HNG PHI

1734-1788

Li m au

Nam Dan Quoc th 3 (1914), trong mot cuoc trien

lam co vat tai khu vc pha nam cua T Cam
Thanh, Bac Kinh co trng bay mot bc tranh sn
dau cua hoa s Lang The Ninh () tc
Giuseppe Castiglione (1688-1766).1 Bc tranh cua
Castiglione ve mot ngi an ba mac nhung phuc,
ao giap, eo kiem, oi mu sat co tua o trong co
ve can quac n nhi. Ben canh bc tranh la mot
bang phu e giai thch ve lai lch cua no nh sau:

Hng Phi la vng phi ngi bo toc Hoi.

Xinh ep, tri sinh than the co d hng,
khong can dung hng hoa e tam goi ma
van thm, ngi trong nc goi la Hng
Phi, cung con coi la ngi ep cua Trung
Tho. Vua Cao Tong nghe tieng, khi m
chien dch chinh tay, co dan Trieu Hue
() tng quan co tm cho mnh ngi
la nay.

Sau khi Hoi Cng a bnh nh, Trieu Hue bat c Hng Phi em ve kinh
s. Nha vua cho xay Bao Nguyet Lau trong cung cho nang . Ben ngoai lau xay
Hoi cung, chung quanh vay man bang da mem, giong nh cua ngi Tay Vc.
Ban canh Vo Anh ien nha vua lai cho xay Duc c ng, phong theo kien

1
Lang The Ninh la tu s dong Jesuit, ngi Y ai Li ti Trung Hoa theo phai bo truyen giao nam
Khang Hi th 54 (1715) roi c trieu vao cung lam hoa s cho trieu nh. Ong con day cac hoa s ngi
Trung Hoa phng phap cua Au Chau nen i Thanh cac hoa pham mang mau sac ong Tay phoi hp.
Ong ta the tai Bac Kinh nam Can Long th 31 (1766) tho 78 tuoi, c vua phong ham Th Lang, lai xuat
kho 300 lng bac e lo tang s, an tang trong ngha a giao s ngoai thanh Bac Kinh.
 truc cua Tho Nh Ky, tng truyen la ni e cho Hng Phi tam. Vua het sc
chieu chuong, muon g c nay, cot e nang khoi nh nha.

Tuy c sung ai nh the nhng long nang van canh canh khong vui, luc nao
cung mang theo dao sac trong tay ao, nhan vi moi ngi rang:

- Quoc pha gia vong, a quyet em cai chet e en bu, nhng khong phai ch
chet mot ngi con gai ma phai lam cai g e bao thu cho chu cu.

Ai nay nghe eu kinh hai, nha vua biet rang khong the khuat phuc c nhng
cung khong chu tha nang ve, c giam gi nh the may nam lien. Hoang thai
hau nghe chuyen nay, nhieu lan can vua khong nen lui ti nhng vua khong
nghe. Mot lan khi vua ra khoi cung, thai hau cho goi phi vao that co chet.

Bc hnh tren ay la Hng Phi mac nhung trang, eo kiem ng, co ve hien
ngang, ch thoang nhn cung biet la gai tiet liet. Bc tranh nay von treo trong
Duc c ng, do Lang The Ninh thu but.

Che o noi cung nha Thanh

Theo qui che cua nha Thanh, noi cung chia lam tam ang cap. V chnh cua vua la
Hoang Hau (mot ngi) co a v cao nhat. Di hoang hau la Hoang Qu Phi (mot
ngi), di na la Qu Phi (mot ngi), di na la Phi (bon ngi) roi ti Tan (sau
ngi), Qu Nhan (khong han nh), Thng Tai (khong han nh). Sau chot la cung n
thng c xep vao hang ap ng (khong han nh)2. Vua Can Long co ti hn 40
phi tan, so cung n th nhieu hn thng c chon trong so con cai cac gia nh thuoc
Bat Ky (Man, Han va Mong) nhng cung co ca mot so cung nhan ngi Trieu Tien.

