| Kajmakovie TNOLOSKA ISTRAZIVANJA U DONJEM PODRINJU* eroisto¢na Bosna, predeo omeden rekama Savom sa seve- inom s istoka, te planinom Majevicom sa zapada i juga, po sastavu seoskog stanovnistva, kao i po privredno-geograf- sobinama predstavlja celinu u okviru koje je moguce izdvo- etnografske i geografske oblasti: Semberiju, plodnu ravnicu u oblasti Podgorinu Majevice, zapadno i jugozapadno od le, poznatu po vo¢arstvu i stoéarstvu, i Donje Podrinje, -nalazi na jugoistoku oblasti i istovremeno ¢ini prelaznu zo- edu navedene dve oblasti. Reka Drina, koja Gini istoénu oblasti, i njene ade dale su Donjem Podrinju neka speci- obelezja, a preko Drine primani su i uticaji iz susedne Srbije, m su oduvek postojale zive dru&tvene i ekonomske veze. su sve tri oblasti i u proSlosti ¢inile, a i danas éine, jednu ninistrativnu celinu (Zupa u srednjem veku, nahija, odnosno viasti, a kasnijim periodima srez, a sada tinu opStine Bijeljina). to se i ime najveée i najznaéajnije fi — Semberija — vrlo esto u narodu prenosilo na ceo kraj. inistrativni i privredni centar sve tri oblasti je grad Bije- je se ime prvi put pominje 1437. godine.’ Od 1533. godine koja se tada zvala Cetvrtkoviste, sediSte je istoimene na- Gega se zakljuéuje da je u srednjem veku oblast bila po- Zupa, s obzirom da je turska administracija obiéno zadrzavala jekovne administrativne granice.? U Bijeljini su se od naj- | vremena ukrStavali putevi iz dolina reka Drine i Bosne za preko Save. U XVI veku ona se nalazila na veoma znagéaj- obraéajnici nazvanoj »Dubrovaéki put«, »koji vodi iz Herce- , Klisa, Dubrovnika i Bosne prema budimskoj i temi8varskoj ti i stoji kao derbent na javnom putu prema raganskoj skeli«.’ gradsko naselje u predelu, Janja, koja se spominje kao ka- ma kasno, tek 1767. godine, nikada nije imalo Sireg zna- okolna sela.* ) pre desetak godina Gitava severoistoéna Bosna je u etno- literaturi bila skoro potpuno nepoznata. Poslednjih godina, ej istotne Bosne, uz finansijsku pomoé Republiéke zajednice za nauéni Hi struénu pomoé Zemaljskog muzeja u Sarajevu (rukovodilac istra- i bio je autor ovog rada), obavio je eznoloska istrazivanja u Donjem152 Radmila Kajmakovié objavljivanjem monografija dve vece oblasti, Majevice’ i Se rije,° kao i nekoliko manjih radova, ta praznina je unekoliko { njena. Medutim, nijedan od ovih radova nije obuhvatio i Podrinje. Etnologskim istrazivanjem Donjeg Podrinja, potpuno pitane oblasti izmedu Majevice i Semberije, upotpuniée se e ko poznavanje severoi © Bosne. Ovom temom, etnoloél vrlo zive, a utic tim saznanjem, : teme, obavili smo samo najnuZnija, p>» naSem shvatanju, prouéa nja gradskih naselja Etnologsko prouéavanje Donjeg Podrinja imalo je karakte damentalnih istrazivanja, kojima je cilj upljanje Sto veceg b podataka kako bi se ustanovile etnoloske karakteristi 5 ime, oblast u narodu nazvana Donje Podrinje, k juzno od varoSice Janje na levoj obali Drine do sad je u etnoloskoj nauci bila potpuno nepozna ma karakter’ ustanoviti oble teristike njenog stanovr Rad na temi obavijala su dva struénjaka, Radmila Kajmako muzejski savjetnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine rajevu, i Salih Kulenovic, kustos Muzeja istoéne Bosne u Terenskoistrazivacki rad obuhvatio je poreklo stanovniitva i ku proslost, te tradicionalni Zivot i kulturu, u okviru éega su ob ljena istrazivanja tradicionalne narodne privrede, naselja i al tekture, te druStvenog Zivota, obiéaja i verovanja. Kako je Donje Podrinje u etnoloSkoj