Maria Janion

Hermeneutyka
Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 2, 9-18

1972
 Szkice

Maria Janion

Hermeneutyka

Tylko historia moe czowiekowi

powiedzie, kim jest
W. Dilthey

H erm eneutyka czy herm eneu

tyki? S bowiem rozliczne. H erm eneutyka grecka
(i jej teoria u P lato n a jest mowa o herm eneutyce
jako szczeglnej techne). Dwie herm eneutyki' y
dow skie: rabdinlistyczna (w ykadnie T a lm u d u ) i m i
styczna (w ykadnie Kabay). H erm eneutyka Ojcw Hermeneutyki
Kocioa oraz alegoryczna e:g zegeza redniow ieczna.
H erm eneutyka hum anistyczna doby Odrodzenia, sto
sowana do tekstw autorw klasycznych. H erm eneu
tyka p rotestancka doby Reform acji, otw ierajca no
w er w dziejach biblityki. H erm em eutyka ro
m antyczna, ktr m ia zam iar skody fikowa
F. Sohlegel. H erm eneutyka rozum iejca od
D iltheya do Riicoeura i Pouleta.
Ju z pobienego wyliczenia wida, e w nurcie n a j
w aniejszych dopyww k u ltu ry europejskiej (grec
kiego, ydowskiego, chrzecijaskiego) tkw i h e r
m eneutyki, ja k te, e m om entom zw rotnym tej k u l
tu ry (przeom renesansu i reform acji, przeom ro
m antyczny, przeom antypozytyw istyczny) tow arzy
szy czsto swoiste odnowienie herm eneutyki, jej za
oe, regu i celw. Dlaczego daje si zauway
 M A R IA JA N IO M
10

taki c h a ra k te r i tak i ry tm ycia duchow ego Europy?

Dlatego, e herm en eu ty k a jest m wic najogl
Objanianie niej objanianiem tradycji, tum aczeniem jej
tradycji przekazw , jej tekstw . Pojaw ia si ona w tedy
jak dowodzi w ielki znaw ca jej dziejw, K. K erenyi
kiedy tra d y c ja traci sw niedyskursyw n, m a
giczn niepodzielno i oczywisto, kiedy domaga
si in te rp re ta c ji, kiedy przede w szystkim dochodzi
do racjonalizacji i ufilozoficzinienia religii. Dzieje
si ta k zatem ju u w itu k u ltu ry europejskiej.
W chw ilach przeom ow ych za toczy si w alka
0 waciw e rozum ienie tradycji; bez h erm eneutyki
ta w alka jest nie do rozegrania.
1 w reszcie na podstaw ie niezliczonej iloci tekstw
herm eneutycznych teolog protestancki (zwracano
H erm eneuty
uw ag na donioso tej w anie profesji dla herm e
ka sztuka
i nauka neutyki), m istrz D iltheya, F.E.D. Schleierm acher,
w ypow ie od an ty k u ju waciw ie obow izujc de
finicj herm eneutyki: Doskonae rozum ienie m owy
lub pism a je s t sztuk i w ym aga nauczenia si sztu
ki lub techniki, ktre oznaczam y w yrazem h erm e
n e u ty k a . W szystkie okrelenia herm eneutyki k a
d nacisk na sztuk i nauk rozum ienia, jakie s
w niej zaw arte i jakie s dla jej upraw iania nie
zbdne. Dw oista obecno w postpow aniu in te rp re
tacyjnym : sztuki i nauki ujaw nia od razu d w u
znaczny sta tu s zarw no k ry ty k i literackiej, jak
i wiedzy o literatu rze.
H erm eneutyka to zatem sztuka i nau k a lek tu ry tr a
dycji, a wic le k tu ry w iata. O feruje ona sposoby
zrozum ienia i osw ojenia rzeczyw istoci duchowej
i m aterialn ej zarazem , poniew a za nie ma rozu
m ienia bez poczucia w artoci (Dilthey), herm en eu
tyka toczy w alk o w artoci i dy do ich u g ru n to
Dom w ania. P rzypisujc sobie misij tum aczenia w iata,
ludzkoci staw iania drogowskazw, rozw ietlania m rokw ,
h erm en eu ty k a tak czsto nazyw a siebie dom em
ludzkoci. W tym historycznym i poddajcym si
rozum ieniu wiecie jestem y ja k w domu, rozum ie
m y sens i znaczenie w szystkiego, pisze D ilthey ja k
 HERM ENEUTYKA
11

