Orygenes

Filip Karecki
O r yg e n e s c z a sy y ci e dz i e o
Zagadnienia spoeczne w twrczoci teologa z Aleksandrii
Praca licencjacka napisana

pod kierunkiem
dr. Leszka Jaczuka
Warszawskie Seminarium Teologiczne

2009
Spis treci
Spis treci...............................................................................................................................1
Wykaz skrtw ......................................................................................................................2
Wstp.....................................................................................................................................5
I. rodowisko aleksandryjskie ................................................................................................7
I.1. Aleksandria w okresie przedchrzecijaskim ................................................................7
I.1.1. Zaoenie Aleksandrii ............................................................................................7
I.1.2. Orodek kulturalno-naukowy wiata staroytnego .................................................8
I.1.3. Diaspora ydowska................................................................................................9
I.1.4. Septuaginta (LXX) ..............................................................................................10
I.1.5. Literatura (Filon) .................................................................................................11
I. 2. Pocztki chrzecijastwa w Aleksandrii.....................................................................13
I. 2. 1. w. Marek Ewangelista .....................................................................................13
I. 2. 2. Szkoa Katechetyczna ........................................................................................15
I. 2.3. Herezja gnostycka ..............................................................................................17
II. ycie i dzieo ...................................................................................................................19
II.1. Informacje biograficzne ............................................................................................19
II.2. Cechy osobowoci i charakter dzie Orygenesa .........................................................22
II.3. Dziea .......................................................................................................................24
II.3.1. Heksapla ............................................................................................................26
II.3.2. Dziea egzegetyczne ...........................................................................................27
II.3.3. Pisma apologetyczne ..........................................................................................28
II.3.4. Pisma dogmatyczne............................................................................................28
II.3.5. Pisma ascetyczne................................................................................................29
III. Pogldy Orygenesa - wybrane zagadnienia spoeczne .....................................................30
III.1. Chrzecijanie wobec pastwa i ycia politycznego...................................................30
III.2. Chrzecijastwo wobec suby wojskowej ...............................................................33
III.3 Maestwo i rozwd................................................................................................36
III.4. Wyksztacenie .........................................................................................................38
Zakoczenie .........................................................................................................................41
Bibliografia ..........................................................................................................................43
1
Wykaz Skrtw
Skrty biblijne
ST Stary Testament
Rdz Ksiga Rodzaju

Wj Ksiga Wyjcia
Kp Ksiga Kapaska
Lb Ksiga Liczb
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Joz Ksiga Jozuego
Sdz Ksiga Sdziw
Rt Ksiga Rut
1 Sm 1 Ksiga Samuela
2 Sm 2 Ksiga Samuela
1 Krl 1 Ksiga Krlewska
2 Krl 2 Ksiga Krlewska
1 Krn 1 Ksiga Kronik
2 Krn 2 Ksiga Kronik
Ezdr Ksiga Ezdrasza
Ne Ksiga Nehemiasza
Est Ksiga Estery
Hi Ksiga Hioba
Ps Ksiga Psalmw
Prz Przypowieci Salomona
Kz Ksiga Kaznodziei Salomona
Iz Ksiga Izajasza
Jr Ksiga Jeremiasza
Tr Ksiga Trenw
2
Ez Ksiga Ezechiela
Dn Ksiga Daniela
Oz Ksiga Ozeasza
Jl Ksiga Joela
Am Ksiga Amosa
Ab Ksiga Abdiasza
Jon Ksiga Jonasza
Mi Ksiga Micheasza
Na Ksiga Nahuma
Ha Ksiga Habakuka
So Ksiga Sofoniasza
Ag Ksiga Aggeusza
Za Ksiga Zachariasza
Ml Ksiga Malachiasza
NT Nowy Testament
Mt Ewangelia w. Mateusza
Mk Ewangelia w. Marka
k Ewangelia w. ukasza
J Ewangelia w. Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Rz List w. Pawa do Rzymian
1 Kor 1 List w. Pawa do Koryntian
2 Kor 2 List w. Pawa do Koryntian
Ga List w. Pawa do Galacjan
Ef List w. Pawa do Efezjan
Flp List w. Pawa do Filipian
Kol List w. Pawa do Kolosan
1 Tes 1 List w. Pawa do Tesaloniczan
2 Tes 2 List w. Pawa do Tesaloniczan
3
1 Tm 1 List w. Pawa do Tymoteusza
2 Tm 2 List w. Pawa do Tymoteusza
Tt List w. Pawa do Tytusa
Hbr List do Hebrajczykw
Jk List do Jakuba
1P 1 List w. Piotra
2P 2 List w. Piotra
Jud List w. Judy
Ap Apokalipsa w. Jana
Skrty serii wydawniczych, sownikw, czasopism i inne
ATK - Akademia Teologii Katolickiej

KAW - Krajowa Agencja Wydawnicza
KA - Ksigarnia Akademicka
PIW - Pastwowy Instytut Wydawniczy
SGE - Studium General Europa
SIW - Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak
PFT - Pontificia Facultas Theologica
MT - rda Myli Teologicznej
LXX - Septuaginta
4
Przyzwyczaja nas, abymy nie przyjmowali na lepo ani
nie odrzucali ich pochopnie, lecz bymy starannie
analizowali nie tylko zewntrzny aspekt kadego
zagadnienia, lecz rwnie jego elementy ukryte.
Grzegorz Taumaturgos1
Wstp
Orygenes to niezwyka posta, ktra przyciga i skupia na sobie uwag. Przez wieki,
a po dzie dzisiejszy opiewany by niczym bstwo, nazywano go czowiekiem z diamentu,
mistrzem homilii2, fundatorem studiw biblijnych3. Dzisiaj okrelany jako jeden z
najwikszych geniuszy, jakich wydao chrzecijastwo. Z uwagi na jego pobono,
Euzebiusz napisa o nim: Jakie jego sowo, takie, powiadano, ycie jego, a jakie ycie, takie
te sowo4. W caej tej chwale jego wizerunek zosta nieco znieksztacony. W IV wieku
rozptaa si wok postaci Orygenesa burza, uznany zosta wtedy za heretyka. Dzi czciej i
z wiksz wyrozumiaoci wraca si do dzie tego wybitnego teologa, chocia wci mona
zaobserwowa pewn niech wzgldem jego pogldw.