Khi vua Can Long len ngoi (1735) ong a co mot gia nh tng oi vng vang. Me
ong con song, nhieu phi tan cua vua Khang Hi (ong noi ong) cung con. Luc o, tuy mi
24 tuoi, ong a co 8 v va bon con, ba trai, mot gai. Sau khi len ngoi, ong lai co them
nhieu phi tan nhng cung ch khoang t 40 en 50, khong ke so cung n, th t khoang
hai ba tram ngi na va khoang 2000 thai giam hau ha. Sinh hoat trong cung cam do
Noi Vu Phu trong coi moi viec t ln en nho. Nhng ngi an ba o song trong
nhng khu biet lap trong T Cam Thanh, co tng bao quanh, chia ra thanh hai khu
vc, mot khu cho nhng cung n va phi tan cua tien e, mot khu cho ng kim hoang
e.

Ba nam mot lan, cac gia nh thuoc Bat Ky co con gai en tuoi thanh nien phai em
tien cung e tuyen lam cung n. Moi nam mot lan ho cung phai a con en e tuyen

2
Chuimei Ho va Bennet Bronson: Splendors of Chinas Forbidden City The Glorious Reign of
Emperor Qianlong (London-New York: Merrell Publishers Limited, 2004) tr. 172-3
lam t n. Tuy nhien du cung n hay th t, neu may man c vua e y ti van co the
c thang len lam cung phi. Nhng ai khong c ngo ngang en se c cho ve nam
25 tuoi. Nhieu ngi c len hang cung phi nhng roi se chet gia trong cung cam,
chang bao gi c hng n ma moc va cung khong bao gi con thay c than
nhan. Ch co cong chua a xuat gia mi thnh thoang c vao cung hay cung nhan nao
may man co thai mi co ngi than vao san soc.

i tm chan tng Hng Phi

Sau khi nha Thanh b lat o, mot phong trao tan cong trieu ai phong kien sau cung cua
Trung Hoa, trong o khong hiem nhng chuyen gia xen lan vi that nh bat c mot che
o nao va cao chung. Tham cung b s la nhng chuyen c nhac en nhieu nhat
nhng cung lai ba at nhieu nhat. i Can Long la mot thi ky dai va cung co nhieu
truyen ac biet, t viec ong la mot a be ngi Han c anh trao vao cung khi con
la mot hai nhi, en nhng chuyen du hanh tng tng ma ong la mot hiep s cu khon
pho nguy trong Can Long du Giang Nam hay nhng am mu tieu diet cac to chc
mu toan hng Han diet Man. Ngi con gai goc Hoi co mui hng thien phu cung la
mot trong nhng huyen thoai c nay sinh sau cach mang Tan Hi 1911.

Nhng dat s ay ngay cang ly ky en noi

nhng hoc gia cung am ra hoang mang nghi
ng ca chnh s nha Thanh va khong t ngi
tm cach ao sau vao van kho e co tm cho ra
s that. Dng nh bat c hnh anh ngi phu
n nao chung quanh nhng tranh ve trong noi
phu i Can Long cung eu c at thanh gia
thuyet phai chang ay la hnh anh cua Hng
Phi. t nhat co nam bc tranh c nhac en:

1/ Ngi an ba mac nhung trang theo kieu Au Chau do Giuseppe Castiglione ve a

nhac ti tren (hnh 1)

2/ Cung ngi an ba o tay vn vao oc kiem, ci nga om

hoa theo sau vua Can Long, hai ngi eu mac nhung phuc, nha
vua ci nga trang, eo cung ten. (hnh 2)

3/ Ngi an ba mac trang phuc Au Chau thi Trung Co ngoi

ben canh mot lang hoa (hnh 3)

4/ Vua Can Long ci nga ban mot con hu, ben canh la mot
ngi an ba mac y phuc Hoi cung ang phi tren mot con nga
om hoa gi tay a cho ong mot mui ten. Bc tranh nay von khong cho cong chung
coi, theo li dan cua vua Can Long th ay la mot trong nhng su tap rieng cua hoang
gia. V the nhieu ngi cho rang ay chnh la Dung Phi, hnh anh hai ngi than can
nh the la mot cam k cua thi ai nen vua Can Long mi khong cho ngi khac trong
thay (hnh 4)

5/ Mot phu n mac quan ao Han toc, tranh sn

dau, khong ro xuat x ch biet vao khoang cuoi
the ky 18. Bc hnh nay c at tren nhieu
web-sites ve Hng Phi nhng khong co g
ch xac (hnh 5)

Ngoai ra mot so hnh cung nhan khac cung

c cac nha nghien cu gia nh la Hng Phi
(cac hnh 6, 7) Tuy nhien quan iem cung khong thong nhat nen van con la nhng cau
hoi khong co tra li dt khoat.