by w stanie ilum inacji. In terp retacja w krgu her-

m eneutycznym to tw orzenie sobie duchowego domo
stw a , w truje mu K erenyi. Nie pozostawa na ze
w ntrz, znale si w krgu herm eneutycznym ,
pozwoli si zagarn i owieci w iatu, ktre
jest sym bolem domu, dom u jako osi w iata, oto
w yranie widoczna, a skierow ana do kadego in te n
cja pedagogiczna herm eneutyki.
N iepostrzeenie od herm eneutyk przeszlim y do
herm eneutyki. Czy jest jedna? Tak mona od
powiedzie ze wzgldu na przedm iot i metod.
Co bowiem stanow i o jednoci herm eneutyki?
Po pierwsze, h erm en eu ty k a zajm uje si przede
w szystkim tekstam i witymi. Do nich zalicza si
m og zarw no ksigi Starego i Nowego Testam entu,
jak i arcydziea lite ra tu ry europejskiej. N iektrzy
zw racaj uw ag na brak rnicy m idzy herm eneu
tyk sakraln i wieck: decyduje bowiem stosunek
herm en eu ty do tekstw traktow anych jako w i
te. Geneza herm en eu ty k i w ay n a jej charakterze.
To sam o uniesienie rozpoznajem y np. u natchnio
nych egzegetw protestanckich, co u Pouleta, k ie
dy m wi o yciu jako utosam ieniu si z przeyw a
nym dzieem literackim : Elle est la, en moi wito
wito tekstu to wito praw dy, ktra w nim tekstw
i tylko w nim jesit dana. Kanon w itych tekstw
i sposobu ich traktow ania wie si najcilej z ide
arcydzie w now oytnej herm eneutyce. K um ulacja
najw aniejszych dowiadcze ludzkoci, kum ulacja
sensw, objaw ia si w arcydzieach filozofii, ale
przede w szystkim literatu ry . D ilthey w ypow iada si
w rcz o bezm iernym znaczeniu lite ra tu ry , o w ie
tle, jakie rzuca arcydzieo na ca epok i w szyst
kie epoki; o ty m w ietle w iele te mwi Poulet. Ob
jan ian e przez herm eneutyk arcydziea lite ra tu ry
uchylaj obowizujc w przyrodoznaw stw ie zasa
d: einmal ist keinm al (jeden raz to aden raz)
tu w anie jedyruo jest rkojm i praw dy.
Po drugie, 'herm eneutyka ustala swoje pojcie t e k
stu jako tekstu. Jzyk. Mowa. Pismo. W szystko to
 M A R IA J A N IO N
12

wchodzi w zakres (zainteresowa h e rm e n eu ty k i (za

rw no wic parole, jak criture, pow iedzielibym y
odw oujc si do wspczenie uyw anej term ino
logii i z lekka j m odyfikujc). ozna
cza w istocie mow, sermo, pisze K ernyi. N ajw ik
szy a u to ry tet w teo rii herm eneutyki, Schleierm a
cher, dowodzi: W szelk przesank w 'herm eneu
Przedmiot tyce jest jedynie jz y k . Tym sform uow aniem ja
hermeneutyki ko obowizujc dy rek ty w posuguje isi tw rca
w spczesnej herm en eu ty k i filoizofdcznej H. G. G a-
dam er, dla ktrego jzyk jako m owa i pism o s ta
nowi pocztek i koniec herm eneutyki. C h a ra k te ry
styczne s przem iany koncepcji D iltheya, k try
pocztkow o h e rm en eu ty k obejm ow a ty lk o
utrw alone w piimie p rzejaw y ycia, to, co
utrw alone w pim ie pozostao po ludzkim istn ie
n iu , a pnliej poszerzy jej zakres n a wszelkie
tw ory ducha. W szystko zatem , w czym duch si
zapisiuje, moe stanow i tek st dla herm eneutyki.
W takim porzdku przedm iotem jej docieka p rze
staj by jedynie tek sty w ite, sta j si za
w szelkie teksty.
Po trzecie, h erm eneuta penic sw pow inno w y
stpuje jako porednik w najw zniolejszym sensie
tego sowa. Nie jest on tylko zw ykym w ykada-
czem; u G rekw poredniczy m idzy bogam i
a ludm i. Poeci s hermnes bogw, a rapsodow ie
hermnes tych hermnes. Ja k objania K ernyi,
u P latona by hermneus to znaczy zajm owa d ru
gie (po bogacih) albo naw et trzecie (po bogach i po
etach) m iejsce. Trzeba jednak powiedzie, e to b a r
dzo dobre m iejsce i niezm iernie w ane w stru k tu rz e
w iata ludzkiego. Uznajc za m ylne filologiczne
Kim jest her- przypuszczenie A. Boeckha, k try czy sowo
meneuta z bogiem H erm esem , K ernyi jednak zezwa
la na trak to w an ie H erm esa jak o patro n a h erm en eu
tyki. H erm es, w ysannik bogw, jaw i si nam jako
porednik pom idzy bogam i i ludm i (...). Std p rz y
pisuje m u si w ynalezienie wszelkicih rzeczy po
trzeb n y ch dla porozum ienia (czyli hermnea),
 HERM ENEUTYKA
13

