyutlar, ev.. Ender Grol, s
tanbul 1982.
es-Serahs, emsleimme Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b. Sehl
(483/1090), el-Mebst, Kahire 1324, X / 1 9 1 , X X / 1 3 9 .
Sevim, Ali, "Seluklular-Msr Fatm Devletleri likilerine Ge

nel Bir Bak", VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri II, Ankara
1981.
, "Azm", DA, stanbul 1991, I V / 3 3 0 .
, "Mir'tz-Zemn F Trhi'l-yn (Kayp Uynu't-Tevrih
ten naklen Seluklularla lgili Blmler) Sbt bnu'l-Cevz",
Belgeler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi XIV, S. 18 (1989-1992)
Ankara 1992.
, Biyografilerle Seluklular Tarihi bn Adim (Semeler), Ankara
1987
, Suriye-Filistin Seluklu Devleti Tarihi, Ankara 1989.
Sezgin, Fuad, Trihu Trsi'l-Arabt, ev. Mahmud Fehmi Hicazi,
Riyad 1982-1988.
, Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), Leiden 1967-1984.
Sbt bn'l-Cevz, emsddn Eb'l-Muzaffer Yusuf b. Kzolu
(654/1257), Mirt'z-Zemn f Trihi'l-yn, nr., Ali Sevim,
Ankara 1968.
Speight, R. Marston, "Mturd", The Encyclopedia of Religion, Volu-
me: 9, Newyork-London, 1987, ss. 285-286.
Strothmann, R., "i'a", A, X I / 5 0 9
Subk, Tcuddn Eb Nasr Abdlvahhb b. Ali b. Abdlk
f (771/1369), Tabakt'-fiiiyyeti'l-Kbr, nr. Mahmud
Muhammed et-Tanh-Abdlfettah M. el-Hulv, Kahire
1385/1965.
es-Suyt, Celluddn Eb'l-Fazi Abdurrahman b. Eb Bekr
(911/1505), Trhu'l-Hulef, Msr 1371/1952.
es-Slem, Eb Abdurrahman Muhammed b. Hseyin b. Mu
hammmed el-Bekr, Tabakt's-Sfyye, Kahire 1953.
ah Veliyullah Dehlev-Nabls-Syt-eyh Davd- Sidik Hasan
Han, Mezheplerin Douu ve tihat Tartmas, ev. kr
zen, stanbul 2003.
ehristn, Eb'l-Feth Muhammed b. Abdlkerim (548/1153), el-
Milel ve'n-Nihal, nr. Emir Ali Mherm-Ali Hasan Fr,
Beyrut 1993.
KAYNAKA 217
, el-Milel ve'n-Nihal slm Mezhepleri, trc. Mustafa z, stanbul

2005.
een, Ramazan, "Alparslan'm Hayatyla lgili Arapa Kaynak
lar", Trkiyat Mecmuas, XVII, (1972).
Taftazn, Mesud b. mer b. AbdiUah b. Sa'duddn (792/1389),
erhu'l-Akid, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982.
, erhu'l-Maksd, stanbul 1277.
, Kelm lmi ve slm Akaidi (erhu'l-Akid), trc. Sleyman Ulu
da, stanbul 1982.
Tan, Muzaffer, "Erken Dnem smailihk ve Temel Grleri"
EKEV, 1 3 / 3 9 (2009).
Tanci, Muhammed b. Tavit, "Abu Mansr al-Mturd", AFD,
C. IV (1955).
, slm Tasavvufu zerine, ev. Bekir Topalolu, stanbul 2002.
Taneri, Aydn, "Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik", Ta
rih Aratrmalar Dergisi, V / 8 - 9 (1967).
Togan, Zeki Velidi, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1949.
Topalolu, Nuri, Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988.
Tosh, John, Tarihin Peinde, ev. zden Arkan, stanbul 1998.
Tosun, Necdet, Baheddn Nakibend Hayat, Grleri ve Tarikat, s
tanbul 2002.
Tritton, A. S., "An Early Work from the School of al-Mturd",
Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland,
London 1966, parts 3-4.
Turan, Ahmet, slm Mezhepleri Tarihi, Samsun 1993.
Turan, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1999.
, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1969.
, "Seluk Kervansaraylar", Belleten XXXIX (1946), 471-496.
, "Trkler ve slmiyet", Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971,16.
, stanbul'un Fethinden nce Yazlm Tarihi Takvimler, Ankara
1984, 91, 95;
Trkdoan, Orhan, Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi,
stanbul 1995.
Uluda, Sleyman, Hcvir Kefu'l-Mahcb Hakikat Bilgisi, stanbul

1982.
, Tasavvuf lmine Dair Kueyr Risalesi, haz. Sleyman Uluda,
stanbul 1981.
_, Fahrettin Rz, Ankara 1991.
, Taftazn Kelm lmi ve slm Akaidi ve erhu'l-Akid, stanbul 1982.
Unat, Faik Reit, Hicri Tarihleri Mildi Tarihe evirme Kavuzu, An
kara 1994.
Uyar, Mazlum, mmiyye iasmda Dnce Ekolleri Ahbrilik, stan
bul 2000.
, i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, stanbul 2004.
, ran'da Modernleme ve Din Adamlar, stanbul 2008.
Uzunpostalc, Mustafa, "Burhneddn el-Buhr", DA, stanbul
1992, V I / 4 3 6 .
nal, Halit, "Attb, Ahmed b. Muhammed", DA, stanbul 1991,
IV/93.
el-smend, Aleddn Muhammed b. Abdlhamid es-Semerkand
(552/1157), Lbb'l-Kelm, thk. Muhammed Said zervarl,
stanbul 2005.
zm, lyas, "Saffar, Eb shk," DA, XXXV/462-463.
VVatt, W. Montgomery, "The Problem of al Mturd", Melanges d'-
Islamologie: olume dedie a la memorie d'Armond Abel (editr:
Pierre Salmon), Leiden 1974.
, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal,
Ankara 1981.
, "al-Ghzl", 7,11/1038-1041.
, slmi Tetkikler: slm Felsefesi ve Kelm, ev., Sleyman Ate,
Ankara 1968.
Wensmck, A. J., "Nesef", M , I X / 1 9 9 .
Yavuz, Yusuf evki, "Akid'n-Nesef", DA, stanbul 1989,
11/218.
, "Bahru'l-Kelm", DA, stanbul 1991,11/516.
"E'ariyye", DA, stanbul 1995, XI/447-455.
"Ehl-i Snet", DA, istanbul 1994, X/525-530.
KAYNAKA 219
"Mtridiyye", DA, Ankara 2003, XXVIII/165-175.