Hng Phi theo da s

Theo truyen ke, cha Hng Phi la Hoa Trat Lai ai

Cat (). Hoa Trat Lai (Khoja) hay Hoa
Trac Moc () co ngha la dong doi tien tri
Mohammed, con ai Cat la ten cua bo toc. Nang
xuat than t mot gia nh ngheo kho, c Hoac Tap
Chiem () la mot tu trng co the lc nap lam
tieu thiep. Hoac Tap Chiem cung dong Mohammed
thuoc giong ngi A Rap con nang thuoc giong dan
O T Biet Khac () nen khong cung ho vi
nhau. Vua Can Long nghe tieng cua ngi ep va
ac tnh toa hng thm cua nang nen sai tng
quan Trieu Hue em ai quan Mong Co, Han Bat
Ky binh tan cong vao pha nam Tan Cng, ngam
dan co tm cach bat song nang. Qua nhien Trieu Hue
anh tan quan Hoi vao nam 1759, hai anh em Hoac Tap Chiem b giet, quan Thanh bat
c Hng Phi em ve dang len vua Can Long.

Khi nang b bat ve Bac Kinh, ngi con gai yeu kieu cua vung Tay Vc ngay em ch
ngh en co hng mac du vua Can Long het sc sung ai. Vua Can Long cho xay mot
cung ien theo kieu ngi Hoi cho nang , mot lau e nang ngam trang va mot ho theo
kieu Tho Nh Ky e nang tam. Cay coi vung Tan Cng cung c em t xa ve e
trong trong ng uyen.
Tuy c chieu ai, ngi ep Hoi Cng van nhat nh thu tiet. Qu tng bat ai lan
chi nhi t hng3 a khien nang t mot ngi con gai vung Tay Vc hoang vu thanh
e nhat sung phi cua vua Cao Tong nhng cung lai cho nang mot tam tnh bat khuat
nen nhat nh khong chung chan goi vi hoang e e bao toan danh tiet cung ngi
chong cu. Nang luon luon mang theo mot con dao sac nen nhieu lan vua Cao Tong
muon gan gui cung khong c.

Cai chet cua nang cung la mot huyen thoai ma ngi chu
mu chnh la hoang hau Ula Nara (O Lat Na Lap -
). Viec nay khien cho vua Can Long noi gian va
hoang hau a cat toc gay ra mot ai an cung nh. Hai
nam sau hoang hau t tran va vua Can Long khong lap
hoang hau na. Cung co cho th lai bao la trong khi vua
nam tuan, Sung Khanh () thai hau (1692-1777), me
ruot vua Cao Tong a trieu Hng Phi vao va ban cho
giai lua e nang t t.

Linh cu cua nang c em ve Tan Cng e chon trong mot thanh a cua gia nh
ho Hoa Trac, i sau goi la Hng Phi mieu, Hng Phi phan hay Hng Phi mo. en
nam 1780, vua Can Long ra lenh cho tu bo ngha trang nay thanh mot khu lang mo
khang trang, hien nay van con. Truyen ky ve Hng Phi c viet thanh sach, nhieu
chi tiet hoang ng c ghi trong Thanh Bai Loai Sao (), Thanh Trieu Da
S ai Quan () va Man Thanh Thap Tam Trieu Cung Vi B S
() ...

Hng Phi theo chnh s

C theo s sach, Hng Phi thuoc gia nh Kiramet pha ong Hoi Cng (Turkestan)
sinh nam Ung Chnh th 12 (1734), khong phai do Trieu Hue bat c em hien vua
Can Long nh ngi ta thng truyen ma do chnh ngi Hoi em dang t trc khi co
cuoc chien. an ba ngi Hoi khong co ten nen dung ho e goi, en khi xuat gia th
dung ten thanh.