literaturi dosad pot nepoznato, jedan od zadataka nageg istrazivanja bio je odrediy njegovih granica sa zapadne i juzne strane. S obzirom da jet Drina prirodna granica s isto¢ne strane, a prethodno obavljena uéavanja susedne berije utvrdila su juznu granicu prostir Semberije do varoSice i reke Janje, to je ovim ujedno odr severna granica Donjeg Podrinj U cilju utvrdivanja pros ciranja u sledecim selima Donjeg Podrinje Ruhotina, Johovac, Batar, Glavicice, Obrijez, Cengi¢, Bjeloie Kacevac, Banjica, Donja Pilica i Donja Trnova. U_svim ispita selima sada ivi srpsko stanovnistvo. Rezultat etnoloSkih istrazivanja, kao i prirodno — ge uslovi, pokazali su da oblast Donjeg Podrinja ‘injavaju selaz tar, Glaviéice, Johovac i Ruhotina, te pojedini zaseoci sela O} i Cengié, dok ostala ispitivana sela pripadaju majevitkoj Podg Stoga smo u daljem radu produbljivali istrazivanja samo w nim selima Donjeg Podrinja.Etnoloska istra%ivanja u Donjem Podrinju 153 leci po materijalnim tragovima, prouéavana oblast bila je 1a od najranijih vremena. DanaSnje stanovnistvo, medutim, aterijalne ostatke ranijeg stanovni8tva pripisuje Madzarima, le poznato u éitavoj severnoj Bosni i severnoj Srbiji. a vreme rimske vladavine ovim krajevima oblast je pripadala jinciji Panoniji’ i kroz nju je prolazio znaéajan put od mora ium. U srednjem veku oblast je naizmeniéno ili potpadala -ugarsku vlast ili je bila u sastavu nemanjicke Srbije, a samo no kratko vreme bila je u sastavu bosanske drzave.* U srednjem , pored Bijeljine, koja se spominje u dva navrata (1437. i 1446. ne’), vise puta se spominju Glavidice (prvi put 1375. godine) (0 dubrovatka kolonija."" Poznato je da su Dubrovéani u svim jim naseobinama podizali katoli¢ke crkve, pa je logi¢no pret- iti da se i srednjovekovna katoliéka erkva »Santa Maria in pox, Gije je postojanje utvrdeno samo po istorijskim izvorima, la na teritoriji tadasnjih Glavi¢ica. Jedini dosad poznat steéak azalost, bez natpisa) u ovoj oblasti takode se nalazi u groblju Glaviéica. Toponim Varogiste u danagnjim Glaviéicama vero- ino Guva secanje na srednjovekovnu dubrovaéku koloniju Glavi- @, a svi navedeni tragovi (arhivski podaci 0 naselju i crkvi, ste- ‘i toponim) danas svedote 0 Zivotu Glavicica u srednjem veku. © ctnitkoj pripadnosti srednovekovnog stanovnistva Donjeg lrinja zasada nemamo direktnih podataka, ali s obzirom da u oblasti severoisto¢éne Bosne ima stecaka sa natpisima koji su ni slovenskim jezikom i Ccirilskim pismom, iz Gega se zakljutuje je ovo stanovnistvo bilo slovensko, to isto mozemo pretpostaviti za stednjovekovno stanovnistvo Donjeg Podrinja. Pretpostavija se da je Gitava severoistoéna Bosna potpala pod vlast oko 1521. godine." U prvom popisu stanovnistva, obav- 1533. godine, ne spominje se nijedno selo iz ove oblasti, se u popisu iz 1548. godine spominje selo Gornja i Donja Ru- tina. Tpak do najnovijeg vremena podaci o oblasti su vise nego skudni i mi prakti¢no nemamo mogucnosti da istorijskim izvorima erimo narodnu tradiciju, pa Gemo se u tom cilju morati sluziti parativnim metodom. sl ih se moze pratiti njen razvoj od malog sela Wrikovista do razvijenog gradskog naselja orijentalnog tipa, kak- Bijeljinu vide njeni hroniéari u prvoj polovini XIX veka. epeno, ona se formira u kasabu sa jasno izdvojenim stambenim rsija) delom, i temelji se na zanatskom nu proizvodnje, ij j trgovini i karavanskom saobraéaju, jedno predstavija i upravni i kulturno-dru’tveni centar cele je. Godine 1533. Bijeljina sc spominje