, "Nesef, Eb'l-Mun", DA, stanbul 2006, XXXII/568-570.
Yazc, Nesimi, "Hoca Ahmed Yesev Dneminde Trk-slm Kl
trnn Oluum ve Geliimi zerine Baz Dnceler", Ye
sevlik Bilgisi, Ankara 2000, 61-72.
Yazc, Tahsin, "Belh", DA, stanbul 1992, V / 4 1 1 .
Yazcolu, M. Sait, "Mturd Kelm Ekolnn ki Byk Simas:
Eb Mansr el-Mturd ve Eb'l-Mun en-Nesef", AFD,
C. 27 (1985).
Yeprem, M. Saim, rade Hrriyeti ve mam Mturd, stanbul 1980.
Yeilyurt, Temel, Eb'l-Berekt en-Nesef ve slm Dncesindeki
Yeri, Malatya 2000.
Ylmaz, Hasan Kamil, "Eb Ali Farmad", Sahabeden Gnmze Al
lah Dostlar, VII, stanbul 1995, 27-30.
Ylmaz, Nusrettin, "slm Dncesinin Tasavvuf ve Kelm Ala
nmda Bir Karlatrma: Kelabazi ve Mturd", Darende la
hiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Yl: 1, Cilt: 1, say: 1, Daren
de 1995, ss. 73-90.
Yurdagr, Metin, "Kurucusundan Sonra Mturdiyye Mezhebinin
En nemli Kelmcs Eb'l-Mun en-Nesef'nin Hayat ve
Eserleri", Diyanet Dergisi, 21 81985), say: 4, ss. 27-43.
ez-Zebd, Seyyid Muhammed Murtaz b. Muhammed el-Hsey
n, thf's-Saadeti'l-Muttekn bi erhi hy-i Ulmi'd-Dn, D
ru'l-Fikr, trz.
ez-Zeheb, emsddn Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Os
man (748/1347), Siyeru A'lmi'n-Nbel, thk., uayb el-Arna-
ut-M. Nuaym el-Arakss, Beyrut 1996.
, el-lber f Haberi men aber, thk., Eb Hacer Muhammed es-
Said b. Bisyn, Beyrut 1985.
, Dvel'l-slm, Haydarbd 1337.
Tezkiret'l-Huffz, Beyrut trz.
ez-Zirikl, Hayreddn el-A'lam ve'l-Esm, Kahire 1954-1959.
DZN
Ali b. Eb Talib 41
Abbas Devleti 29 Ah Bardakolu 114
Abbas Halifeleri 18, 2 2 , 2 9 , 30 AU Sevim 18
Abbas Halifesi 17, 3 0 , 3 2 , 33, 3 4 , 4 3 Allah'n tekvin sfat 56
Abbas Halifesi Kim Biemrillh 32 AUme 162
Abbasler 20 Alparslan 21, 34
Abbas ve Seluklu devletleri 46 Alpilik 35
Abdlcelil Kazvin 21 amelde Hanef 52
Abdlhlk Gucdvn 168 amelde afilik 53
Abdlkhir el-Badd 45 Amdlmlk Kndr 32, 34
Abdlkerim el-Kueyr 24 Anadolu 20, 31, 32, 34, 35, 36, 80, 104,
Abdlmecid Trk 181 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 3 , 1 9 0 , 1 9 7 , 1 9 9 , 202
Abdlmelik b. Atta 47 Anadolu Seluklu Sultan Gyseddn
Abdurrahman el-Hzin 39 Keyhsrev 20
bideler 38 ne kasabas 33
Aden 35 Aral Gl 35
Afganistan 192 Arapa 156
Ahmed Ate 2 0 , 2 1 4 Arapa erh 180
Arap ve Acemleri 48
Ahmed b. Mahmud 21, 50, 51, 77, 114,
Arslan Argun 36
120, 121, 141, 144, 155, 160, 178, 195,
Arslan Bessir 32, 33
198, 212, 214
Artuk Bey 35
Ahmed Yesev 56, 59, 67, 170, 171, 172,
Ashbu Eb Hanfe 1 0 2 , 1 5 8
173,174,175,202, 203,204,212,219
Ashbu Eb Mansr el-Mturd 158
Ahmet Yesev'nin kabri 172 Airbek Mminov Kurbanolu 27
Ahmet Ocak 27 ar iler 44
Akdeniz 35, 39 astronomi 39, 191
Akdeniz kylar 39 Asya 31
akl 58 Ata 175
akl-nakil dengesi 7 0 , 1 9 0 Atabeklerin hkmranl 38
akln kullanarak Allah'a inanma 150 Atsz 35
Aleddn el-smend 25, 56, 69, 102, ayet ve hadislerin incelikleri 191
128,146,149, 150,151,181 ayet ve hadislerin lafzlar 192
Alamut kalesi 4 7 , 4 8 Azerbaycan 3 2 , 3 4 , 37
B bozkr gebeleri 172

Badat 23, 29, 30, 32, 33, 36, 37, 4 1 , 43, Buhara 27, 63, 67, 70, 73, 74, 87, 93, 96,
44, 51, 52, 53, 54, 57, 64, 66, 67, 70, 79, 107, 114, 115, 116, 123, 130, 132, 133,
101, 109, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 136, 137, 140, 145, 146, 147, 149, 153,
127, 144, 149, 161, 165, 166, 167, 168, 156, 159, 164, 166, 171, 186, 189, 204,
206, 211, 212 208
Badat muladdisi 52 Buharal 189
Ballânlar 192 Benc 32
bar teklifi 34 Bveyh hkmdar 30
Barthold 40, 57 Byk Seluklu devleti 38
bakent 32, 95 Byk Seluklular 27, 29, 30, 31, 32, 40,
Basra 3 7 43, 44, 47, 48, 49, 55, 112, 113, 120, 121,
Bah 27, 3 5 , 4 8 , 214 1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 5 , 207
Btn 4 5 , 50 Byk Seluklu tarihi 20
Btn davetiler 46, 47 byk veliler 63
Btn devlet 49
Btn grup 46
Btnler 21, 36, 45, 46, 49, 63 cami 38, 119, 172
Btmleri Seluklu devletine kar Cari Brockelmann 79
kkrtan 47 cedel 66
Btmlerle mcadele 37 Celli takvimi 39
Btnlik 37, 49 Ceyhrm nehri 130
Btmlie reddiye 49 cinayetler 49
Btmliin ss 47 cinlerin cennete girip girmemesi 131
Btnlik 9, 40, 42, 45, 59, 192 Claude Salame 1 4 0 , 1 7 7 , 211
Btnlikle mcadele 54 corafya 1 6 , 1 8 , 24
btm manalar 4 5 Cuma hutbeleri 3 0 , 1 1 8
Btm merkezler 48
Btm reisler 47
Btn tehlike 50
Btnyye 45, 50 in eddi 3 5
Bedrddn el-Ayn 17
Belh 32, 53, 70, 7 1 , 87, 93, 97, 101, 145, D
146,160,161,211,219 dallet 62
Belhe olu Ayaz 160 Dandanakan zaferi 3 1 , 32
Belhli Mslmanlar 101 Dru'l-Czcniyye 74, 77, 81, 88, 103,
Berkyaruk 36 123,144,145
Bessir 3 3 , 4 3 davetiler 37, 46, 47
Beyrut 1 5 , 1 7 , 1 8 , 1 9 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 3 1 , 4 1 , 4 6 , Davut 32
50,52,53,55,65,78,82,90,97,100,107, devletilik 39
116, 118, 149, 153, 183, 200, 201, 202, devlet ileri 31
203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, devletler 31
211, 214, 2 1 5 , 2 1 7 , 219 devlet memuru 31
bidat 62, 81 devlet politikas 41
bilgi elde etmenin yollar 59 devlet ynetimi 31
biyografik eserler 15 Deylem dalar 48
Bizans mparatoru 34 Deylemliler 47
Bizans ordusu 32 din ilimler 39
Diyarbakr 37
DiztN223
Dou 27 151, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161,