Theo s nha Thanh, Hng Phi c goi di cai ten Dung Phi (), chnh la danh
hieu ma vua Can Long phong tang khi nhap cung. Dung Phi la cung ngi duy nhat
khong thuoc cac hang tren ma la ngi Hoi Cng. Khi mi vao Gia Mau T Moc c
xep vao hang qu nhan, sau c thang len tan, va sau cung c thang len phi

3
khong mang canh lan trong ngi ma van thm
nam 1760.4 Vua Thanh ban cho nang cai ten Dung Phi, y noi la nang co khuon mat
tuyet ep. Nam o nang a 27 tuoi.

Viec vua Cao Tong cho xay Bao Nguyet Lau nam Can Long th 23 (1758) e chuan b
cho my nhan cung khong ung. C theo Ng Che Bao Nguyet Lau Ky th nguyen nhan
trc tiep cua cong trnh nay la v b phai nam cua Thai Dch Tr () qua sat vi
hoang cung, moi lan vua ng gia thay khong khoang khoat nen cho xay e co the ngam
trang. Toa lau ai nay cung xay trc khi Hng Phi nhap cung hai nam.

Ngay ram thang gieng nam Can Long th 25 (1760), vua Cao Tong cung toan gia an
yen tai ien Chnh ai Quang Minh vn ong Lac, trong so khach mi co ca mot so
thu lanh bo toc Hoi Cng nh Ngach Sac Doan (), o Nh o5 () va gia
toc. Ngay mong 4 thang 2, em gai cua o Nh o phung ch nhap cung, nam o nang
a 27 tuoi. ch than vua Can Long tiep on ngi an ba noi tieng la co mui hng t
nhien nay, va thang nang len hang qu nhan ngay khong qua nhng giai oan khac, goi
la Hoa qu nhan. Vua Can Long ac biet sung ai co gai goc Hoi, ban thng cho nang
nhieu mon qu gia, nh kim loa ti phng quan, san ho trieu chau ...

Hoa qu nhan nhap cung gap nhieu chuyen may. Cung nam o, may cay vai em t
phng nam len trong trong ng uyen bong nhien sai trai. Rieng cay trong cung cua
nang co en hn 200 trai. nh than ai nay chuc mng hoang thng chinh phuc c
d vc, va co my nhan lai ca cay trai vung nhiet i, coi nang nh la mot phuc tinh cho
ca trieu nh.

Ngay 16 thang nam nam Can Long th 27 (1762), hoang thai hau giang ch phong Hoa
qu nhan la Dung Tan (), khi o nang a 29 tuoi. Anh nang la o Nh o c
thang len Phu Quoc Cong.

Mua xuan nam Can Long th 30 (1765), vua Cao Tong tuan du phng Nam lan th t,
mang theo hoang thai hau, hoang hau, Lenh qu phi, Khanh qu phi, Dung Tan, Vnh
thng tai, Ninh thng tai cung rat nhieu than nhan, ve s tong cong len en hn 1000
ngi. Phai oan i qua To Chau, Hang Chau, Giang Ninh, Dng Chau ... cac ni
Giang Nam. Tren ng i, nha vua ac biet cham soc Dung Tan, nhat la ton trong thoi
tuc cua Hoi giao trong viec an uong va le nghi.

Khi ong tuan, vua Cao Tong cung cho Dung Tan theo, ti Thai Sn, Khuc Phu, bai
yet cac lang mieu to tien ngi Man Chau Thnh Kinh. Ngay 20 ti 24 thang 8 nam
Can Long th 46 (1781), hai lan vua ban thng o ng thien cho phi tan, nhng ngi

4
Chuimei Ho va Bennet Bronson: Splendors of Chinas Forbidden City, The Glorious Reign of Emperor
Qianlong (London va New York : Merrell Publishers Limited 2004) tr. 170
5
Turdi
khac c ban thng tht heo rng, v biet ngi Hoi giao kieng tht heo nen rieng
Dung Tan c ban thng tht nai va tht bao.

Thang 6 nam Can Long th 33 (1768), hoang thai hau lai ha ch phong Dung Tan len
lam Dung Phi. Tuan theo y cua hoang e, Thng Cap X trong Thanh cung voi vang
sa soan nao la trieu phuc, cat phuc, hang quyen, nh oi ... e nang mac. Ngay mong 6
thang 10, vua Can Long sai ai hoc s Doan Ke Thien, noi cac hoc s Mai V Ton lam
chanh pho s, chnh thc sach phong nang lam Dung Phi, trong sac viet:

Dung Tan Hoac Trac th, oan trang, cung knh, nghi bieu nhu thuan, luon luon
tuan lenh t vi (thai hau), khong pham loi trong cung cam, nay vang theo t du
cua thai hau, phong ngi lam Dung Phi ...

