Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Escravidao No Brasil Vol 1 PDF
Escravidao No Brasil Vol 1 PDF
Agostinho Marques
Perdigo Malheiros
A ESCRAVIDO
NO BRASIL
ENSAIO HISTRICO-JURDICO-SOCIAL
PARTE 1
(JURDICA)
DIREITO SOBRE OS
ESCRAVOS E LIBERTOS
eBooksBrasil
A Escravido no Brasil - Vol. I - Agostinho Marques Perdigo Malheiros
Fonte digital
Digitalizao de edio em papel de 1866
Rio de Janeiro - Typografia Nacional - Rua da Guarda Velha
1866
Boa leitura!
Teotonio Simes
eBooksBrasil
TBUA DAS MATRIAS.
__________________
DEDICATRIA
INTRODUO (ao leitor)
Parte 1. Ttulo nico. O escravo ante as leis positivas. E o
liberto
PREMBULO
CAP. 1. O escravo ante a lei poltica e administrativa.
CAP. 2. O escravo ante a lei criminal (penal e de processo),
e policial
CAP. 3. O escravo ante a lei civil, e fiscal
Seo 1. Generalidades
Art. 1. Origem da escravido
Art. 2. Modos de ser escravo
Art. 3. Estado. Famlia
Art. 4. Propriedade. Peclio
Art. 5. Obrigaes
Art. 6. Estar em Juzo. Testemunhar
Art. 7. Regras de interpretao. Favor liberdade.
Seo 2. Questes vrias sobre escravido
Art. 1. Direitos dominicais
Art. 2. Condomnio. Aquisies. Filhos
Art. 3. Usofruto. Aquisies. Filhos
Art. 4. Usucapio, ou prescrio. Reivindicao, e outras
aes. Arrecadao de escravos de heranas ou bens de
defuntos e ausentes, vagos, e do evento
Seo 3. Terminao do cativeiro
Art. 1. Modos de findar o cativeiro
Art. 2. Terminao voluntria da escravido
Art. 3. Terminao forada ou legal do cativeiro
Art. 4. Alforria ao escravo comum; em usufruto; alheio.
Filhos. Aquisies
Art. 5 Condies, prazos, modo, clusulas, adjectas s
manumisses
Art. 6. Liberdade fideicomissria. Aquisies. Filhos
Art. 7. Statu-liberi (estado-livres). Aquisies. Filhos
Seo 4. Aes de liberdade e escravido. Filhos.
Prescrio. Favores
Seo 5. Patronos. Seus direitos. Revogao da
alforria
Art. 1. Direitos dos patronos, e revogao da alforria,
segundo a legislao Romana
Art. 2. Por nosso Direito. Esprito moderno
CAP. 4. Libertos. Seus direitos, civis, polticos, e
pblicos
Notas
A ESCRAVIDO
NO
BRASIL
ENSAIO HISTRICO-JURDICO-SOCIAL
PELO
PARTE 1.
(JURDICA)
_______________________________
RIO DE JANEIRO.
TYPOGRAPHIA NACIONAL,
RUA DA GUARDA VELHA.
____________
1866
AO BRASIL.
Vestra res agitur.
Libertas non privata, sed
pblica res est
O Autor.
AO LEITOR.
O AUTOR.
A ESCRAVIDO NO
BRASIL
__________
PARTE 1.
TTULO NICO.
O ESCRAVO ANTE AS LEIS POSITIVAS. E O LIBERTO.
PREMBULO.
A matria deste Ttulo e Parte 1. constitui por si s
objeto digno de um tratado. To importante ela; to vasto o
campo a percorrer. Muito mais, porque nossas leis so escassas
e como que fugitivas a tal respeito, principalmente nas infinitas
relaes cveis que ligam os escravos e os senhores entre si e
com terceiros, nas questes cardiais de estado de liberdade ou
escravido, e em tantas outras que emergem constantemente.
Mas ns nos circunscreveremos no quadro correspondente ao
plano deste nosso trabalho, procurando todavia faz-lo por
forma, que ao menos os princpios fundamentais e de maior
freqncia prtica sejam consignados de um modo claro e
metdico. O desenvolvimento ficar ao estudo e gosto de cada
um. O assunto quase inesgotvel.