Czasy Orygenesa byy politycznie bardzo niespokojne. Mao ktry wadca na duej
obejmowa tron cesarski, najczciej bowiem padali oni ofiar zamachw ze strony kolejnych
kandydatw do tronu. Stosunek pastwa do chrzecijan cigle by niesprecyzowany. Nie byli
oni uwaani za wzorowych obywateli. Opinie o nich byy dosy nieprzychylne, wielu pogan
kreowao nieprawdziwy wizerunek chrzecijan, z czego czsto rodziy si kolejne fale
przeladowa. II i III wiek byy przeomowymi w historii chrzecijastwa. Nasilajce si
nurty gnostyckie zaczy przenika nawet myl chrzecijask. Orygenes prbowa
powstrzyma wpyw tego typu nauk. By to okres ksztatowania si doktryny chrzecijaskiej,
ostatnie wizi judeochrzecijaskie zostay zerwane. W wiecie greckim nastpio zjawisko,
ktre mona by nazwa odrodzeniem filozoficznym, ktrego przedstawicielami byli np.
Plotyn, a ze rodowisk chrzecijaskich - wanie Orygenes.
ycie Orygenesa miao dynamiczny przebieg, wiele podrowa i niemao przey.
By wiadkiem przeladowa ojca, jako mody nauczyciel zosta wzgardzony przez swojego
1
Grzegorz Cudotwrca, Mowa Pochwalna na cze Orygenesa, WAM, Krakw 1998, s. 62.
2
Edward Staniek, Wielcy Mwcy Kocioa Staroytnego, Unum, Krakw 2007, s. 94.
3
Franciszek Drczkowski, Patrologia, Bernardinum, Lublin 1998, s. 54.
4
Euzebiusz z Cezarei, Historia kocielna, Pozna 1924, VI, 3, 7, redakcja dr Jan Sajdak.
5
zwierzchnika, pod koniec ycia by torturowany. Pozostawi po sobie ogromn spucizn,
ktrej oddziaywanie jest zauwaalne a po dzie dzisiejszy. Hieronim twierdzi, e w spisie
ksig dokonanym przez Euzebiusza z Cezarei widniao nie mniej ni 2000 dzie.
Celem niniejszej pracy jest prba przedstawienia pogldw Orygenesa na wybrane
zagadnienia spoeczne: chrzecijanie wobec pastwa i ycia politycznego, maestwo i
rozwd, chrzecijanin wobec suby wojskowej i chrzecijaskie wyksztacenie. Chciabym
poruszy te tematy, jako e ten wielki teolog wcale nie powica im zbyt wiele miejsca; s
one w jego twrczoci raczej drugorzdne, i przez to wanie wzbudziy moj ciekawo. Na
og bada si dorobek Orygenesa pod ktem synnej teorii apokatastazy, na temat, ktrej
napisano wiele opracowa, czego jednak ja chciaem unikn, by spojrze na niego z nieco
innej perspektywy.
W mojej pracy opieram si gwnie na takich dzieach jak: Mowa Pochwalna na cze
Orygenesa Grzegorza Cudotwrcy, ktry opisuje osobowo oraz program nauczania w
szkole Orygenesa. Najwicej o yciu Orygenesa dowiadujemy si z Historii Kocielnej
Euzebiusza, ktry powica mu wiksz cz ksigi VI-tej tego dziea. Istotnym
zamierzeniem mojej pracy jest przedstawienie w miar rzetelnych informacji na temat postaci
i dziea Orygenesa, std te posuguj si licznymi cytatami rdowymi. Pomocne bardzo
byy rwnie opracowania najwikszych znawcw Orygenesa w dzisiejszych czasach,
Henriego Crouzela (dzieo Orygenes) oraz polskiego badacza Henryka Pietrasa (rwnie
dzieo pt. Orygenes).
Na pocztku niniejszej pracy przedstawiam wiat aleksandryjski w czasach przed
Chrystusem, atmosfer tego okresu oraz ksztatowanie si myli ydowskiej i hellenistycznej,
ktre pniej przyczyniy si do rozwoju chrzecijastwa na tym terenie. Nastpnie
prezentuj ycie i dzieo Orygenesa. Przedstawiajc jego biografi, osobowo i charakter,
prbuj powiza je z okolicznociami powstawania poszczeglnych dzie, opisujc tre
najwaniejszych z nich. Kolejnym poruszanym zagadnieniem s wybrane pogldy Orygenesa
na kwestie rodzce dylematy wrd wczesnych chrzecijan.
6
I. rodowisko aleksandryjskie
I.1. Aleksandria w okresie przedchrzecijaskim
I.1.1. Zaoenie Aleksandrii
Aleksandria przy Egipcie zostaa zaoona w 332 r. przed Chrystusem przez

Aleksandra Wielkiego. Egipcjanie bdcy w niewoli perskiej od 525 r. p.n.e. uciskani byli
przez Persw z powodu obcie politycznych i podatkowych, nie przysparzali wic zbyt
wielkich problemw Aleksandrowi pragncemu zdoby ich ziemi. Grecki wadca wkroczy
do Egiptu nie jako najedca, lecz jako zbawca, ktry w krtkim czasie odnis nad nim
zwycistwo. Przed opuszczeniem Egiptu Aleksander zatrzyma si na zachodnim skraju delty
Nilu w Egipcie i tam na wskim pasie ldu midzy morzem a jeziorem Mareotis zaoy nowe
miasto, Aleksandri - gr. Aleksandreia, (Alexandrea ad Aegyptum)5.
Upikszona i rozbudowana zostaa przez Ptolemeusza I Sotera i Ptolemeusza II Filadelfosa.