Dou'nun ve Bat'nm Hkmdar 35 163, 168, 173, 174, 175, 177, 178, 180,
Dou Trkistan 192 182, 183, 184, 187, 188, 189, 192, 202,
Dnya Sultan 33 207, 213
dnce ekolleri 11 Ehl-i Snnet'in en byk kolu 9
Ehl-i Snnet'in Mturdlik kolu 175
Ehl-i Snnet mensuplar 57
EbT-Hasan Ali b. smail el-E'ar 16 Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat 12, 40, 59, 76,
Eb'l-Hasani'l-Harkn 64 91,94,96,98,99,100,101,102,103,109,
Eb'l-Kasm el-Crcn 65, 66 110, 112, 113, 117, 131, 135, 142, 149,
Eb'l-Meli el-Cveyn 34 154, 160, 161, 178, 183, 184, 187, 188,
Eb'l-Mun en-Nesef 12, 14, 22, 23, 25, 189,192
56, 71, 75, 77, 79, 81, 82, 95, 97, 99, 101, el-Mukted Billh 35
102, 105, 107, 110, 111, 116, 117, 129, el-Mustansr 47
130, 132, 133, 138, 139, 140, 141, 142, elilik 44
143, 144, 146, 147, 150, 151, 152, 162, Emeviler 14, 20, 4 1 , 212
165, 166, 167, 176, 177, 178, 180, 182, Emeviler 48
1 8 5 , 1 8 8 , 1 9 1 , 219 Emir avl 49
Eb'l-Ysr el-Pezdev 12, 14, 22, 25, 55, en byk Sultan 38
56, 58, 59, 60, 62, 63, 73, 74, 94, 98, 129, Endonezya 192
130, 131, 132, 133, 134, 136, 137, 138, ensb 16
143, 1 4 5 , 1 4 7 , 1 4 8 , 185 Erdoan Mercii 21
Eb Ali el-Farmed 56, 65, 66, 6 7 , 1 6 7 Ermeniyye 37
Eb Bekir Muhammed b. shk el-Buhr es-Slem 57
el-Kelbz 58 es-Sultn'l-A'zm 38
Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts E'ar lim 110
44 E'ar mtekellim 53
Eb Hanfe'den Eb Mansr el-M E'ar kart siyaseti 64
turd'ye kadar Haneflerin kelmi E'arlere kar yrtlen siyaset ve
grleri 27 sonular 24
Eb Hanfe'nin itikad grleri 71 E'arlere lanet 34
Eb Hanfe'nin takipisi 78 E'arlere lanet okunmas 118
Eb Hanfe ile Mturd'nin fikirleri 143 E'arlerin lanetlenmesi 34
Eb Kasm Crcn 64, 65 E'arilik 41, 53
Eb Muhammed el-Cveyn 54 E'arliin mehur mezhep haline gel
ed-Deylem 46 mesi 67
edebiyat 16 E'arilik 15, 41, 52, 9 6 , 1 1 4 , 1 1 8 , 1 9 8
efdaliyyet 131 E'arlikte tevil 191
Ehl-i Beyt 4 6 , 4 8 , 61, 62 E'ar mezhebi 127
Ehl-i Beyt'in maduriyeti 48 E'ar sf limler 67
Ehl-i Beyt mensuplar 46 Esad Efendi nshas 23
Ehl-i Hak mezhebi 61 eski din 45
Ehl-i Snnet 9, 11, 12, 15, 40, 41, 50, 55, eski din ve kltr mensuplar 46
57, 59, 67, 73, 74, 76, 77, 89, 91, 94, 95, Ethem Ruhi Flal 79
96, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 109, 110, evhya 57, 65
111, 112, 113, 114, 117, 118, 121, 129, Evliyiyye 59, 60
131, 132, 134, 135, 137, 142, 148, 149, evliyann kerameti 157
Hamdn el-Kassr 58
F. N. Uzlulc 20 Hanbeller 51, 53
Fahreddn er-Rz 1 6 , 3 9 , 5 4 , 5 5 , 1 0 6 , 1 0 7 , Hanbellerin Mutezillere tepkisi 51
108,155, 159,197 Hanef, afi rekabeti 108
Farmed 65 Hanef-Mturd 125
Farmez 65 Hanef-Mturd limler 12, 19, 22, 23,
Farsa 20, 21, 6 1 , 1 6 3 40, 55, 59, 60, 63, 92, 1 0 2 , 1 0 8 , 1 2 6 , 128,
farzlar 46 1 3 6 , 1 3 7 , 1 6 1 , 1 7 5 , 1 8 5 , 1 8 6 , 191
Fatih-Sleymaniye Medreseleri 72 Hanef-Mturd limleri 51
Fatma 41 Hanef-Mturd anlay 140
Ftim hkimiyeti 3 5 Hanef-Mturd eser 117
Fatm halifesi 3 3 , 4 7 , 4 8 Hanef-Mturd izgi 181
Ftmler 30, 34, 4 6 , 4 7 , 4 8 , 2 1 0 Hanef-Mturd fukaha 23
Ftmlere biat 48 Hanef-Mturd kaynaklar 25
feda 48 Hanef-Mturd kaynaklar 2 5 , 1 7 6
felsef akmlar 45 Hanef-Mturd kolu 50
Fergana blgesi 164 Hanef-Mturd kltr 70
fkh 66 Hanef-Mturdler 22, 56, 62, 82, 85, 97,
fkh icazetnameleri 72 101,125,126,128,129,166,167,189
fkh usl 6 6 , 1 5 3 , 1 8 2 , 1 8 3 Hanef-Mturdlii 99, 112, 117, 118,
hkh ve kelm 77 128,143,146,153,165
fikirlerin douu 14 Hanef-Mturdliinin yaylmas 116
fikirlerin veya nazariyelerin teekkl Hanef-Mturdlik 13, 63, 112, 113, 118,
14 124, 192
Filistin 35, 216 Hanef-Mturd zdelemesi 80
Fuat Kprl 11^ Hanef-Muteziller 51
Hanef-Mutezil muhaddis 52
Hanef lim 77, 93, 109, 122, 159, 161,
gaipten haber veren 57 186
Gazne 3 7 , 1 1 7 , 1 9 2 Hanef limler 12, 23, 24, 27, 40, 56, 58,
gerek sfler 59 69, 70, 74, 75, 77, 93, 95, 101, 102, 105,
107, 108, 109, 113, 141, 153, 184, 187,
190,191
Hanef limleri 12, 56, 95, 102, 111, 119,
liyye 42 122,128,133, 159,187,188,189
Hanef fakih 5 3 , 1 6 0 , 1 6 4
H Hanef mutasavvf 166
hac 49 Hanef Buhara Kolu cazetnamesi 73
Hcegn tarikat 57 Hanef eitimi 40
Hac Bekta- Veli 174 Hanef fakih 78
Hah Seferleri 36 Hanef fakihler 24, 78, 8 0 , 1 8 9
hadis 150 Hanef fakihlerin hal tercmeleri 23
hadis hafz 52 Hanef fkh 121
hakiki sfhk 58 Hanef kadlar 125
Halep 34, 121, 143, 146, 147 Hanef kelm limleri 79
hahfe 33, 35, 4 1 , 5 4 Hanefler 55, 64, 80, 85, 9 0 , 9 3 , 9 4 , 9 6 , 9 7 ,
Halife el-Mstekf Billh 30 107, 108, 110, 119, 120, 123, 128, 129,
Hliyye 61 148,153,165,189,190
Halk 157
DZN 225
Hanefleri itikatta Mutezileye mey ki limler 12