CAPTULO I.
O ESCRAVO ANTE A LEI POLTICA E
ADMINISTRATIVA.
2.
6
Mas, quanto a esta, sempre se entendeu salvo quanto
aos escravos(48); razo por que no Cdigo Penal a encontramos
s aplicada aos escravos(49), como era j anteriormente(50), e o
tem sido em leis posteriores(51).
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
SEO 1. GENERALIDADES.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Entre ns, infelizmente, os escravos vivem em unies
ilcitas, por via de regra, tanto os do servio urbano como os do
rural; entregues, por conseguinte, lei da natureza ou
devassido. Em algumas partes, verdade confessar, sobretudo
entre os lavradores, no raro verem-se famlias de escravos,
marido, mulher, filhos.
31.
32.
33.
34.
35.
Art. V. Obrigaes.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
Entre os escravos, quanto sua condio, no h
diferena(280). Mas, quanto aos servios, grande era e a sua
variedade(281).
47.
48.
49.
50.
A doao inter vivos, para ser vlida, deve ser feita por
escritura pblica e insinuada, nos casos em que isto exigido
por Direito(298). sujeita a selo proporcional(299); e a
insinuao ao imposto respectivo(300).
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
77.
78.
79.
80.
Todos os povos, antigos e modernos, ho consagrado
com mais ou menos latitude a faculdade de extinguir-se a
escravido por manumisso ou alforria, e por disposio da lei.
Alm dos Judeus, os Gregos sobretudo os Atenienses, os
Romanos, na antigidade, nos ministram exemplos irrecusveis;
e nos tempos modernos, todas as Naes Crists, cuja legislao
se foi modificando, a ponto de abolirem a escravido, e at
mesmo a servido; de sorte que, hoje, se pode asseverar que em
terras de Cristos no h escravido seno no Brasil, e algumas
possesses de Portugal e Espanha(387).
81.
82.
83.
84.
85.
O mesmo j se no pode dizer, quando h nulidade
visceral ou radical, que afete o ato, quer entre vivos, quer de
ltima vontade. Esse vcio anula, em regra, as liberdades, por se
deverem entender no conferidas(417). Tais so a falsidade, o
erro substancial, a ausncia de vontade, a violncia ou coao, a
incapacidade no manumissor, e outras semelhantes(418).
86.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
14. A prescrio(517).
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
Vejamos agora que aplicao podem ter entre ns tais
disposies.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
A questo de liberdade ou escravido no pode ser
tratada em Juzo arbitral, porque este de conveno e
transao, quando sobre a liberdade no lcito transigir em
sentido prejudicial mesma: o que j havia sido expressamente
declarado pelo Dir. Rom.(726).
130.
131.
132.
133.
A prova incumbe quele que reclama contra a liberdade,
seja autor ou ru, se o individuo reclamado como escravo ou a
cuja ao de liberdade se faz oposio, est na posse dela, pois
tem a seu favor a presuno juris de que todo o homem
livre por natureza (732). No assim, se tal posse de estado no
h, e o individuo tem ao contrrio vivido em cativeiro(733).
134.
135.
136.
138.
139.
140.
141.
143.
144.
145.
146. 1.
146. 2.
147.
148.
149.
150
151.
152.
154.
155.
FIM DA 1. PARTE.
Notas
(1) V. Cap. 4. desta Parte 1
(10) Gaio, Comm. I 52; L. 1 1 Dig. de his qui sui vel alien,
jur. I, 6 Nam apud omnes gentes animadvertere possumos
dominis in servos vit necisque potestatem fuisse.
(13) Gaio, Com. I 53; L. 1. 2 Dig. de his qui sui, etc. - Sed
hoc tempore, nullis hominibus , qui sub imperio Romano sunt,
licet supra modum et sine causa legibus cognita in servus suos
svire. Nam ex constitutione Divi Antonini, qui sine causa
servum suum occiderit, non minus puniri, quam qui allienum
servum occiderit.
(24) Circ. cit. n. 263 de 1852; Cod. do Proc. Crim., art. 125.
(50) Ord. L. 1. tit. 63 24, L. 5. tit. 41, tit. 60 2., tit. 86 5.,
L. cit. de 1756, e outras.
(80) Idem.