a zwaszcza mowy i pism a, dziki ktrym m yli

ludzkie przybieraj okrelon posta, to za co
w nich boskie i nieskoczone, ujte zostaje w sko
czon form i tre w ew ntrzna staje si dziki nim
zrozum iaa. Istot hermeneia stanow i wic to, co
Rzym ianie nazyw aj elocutio: nie rozum ienie, po j
m ow anie m yli, lecz czynienie m yli zrozum iay
m i. Zatem nie ty lk o to, e si rozum ie, ale przede
w szystkim to, e si czyni co 'zrozumiaym dla in
nych. Porednik, posannik, tum acz. Co lapidarnie
uj tkw icy w tej samej tradycji europejskiej
Sainte-B euve: K rytyk to ten, ktry um ie czyta
i uczy czyta in n y ch .
Po czwarte, w system ie herm eneutyoznym czyni
m yli zrozum iaym i, objania teksty, uczy in
nych rozum ie siebie i innydh, oznacza przede
w szystkim ujawni to, co ukryte. Podnie zason
bogini w Sais, jak bd m w ili rom antycy. Ta za
sada h e rm en eu ty k i po now em u skodyfikow ana
rzdzi twrczoci zwaszcza takich m istrzw po
dejrze , jak M arks i Freud. I zarazem w owym Mistrzowie
punkcie moe najw yraniej ujaw nia si historycz- demaskacji
no zwizku m idzy interp retato rem a tw orem in
terpretow anym . Dzieje herm eneutyki to dzieje dw o
istoci postaw y wobec tek stu : traktow any przez teo
logw protestanckich jako objaw ienie, zarazem pod
daw any byw a filologicznym zabiegom oczyszczenia
ze skae. Tym sam ym jednak zrazu niew iado
mie zakw estionow ano objaw iony ch arakter Pi
sma witego; zrobiono pierw szy krok ku laicyza
cji (...) (Rdiger). H erm eneutyka katolicka boryka
si z uzgodnieniem k ry teri w dogm atycznych (Pismo
wite jako sowo Boe) oraz k ry teri w literackich
(tw r pisany autora ludzkiego). W tym sam ym
rytm ie rodzi si nabony stosunek do objaw ienia
i jednoczesna laicyzacja tego objaw ienia. I nie moe
by inaczej, skoro praw da u k ry ta m usi by oczysz
czona z przypadkow ych naleciaoci, skoro Pismo
jest p roduktem zarw no boskiej inspiracji, jak ludz
kiego autorstw a. Postaw a podobna zostanie przenie
 M A R IA J A N IO N
14