kao selo Cetvrtkoviste sa no 13 muslimanskih kuéa, 7 samaca (mudzerreda) i jednim voj- m licen (dzundija).” Prema popisu od 1548. godine, Cetvrikovi-154 Radmila Kajmakovic jos uvek selo, mada je broj stanovnika narastao na 90 mus h kuéa i 66 samaca. Tek 1580. godine ono je carskom na bom dobilo pazarni dan i godisnji sajam i upisano je u defter k kasaba, to jest sieklo je status kasabe, iako je joS uvek imalo seo u privredu 13, Istim aktom nadeno je da se u naselju obavl dauma, Sto znaéi da je veé postojala dzamija, te da naselje post sedisic kadije. Tek iz popisa od 1600—1604. godine vidi se da naselje dobilo fizionomiju kasabe, jer je, pored poljoprivrede, imi >, a medu popisanima prvi put se spominju i za natlije; i to: jedan kovaé, dva dundZera, tri krojaéa i jedan tabak." Samo ime naselja, Crtvrtkoviste, po misljenju nekih autora, nastalo je u efeanjear veku po danu odrZavanja pazarnog dana, mesto se podudara sa trgom koj tu zatekli®. bi i naziv Crtvrtkoviste za dani njem veku na tom mesiu odrZavan pazarni dan éetvrtkom, pa bi ujedno bio i najstaviji podatak o odrzavanju pazarnog dana-sajma u ovo] oblasti.’ Danas se nedelj i utorkom i subotom, dok se godisnji si Panteline (9. VII) i Mitrovdan (8. XI). tori: g muslimanskih kué samo devet godina kasnije, 1664. godine, Evliji Celebiji, Bijeljina ima 500 kuéa i pet mahala.” Smatra da bi poverenje trebalo pokloniti prvom podatku. Nagli prekid u razvoju ne samo gradskog naselja nego i § oblasti nastupio je poéetkom XVIII veka austro-turskim ratovi Godine 1716. Bijeljina je potpuno razorena. Tom prilikom unite je i dgamija sultana Sulejmana (za koju se smatra da je nast pre 1 godine) i banja. Obe ove zgrade bile su sazidane od tes nog kamena i sluzile sui kao odbrambeno utvrdenje, posto Bijeljin jie imala vtvrdeni giad."’ Nova vlast razvija naselje po svojin potrebama i ukusu. godine 1735. Bijeljina ima 70 domova va ssa zidovima od plota oblepljenog zemljom«." Godine 17 granicn turske se pomera na Sava, Kratki period od 26 godina nije ostavio traga u fizionomiji naselja, koje je i u kasnijim periodima orijentalnog tipa VU drugoj polovini XVII veka Bijeljina dozivljava znatan na predak, i 1783. godine ima 200 muslimanskih i 15 hriSéanskih kuéa kaw i dve déamije i tri kafane.” nasih dana Pred austrougarsku okupaciju Bijeljina ima 200 muslimanski i 150 srpskih kuca, pet dzamija, te »nov dvor Mahmut-pase Vida ji jedan Sanac u vreme Karadordevo iskopan, sa dva topa a 'U to vreme maesto je poznato po trgovini; izvozi so Zito, koza. vuna, stoka i svinje.”Etnoloska istrazivanja u Donjem Podrinju 155 trougarskom okupacijom, 1878. godine, javljaju se nove ten- jeu razvoju tipa varo3i: nove javne i upravne zgrade podizu | stilu ‘secesije i klasicizma, i grad se postepeno razvija pod anjoevropskim uticajem, dok stari deo varo’i ostaje po Ugledu CarSiju, koja predstavlja poseban gradevinsko-urbanisti¢ki_ pro- rr, , sadinjavali su duéani, uglaynom drveni, sa éepencima. Glayno inimanje gradskog stanovnistva bilo je zanatstvo i trgovina poljo- vrednim proizvodima, koji su se, kao Sto smo napred_ rekli ili. Medu zanatima najstar zvijeniji bio je opanéar- Godine 1928. Bijeljina s okolnim selima imala je 150 opanéara, Jara, 20 bravara, 150 kovaéa, 200 kolara, 10 sajdzija, 5 baéva- 50 obuéara, 10 kobasiéara, 25 mesara, 10 kazandzija, 25 pekara, erzija i abadzija i 2 tkaéa, te 85 trgovina.” Pored zanatstvom i jom, jedan deo gradskog stanovnistva bavio se i poljoprivre- Porodiéni Zivot