W roku 47 p.n.e. miasto zdoby Cezar, a w 30 roku p.n.e. August wcieli je do pastwa
rzymskiego. Aleksandria szybko staa si gwnym miastem Egiptu. Najczciej nazywano j
Lamprotate Najpikniejsza, Najwietniejsza czy te Najjaniejsza. Nazwa ta oddawaa w
peni zarwno bogactwo, jak i urod tego niezwykego miasta. Przez wieki cieszyo si ono
szczegln opini, jego wielko i bogactwo byy powodami do pozytywnych, czsto
przepenionych zachwytem pochwa (w przeciwiestwie do opinii nt. jego mieszkacw).
Byli oni podobno: niesowni, rozpustni, chciwi, bezboni, okrutni, zoliwi oraz skonni z byle
powodu do buntu i herezji6. Wanym elementem hellenistycznej kultury by kult wadcw.
Ptolemeusz II deifikowa swojego zmarego ojca, Ptolemeusza I, a w Aleksandrii ustanowiono
5
Aleksander, unicestwiajc imperium perskie, dotar a do Indii i wszdzie na trasie swego pochodu zakada
kolejne Aleksandrie. Aleksandria przy Egipcie tak j najczciej popularnie nazywano, aby odrni od
wszystkich innych Aleksandrii, ktre zakada Aleksander. W okreleniu tym zawarte jest prawie wszystko, co
skadao si na osobliwy status, dzieje i oblicze tego miasta. B. Tkaczow, Aleksandria, KAW, Warszawa 1988, s.
5-6.
6
Tame, s. 8.
7
wwczas oficjalne obrzdy ku jego czci7. To wanie w Aleksandrii krzyoway si wpywy
rnych cywilizacji, co w efekcie stworzyo sprzyjajcy propagandzie liberalizm religijny. Za
panowania Ptolemeuszy religia ewoluowaa, a spoeczestwo wraz z przyjmowaniem
kolejnych grupy etnicznej zaczynao czci coraz to nowe bstwa. Wyznawcy politeizmu
odprawiali rytuay oraz kultywowali obrzdki, ktre miay da im oczyszczenie (dla ydw
byo to bawochwalstwem)8. Tamtejsza ludno bya zreszt dosy rnorodna; Simon Marcel
wymienia trzy gwne grupy: Tubylcy, Grecy i ydzi.
Dziki swojemu pooeniu geograficznemu miasto to stao si centrum handlowym
Morza rdziemnego. Aleksandria w wielu dziedzinach przeja rol Aten, w szczeglnoci
ze wzgldu na Muzeum i jego synn Bibliotek. Bya orodkiem kultury i sztuki. Ta wielka
metropolia handlowa staa si najwspanialszym centrum kulturalno naukowym tamtych
czasw.
I.1.2. Orodek kulturalno-naukowy wiata staroytnego
Okoo 300 r. p.n.e. wadz w Egipcie przejmuje dynastia Ptolemeuszy, ktrzy zajli
si opiek i rozwojem kultury. Wsparcie finansowe wadcw sprzyjao artystom, opacanie
ich byo do nowym zjawiskiem w wiecie greckim. W szczeglnoci Ptolemeusz I cieszy
si opini wadcy askawego i hojnego dla uczonych i artystw. Do Aleksandrii zaczy
ciga tumy malarzy, rzebiarzy, poetw i filozofw. Ptolemeusz I za spraw Demetriosa z
Faleronu otwiera Muzeum, ktre rozkwita za panowania Ptolemeusza II i staje si wielkim
instytutem badawczym. Mieciy si tam biblioteka, ogrd botaniczny i zoologiczny,
obserwatorium astronomiczne oraz sale do przeprowadzania sekcji zwok. Wybitni uczeni
byli hojnie wynagradzani, stworzono im wszelkie warunki do skoncentrowania si wycznie
na badaniach naukowych9. Biblioteka bya instytucj niezalen. W okresie najwikszej
swojej wietnoci (w poowie III w. p.n.e.) liczya okoo 500 tysicy zwojw10. Z czasem
7
Pierwszym, ktry dostpi czci Boskiej za ycia by Ptolemeusz II Filadelfos. M. Jaczynowska, D. Musiaa, M.
Stpie, Historia Staroytna, TRIO, Warszawa 2002, s. 373.
8
Orygenes w dziele Przeciw Ceslusowi, I, 25, odpowiada na zarzuty Celsusa, e chrzecijanie nie zgodz si na
utosamianie prawdziwego Boga z Zeusem, Jake - odpowiada Orygenes - moglibymy si zgodzi na
utosamienie Boga prawdziwego z Zeusem, skoro z postaci tego greckiego boga zwizane s rne uwaczajce
Bogu prawdziwemu opowieci mityczne?
9
M. Jaczynowska, dz. cyt, s. 388.
10
Franciszek Drczkowski podaje, e liczya ona ok. 700 tysicy zwojw. F. Drczkowski, dz. cyt, s. 50.
8
biblioteka podja si katalogowania i opracowywania wszystkich tekstw literatury greckiej.
W szczeglny sposb zasyna Aleksandria dziki studiom filologicznym, filozoficznym i
teologicznym.
I.1.3. Diaspora ydowska
Gwnym centrum religijnym dla ydw bya oczywicie Jerozolima, gdzie
znajdowaa si witynia Jerozolimska. ydzi mieszkali jednak rwnie poza Palestyn,
gdzie ich grupy okrela si terminem diaspora ydowska (diaspora gr. rozproszenie).