siona do herm en eu ty k i literackiej: w in te rp re ta to

Uszanowa rze zmaga si pokora wobec te k s tu z dz narzuce
i wydrze nia m u w asnej praw dy. W tak im p ragnieniu w a
tajemnic
nie i staym jego spenianiu odsania si historycz-
no i podm iotowo herm eneutyki. Dzieo sztuki
nieraz porw nyw ano do w yroczni (dlatego D ilthey
uw aa, e praw dziw y h erm eneuta w inien posiada
dar dyw inacji), a w yrocznia, jak wiadom o, dom aga
si w ytum aczenia. Uszanowa tajem nic i w ydrze
tajem nic m idzy tym i biegunam i oscyluje w ia
domo herm eneuty.
Po pite w reszcie, s tru k tu ra w ew ntrzna h erm ene
u ty k i to s tru k tu ra rozmowy. W ynika to oczywicie
z m isji h e rm e n eu ty jako porednika i celu herm e
neu ty k i jako (budowania dom u, w k trym daje si
sysze oywiona w ym iana zda m idzy dom owni
Dialog przez kam i, m idzy dom ow nikam i a porednikam i, m idzy
stulecia porednikam i a tek stam i, traktow anym i jako sfera
nadrzdna i autonom iczna. A zarazem jako pow ie
trze oddychalne gdy to dziki tekstom moe si
toczy dialog przez stulecia, a ludzko moe si
w nich rozpoznaw a jako cao i jedno. Dziedzi
czca nastaw ienia herm eneutyczne w spczesna
k ry ty k a tem atyczna tra k tu je sowo poety jako apel
do drugiego, a cae m isterium u tw o ru sprow adza
do w iernoci sam em u sobie i pragnienia dialogu.
P rofesja k ry ty k a m usi by w tym ujciu pow oa
niem (Schlegel m aw ia: Do filologii trzeba si u ro
dzi tak jak do poezji i do filozofii) i to po
w oaniem , pow iedzm y, do m czcym , w ym agaj
cym staej gotowoci jednoczesnego bycia sob
i kim innym , tym drugim k rytykow anym au
torem .
Przedstaw iajc pospieszn i encyklopedyczn h e r
m eneutyk herm eneutyki, m w ilim y o niej dotych
czas jednostronnie jako o sile askaw ej, bezpiecz
nej, oswojonej i osw ajajcej. Tym czasem nie jest to
caa praw da o herm eneutyce: potrafi ona by r w
nie grona i niebezpieczna, co odpow iednio uyta
trad y cja, k t r objania. Przypom nijm y, e nieraz
 HERM ENEUTYKA
15

zamiast: herm eneutyka mwimy: egzegeza a ta

nazwa m iewa odcie ujem nego znaczenia. Egzegeza
utosam ia si bowiem z dogm atycznym , a u to ry ta Niebezpie
tyw nie ustalonym , zaciekle jednostronnym , nie do czestwa her
meneutyki
puszczajcym pod rozm aitym i sankcjam i ad
nych odchyle w ykadem Pism a witego. Bywa
to nieuchronn konsekw encj tego, e tek st ogo
szono w itym : staje si on ju nie tekstem do ro
zum ienia, lecz dogm atem do wierzenia. Gorzej jesz
cze, gdy w adza chroni tek sty uznane za w ite
w taki sposb, e staw ia ap a ra t rep resy jn y ina stray
ich jedynej, w aciw ej w ykadni. Chronione s
teksty, chroniony jzyk, ktrym wolno si porozu
miewa, chroniona czysto doktryny. W Niemczech
hitlerow skich na stronie tytuow ej w anych dla n a
zistw ksiek um ieszczano owiadczenie: NSDAP
nie m a zastrzee co do w ydania (niniejszej ksiki.
Jzyk byw a strzeony a do tego stopnia, e tylko
w ybrani m aj praw o si mim posugiwa, gdy
jak opiew ao haso wyw ieszone w hitlerow skich
uczelniach Kiedy yd pisze po niem iecku, to
kam ie.
Spoeczestw o to talitarn e doprowadza ochron
szczeglnie pojtej egzegezy, uznanej za jedynie do
puszczaln, do patologicznej niem al skrajnoci i m u
si tak czyni, by rozpozna i zdawi natychm iast
kady odruch w olnej m yli. Ale w spoeczestw ie
dem okratycznym panowa mog rw nie dogm aty
przez egzegez wyoone i przez in stytucje strzeo
ne. Policja nie m usi tu by um undurow ana mo Dogmatyzm
e ona si skada z konserw atyw nych egzegetw, egzegezy
pilnujcych adu w spoeczestwie i w literaturze.
Tak sytuacj w ym ownie opisyw a Roland B arthes,
przedstaw iajc odpraw iane w prasie francuskiej
ostatniego dziesiciolecia m agiczne obrzdy w ypdza
nia, w ykluczania ze w splnoty, egzekucji, dekapita-
cji tzw. nowej k rytyki, prow adzenia jej na szafot,
pod p rg ie rz , oddaw ania pod sd za to, e od
waya si przekroczy pew ne tradycyjnie uznane,
 M A R IA JAJNTION
16