letmemeleri 64 Hubbiyye 59, 60
Hanefler ve filer 5 5 , 1 2 9 Hulliyye 59, 60
Haneflik 40 Hririyye 60
Hanefliin blgede yaylmas 71 Hriyye 59
Hanefliin Mturdlikle zdeletiril Hseyn 3 7 , 3 8
mesi 80 hutbeler 33
Hanefliin sadece fkh mezhebi Hzistan 48
olmad 63 Hz. dem 1 7 , 1 8 , 1 9
HanefUin temel kaynaklan 185 Hz. Ali 48
Hanefliin ve Mturdliin yaylmas Hz. Ali'nin ilah veya peygamber
40 olduunu iddia eden 42
Haneflik 13, 70, 71, 72, 78, 79, 80, 108, Hz. Hseyin 46
121,124,140,187,188 Hz. Muhammed 18, 72
Haneflik ile Mturdlik arasndaki bu Hz. Peygamber 18
iliki 72 Hz. Peygamber'in (s.a.s.) snneti 62
Hanef Mturd limler 129
Hanef mezhebi 40, 113 I
Hanef mezhebinin mutaassp koruyucu-
lan 40 rak 20, 31, 3 3 , 3 5 , 3 8 , 4 1 , 5 7 , 6 6 , 1 1 0 , 1 1 2 ,
Hanef Semerkant Kolu cazetnamesi 73 114, 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 9 , 1 9 9 , 2 0 0 , 201, 212
Hanef topluluk 108 Irakeyn 37
Hanef ve filer 55
Hanef veya afi mezhebi 114 i
Hanefiyye 1 2 , 1 3 , 23 ibadet ve sosyal ilikiler 11
Haremeyn 37, 54, 65, 6 6 , 1 2 7 bhiyye 46, 59, 60
Hariciler 48 bn FazlulUah el-mer 109
Hasan b. Musa 32 bn HalUkn 17
Hasan Sabbah 3 7 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 4 9 , 213 ibn Szen'nin cenazesinin telkini 51
Hazar Denizi 35, 48 bn Teymiyye 78
Hemedan 3 7 , 1 1 7 , 1 2 5 , 1 6 0 , 1 6 5 bn - E s r l 7 , 1 9
Herat 3 2 , 5 3 , 1 6 6 b'M'l-Kesirl9
Hicaz 31, 3 5 , 6 7 et 73, 75, 76, 77, 139, 140, 147, 162,
Hicaz blgesi 31 6 5 , 1 7 7 , 1 8 8 , 1 8 9 , 190
Hikmet 175 icazet silsilesi 73
hilfiyt 66 icazetname 72, 73, 74, 139, 1 4 0 , 1 8 9
Hindistan 2 3 , 1 7 3 , 1 9 2 icazetname silsilesi 74
Hindistan limleri 23 i isyanlar 37
Hint Okyanusu 35 i karklklar 36
Horasan 9, 12, 20, 28, 32, 35, 37, 38, 4 5 , ilham 58, 59, 63
46, 47, 48, 4 9 , 50, 54, 55, 64, 66, 67, 71, lhmiyye 61
79,80,82,93,97,108,110,115,117,118, ilk sfler 58
122, 125, 127, 128, 130, 133, 140, 159, mam 162
160, 161, 162, 166, 168, 173, 175, 185, mam Gazl 49, 54, 56, 66, 67
1 8 7 , 1 9 1 , 1 9 2 , 2 0 1 , 209 mam Kueyr 67
Horasan haclar 49 mam Mturd ve MturdUk 26
Horasanh 114 mam Mturd'nin grleri 12, 70
Horasan ve Mvernnehir blgesinde mam Mturd'nin hoca silsilesi 72
226 S E L U K L U L A R D>JEMNDE MTURDLK
mam Mturd'nin ismi 15 itikatta imam 1 5 3 , 1 8 8 , 1 8 9