Pocztkowo wyraz ten stosowano do ydw deportowanych podczas podboju asyryjskiego
(722 p.n.e.) i babiloskiego (597 p.n.e.). Ostatecznie jednak okrelenie to zaczo si odnosi
do wszystkich ydw yjcych poza granicami Palestyny. Najwiksza diaspora znajdowaa
si w Egipcie, due grupy ydowskie istniay rwnie w Grecji. Spoeczno ydowska w
Aleksandrii skadaa si na og z uczonych i kupcw, dla ktrych miasto to w jakim stopniu
dawao moliwo wybicia si. Za panowania Ptolemeusza II elementy ydowskie
odgryway do istotn rol w yciu miasta. ydzi mieli wydzielon swoj dzielnic, w ktrej
znajdowaa si ogromna synagoga zwana Diapleuston, o ktrej pisano: Kto nie widzia
synagogi w Aleksandrii, ten nie widzia nic!11. Cieszyli si take przywilejami, chocia
stosunek wadcw do ich spoecznoci bywa rny. Mieli wasn oficjalnie uznan
administracj rzdzc si Prawem Mojeszowym12. Poganie czsto kpili sobie z ydw, w
szczeglnoci z powodu ich obrzdkw (np. obrzezania, ktre byo dla nich gorszce). Simon
Marcel pisze, e mogo to by spowodowane rygoryzmem wyznawcw monoteizmu.
Uwaano, i diaspora to pastwo w pastwie, co nie podobao si ogowi mieszkacw
Aleksandrii13. Barbara Tkaczow, autorka do popularnej ksiki na temat Aleksandrii, pisze,
11
By to paac wyniosy, zoony z dwch portykw, jeden wewntrz drugiego, mia ten paac 70 zotych foteli
dla czonkw rady, w rodku znajdowao si drewniane podium dla odprawiajcego naboestwo Barbara
Tkaczow, Aleksandria, KAW, Warszawa 1988, s. 38, Wielka synagoga naleaa do najobszerniejszych i
najbogatszych budowli miasta - M. Simon., Cywilizacja wczesnego chrzecijastwa I-IV w., PIW, Warszawa
1992, s. 390.
12
Oficjalnie nadane i zagwarantowane przez wadz rzymsk prawo pozwalao ydom y zgodnie z ich
obyczajami i uczynio z judaizmu religi dozwolon, religio licita, na rwni z pogastwem. Przede wszystkim
zwolnieni byli z uczestnictwa w obrzdach jednoczenie obywatelskich i religijnych kultu pastwowego, a
zwaszcza kultu cesarza. M. Simon. dz. cyt., s. 56.
13
Tame, s.57.
9
e wedug niektrych uczonych badajcych ten problem antysemityzm jako zjawisko,
narodzi si wanie w Aleksandrii14.
Ju w III wieku rozpocz si proces hellenizacji diaspory. W nieco mniejszym
stopniu ni w Aleksandrii proces ten mia rwnie miejsce w Palestynie. Wielu przywdcw
religijnych dostrzegao sporo zagroenia z powodu hellenizacji, zwaszcza dla ich tradycji i
obyczajw15. ydzi Aleksandryjscy praktycznie ju w drugim pokoleniu cakowicie si
zhellenizowali, zachowujc wci jednak pewne przywizanie do wiary przodkw. Z czasem
jzyk grecki zacz by ich pierwszym jzykiem. Zrodzia si potrzeba przeoenia Starego
Testamentu na grek, co dla ortodoksw byo niemale witokradztwem. Ostatecznie
powstaje tam Septuaginta, ktra zaczyna wyznacza kierunek myli ydowskiej, jak rwnie
staje si narzdziem propagandy religijnej.
I.1.4. Septuaginta (LXX)
Greckie tumaczenie Starego Testamentu powstaje w czasie najwyszego rozkwitu
Aleksandrii od Ptolemeusza II Filadelfa (285 - 246) do mierci Kleopatry (30 p.n.e.). ydzi
aleksandryjscy utrzymywali kontakt z Palestyn, ale otwierali si jednoczenie na kultur
hellesk. Nie robili oni niczego za plecami jerozolimskiej starszyzny, pacili naleny trybut
tamtejszej wityni, udawali si na pielgrzymki do Ziemi witej. Tam te mieli styczno z
tumaczeniami targumicznymi fragmentw witych Pism. Henryk Pietras pisze, e mogo to
podda im myl przeoenia Pisma rwnie na grek, poniewa posugiwali si powszechnie
tym wanie jzykiem. Pomimo panujcego wwczas pogldu, e sowa czytane w innym
jzyku nie maj tej samej mocy, co sowa czytane po hebrajsku16, podjto trud tumaczenia.
W Licie Arysteasza, prawdopodobnie z II wieku p.n.e., gdy ju spora cz Tanaku
bya przeoona, znajduje si legenda o powstaniu Septuaginty. Autor pisze, i bibliotekarz
krla Egiptu Ptolemeusza II Filadelfa, Demetrios, zwrci si do arcykapana Eleazara z
Jerozolimy o przysanie tumaczy dla dokonania przekadu Biblii. Miao ich by 72, po
14
B. Tkaczow, dz. cyt., s. 39.
15
M. Jaczynowska, dz. cyt., s. 380.
16
H. Pietras, Pocztki Teologii Kocioa, WAM, Krakw 2000, s. 383.
10
szeciu z kadego pokolenia Izraela. Gdy kady z nich dzielnie przeoy ca Bibli, miao
si okaza, e wszystkie rkopisy tumacze s identyczne, co byo ewidentnym cudem.
Uznano wic, e sam Bg owieci i natchn tumaczy, i dlatego tekst ten mona byo
uwaa za tak samo autorytatywny, jak teksty hebrajskie17. W rzeczywistoci mamy do
czynienia ze zbiorem tumacze, ktre powstaway przez do dugi okres (III do I w p.n.e.).
Wikszo cytatw starotestamentalnych wystpujcych w Nowym Testamencie jest zgodna
z przekadami LXX. Teksty te uywane byy powszechnie przez chrzecijan, zostay wrcz
przez nich zawaszczone do tego stopnia, e w II wieku ydzi odrzucili go, wprowadzajc
na jego miejsce przekad Akwili. Septuaginta zawiera przede wszystkim ksigi
protokanoniczne nalece do kanonu palestyskiego18 oraz ksigi, ktre ostatecznie do tego
kanonu nie weszy: 1 Machabejska, Tobiasza, Judyty, Barucha, Syracha oraz ksigi lub
fragmenty napisane pierwotnie po grecku: Mdroci, 2 Machabejska, Daniela 3, 24 90; 13-
14, Estery 10, 4 16,24. Niewtpliwie przekad ten sta si odbiciem mentalnoci ydw w
Aleksandrii, ale rwnie stanowi jeden z gwnych filarw caego chrzecijastwa.