zinstytucjonalizow ane w pastw ie literackim sposo

by m w ienia o literatu rze. O dsania si dw uznacz
no trad y cji, a zwaszcza tra d y c ji tak czy inaczej
uwiconej przeksztaca si ona w si dogm a
tyczn i inercyjn, usiuje spta m wicych, p re
ten d u je do cenzurow ania wypowiedzi.
Ale czy przy faszyzm ie mona jeszcze w ogle
mwi o tradycji? To nie przypadek, e jedna z n a j
w ybitniejszych analiz faszyzmu, pira T. K roskie-
go, nosi ty tu : Faszyzm a tradycja europejska. F a
szyzm bowiem zdaniem K roskiego postaw i si poza
trad y cj europejsk. Jakkolw iek mwi on tyle
o tra d y c ji i historii, to jednak jest to tylko tra d y
c ja i tylko historia. Przeszo w szponach cu
dzysow u, tak nazyw a si rozdzia rozpraw y tra k
tu jcy o w aciw ym faszyzmowi w yabsolutnieniu,
Upiorne w ia w yalienow aniu zarw no pojcia historii, jak po
to tradycji
faszystowskiej jcia trad y cji. Przebyw a w trad y cji faszystow
skiej o tak zm ienionej s tru k tu rz e to przebyw a
nie w domu, lecz w rd upiorw . T utaj okrelone
hasa m w i S chiller, m w i G oethe nie
s to jed n a k ani Sdhiller, ani Goethe, i wcale nie
oni mwi. D rew niane kuky pozbaw ione zostay
tego, co w nich n apraw d byo istotne swej
wielkoci indy w id u aln ej. Przed w drow cem po
kram ie faszyzm u roztacza si zowrogi krajobraz.
A w szystko to ow ietla z gry jakie dziw ne so
ce, w ysyajce ta k intensyw ne prom ienie, tak jasn e
w iato, e kady czow iek przeszoci w y stp u je tak
dobitnie i w yranie, jak nie w ystpow a jeszcze
w adnym obrazie jakiejkolw iek h isto rii. J e s t to
wszake inne w iato ni to, k trym prom ieniuje
tra d y c ja europejska, nie bez powodu tak ie w iato
nazyw a si upiornym .
w ito w itoci nierw na. Bo przeciw w itym
tekstom spreparow anym przez faszyzm podob
nie ja k spreparow ana zostaa przeze tradycja,
przeciw jego w itej L T I Lingua Tertii Imperii
(wedle genialnej form uy W. K lem perera) wielcy
 HERM ENEUTYKA
17