(86) Cod. cit. arts. 11, 22, 30, 31. V. Dr. Thomaz Alves cit.
ao art. 28 1.; Dr. Olegario na Revista Jurdica 1865 pag.
283.
(94) Const. art. 179 8. a 10., Cod. do Proc. Crim. art. 340. E
assim o tem entendido a Relao desta Corte (V. Acc. de 19 de
Agosto de 1864 em petio de habeas-corpus n. 120, no Dirio
Oficial de 20 do mesmo.
(96) Cod. do Proc. cit. art. 73. O Av. cit. de 1833, e n. 377
de 30 de Agosto de 1865 (que definiu o termo miservel deste
art. 73) parecem opor-se. Mas, se o senhor no der a queixa, e
visto se no admitir a faz-lo o escravo diretamente por si s,
dever ficar impune o delito, podendo ser culpado o prprio
senhor? Repugna que assim seja; cabendo ento a salutar
providncia do art. 73 cit., quando o caso no for de acusao
por denncia, ou procedimento oficial da Autoridade.
Miservel, em Direito, no s o pobre; tambm todo aquele
que, por sua condio especial, qual o escravo, pelas
circunstncias de sua posio, se reputa digno do favor e
auxlio da Lei.
(98) Cod. Proc. art. 89. E se for contra o senhor, fica debaixo
da proteo da Autoridade a fim de evitar que o senhor o sevicie
(Av. n. 263 de 1852 podendo mesmo ser este obrigado a
assinar termo de segurana).
(99) Arg. da Ord. L. 3. tit. 41 9.; Cod. Proc. Crim. arts. 97,
98, 99,142 e 265. E tal a prtica de julgar.
(120) Cod. cit. art. 260, L. cit. de 1837, Av. cit. de 1863.
(125) Em 1724.
(200) Gaio Com. II 87, III 167; Inst. J. 3. per quas person.
cuiq. adquir. II, 9; 1. de his qui sui vel alien. jur. I, 8.
Quodcumque per servum adquiritur, id domino adquiritur.
Servus enim nihil suum habere potest.
(201) Inst. J. cit. qui sui vel, etc. Vobis aquiritur quod servi
vestri nanciscuntur, sive quid stipulentur, vel ex donatione, vel
ex legato, vel ex qualibet alia causa acquirant; hoc enim vobis
ignorantibus et invitis obvenit; L. 32 Dig. de aquir. rer. dom.
etiam invitis vobis per servos vestros aquiritur pene ex
omnibus causis. Casos, porm, havia em que o
consentimento do senhor era necessrio (L. 6. pr. Dig. de aquir.
hredit.) V. ainda sobre aquela regra vrias outras leis (L. 2.
Dig. pro empt. XLI, 4; L. 4. Cod. de legat. VI, 38); Caqueray j
cit. pag. 27 a 34.
(222) L. 107 Dig. de reg. jur. cum servo nulla actio est.
Nem mesmo com o senhor L. 7. Dig. de leg. Cornel. de
falsis. V. adiante art. 6. desta 1. Seo.
(223) Pompon. L. 49 2. Dig. de peculio XV, 1. Ex causa
civili computandum est.
(225) Idem.
(243) Gaio L. 107 Dig. reg. jur. L, 17 Cum servo nulla actio
est. Como autor, s com autoridade do senhor (L. 44 1.
Dig. de judic.; L. 32 Dig. de reg. jur.; L. 6. Cod. de judic.).
Como ru, nem assim (L. 6. Cod. cit.; L. 2. Cod. de accusat. et
inscript.).
(256) Libertas pecunia lui non potest, nec reparari (emi) potest.
Ulp. L. 9 2 Dig. de statulib.; libertas instimabilis res
est Paulo L. 106 Dig. de reg. jur.; infinita stimatio est
libertatis. Paulo L. 176 eod.
(295) L. cit. art. 2. 12, art. 6. 6.; Reg. cit. art. 265.
(296) L. cit. art. 4. 6., art. 9. pr., Reg. art. 116 3.,135.
(304) Corra Telles, Manual cit. 170; Dig. Port. tom. 3. art.
123, 160, 162; fundado nas L. 27 e 42 Dig. de mort. caus. don.