Nam o Dung Phi a 35 tuoi. Dung Phi tnh thch an trai vai, da gang, cac loai nho
ti, nho kho va nhng mon an cua co hng nen vua Cao Tong tuyen au bep ngi
Hoi nau an cho nang. Cung co khi chnh nang nau an roi mi nha vua en an th. Ngay
mong nam nam Can Long th 46 (1781), Dung Phi sai tru s nau hai mon ac biet cua
ngi Hoi la coc luan ky va trch phi nha tac em dang len vua. Hai mon nay co le
phien am tieng Hoi, ch thay sach v giai thch ay la mon cm tay cam (an boc theo
kieu ngi An o) va rau xao hanh tay, v la mieng nen vua Can Long khen nc n.

Ky sinh nhat Dung Phi nam nang 40 tuoi, vua Can Long ban cho nh y bang bach ngoc,
tng ong Tho bang ngoc xanh, vo lng tho Phat, chen linh chi bang ma nao, bnh
bang bac ... e cho nang nh nha, vua Can Long cho thanh lap mot khu pho cho
ngi Hoi en , c mac y phuc Hoi, sinh hoat nh khi con Hoi Cng va ca mot
thanh ng Hoi giao ngay tai Bac Kinh. Tuy nhien viec nay nhieu s gia giai thch
rang ay la mot thu thuat tam ly lay long cac dan toc thieu so ch cha han ch v Dung
Phi.

Sau khi hoang hau th hai la Ula Nara (Nhiem hoang hau) qua i (1766), vua Can
Long khong lap hoang hau khac. Nam Can Long th 40 (1775), hoang qu phi b toi
phai x t, Dung Phi tr nen ngi than can nhat cua hoang e. Ngay ram thang gieng
nam Can Long 46 (1781), trong buoi yen tiec Vien Minh Vien, Dung Phi c ngoi
ngay thu v au ban pha tay. Cung nam o, thang 12 tai ai yen Can Thanh Cung,
Dung Phi len ngoi ban pha ong. tuoi 48, Dung Phi c coi nh a len en cao
iem cua cuoc i va tr thanh ngi so mot trong cung nh nha Thanh. Nam nang 50
tuoi, tuy a ln tuoi nhng vua Can Long van sung ai nh thng, lai thng nh y va
chn mon o co, chn tam gam oan va chn ong tien bang bac, y chuc nang song lau
en 99 tuoi. Tuy nhien t nam Can Long th 50 (1785) tr ve sau, Dung Phi sc khoe
suy giam va t thay xuat hien cong khai na.

Ngay 14 thang 4 nam Can Long th 53 (1788), vua Can Long ban cho Dung Phi 10 qua
qut. ay la lan sau cung nang c vua ban thng. Nam ngay sau, 19 thang 4, Dung
Phi t tran, hng tho 55 tuoi. Trc khi la i, Dung Phi em het quan ao, dung cu,
cac mon tran ngoan nang co c trong nhng nam qua phan phat het cho cac cung tan,
phi t, cung n, th t ...

Vua Can Long het sc au long ve cai chet cua Dung Phi nen to chc tang le that trong
the, ban than ong khong thiet trieu ba ngay a anh, cac hoang t va ai than cung
phai mac tang phuc trong ba ngay o.

Nam 1979, khi Du Lang Phi Vien ong Lang gan Bac Kinh b ke trom ao xi va
nc ma xoi mon, cac nha nghien cu tm ra mot ngoi mo ma tren au quan tai co viet
may hang ch Hoi thep vang, chnh la oan au trong kinh Coran. Nap quan tai cung
co may hang ch Hoi, ben trong quan tai co long bao, mu mien, bao thach... Ngi ta
cung con tm thay mot bo xng ngi, bm toc, mu cat tng, ngoc nh y, ha bao, tran
chau, ngoc mat meo ... eu la vat dung ban thng cho hang phi. Nhng chuyen gia sau
khi xem xet eu xac quyet ay chnh la mo cua Dung Phi, ngi ma dan chung thng
goi la Hng Phi. Ngi ta cung thay bm toc a co nhieu si bac chng to khi t tran
Dung Phi a ln tuoi va tai lieu ghi chep trong cung nha Thanh khong sai.