i nieubagani przeciw nicy faszyzm u w znieli zapor

ze w itych znacze przechow anych przez y
cie europejskiej tradycji. Znam ienne, e oba w iel
kie tek sty L T I K lem perera oraz Kroskiego Fa
s z y z m a tradycja europejska przygotow yw ane
i pisane byy w czasie w ojny i okupacji, e obydwaj
autorzy tropili zbrodniarza na m iejscu zbrodni.
Mowa to wicej ni k rew , brzm i m otto poprzedza
Mowa to w i
jce dzieo K lem perera, obnaajcego klasyczny cej ni krew
jzyk m asow ego fanatyzm u. O bydw aj pisarze i ich
bliscy (w dedykacji L T I dla ony w yznaje K lem pe
rer: Bez Ciebie nie zachow aaby si ani ta ksika,
ani jej a u to r) gotowi s powici w szystko dla
uratow ania rkopisw prac, dla ich przechow ania.
Bo za najw ysze powoanie swoje uznaj w yjaw ie
nie p raw d y o tym , e Wbrew pozorom, ktre
stw arza faszyzm znajduje si poza trad y cj euro
pejsk, oraz przekazanie hum anistycznego posania
tej tradycji. U yw am y tu sw: przechow anie
i przekazanie n ie ty lk o dlatego, e odpow iadaj one
sytuacji egzystencjalnej obydw u pisarzy, ale te
i dlatego, e s stosow ane dla okrelenia wanie
sam ej najgbszej istoty tradycji.
Zbrodnicza lekcja, jakiej faszyzm udzieli Europie,
nie pow inna pj w zapom nienie. H erm eneutyka
pow oana jest do tego, by nie dopuszcza do zmiany
stru k tu ry trad y cji, do jej deform acji, by utrzym y
wa 'tradycj przy yciu, by broni uniw ersalnych
znacze europejskich, by pow tarza i dowodzi, e Strzec tradycji
na przykad sow o ludzko zawsze znaczyo to europejskiej
samo w trad y cji europejskiej, e nie m ona go do
wolnie ksztatow a i w ypacza gdy moe si to
odby tylko za cen odstpienia i od sowa, i od
ludzkoci samej. Tak rozum iana przez herm en eu
tyk tra d y c ja i zanurzone w niej arcydziea w yzna
czaj m iar hum anizm u. I tak poj mona zadanie
herm eneutyki w ypow iedziane w nakazie strzee
nia tra d y c ji. Ale h erm eneutyka to taki pilnujcy
2
M A R IA J A N IO N
18

skarbca tekstw stranik, k try m usi te cigle

spraw dza, czy sk arb y jego nie zaniedziay, czy
w artoci nie zastygy w dogm aty 1.

1 Podstawowe publikacje, z ktrych korzystaam w tym

artykule: R. Barthes: Critique et vrit. Paris 1966;
E. Betti: Die Hermeneutik als allgemeine Methodik der
Geisteswissenschaften. Tbingen 1962; O.F. Bollnow: Dil-
they. Eine Einfhrung in seine Philosophie. Leipzig und
Berlin 196; W. Dilthey: Gesammelte Schriften. Band V,
VII; Francuska k rytyka tematyczna. Wprowadzenie M. Go
wiskiego. Pamitnik Literacki 1971 z. 2; H.G. Gadam er;
Wahrheit und Methode. Grundzgen einer philosophischen
Hermeneutik. Tbingen ,1960; G. Genette: Structuralisme
et critique littraire. W: Figures. Essais. Paris 1966; K. K e-
rnyi: Hermneia und Hermeneutik. Ursprung und Sinn der
Hermeneutik. W: Griechische Grundbegriffe. Fragen und
Antw orten aus der heutigen Situation. Zrich 1964; K. Ke-
rnyi: Poeta antyczny oraz Pochodzenie i zastosowanie
hermeneutyki w kontekstach religii antycznej. Tum. M.
Kurecka, ^Poezja 1967 nr 9; V. Klemperer: LTI. Notizbuch
eines Philologen. Leipzig 1968; V. Klemperer: Mowa to
wicej ni krew. Tum. i opr. H. Bortnowska. Znak 1969
nr 183; T. Kroski: Faszyzm a tradycja europejska. W:
Rozwaania wok Hegla. Warszawa 1960; Z. Kuderowicz:
Dilthey. Warszawa 1967; M. Philibert: Paul Ricoeur ou la
libert selon lesprance. Paris 1971; G. Poulet: Une criti
que d identification oraz Conclusion w tomie zbiorowym
pod red. Pouleta Les chemins actuels de la critique. Paris
1968; K. Rahner, H. Vorgrimler: Petit dictionnaire de
thologie catholique. Paris 1970; P. Ricoeur: Structure et
hermneutique. Esprit 1963 nr H; H. Rdiger: Midzy
interpretacj a histori kultury duchowej. Na marginesie
obecnej sytuacji niemieckiego literaturoznawstwa. Tum.
Z. Kopczyska. Pamitnik Literacki .1968 z. 2; P. Sziondi:
Zur Erkenntnisproblematik in der Literaturwissenschaft.
W: K.O. Conrady: Einfhrung in die neuere deutsche Litera
turwissenschaft. Mnchen 1966; J. Szacki: Tradycja. P rze
gld problematyki, Warszawa 1971.