mam Mturd'nin rencisi 131 itikatta itizal fikri 51
mam Mturd'ye atf 179 itikatta Mturd 8 0 , 1 1 3 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 8 8
imamet 5 6 , 1 4 2 , 1 5 2 itikatta Mutezil 51, 52, 136
imametin artlar 152 itikattaki mezhepler 101
mam- Azam 52 itizal 51, 79, 1 0 9 , 1 1 0 , 1 1 8 , 1 8 9
mam- Azam Eb Hanfe 9, 11, 12, 43, itizal fikri 109
70, 71, 72, 78, 8 1 , 1 2 0 , 1 2 3 , 1 4 1 , 1 6 6 , 1 7 2 , ittifak 154
174,177, 1 7 8 , 1 8 8 , 189
mam- Azam ve mam Mturd'nin zmirli smail Hakk 79
grleri 149
K
mmiyye 4 1 , 4 2 , 4 4 , 213
imarethaneler 38 kadlk grevleri 51
intihar 48 Kafkaslar 1 7 3 , 1 9 2
Kafkasya 34
sfehn 32,35,36,37,47,49,53,117,125,166
slm limleri 66 kamlar 57
slm beldeleri 124 Karahanllar 3 5 , 40, 95, 113, 114, 185,
slm corafyas 29 207
slm dnyas 29, 30, 38 Karahtaylar 116
slm dnyasndaki babolukla mca Karmita 4 5 , 63, 137
dele 30 kargaa 49
slm kaynaklar 14 Karmatler 4 5 , 1 3 6
slm medeniyeti 39 Kartar 183
slm Mezhepler Tarihi 13 Kasan 20
Kagar 35
slm Mezhepleri 11, 12, 13, 14, 15, 16,
Ktip Isfehn 20
17, 41, 42, 52, 53, 70, 201, 203, 209, 212,
213, 215, 217 Kazakistan 1 7 0 , 1 7 3
slm Sultanlar 40 Kazvin 4 8 , 1 2 4
slm eyhleri 5 7 , 1 3 7 Kelm 2 5 , 5 1 , 5 4 , 5 5 , 5 6 , 5 8 , 6 9 , 7 5 , 7 9 , 8 0 ,
95, 96, 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 1 1 , 128, 138,
slm tarihileri 17
140, 141, 142, 146, 149, 150, 151, 175,
slm tarihi 18
176, 178, 181, 184, 191, 194, 198, 206,
slm'a aykr takm sf frkalar 59
207, 211, 214, 217, 218, 219
slm'm doru anlalarak yaylmas 57
keramet 57, 5 9 , 6 2 , 1 3 7
slm'm doru anlalmas 11
kerametler 1 0 2 , 1 7 2
slm'n esaslar 45
Kerhliler 43
slm'n temel kaynaklar 45
Kermddn Mahmud Aksaray 20
slm'n ve Ehl-i Snnet'in daha gayretli
Kerrmiler 56
savunucular 40
Kerrmler 55
slamlama 3 4 , 1 7 2
Kerrmlerin says 56
smiliyye 42, 4 5 , 4 7
Kerrmiyye 15, 41, 55, 56, 106, 142, 151,
sn Aeriyye 42, 43, 47
157, 1 8 0 , 2 0 9 , 2 1 1
stanbul ktphaneleri 23
Kerrmiyye 56
istidlal 58
kervansaraylar 38
istiva ayeti 81
kethdhk 114
itikad mezhep 190
Keysniyye 42
itikatta E'ar 53, 1 2 1 , 1 2 5
Kdvet'l-Ferkayn 145
itikatta E'ar amelde afi mezhebine
Kirman 10, 31, 37, 48, 49
mensup 125 Kirman Seluklular 31
DZN 227
Kvmddn Burslan 20, 201 Mturdliin Seluklular dneminde

]<ronolojik 17, 18, 1 9 , 1 3 0 , 1 7 6 yayl 16, 26
kudret 131 Mturdliin yayl 9, 27, 28, 41, 160,
Kuds 35 187
Kfe 37, 145 Mturdlik 13, 112
klliye 172 Mturdlik ismi 110
Kndr 24, 32, 34, 51, 64, 118, 119, 125, Mturdlik mezhebi 41, 142
128 Mturd ahsiyetler 22
Kndr'nin vezirlii 51 Mturd ve E'ar limler 56
Kur'n okuyucular 137 Mturd ve Tabileri 12
Kur'n ve Snnet'in zahiri manalar 45 Mturdyye ismi 1 0 9 , 1 1 0
Kueyr 34 Mvernnehir 9, 12, 26, 27, 28, 34, 35,
Kueyriyye Medresesi 65 37, 39, 45, 46, 47, 5 5 , 67, 71, 76, 79, 82,
Kutalm 34, 35 89,93,94,97,99,102,107,110,114,115,
117, 122, 125, 126, 130, 133, 140, 148,
Kutalm olu Sleymanh 35 149, 170, 173, 185, 186, 191, 192, 197,
213, 214
L
Mvernnehirli Hanef lim 69
Mvernnehirli Hanef limler 40, 107
Londra 20
Mvernnehirli Hanef limleri 59
Mazdekiyye 45
M Mecdlmlk Eb'l-Fadi Esad b. Mu
M. Nuri Genosman 20 hammed 44
Madelung 26 Mecusiler 46
maklt 16 Mecuslik 45
Malazgirt 34, 35, 121, 204 medreseler 38, 5 1 , 1 1 2 , 1 2 1 , 1 2 4 , 1 2 5
Malezya 192 melikler 4 9 , 1 1 5
Mlikiler 53 Melikah 2 1 , 3 5 , 4 4 , 1 2 1
Mansr 35 Melikah'm komutanlar 35
mantk 66 Melikah dnemi 35
Mturd'nin eserleri 94, 102 Melik'd-Dny 33
Mturd'nin fikirleri 143,151 Melik'-ark ve'l-Garb 35
Mturd'nin itikad grleri 108 menkbeler 172
Mturd limler 22, 28, 51, 87, 104, 116 Menkbev anlatm 171
Mturd limlerin isimleri 28 Merginan 1 6 0 , 1 6 4
Mturd kaynaklar 102
Merv 22, 32, 53, 65, 71, 97, 145, 160, 161,
Mturd kelmnn ilk kaynaklar 176
166,168
Mturdlie ait temel kaynaklar 12
mescitlerin giri kapdan 4 3
Mturdliin ana kaynaklar 175
Mehed 44
Mturdliin arka plan 70
metot ve kaynaklar 9
Mturdliin k merkezi 2 2 , 1 8 6
mezhepler aras mcadeleler 29
Mturdliin geni kitlelere ulamas 169
Mezhep taassubu 3 0
Mturdliin HanefHk ile ilikisi 70
milel-nihal 16
MturdUin oluumu 9
Msr 15, 30, 31, 47, 48, 49, 50, 53, 104,
Mturdliin Seluklular dneminde
140, 205, 206, 216
alglan 9, 28
Msr v e Suriye 30
Mturdliin Seluklular dneminde
Mool istilas 1 4 0 , 1 4 1 , 1 7 7
hangi artlarda geliip yayld 13
Montgomery VVatt 79
Mturdliin Seluklular dnemindeki
yayl 27
mderris 53, 7 4 , 7 7 , 1 0 3 , 1 2 7 , 1 4 5 70,123,127,191