T nhng kham pha o, nhieu nha nghien cu a luc lai s sach e tm hieu them ve s
u ai cua vua Cao Tong vi v phi ngi Hoi va i en ket luan rang nhng on ai va
truyen thuyet ve nang phan ln khong ung vi s that. Viec sung ai ngi phi tan nay
phan ln do chnh sach thu phuc ngi thieu so ma nha Thanh theo uoi hn la tnh
cam ca nhan. Dung Phi chet nam 1788 (Can Long th 53), con Hoang Thai Hau Sung
Khanh a qua i t nam 1777 (Can Long th 42), trc Dung Phi 11 nam. Viec ba sai
ngi that co Dung Phi khong the co c. Con ngoi mo Tan Cng thc ra ch la
mot ngha trang gia toc cua ngi Hoi nhng v muon thu hut khach du lch va ke to mo
nen ngi ta a co tnh noi map m la mo Hng Phi nhng ung ra phai la khu mo cua
gia toc Dung Phi mi phai.

Nhng s gia Trung Hoa cung at van e ve s chan xac ve bc hnh cua Giuseppe
Castiglione co thc la Dung Phi hay ch la mot ngi an ba nao khac. Ngi con gai
mac ao kieu Hoi Cng a mui ten cho vua Can Long cung ngi cho rang ch la
cong chua Hoa Hieu, co con gai th mi c vua Can Long rat yeu qu thng cho i
theo moi khi san ban. Tuy nhien gia thuyet nay khong vng vang v cong chua Hoa
Hieu sinh ra khi vua Can Long a 65 tuoi, tuy co theo vua cha i san nhng khi o co
con rat nho, nam 14 tuoi xuat gia lay Phong Than An c (con trai Hoa Khon), trong
khi trong hnh vua Cao Tong trong con trang kien lam, khong phai la mot ong gia sap
x 80. Nhng bc hnh my n khac co the la bat c cung nhan hay phu n qu toc nao,
khong chac g a la Dung Phi.
Nhng truyen ky ve nang cang nhieu en noi trong dan gian co en hai ngi hoan
toan khac nhau, mot nang Hng Phi than ky, lang ang va mot Dung Phi la sung thiep
cua vua Can Long.

Dung Phi co thc s mang nhng huyen thoai cua Hng Phi hay khong cung la mot
cau hoi. C theo tnh cach rieng cua vua Can Long, dng nh v hoang e nay co thoi
yeu ai yeu ca ng i ma thai o oi x cua ong lam khi thien lech, kho co the giai
thch theo loi bnh thng. Khi Le Duy Ky con la con c cua ong, ong phong vng
cho Man e t khi con cha tm ra tung tch, sai Ton S Ngh em ca sac th, an tn e
khi va chiem c Thang Long la c hanh ai le ngay. en khi ong nay that bai phai
chay qua nng nau ben Tau th ong lai cay nghiet qua oi, ch th cho tnh than ch cho
va u an, lai ngam ra lenh bac ai thay tro nha Le en song d chet d. oi vi
Ton S Ngh, toi ngo that quan c nang la the, ong cung tha cho, lai con phu du, trieu
ve kinh lam viec trong Quan C X. Nhieu tng lanh khac pham nhng toi nho bang
con kien ong cung em ra chnh phap, co khi gia hnh en ca tong toc, than nhan.

Viec ong ve gia sung ai mot ga bat hoc vo thuat la Hoa Khon en nay con la mot cau
hoi ln ma nhieu s gia giai thch moi ngi mot cach, ke ca viec cho rang ong co mau
ong tnh luyen ai trong mot mc o nao o. Rieng vi Hng Phi, ngi ep goc Hoi
nay cung a ton nhieu giay mc. Khuon mat cua nang theo net ve rat chan thc cua
Giuseppe Castiglione th dng nh khong phai la bac quoc sac thien hng theo quan
iem chu quan cua ngi viet bai nay (xem hnh nh kem). Co the ngoai khuon mat,
nang con nhng d thuat nao khac cua ngi vung Trung va Nam A chang?