I.1.5. Literatura (Filon)
Wsplnym jzykiem Grekw w pastwie hellenistycznym bya greka, ktra w
pocztkach epoki hellenistycznej przerodzia si z dialektu attyckiego w form uproszczon,
tzw. koine. W tej formie zacza rwnie powstawa literatura. W Bibliotece Aleksandryjskiej
narodzia si rwnie nowa dyscyplina naukowa - filologia (gr. mionik
wiedzy).
Tam bowiem wprowadzono krytyk tekstu opart na porwnywaniu rkopisw, dziki
ktrej uczeni aleksandryjscy ustalili oryginalne wersje klasycznych dzie autorw
greckich. Zesp badaczy z Zenodotem z Efezu na czele opracowa utwory poetw
epickich i lirycznych oraz tragikw i komediopisarzy, a Kalimach wyda teksty pisane
proz. Kalimach by te twrc katalogu znanego pod tytuem Pinakes tzn. tablice.
17
Tame.
18
Tym podobne klasyczne stwierdzenia nt. powstawania kanonu Biblii Hebrajskiej/ST s dzi przez wielu
naukowcw podwaane jako anachroniczne; por. J. Riches, The Bible. A very short introduction, Oxford
University Press, Oxford 2000, s. 34-38, zwaszcza s.36.
11
Katalog ten (120 ksig) zawiera wykaz autorw od Homera do Arystotelesa, ich
biografie i podstawowe informacje o tekstach19.
W kulturze helleskiej obraca si rwnie pisarz i filozof ydowski Filon z
Aleksandrii (gr. ) urodzony okoo 20/13 p.n.e. (zmar po 41 n.e.)20.
Filon wikszo swego ycia spdzi w tej metropolii. Wywodzi si z rodziny o wysokim
statusie spoecznym. Jego ojciec otrzyma wyksztacenie oglne i filozoficzne. Filon
natomiast podstawow wiedz: gramatyk, retoryk, muzyk, arytmetyk, astronomi oraz
filozofi zdoby w jednym z greckich gimnazjw. Cieszy si ogromnym powaaniem wrd
ydw w Aleksandrii, poniewa cile i bez zastrzee trzyma si przepisw Prawa.
Podejmowa si rwnie funkcji politycznych. W 38 r.n.e. w Aleksandrii rzymski zarzdca
Flakkus wywoa szczeglnie wrog manifestacje antyydowsk, bezczeszczc synagogi.
Presti i autorytet Filona sprawiy, e zosta on kierownikiem delegacji wysanej do cesarza
Kaliguli, by zapobiec antysemityzmowi21. Specyfika i oryginalno Filona i jego dzie
wynikaj z tego, e posugiwa si dwiema wielkimi tradycjami: ydowsk, ktra jest
przesiknita duchem religijnym, opart na Prawie Mojeszowym, oraz greck wyrastajc z
filozoficznych rozwaa nad wiatem i czowiekiem (pitagoreizm, platonizm i stoicyzm)22.
Filon stara si uzasadni monoteizm w sposb filozoficzny23. W swoich komentarzach do
Starego Testamentu gosi, e Porednikiem midzy Bogiem a ludmi jest najwysza sia
Logos, ktry jest z Boga i sam jest Bogiem24. Wanie Logos w zrozumieniu Filona i wielu
ydw z diaspory byby Mesjaszem. H. Pietras wypowiada si na temat Filona nastpujco:
Stara si pogodzi biblijne twierdzenia z filozofi, a komentujc pismo alegorycznie
utosamia biblijn mdro i Sowo z Logosem filozofw25. Ciekawie uj to Crouzel piszc,
e Filon chcia tego spotkania ydowskiego objawienia z filozofi greck26. To wanie Filon
19
20
Podaj tu dane za H. Pietrasem, jednak datowania s rne - Marcel Simon (15 r. p.n.e. 50 r. n.e.), Maria
Jaczynowska (ok. 20 r. p.n.e. 50 r. n.e), jeszcze inni podaj (10 r. p.n.e. 40 n.e.)
21
M. Simon., dz. cyt., s. 412.
22
M. Simon pisze, e Filon mylc o filozofii greckiej mwi, e jest ona Duniczk Biblii, ktra moe w
zamian pomc w jej zrozumieniu.
23
M. Jaczynowska., dz. cyt., s. 567.
24
Tame.
25
H. Pietras., dz. cyt., s. 352.
26
H. Crouzel, Orygenes, Homini, Bydgoszcz 1996, s. 215.
12
jest tym, ktry pozostawi mocny lad tego sposobu mylenia u Orygenesa27. Najwikszy
jednak spadek, jaki Orygenes otrzymuje po Filonie, to alegoryczna egzegeza Pisma, ktr
sam stosuje i rozwija.
I. 2. Pocztki chrzecijastwa w Aleksandrii
I. 2. 1. w. Marek Ewangelista
Jan zwany Markiem, towarzysz misyjny witego Pawa, wedug tradycji autor jednej
z ewangelii, by ydem yjcym w diasporze. Marek wraz ze swoim kuzynem Barnab byli
bliskimi wsppracownikami Pawa. Towarzyszy mu w jego pierwszej wyprawie misyjnej.
Nie wiadomo, z jakiego powodu Marek opuszcza swoich towarzyszy wracajc do Jerozolimy.