odvijao se u stambenim delovima grada — ma- wma, u kojima su preovladivale kuée orijentalnog tipa, éesto lene visokim zidom. Kuée po mahalama bile su polubrvnare, atmare ili bondruéare, a rede od opeke. Posle socijalistitke revolucije dolazi do postepenog ali konaé- rekida sa tradicionalnom kasabom Bijeljinom i svim vidovima log Zivota. Bijeljina izgledom, i u natéinu Zivota, postaje savre- n grad sa Sirokim ulicama i mnogim lepim javnim i privatnim dama, Na mestu stare GarSije razvija se savremeni poslovni . zanati dozivijavaju svoje posljednje dane, a snazan zamah Wivredi uzima industrija bazirana na naprednoj poljoprivredi ih sela. Kao sto smo napred rekli, podaci o selima Donjeg Podrinja iz da turske vlasti vise su nego oskudni. U popisu od 1548. godine ja se selo Donja i Gornja Ruhotina. Sudeci prema poreskim micima iz tog popisa, selo je tada bilo brojno: imalo je 1 pri- a i 54 doma hriscans sa 1 bastinom te 14 domova i 2 samca je takode i jedan mlin” Podatak o Radomanu, doglac«, indirektno nas obaveStava 0 posto- staroscdel: lu, Sto bi upucivalo na zakljuéak da je selo rije od njegovog prvog pomena. Istovremeno zanimljivo je da se Injovekovno naselje Glavicice uopste ne spominje, iz éega bi se lo pretpostaviti da u to vreme nije bilo naseljeno. odine 1573. selo Donja i Gornja Ruhotina bilo je u sastavu jameta nekog Hasana, sina Mehmed-begova.* 'U sledeéem popisu, obavljenom 1600—1604. godine, selo Donja rnja Ruhotina je znatno poraslo belezen je jedan primiéur i156 Radmila Kajmakovié 95 domova sa 45 baStine hriscana, te 5 domova sa jednom baStinon i 2 Gitluka muslimana.” Selo Ruhotina spominje se i godine 1711. u popisu bosans| spahija koji su te godine bili sa turskom vojskom na reci Prutu Medu popisanima bio je i Ali muteferija, bosanski teftedar iz Gornje Ruhotine. U toku prvog srpskog ustanka éitavo Donje Podrinje je te8ko’ stradalo, stanovnistvo prebeglo u Srbiju ili ukljuéeno u_ustanak. Godine 1807. selo Glaviéice, izmedu ostalih, potpuno je spaljeno, : stanovnistvo izbeglo u Srbiju, delimiéno, a preostalo poubijano i odvedeno u voblje.” Sliéna stradanja dozivelo je stanovnistvo Donjeg Podrinja i pri-’ likom usltanka 1875. godine.” Donje Podrinje je u ¢itavom periodu turske vlasti povremeno popriste ratnih razaranja, Sto je uz geste epidemije »kuge« (kako su nazivane razli¢ite epidemije koje su u tom periodu oko 70 puta harale Bosnom). izvor stalnih kretanja stanovnistva, iseljavanja i naseljavanja, Sto je izazvalo prekide u razvoju naselja. O tome, po- red naseljavanja na pustu zemlju i kréenja Sume radi zasnivanja naselja kako Su po narodnoj tradiciji nastala naselja, svedoée brojni lokaliteti nekadaSnjih naselja, koje dana’nje stanovni8tvo na- ziva: kuéerine, stare kuée, gradine, erkvista, staro selo, varogi8te, kreevine i zbijeg. Narodna tradicija | ovde, kao i u Gitavoj severnoj Bosni, sta stanovnistvo naziva MadZarima, iako istorijski izvori ne pokazuj da je u srednjem veku na ovoj teritor Z Ziveo madzarski etnitki elemenat, ali jo oblast u to vreme povremeno potpadala pod ugar- sku viast. Medutim, odrzavanje termina Madzari za srednjovekovn stanoynistvo daje osnova pretpostavei da nije bilo prekida u konti- nuitetu sianovnistva od srednjeg veka do danas. fako oskudni, podaci o stanovnistyu iz perioda sti omogut ju izvesna saznanja. Na osnovu Ginjenice da u prvom popisu iz 1533. godine nema podataka o poreskim obveznicima Donjeg Podrinja moze se pretpostaviti da je oblast u vreme tur: skog osvajanja