mderrisler 101, 161 Nizamiye Medreseleri 4 1 , 5 3 , 101, 124,
mderrislik 5 4 , 1 0 1 , 1 4 3 , 1 6 1 191
mellifler 16 Nizamiye Medresesi 49, 53, 54, 67, 120,
Mfessir Eb Yusuf el-Kazvin 51 121,123,124,125
mfHi 54, 74, 7 7 , 1 0 3 , 1 2 3 , 1 3 2 , 1 3 3 , 1 4 5 Nizmiyye 6 6 , 6 7 , 1 2 3 , 1 2 5 , 1 2 7 , 202, 211
Muhalif limler 159 Nizmlmlk 2 1 , 3 1 , 34, 36, 4 1 , 44, 47,
Muhammed Abdlhay el-Leknev 23 49, 50, 53, 54, 55, 64, 65, 67, 112, 113,
Muhammed b. Mecdddn 21 114, 117, 119, 120, 121, 122, 124, 125,
Muhammed b. Muhammed el-Gazl 21 126, 1 2 7 , 1 2 8 , 189, 212
Muhammed Eb Zehra 114 Nizr-sml 49
Muhammed kbal 20 Nizr-smiller 49
Muhammed Tapar 3 6 , 3 7 Nureddn es-Sbn 12, 2 5 , 3 9 , 5 1 , 5 5 , 5 6 ,
Muhammmed Tapar 3 7 77, 9 5 , 96, 100, 106, 107, 108, 110, 130,
Muizziddevle Ahmed 30 151, 155, 156, 157, 159, 165, 185, 188,
Muktef Liemrillah dnemi 17 193, 200
Mlahhide 45
Mminov Airbek Kurbanolu 39 O
mnazarac 74, 7 7 , 1 0 3 , 1 3 2 , 1 4 5 Ouzlarn Knk boyu 31
Musa el-Kzm 43 Ouzlarn yayld dier yerler 33
Mslman halk 6 7 Orta Asya 3 9 , 4 0 , 1 1 3 , 1 6 4 , 1 7 2 , 1 7 5 , 1 9 2 ,
mstakil blmler 17 200, 208
Musul 32, 3 7 , 5 3 Orta Dou 192
Musul kadl 53 Oru 4 5
mutaassp 4 0 , 5 2 , 1 1 3 Osmanlca 21
mutasavvf 6 5 , 1 7 0 Osmanl mellifi 21
mutasavvflar 5 7 , 5 8 , 5 9 , 6 4 , 6 6 Osman Turan 18, 20, 27, 30, 3 1 , 39, 57,
Mtechile 59, 61 67,114,198
mutedil iler 44 otorite boluu 36
Mteksile 5 9 , 6 1
mtebih ayetler 192
Mutezile 15, 41, 50, 51, 52, 63, 79, 89, 94, mer H a y y a m 39
96,105,106,109,110,118,119,136,142, mer Nesef 39, 58, 59, 6 0 , 6 1 , 62, 63, 69,
150, 151, 154, 157, 158, 178, 180, 199, 70, 9 1 , 1 0 3 , 1 1 0 , 1 2 9 , 1 3 2 , 1 3 4 , 1 4 3 , 144,
212, 2 1 3 145,146,149,167,189,190
Mutezile'nin nfuzu 52
Mutezil 50, 51, 52, 64, 79, 108, 110, 118,
119,136,137 Pakistan 192
Mutezil limler 51 Pasin Ovas 32
Mutezil fikirler 51
Mutezil fikirleri benimseyenler 50
Ramanos Diogenes 34
N Rvend kasabas 20
Nakibendlik 57, 66 Reacherd Nelson Frye 67
Nakibend silsilesi 65 reddiye 2 1 , 4 9 , 56
namaz 45 rekabet 148
Necati Lgal 19 Rey 3 7 , 4 7 , 5 1 , 5 3
Nsbr 32, 51, 53, 54, 55, 56, 64, 65, 66, rivayet 152
DZN 229
Ru'yetuUah 131 Seluklu sultan 32, 34

Rusya 192 Seluklu Sultan Turul Bey 30
Seluklu sultanlanl8, 19, 2 1 , 22, 23, 30,
S 38, 49, 80, 112, 115, 117, 119, 121, 122,
Sbilik 45 123,124,187,189
sahabe 169 Seluklu taht 35
sahabeyi kfrle itham 42 Seluklu tarihileri 79
sahabeyi ven kasideler 43 Seluklu tarihisi 30
Sahra 113 Seluklu tarihi 20
Smnler27,187 Seluklu topraklan 3 5 , 39, 49
Samanolu devleti 40 Seluklu Vekyinmeleri 19
Seluklu limleri 49, 5 1 , 1 2 5 Seluklu veziri 65, 121
Seluklu askerleri 43 Seluklu ynetimi ve halk 9
Seluklu Atabeyleri 32 Semerkant 22, 2 7 , 3 7 , 6 9 , 7 0 , 7 1 , 7 3 , 7 4 , 7 8 ,
Seluklu bakenti 34 81,82,83,85,86,87,88,89,90,91,92,93,
Seluklu Devleti 2 2 , 2 9 , 3 0 , 3 1 , 3 5 , 4 1 , 52, 94, 95, 105, 107, l U , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 ,
121,216 130,132,133,134,143,144,148,149,150,
Seluklu devlet idaresinde vezirler 121 153,154,155,166,168,169,178,182,183,
Seluklu dnemi 42, 56 186,187,189,197,199
Seluklu dnemi Mezhepler tarihisi 42 Semerkant cazetname Kolu 74
Seluklu dneminin siyas ve itimi Semerkanth 189
durumu 14 Semerkanth limler 79
Seluklu hkimiyeti 160 Semerkant meayihi 155
Seluklu Hanef-Mturd limleri 10, Semerkant vaizleri 149
104 Semerkant ve Buhara merkezli 27
Seluklu Hanef Umi 113 Sencer b. Melikah 38
Seluklu Hanef limleri 1 2 , 9 5 , 1 0 2 , 1 1 1 , Serahs ehirleri 32
1 2 8 , 1 3 3 , 1 8 7 , 1 8 8 , 189 Seyfullah Kara 27
Seluklularda sosyal kurumlar 39 seyyar hastaneler 39
Seluklular dnemi 9 , 1 1 , 1 3 , 1 5 , 1 6 Seyyid Murtaza Rz 21
Seluklular dnemi slm ve Trk tarihi Sicistan 3 2 , 3 7
12 Sicistan valisi 32
Seluklular dnemindeki siyas, itima sfaar 131
ve din durum 12 Sircddn 162
Seluklular dnemindeki sflik 57 siyas karar 118
Seluklular dneminde Mturdliin siyas mezhep 42
yayh 9, 27, 2 8 , 4 1 siyas alkantlar 29
Seluklular dneminin siyas, tarih ve siyas olaylar 3 2 , 5 7
itima durumu 17 siyas ve mezheb kavgalar 29
Seluklularm din hayat 9 siyas ve sosyal olaylar 21
Seluklularn din siyaseti 27 Snmez Kutlu 26, 79
Seluklularm hkimiyeti 1 1 0 , 1 6 0 sbjektif 16
Seluklulann siyas, itima ve din du sl 57, 59, 60, 61, 62, 65, 67, 90, 9 6 , 1 6 6 ,
rumu 9, 2 1 , 3 1 167, 1 6 8 , 1 7 5 , 189
Seluklularn siyas ve tarih yn 28 sf frka 59
Seluklu muhaddisleri 52 sf frkalar 59, 60, 62
Seluklu ehzadeleri 32 sfler 9, 24, 57, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 67,
Seluklu sfleri 57 161,167
sflerin hal tercmeleri 24 afi ve E'ar birliktelii 54