(309) Ord. cit. tit. 86, L. cit. de 1774, Decr. cit. de 1850. V.
nota seguinte.
(310) Cod. do Com. art. 70, 862; Reg. n. 737 de 1850 arts. 287,
358; Decr. n. 2465 de 17 de Setembro de 1859; e outras
disposies. O projeto n. 39 de 1862, vindo do Senado (onde foi
apresentado pelo seu autor o Senador Silveira da Motta) para a
Cmara temporria, proibe a venda em leilo ou hasta pblica, e
toma outras providncias. Mas foi adiado na 2. discusso, e
remetido Comisso de Justia Civil (V. Jornal do Commercio
de 9 de Maio de 1865, pag. 1 col. 8.).
(312) Dig. de dilitio edicto Liv. XXI tit. 1.; Cod. de dilitiis
actionibus Liv. IV tit. 58 L. 2. Etenim redbihitoriam
actionem sex mensium temporibus, vel quanto minoris anno
concludi, manifesti juris est.
(338) Gaio Com. III, 167; Inst. J. 3. de stip. serv. III, 18;
Ulp. L. 7. Dig. eod XLV, 3.
(418) Dig. qui et a quib. manum. liberi non fiunt XL, 9; Dig.
quib. ad libertat. proclamare non licet XL, 13; Paulo L. 17
1. Dig. qui et a quib. cit. non fit liber, si mentitus dominus
ne a magistratibus castigaretur, dixit esse liberum, si non fuit
voluntas manumittendi; L. 8. Cod. de jur. et fact. ignor. ,
L. 9. Cod. eod. cum nullus sit errantis consensus; L. 41 Cod.
de liberal. causa, Pomponio L. 28 Dig. eod: non videtur
domini voluntate servus in libertate esse, quem dominus
ignorasset suum esse. Et est hoc verum. Is enim demum
voluntate domini in libertate est, qui possessionem libertatis ex
voluntate domini consequitur; Marciano L. 9 Dig. qui et a quib.
Ille servus liber non erit, qui coegerit ut eum dominus
manumittat, et ille perterritus scripsit liberum eum esse; Paulo
L, 17 Dig. eod. Si privatus coactus a populo manumiserit,
quamvis voluntatem accomodaverit, tamen non erit liber; L. 3.
Cod. qui manum. non poss. VII, 11.
(430) Idem.
(431) L. l. Cod. de his qui a non dom. VII, 10. Eum, qui
servos alienos, ac si suos manumittit, ut pretium eorum dominis,
si hoc elegerint, dependat, vel quanti sua interest, spe
rescriptum est teneri.
(468) Ulp. fr. I 12; Inst. J. pr. e 3. quib. ex caus. manum. non
licet. II. 6: L. 1. 1.ordm; Dig. de statul.: L 10, 24 Dig. qui et a
quib.; L. 1. Cod. qui mamu. non possunt, et ne in fraud. credit.
manumitt. VII, 11 V. Pothier, Pand. L. 40 tit. 9. tom. 3.
pag. 687 e seguintes; sobretudo quanto aos casos em que se
presumia ou no ser conferida em fraude dos credores a alforria.
Enquanto incerto se o credor usa do seu direito contra as
alforrias, o escravo reputado statuliber (L. 1. Dig. de
statulib.); mas os filhos nascidos antes da sentena que anular a
alforria so livres (Consol. cit. nota 4 in fine ao art. 421 4.; V.
adiante Cap. 3. se. 3. art. 7.)
(479) V. 81 in fine.
(488) Ademptio libertatis Dig. XL, 6.) Ulp. fr. tit. 2 2.;
Pothier, Pand. L. 40 tit. 6. tom. 3. pag. 641.
(492) V. Pothier, Pand. cit. supra; Consol. cit. nota ao art. 1131.
(514) LL. 2 a 4 Cod. pro quib. caus. VII, 13; V. L. un. Cod. de
rapt. virgin. IX, 13: L. 2. Cod. de fals. moneta IX, 24: L. 1.
Cod. de desertor. XII, 45.