Kiedy Barnaba proponuje Pawowi, aby Marek wybra si z nimi w kolejn podr, Pawe
odmawia. Prawdopodobnie doszo midzy nimi do konfliktu, w efekcie czego Barnaba i
Pawe rozdzielili si. Barnaba wraz ze swoim kuzynem Markiem popyn na Cypr, Pawe za
wraz z Sylasem udali si umacnia zaoone wsplnoty. W 1 Licie w. Piotra ten nazywa
Marka swoim synem, co prawdopodobnie wiadczyo o tym, e Marek pod koniec ycia
Piotra zosta jego sekretarzem i tumaczem. W kocu powstaje spisana Ewangelia Marka
jest na og uwaana za najstarsz z czterech Ewangelii. W dziele tym zwraca si on do
czytelnikw wywodzcych si z pogastwa28. Chrzecijastwo w Egipcie jest
przypuszczalnie bardzo stare, nie mona jednak wiele na ten temat stwierdzi, poniewa jego
pocztki owiane s mgiek tajemnicy. Jak ju czytalimy w punkcie I.1.3., w Aleksandrii
istnia silny greckojzyczny orodek myli judaistycznej. Mona wic przypuszcza, ze
wzgldu na blisko Palestyny, e chrzecijastwo pojawio si tam dosy szybko.
Tradycyjnie pocztki chrzecijastwa w tym kraju wie si z misj w. Marka Ewangelisty29.
27
Klemens rwnie przej ten sposb mylenia, natomiast jak pisze H. Crouzel, Orygenes do filozofii
helleskiej ywi duo mniejszy entuzjazm ni Klemens. To oczywicie nie uwacza ogromnej wiedzy
filozoficznej Orygenesa, o ktrej zreszt dobitnie wiadcz dziea O zasadach czy Przeciwko Celsusowi.
28
M. Simon., dz. cyt., s. 437
29
Euzebiusz, Historia Kocielna, II, 16,1.
13
Wszystkie wzmianki o jego pracy misyjnej w Aleksandrii pochodz z tradycji
pozabiblijnych30. W Egipcie przypuszczalnie powstay niektre najstarsze pisma chrzecijan:
List do Hebrajczykw, List Pseudo-Barnaby31. Wiadomo te jednak, e Aleksandria w II
wieku staa si miejscem dziaalnoci gnostykw Bazylidesa z Antiochii i pocztkowo take
30
Te same wydarzenia z ycia Marka Ewangelisty oraz troch nowych szczegw zawiera greckie Mczestwo
witego Apostoa i Ewangelisty Marka z Aleksandrii, przetumaczone przez ks. Marka Starowieyskiego [w:]
Apokryfy Nowego Testamentu, red. M. Starowieyski, t. II: Dzieje Apostolskie, cz. 2, Krakw: WAM 2007,
1091-1100.
W imi Ojca i Syna i Ducha witego jednego Boga. Tego dnia zosta mczennikiem wity Marek (Mrqos),
ewangelista i aposto, pierwszy z patriarchw miasta Aleksandrii. Imi ojca tego witego byo Arystobul z
Pentapolu, a imi jego matki Maria; jest ona wspomniana w ksidze Dziejw Apostolskich. Pierwszym imieniem
tego apostoa by Jan, jak mwi ksiga Dziejw Apostolskich: Apostoowie modlili si w domu Marii matki
Jana, ktremu nadano imi Marek. Ta niewiasta bya bogata i nauczya swego syna Marka jzyka Grekw,
jzyka Frankw i jzyka hebrajskiego. Kiedy dors, wzi go ze sob Barnaba (Barnbs) do przepowiadania,
gdy poszed z Pawem. Kiedy zobaczy [Marek], jakie ich spotkay przeciwnoci, pobicia i obelgi, opuci ich w
kraju Pamfilii (Penfely) i wrci do Jerozolimy. Kiedy apostoowie wrcili do Jerozolimy opowiedzieli o
nawrceniu pogan na wiar naszego Pana Jezusa Chrystusa oraz o znakach i cudach, jakich Bg dokona przez
ich rce, zasmuci si i aowa tego, co si z nim stao. Nastpnie prbowa i z nimi, ale Pawe nie chcia go
wzi, dlatego, e ich opuci. Barnaba natomiast wzi go ze sob, gdy by jego krewnym. Po mierci Barnaby
uda si do Piotra do miasta Rzymu (Rom) i zosta jego uczniem. Tam napisa swoj Ewangeli, ktr Piotr mu
przekaza i przepowiada w miecie Rzym. Potem poszed na rozkaz naszego Pana Chrystusa i na rozkaz
apostow do miasta Aleksandrii. Tam przepowiada wit Ewangeli. Przepowiada [take] w krajach Afryki,
Cyrenajki i Pentapolu. Kiedy wszed do miasta Aleksandrii, rozerwa si rzemyk u jego sandaw. By za przy
bramie miasta szewc i wity da mu swj sanda, aby mu przyszy [rzemyk]. Kiedy [szewc] szy przy pomocy
szyda, skaleczy sobie palec i popyna z niego krew. Rzek [szewc] w jzyku Grekw: Istos, co si
tumaczy: Bg jest jeden. Zapyta go wity Marek: Czy znasz Boga? Odrzek mu: Nie, wymawiamy tylko
Jego imi, ale Go nie znamy. wity Marek zacz mu mwi od pocztku, jak Bg stworzy niebo i ziemi, jak
[si dokonao] wykroczenie naszego ojca Adama, nadejcie wd potopu, jak posa [Bg] Mojesza (Mus),
[ktry] wyprowadzi synw Izraela z Egiptu i da im Prawo, jak uprowadzono jako niewolnikw synw Izraela
do Babilonu, jak nasz Pan Jezus Chrystus sta si czowiekiem i jak prorocy zapowiedzieli Jego przyjcie. Potem
[Marek] doda liny do bota, pooy na rce tego szewca, a ona natychmiast staa si zdrowa. Imi tego szewca
byo Anianosa (Aninos). Zaprowadzi on witego Marka do swego domu i zebra przy nim swoje dzieci i sw
rodzin. Marek aposto upomina wszystkich, poucza ich oraz udzieli im chrztu chrzecijaskiego mwic: W
imi Ojca i Syna i Ducha witego. Kiedy wzrosa liczba wiernych, ktrzy uwierzyli w naszego Pana Jezusa
Chrystusa, a ludzie miasta usyszeli wie o witym Marku, zgromadzili si i chcieli go zabi. wity Marek
ustanowi Anianosa biskupem, a jego synw kapanami i diakonami i wyruszy do kraju Cyrenajki i do
Pentapolu. Przepowiada tam Ewangeli i umacnia w prawowitej wierze. Pozosta u nich jeden rok i ustanowi
im biskupw, kapanw i diakonw. Potem wrci do miasta Aleksandrii i zasta wierzcych w wikszej liczbie.