sflik 9, 2 4 , 5 7 , 58, 5 9 , 6 0 , 1 6 8 , 1 7 5 afi ve E'arler 53
Sultan Alparslan 31, 34, 35, 39, 53, 113, afi ve Mliki hmler 53
119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 128, ahdiz kalesi 47
160 am 3 5 , 3 7 , 1 8 3
Sultan Berkyaruk 36, 3 7 , 1 1 5 , 213 ehit 35
Sultanm byk olu 36 ehristn 1 5 , 1 6 , 4 1 , 4 2 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 5 1 ,
sultanlar 31 55, 96, 97, 216
sultanlk 33, 36 ehzade brahim Ymal 33
Sultan Melikah 31, 35, 36, 39, 43, 49, ekavet 62
114,115,121,122,130,191,207 emrhiyye 61
Sultan Rukneddn Turul b. Arslan ah er' hkmlerin kaldrlmas 46
38 eyh Tabers 44
Sultan Sencer 31, 37, 38, 39, 51, 98, 114, a 1 5 , 2 1 , 41, 4 2 , 4 4 , 4 5 , 1 4 2 , 212, 213
115,116,117,122, 123,160,164,169 i 1 4 , 2 9 , 30, 32, 3 4 , 4 1 , 42, 4 3 , 4 4 , 45, 47,
sultan ve idareciler 42 113, 202, 208, 212, 218
Snnet ve Cemat Ehli 135 i limler 44
Snn 21, 3 0 , 3 3 , 40, 42, 4 3 , 4 4 , 51, 66, 67, i basklar 43
113,118 i Bveyh hkimiyeti 32
Snn Abbas halifeleri 30 i Bveyhler 29, 3 0 , 4 3
Snn lim 21 i eserler 44
Snn slm dnyas 33, 43 i Ftimler 34
Snn slm dnyasmm resmen lideri i frkalar 42
43 i ifadeler 43
Srmlik 43 i kasideciler 43
Snnlii korumak 44 iler 3 3 , 4 2 , 44
Snnliin iki byk kolu 112 iilere kar tedbir 44
Snn mezhepler 40 ilik 33, 43
Srm Mslmanlar 30 ihin takiyye inanc 44
Snn tasavvuf 66 iliin yaylmas 44
Suriye 30, 31, 3 5 , 3 6 , 1 4 6 , 1 4 7 , 216 ilik 42
iir 162,163
irk 45
fi-E'ar limler 34, 5 4 , 1 2 5 kr zen 78
fi-E'ar dayanmas 8 0 , 1 9 0
fi-E'ar eitim 49, 54
fi-E'ar eitimi 5 3 , 1 2 6 tabakt ve menkb kitaplar 21
fi-E'arler 121, 1 2 5 , 1 2 8 , 1 8 9 Taber 17
fi-E'arlik 67 Taberistan 37
fi-E'arlii 5 5 , 1 1 2 ta 33
fi-E'ar sfler 67 Tc'd-Devle Tutu 36
filer 5 3 , 5 5 , 1 0 8 , 1 2 9 , 1 4 8 taht kavgalar 37, 49
filerin imam 54 taht mcadeleleri 36
afilik 41 Talimiyye 45
afiliin ve E'arliin kolayca yaylmas tarihi olaylar 22
54 tarih ahsiyetler 21
afilii ve E'arUi savunma 54 tarih kitaplar 17
afi mezhebi 121 tasavvuf hareketleri 14, 57
DZN 231
tasavvuf farelcetlilik 172 U

tasavvuf hareket 64 Uirich Rudolp 26, 79
tasavvufun teekkl etmesi 56 usl 12, 77
Teki 36, 161
tekvin 131 usl ve fr 1 2 , 1 4 5 , 1 4 7 , 148
Terken Hatun 36
Timur 172
Timur'vm ryas 172
Tirmiz 160 mmetin sekinleri 63
Turul Bey 24, 30, 31, 32, 3 3 , 34, 4 3 , 44,
51,64,118,119,125,128 V
Turul Bey'in veziri Kndr 24 vaazlar 43, 166
trbe 1 2 0 , 1 2 3 , 1 7 2 Vah 160
Trk 2 3 , 1 1 2 , 1 1 3 Vkfiyye 42, 59, 61
Trk-slm kltr 62 vah 161
Trke 19, 20, 141, 163, 173, 174, 178, vali ve komutanlar 29
181 veliler 137
Trk dervileri 173, 175 Velvlic 160
Trk slm medeniyeti 39 vera 145
Trkistan 172 vezir 31, 34, 64, 6 5 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 2 4 , 1 2 8
Trkistan'n Yedisu blgesi 172 vezirler 31
Trkistan seferi 34 vezirlik makam 65
Trkiye 192 VVilferd Madelung 79
Trk komutanlar 32 Yahudilik 45
Trkler 11, 26, 31, 39, 40, 79, 85, 97, 113, yangmlar 141
114, 146, 172, 173, 175, 181, 197, 203, yazma nsha 23
205, 2 0 9 , 2 1 2 , 215, 217 Yemen 3 5 , 4 2 , 1 9 7
Trklerin byk ounluu 11 Yesi 172
Trklerin din ve dnya anlay 57 Yusuf el-Hemedn 6 6 , 6 7 , 1 6 5 , 1 6 6 , 1 6 7 ,
Trklerin Hanef-Mturd izgide 168,169,170, 171,174,189,193
kalmalar 175 Yusuf Hemedn 56, 59, 166, 167, 168,
Trklerin slm anlay 9, 66 169,170
Trkleme 34
Trkmen komutanlar 35 Z
Trkmenler 34 zaviyeler 38
Trk ve Bizans ordular 34 Zerdti 113
Trk ve slm tarihi 11 Zeydiyye 4 2 , 1 5 7
Ts65 zulm 30