Ngi Ba T, An o ... cho ti ngay nay van noi tieng ve nghe thuat phong the. Khi
nhap cung nang a kha ln tuoi 27 tuoi ... hi gia so vi nhng phi tan khac tien
cung t khi mi 13, 14. Rat co the nang khong con la trinh n v thi o tuoi ngoai 20
cha lay chong a la mot chuyen khong bnh thng. Viec nang c nhap cung ly do
chnh yeu la mot thu thuat ngoai giao e thu phuc ngi Hoi hn la sac ep hay d
tng cua ngi con gai a luong tuoi. Hay v ban chat phong khoang cua mot ngi
song tren ong co la mot mon la cho hoang e thay the nhng cung tan nham chan
c huan luyen e chieu chuong ang ch ton, khong c bieu lo xuc cam va thng
rat thu ong khi c ban phat n ma moc?

Hng Phi than the co d hng cung ang e chung ta ban cai. Co sach cho rang nang
ten that la Gia Mau T Moc (), ten thanh la Hi Phach Nh Han () co
ngha la rat thm. Chnh t cai ten nay ma nang c goi la Hng Phi ch khong
phai nh ngi i theu det la co mui thm thien phu.

Tuy nhien cung co the tri sinh nang co mot hng v ac biet. Nhng dan toc vung
Trung ong va Trung A van noi tieng la than the nang mui hn cac sac dan khac. Viec
toa ra mot mui hng khac thng khong phai la chuyen hiem trong y khoa, co ieu
phan ln nhng mui hng o khong c a thch va b coi la mot trang thai benh tat.
Chung toc, cach sinh song, tnh trang ve sinh va thc pham dung hang ngay eu la
nhng yeu to gop phan vao viec tao mot mui v rieng ma nhng ngi tinh te co the
nhan ra c bang mui. Lch s con ghi nhan hi th cua Alexander the Great co mui
hoa t la lan (violet) va quan ao lot cua ong co hng thm t nhien nay6. Cung co
ngi khi cam xuc lai tiet ra mot mui ac biet giong nh xa hng (odor of musk) ma
ngi Trung Hoa thng cho rang co tnh chat gi duc (aphrodisiac effect of odors).

Thi Trung Co nhng menh phu thng ban thng cho cac hiep s nhng vat dung nho
nho cua mnh cung la mot dang kch thch e ho gang sc khi chien au. Khong hiem
nhng ngi an ong me say mot ngi an ba ch v mui hng ac biet cua ho co khi
khong ch than the ma con giay, khan tay, o lot, quan ao ... ma danh t chuyen
mon goi la fetichism. Trong mot ba tiec do hoang e x Navare thet ai, vua Henry
e Tam a vo tnh chui mat bang mot chiec khan tay cua Maria of Cleves va lap tc b
mui mo hoi con vng tren o quyen ru khien ong khong the khang c en noi thanh
sam s vi nang mac du co gai a la v hon the cua hoang t x Conde.7 Nhieu ni, ke
ca mot so vung que mien Bac nc ta, trai gai cung co tuc trao oi vat tuy than e
lam ky niem, cung la mot dung y dung mui hng e them gan bo. Chnh the ma mot
nha th a xep tan y lai e danh hi khi ngi v than yeu cua mnh khuat bong. Ca
dao Viet Nam cung co cau:

Chim khon an trai nhan long,

Thia lia quen chau, v chong quen hi.

Nhng quan iem ve sac ep lai rat tng oi cai ep cua con coc c la con coc cai
thm oi vi ngi nay chac g a va mui ngi khac. Sau rieng la mot loai trai cay
qu nc ta trong khi co quoc gia cam ban ni cong cong, ng noi g em len may
bay hay xe khach.