(515) L. 2. Cod. ne Christ, mancip. I, 10: L. 56 3. Cod. de
Episcop. et Cleric. I, 3 repetita lege jubemus, ut nullus
Judus, vel paganus, vel hreticus, servos christianos habeat;
quod si inventi in tali reatu fuerint, sancimus servos omnibus
modis liberos esse secundum antiquiorem nostrarum legum
temorem. In prsenti autem hoc amplius decernimus; ut si quis
ex prdictis Judis vel paganis vel hereticis habuerit servos
nondum catholic fidei sanctissimis mysteriis imbutos, et
prdicti servi desideraverint ad orthodoxam fidem venire,
postquam Catholic Ecclesi sociati fuerint, in libertatem
modis omnibus ex prsenti lege eripiantur... nihil pro eorum
pretiis penitus accipientibus dominis. Quod si forte post hac
etiam ipsi domini eorum ad orthodoxam fidem conversi fuerint,
non liceat eis ad servitutem reducere illos, qui eos ad fidem
orthodoxam prcesserunt.
(545) escusado repelir o que foi dito; sempre que for possvel
salvar e manter as liberdades, deve-se fazer ne depereant
libertates, como dizia o grande Jurisconsulto Romano Ulpiano.
A respeito dos caticos, tambm haviam providncias na
legislao Romana; e a nossa consigna inmeras, de cuja
meno prescindimos por no terem hoje seno interesse
histrico, reservando-nos dizer em outra Parte desta Obra.
Mas por demais digna de nota a disposio da Const. de
Honorio e Theodosio na L. 20 Cod. De postlim. revers. et
redempt. VIII, 51 para que fique em silncio; reconhecendo
justo que o cativo resgatado indenize a quem o resgata, todavia
deixa-lhe a faculdade de pagar ou em dinheiro, ou com seus
servios por espao no excedente de cinco anos (alis trs
anos, nota Gothofr.) A Relao desta Corte em Acc. de 15 de
Setembro de 1865, proc. n. 10621 Apelante a parda Maria, e
Apelada Rosa Maria das Dores, de Porto Alegre, assim o
decidiu unanimimente em hiptese semelhante, entendendo que,
vendida, apesar de liberta em testamento, por estar a herana
onerada de dvidas, e havendo ela servido mais de 11 anos,
tinha de sobejo pago o seu valor, devendo-se portanto sustentar
a sua liberdade pelo resgate com os seus servios. Aquela
disposio da Lei Romana deve ser recebida, e aplicada s
alforrias a ttulo oneroso, quando algum fornece os meios para
ser indenizado; e vai de acordo com o que j dissemos em
vrios lugares: assim como a outros casos, quando o liberto no
pode dar dinheiro; pague com os seus servios por tempo
determinado a juzo de bom varo, no excedente de trs ou
cinco anos.
(624) LL. 53, 54, 55 Dig. eod Libertas non privata sed
publica res est, ut ultro is qui eam debet offerre debeat. Si
quis rogatus ancillam manumittere..., si interea enixa fuerit,
constitutum est hujusmodi partum liberum nasci et quidem
ingenuum. Concorda por arg. a L. 15 Cod. de fidei-com.
libertat. (de Justiniano).
(633) L. 16 eod.
(733) Idem.
(745) Alv. cit.; Consol. das L. Civ. Bras. 2. ed. pag. 25.
...............
(820) V. 125.
DDD
(825) Na satisfao do dano, em caso de delito, tem, alm da
pena criminal, a indenizaco; que pode ser reduzida a pena
corporal (art. 32 Cod. Crim.) Nos quase delitos e outros atos,
a indenizaco por ao cvel.
(829) Cod. Crim. art. 179 Dr. Trigo de Loureiro, Dir. Civ. L.
1. tit. 1. 9.
(832) V. Consol. das L. Civ. Bras. Introd. pag. III, e IV; Dr.
Ribas, Dir. Civ. tit. 3. cap. 2. 3.; B. Carneiro, Dir. Civ.
Introd. 13 n. 1; Coelho da Rocha, Dir. Civ. Introd. 9.
(856) L. de 3 de Dez. da 1841 art 27, Reg. cit. de 1842 art. 216.
(860) V. Pimenta Bueno, Dir. Publ. cit.. Dr. Ribas, Dir. Civ. tit.
4. cap. 3. 2. nota 2.