Zbudowali sobie koci w miejscu koo morza, ktre jest znane, jako "Zagroda wow". Poganie usiowali ze
wszystkich si zabi witego Marka. On za za kadym razem wychodzi z Aleksandrii, aby odwiedzi Pentapol,
[skd] wraca i wchodzi do miasta Aleksandrii potajemnie. Pewnego roku wrci z Pentapolu i wszed do
kocioa w wito Dnia Zmartwychwstania 29-go miesica maggbit13, a cay lud otacza go. Poganie wtargnli
do kocioa, zarzucili sznur na szyj witego Marka, cignli go po caym miecie mwic: Zacignijmy
jeszcze byka do "Zagrody wow". Krew witego napenia wszystkie ulice miasta, okolice i krace. Kiedy
nastaa noc, ukaza mu si nasz Pan Jezus Chrystus w postaci, w jakiej by z apostoami. Pozdrowi go, umocni i
zawar z nim przymierze mwic: Oto zostae wybrany z twoimi brami apostoami. Uradowaa si i
ucieszya jego dusza. Nazajutrz powtrnie zaoyli sznur na jego szyj i cignli go po caym miecie. Pod
koniec dnia odda ducha. Poganie rozpalili wielkie ognisko i wrzucili do niego ciao witego. Z woli naszego
Pana Jezusa Chrystusa nastaa ciemno i zimny wiatr, soce zakryo te swoje wiato. Byy byskawice,
grzmoty, deszcz, i grad takie, e uciekli od niego poganie. Wierzcy za przyszli, wzili [ciao] witego Marka -
byo nienaruszone, nietknite adnym uszkodzeniem - zawinli je piknie i zoyli w miejscu ukrytym. [w:] Ks.
Stanisaw Kur, Marek Ewangelista w synaksariuszu Kocioa Etiopskiego, PFT, Varsoviae XX/2/2007, 185-188.
31
14
Walentyniana. W obiegu bya tam gnostycka Ewangelia Egipcjan czy podobna Ewangelia
Hebrajczykw32.
I. 2. 2. Szkoa Katechetyczna
Pod koniec II wieku w Aleksandrii nastpuje znaczcy rozwj hellenizmu
chrzecijaskiego. Koci w Egipcie uksztatowa si najpierw w rodowisku ydowskim,
jednak bardzo szybko misja chrzecijaska wychodzi naprzeciw poganom. Znamienitym
przedstawicielem hellenistycznego chrzecijastwa jest Klemens z Aleksandrii33. Czerpie i
korzysta on z pimiennictwa hellenistycznego judaizmu, cytuje on czsto Filona, nawizuje
do myli oraz stosuje jego metod egzegetyczn w tradycji chrzecijaskiej.
Okoo roku 180 istniaa ju Szkoa Katechetyczna; prowadzi j Panten czy te
Pantajnos z Sycylii. Niestety nie pozostay adne z jego dzie, ktre pomogyby chocia
troch nawietli jego posta czy pogldy. Wedug Simona, Klemens, ktry by uczniem
Pantena i u niego pobiera nauki, nazywa go bardzo podziwianym mistrzem. Euzebiusz z
Cezarei pisze: Od czasw niepamitnych istniaa w Aleksandrii szkoa nauk witych, ktra
przetrwaa a po dni nasze, i jak wiemy, staa pod kierownictwem mw odznaczajcych si
wymow i gorliwoci w sprawach Boych. Z pord nich mia naonczas najwicej si
odznacza Pantajnos, ktry zreszt wyszed z szkoy filozoficznej tak zwanych stoikw.
Powiadaj, e gorza takim bohaterskim zapaem dla sowa Boego, i si sta heroldem
ewangelii Chrystusowej wrd ludw wschodu i dotar a do Indii34. Nie ma jednak adnego
dowodu na to, jaki naprawd charakter miaa ta szkoa. Mona przypuszcza, e bya to
szkoa prywatna, poniewa dopiero za czasw Orygenesa staj si ona oficjaln instytucj
Kocioa Aleksandryjskiego. Do czasw Klemensa w uyciu bya egzegeza palestyskiego
judaizmu: profetyczna, apokaliptyczna, typologiczna, ktra poszukuje odpowiednikw dla
rzeczywistoci Nowego Przymierza w Przymierzu Starym. Tak Egzegez znajdujemy u
Justyna w jego dialogu z ydem Tryfonem, u Ireneusza czy Melitona, a jej kontynuacj mamy
32
Tame.
33
Jego aciskie imiona to Tytus Flawiusz Klemens (Jean Danielou, Henri Irenee Marrou, Historia Koci I,
PAX, Warszawa 1984, s. 111.)
34
Euzebiusz dz. cyt., V, 10, 1n.
15
u Hipolita i Tertuliana35. Filon prezentuje dosy odmienn egzegez, bardziej symboliczn i
alegoryczn, stosujc j np. do tekstw Picioksigu. Kiedy Klemens zapoycza od Filona
alegori o Sarze i Abimelechu, podaje najpierw interpretacj Filona, a potem drug, swoj,
bardziej chrystologiczn. Mona wnioskowa, e Klemens posugiwa si t metod do
ostronie, w przeciwiestwie do Orygenesa, ktry uczyni z alegorii Filonowej jedn ze
swoich metod egzegezy Pisma witego36. Filon w swojej egzegezie korzysta z rozmaitych
nauk: gramatyki, arytmetyki, muzyki, fizyki, astronomii, a zwaszcza z symboliki liczb37. Z
Mowy pochwalnej Grzegorza na cze Orygenesa mona dowiedzie si, czego uczyli si
wwczas uczniowie w szkole38.