Trong the gii loai vat, mot mui ac biet e quyen ru phai tnh khac trong mua ong
tnh lai cang thong thng. Cho c co the ngi thay mui cua cho cai cach vai dam.
Con bo xa (musk-ox), hai ly (beaver) ... co nhng hach bo phan sinh duc toa mui rat
nang. Nhieu giong bm em cung dung mui hng e goi an.

iem th hai la s tng ong gia ban tnh cua vua Can Long va Hng Phi. Vua Can
Long la mot ngi hieu vo. Trong nhng tranh ve ve ong khong t nhng canh ong
muon chng to mnh la mot v hoang e thch sc manh, t canh ong s dung sung ieu
thng ban mot con hu, en canh ong cam cung ban mot con hu khac, khi th anh
ho, luc ci nga mac nhung y ... Biet hieu ong chon luc cuoi i la Thap Toan Lao

6
George M. Gould, M.D. va Walter L. Pyle, M.D. : Anomalies and Curiosities of Medicine (NY: Bell
Publishing Co. 1896) tr. 398
7
Gould, sd tr. 402
Nhan chu yeu e dng danh ve mi chien cong oanh liet cung la mot dau hieu.
Thanh th viec ong sung ai Hng Phi cung co the v nang goc Hoi, ban chat du muc
co phan nao tng ong vi ca tnh cua ong, khong eo la, thu ong nh nhng phi tan
khac. Trong hn chuc bc tranh ve phi tan cua vua Cao Tong, dng nh ai ai cung co
net ep truyen thong rat manh mai, rieng Hng Phi lai mac nhung phuc ve ngang
tang, giap tru theo kieu Y ai Li cang lam noi bat iem ca tnh manh me.

Cung nh Nguyen Hue sau khi chien thang quan Thanh c vua Can Long het sc u
ai (xem them Bao Kien hay Bao Tat, bien khao cua Nguyen Duy Chnh), viec Hng
Phi c sung ai co the cung la mot an c tam ly cua v vua thch chinh phuc. Nhieu
ngi trong chung ta cung thch nhng net ep va ca tnh hi ngo ngao. Viec Nguyen
Hue chap nhan lam phien than hay viec Hng Phi bang long nhap cung a khien cho
t ai cua ong c thoa man, tng nh mnh a vt qua c mot ngon nui cao.

Ket luan

Sau khi nha Thanh b lat o, phong trao tranh au cua cac dan toc thieu so, nhat la
nhng quoc gia trc ay a b Thanh trieu xam chiem va sap nhap a khien cho nhieu
truyen ky lch s b bop meo va phong ai. Cau chuyen ve ngi phi tan co mui thm
kia cung la mot. Chnh Kim Dung cung a nang vao mot thien tnh s di cai ten
Hng Hng cong chua trong truyen Th Kiem Giang Sn (Th Kiem An Cu Luc).

Cuoc i Hng Phi c ve vi thanh tieu thuyet, van th, ca kch va tuong hat va a
co thi rat pho bien tren van an, tr thanh mot bieu tng cua thanh phan b tr chong
lai nha cam quyen. Ngi ta nhan manh en s mau thuan gia dan toc vi dan toc,
gia trieu nh phong kien vi thanh phan b ap bc nen khong khoi ngu tao mot so
chi tiet, nhat la nhng chi tiet o lai ly ky, kho kiem chng.

Th na, nhng dat s thng tach ri con ngi ra khoi hoan canh, tao cho vua Can
Long nhng suy ngh va phan ng cua mot ngi bnh thng, mot tnh yeu say me mot
chieu, co i ma khong co lai. Nhng kien truc Hoi giao, thanh ng, th t cua ngi
dan vung Tay Vc ngay tai Bac Kinh cang khien cho cau chuyen tr nen co ve that
hn. Tuy nhien, i song cua mot v hoang e, nhat la hoang e nha Thanh mot giai
oan thnh tr khong bnh thng nh chung ta, nhat la ong vua o gan nh b cau thuc
bi nhng luat le het sc nghiem khac, va cung het sc ban ron, moi chuyen an ngu
eu phai theo mot thi khoa bieu chat che.

Gan ay, khi nhng soi noi co nhuom mau chnh tr a qua i, mot so nha nghien cu
ao sau trong van kho va en tan Tan Cng e truy lung nguon goc va tm hieu s
thc. Nhng kham pha mi a tra lai vai tro cua nang trong lch s nhng trong dan
chung cau chuyen ve nang van c truyen tung theo cai ngi ta muon nghe ve mot
ngi con gai hng sac ven toan.
Nguyen Duy Chnh
Thang 9 nam 2004