Selcuklular Doneminde Maturidilik

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Selcuklular Doneminde Maturidilik

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Seluklular

Yrd. Do. Dr. Ahmet Ak

1. Bask: Ekim 2009

Yrd. Do. Dr. AHMET AK

EK 1: Seluklu Dnemi Hanef-Mturd limlerin Listesi 193

EK 2: Seluklu Dnemi Hanef-Mturd Eserlerin Listesi 195

AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Mturdlik, Eb Mansr el-Mturd'ye nispet edilen ve kk

Aratrmamz giri ve iki blmden meydana gelmektedir. Gi-

blgelerindeki yayl ele alnmakta ve Seluklu Hanef-Mturd

Yrd. Do. Dr. Ahmet AK

1 Hasan Onat, "Trkiye'de slm Meziepleri Tarihi'nin Geliim Srecinde Ethem

Seluklular dnemi slm ve Trk tarihi bakmmdan nemli oldu

rd ve Tabileri gibi isimlerin kullanldn tespit ettik. Bu yzden

3 Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1999, 3-4; S. Mbatiat Ktkolu,

slm kaynaklarmda mam Mturd hakkmda pek ok rivayet

islm mezheplerinin nerelerde ve nasl yayld, ne zaman ve

Aratrmada slm Mezhepleri Tarihi'ne ait kavramlar kullanl

slm Mezhepleri Tarihi alanyla ilgili aratrmalarda, mezhep

12 slm mezhepleri, Ehl-i Snnet, Cebriyye, Mrcie, Mutezile, a ve Kerrmiyye

mas byk nem arz etmektedir. nk baz mellifler, mezhep

slm Mezhepleri Tarihi'nin temel kaynaklarndan birisi p

13 Bkz., Eb Mansr Abdlkhir b. Thir b. Muhammed el-Badd (429/1037),

15 Bu eserin Seluklular dnemiyle ilgili blmleri, Arapa metin, eviri, notlar ve

slm tarihinin en nemli kaynaklar arasnda saylmaktadr.'* Bu

kadar cereyan eden olaylar anlatr. bn'l-Esir'in el-Kmil'i esas

Seluklu Vekyinmeleri olarak da isimlendirilen ve Seluk

24 Bkz., mdddn smail b. Ali Eb'l-Fid (732/1331), el-MuhtasarfAhbri'l-Beer,

Rhat's-Sudr ve yet's-Srr: Bu eser. Kasan yaknlarnda

28 Bkz., Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend (604/1207), RM's-Sudr ve

yararlandk. Seluklu sultanlar ve onlarn ynetimleriyle ilgi

33 Bkz., Ahmed b. Mahmud, (977/1569), Seluk-Nme I-II, nr., Erdoan Mercii, s

zellikle o devirde yaam olan Mturd limleri ele alrken bu

37 Bkz., Eb Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef (537/1142),

el-Pezdev ve Eb'l-Mun en-Nesef gibi Hanef-Mturd limler

43 Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 201-203.

tanlaryla Hanef fakihler arasndaki ilikiler konusunda kymetli

50 Gimaltay, slm Tarihinin Kaynaklan, 393.

Aratrmamzn temelini tekil eden Seluklular dnemine ait

59 Bkz., Eb'l-Hasan Ali b. Sad er-Rustufen (345/956), Fevid'r-Rustufem, S

Dn ve el-Kifye, Eb's-Sen Lmi'nin (VI./XII. asrn ikinci yars)

66 Bkz., Eb'l-Hasan Ali b. Eb Bekr Abdlcelil b. Halil er-Ridn el-Merginn

madr. Ancak bu almada sadece Eb Hanfe'den Eb Mansr

Bat'da ve Dou'da Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan, Osman

kerim zaydm, Ahmet ocak, Seyfullah Kara, Abdurrahman Bede

75 Kurbanolu, Hane/f A/im/er, 8.

1 Seluklularn kuruluu srasnda slm corafyasmdaki siyas durum hakkmda

feleri slm dnyasmdaki babolukla mcadele etmek bir yana,

2 Bundr, Zbdet'n-Nsr, 13-14; kr.. Kara, Byk Seluklular, 36.

medeniyetin kurulmasmda nemli rol oynadlar.^Aratrmamza

8 Osman Turan, "Trkler ve slmiyet", Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971,16.

Seluklular ve Seluklu Atabeyleri'dir." Fakat daha nce belirt

Turul Bey, 4 3 1 / 1 0 4 0 ylnda Dandanakan zaferinin ardndan

Halife, bata Badat olmak zere btn slm dnyasmda hut

21 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 13-15; Rvend, Rhat's-Sudr, 104; kr.,

27 bn'l-Esr, el-Kmil, X/31-34;Hseyn, Ahbru'd-Devleti's-Selkiyye, 17,18; bn

Sultan Alparslan, Malazgirt savandanbir yl sonra 4 6 5 / 1 0 7 2 ' d e

Sultan Alparslan'n ehit edilmesi zerine Seluklu tahtna

32 Hseyn, Ahbr'd-Devleti's-Selkiyye, 37-38; Rvend, Rhat's-Sudr, 1/118; Ze-

20 yl sultanlk yapan Melikah, Seluklularn en byk hkm

Sultan Melikah'n lmnden sonra ei Terken Hatun, Sulta

37 bn'l-Esr, el-Kmil, X / 2 1 0 ; Zeheb, el-lber, 111/309; Hseyn, Ahbru'd-Devleti

bu skntlara dayanamayarak henz 19 yamda iken 4 9 7 / 1 1 0 4 y

47 bnT-Esr, el-Kmil, X / 3 8 0 ; bnT-Cevz, el-Muntazam, I X / 1 4 1 ; Daha geni bilgi