priliéno zapustela, te da se deo stanovnistva za izve- sno vreme sklonio izvan oblasti. Tek sledeci popis beleZi i stanov- nike (poreske obveznike) iz sela Gornja i Donja Ruhotina. To selo je, u poredenju s ostalim selima u severoistoénoj Bosni, priliéno brojno, Njegovi stanovnici, hrig¢ani i Muslimani, takode zakljuéu- jemo, razlicilog su porekla. Podatak 0 »doglacu Radomanu« obave- Siava nas da u selu ima i starosedelaca i doseljenika, a podatak o primicuru nas upucuje na zakljuéak da je doseljeniéko stanovnistvo, - ili jedan deo njegov, naseljen iz jugnih dinarskih krajeva, oda su se naseljavali vlasi — stoéari. ane turske yEtnoloska istrazivanja u Donjem Podrinju 157 “Podatak da je veé 1548. godine u Donjoj i Gornjoj Ruhotini 0 muslimana (kao Sto je bilo i u drugim selima severoistoéne osne), obaveStava nas da je i ovde proces islamizacije otpoteo eposredno posie turskih osvajanja, pa se moze pretpostaviti da je 1edu muslimanima bilo i domaéeg islamizovanog stanovnistva. Kao Sto je reéeno, taj prvi podatak o stanovni8tvu iz perioda turske vlasti veé belezi, medu hriSéanskim stanovniStvom, i jenike iz juznih, dinarskih oblasti. Naseljavanje hriScanskog i z j planinskih oblasti, koje je otpoéelo turskim E se kroz @itav period turske vlasti, a u_ isto yreme trajaée i iseljavanje, i to naroéito u toku ratova. U XIX ku bila su dva talasa masovnog iseljavanja srpskog stanovniStva. toku prvog srpskog ustanka stanoyni§tvo Donjeg Podrinja_pri- jucilo se ustanicima i zajedno sa njima vodilo borbe protiv Tura- ina svome tlu." Sve je to izazvalo i te8ke odmazde po slomu inka, tako da su sela spaljena, stanovnici izbegli u Srbiju ili odvedeni u roblje. U toku ustanka 1875. godine stanovnici Donjeg drinja takode su, kao graniéna oblast, teSko stradali, pa je deo ovnistva prebegao opet u Srbiju.’ U oba ova ustanka naroéito stradalo selo Glaviice.* Migranti iz svih seoba, kako u XIX u tako i ranije, delimiéno su se, posle smirivanja prilika, odno- posle prestanka uzroka migracije, vr: iu oblast, vrlo éesto i isto selo. Medutim, u narodnoj tradiciji 0 poreklu stanovnistva Irza¢e se poslednja etapa seobe. Naa isirazivanja porekla danainjeg stanovnistva ne mogu se trati potpunim s obzirom da nismo bili u moguénosti da utvrdi- poreklo svakog pojedinaénog roda, (a to nismo uéinili ne samo ito Sto su sredstva za ispitivanja bila vise nego skromna nego i zato Sto je tradicija o poreklu mnogih porodica veé zaboravljena). k medu ispitanim preovladuju doseljenici iz Biréa i Hercegovine (to je, u stvari, ista metanastazi¢ka struja), zatim doseljenici iz ok kolnih podmajevickih i majevickih sela, medu kojima takode pre- ‘ovladuju doseljenici iz dinarskih predela,* kao Sto je to i medu mberskim stanovnistvom.* Manji broj sebe smatra doseljenicima Srbije, za koje, kao Sto je napred reéeno, u vedini sluéajeva mo- zakljuciti da su inversne struje, a najvi$e je onih koji sada gnaju poreklo svoga roda. Tako ispitivanje porekla stanovnistva u Bijeljini tek predstoji, u mogucnosti smo da damo neke globalne podatke o njenom sta- vnistvu. Kao Sto se iz prethodnog izlaganja moze uotiti, Cetvrt- iste, odnosno Bijeljina, od prvih vesti iz turskog perioda nase- na je muslimanima, koji i danas ¢ine veéinu bijeljinskog stanov- va. Ne moze se utvrditi poreklo tada popisanog stanovnistva, se moze pretpostaviti da je medu njima bilo i doseljenika i do- ¢eg islamizovanog stanovni8tva, jer se smatra da je proces isla- Zacije otpoceo ubrzo posle osvajanja. tc