Za czasw Orygenesa Szkoa Katechetyczna nie uczya tylko podstawowych prawd
wiary, ale staa si wedle niektrych pierwszym chrzecijaskim uniwersytetem39, ktry jak
pisze Marcel: Prowadzi nauczanie encyklopedyczne, trzymajc si metod tradycyjnego
wyszego nauczania hellenistycznego, przystosowujc je tylko do potrzeb chrzecijastwa40.
Trzeba rwnie podkreli, e nadrzdnym celem nauczania Orygenesa byo lepsze
zrozumienie Pisma witego. Euzebiusz tak si wypowiada o jego szkole:
Nieprzerwanym szeregiem jedni po drugich od rana do wieczora przesuwali si przez
szko jego. Tedy tumy podzieli, a spord swych uczniw wybra Heraklesa, ma z
teologi obytego, o gruntownym skdind wyksztaceniu i zaznajomionego z filozofi,
wzi go sobie, jako pomocnika w katechizowaniu i powierzy mu prowadzenie tych,
ktrzy pobierali nauki, sam za dla siebie zachowa ksztacenie dalej posunitych41.
35
J. Danielou, H. I. Marrou., dz. cyt., s. 112.
36
Tame.
37
Tame, s. 113.
38
Jest to mianowicie ta wzniosa i przez Boga natchniona wiedza, ktr nios ze sob szanowane powszechnie
nauki przyrodnicze. A czy musz mwi o naukach matematycznych o lubianej powszechnie, cisej geometrii
i o astronomii, ktra zajmuje si badaniem zjawisk niebieskich? On rzebi wszystkie te nauki w naszej duszy,
uczc nas czy te wydobywajc wiedze z naszej pamici. Grzegorz Cudotwrca, Mowa Pochwalna, s. 64.
39
Jeeli chodzi o interpretacje charakteru szkoy, pogldy s podzielone. Jedni, jak np. ks. Marian Michalski czy
M. Simon (Cywilizacja wczesnego chrzecijastwa I-IV w, PIW, Warszawa 1992, s. 178) skaniaj si ku
dostrzeganiu w szkole Orygenesa pierwszego uniwersytetu chrzecijaskiego. Inny, bardziej wywaony pogld,
reprezentuj A. Knauber i H. Crouzel. Dostrzegaj w niej nie tyle szko katechetyczn czy te fakultet
teologiczny, ale bardziej szko misyjn dla modziey pochodzenia pogaskiego sympatyzujcej z
chrzecijastwem (H. Crouzel, dz. cyt., s. 58).
40
M. Simon., Cywilizacja dz. cyt., s. 178.
41
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, VI,15.
16
I. 2.3. Herezja gnostycka
Chrzecijastwo od samego pocztku prbuje usilnie odci si od sposobu mylenia
oraz form religijnych funkcjonujcych w hellenizmie pomimo siy ich wpyww. Kiedy na
chrzecijastwo nawraca si coraz mniej ydw, a coraz wicej pogan, zagroenie staje si
tym bardziej realne. M. Simon pisze: W epoce, kiedy synkretyzm by prdem dominujcym i
niemal prawem ycia religijnego, Koci z trudem tego wpywu unikn i z ca surowoci
utrzymywa swj nieprzejednany monoteizm odziedziczony po judaizmie42. Ju w Nowym
Testamencie odnajdujemy aluzje do pewnych prdw gnostyckich, czy te o zabarwieniu
gnostyckim, przykadowo w odniesieniu do Koryntu czy te w Kolosach. Jednak nie by to
jeszcze okres najwikszego zagroenia; dopiero w II wieku herezja gnostycka rozwija si w
potny sposb, rozgaziajc si na wiele sekt43 i stanowic bardzo powane zagroenie dla
Kocioa.
Tradycyjnie za prekursora gnostycyzmu uwaany by Szymon Mag, o ktrym mowa w
Dziejach Apostolskich44. Samari traktowano jako miejsce narodzin tego zjawiska. Jest pewna
liczba wtkw czcych wszystkie systemy gnostyckie, przy czym gwnym z nich jest
poznanie () w tej idei zawiera si niejako istota gnostycyzmu. Byo to poznanie
rozumiane w dwojakim sensie: poznanie Boga i poznanie siebie objawiajce czowiekowi
jego prawdziw natur. W ten sposb gnoza obdarza go pewnoci zbawienia. Kolejnym
wsplnym tematem gnostyckich pism jest zasadniczy dualizm, ktry pociga za sob
radykalnie pesymistyczn koncepcj wiata. Wpywy gnostycyzmu widoczne byy w wielu
prdach, z ktrych najwaniejsze to: hellenistyczna filozofia religii, dualizm iraski, doktryny
kultw misteryjnych, judaizm i chrzecijastwo. Celem ich byo m.in. wyjanienie losw
duszy.
Gnostycyzm stanowi dla Kocioa niebezpieczestwo bardzo powane i
wielopostaciowe. Odcinajc chrystianizm od jego starotestamentowych korzeni, pozbawiajc
42
43
Najwaniejsze z nich: Ebionici, Elkazaici, Nikolaici, Cerynt, Szymonianie, Menader, Satornil z Antiochii,
Barbelognostycy, Setianie, Karpokrates.
44
Wedug Ireneusza (za: Euzebiusz, Hist. Koc., II, 13,5-14,1).
17
Chrystusa jego realnoci materialnej a pozostawiajc mu tylko pozr czowieczestwa45,
gnostycy odrzucili tym samym wcielenie, odbierajc chrzecijastwu charakter religii
historycznej. Zredukowali je oni wic do spekulacji bez konkretnego punktu oparcia.
Podstaw wszystkich systemw gnostyckich by mit o dwch bogach: Najwyszym Dobrym
Ojcu oraz niszym Demiurgu, Stwrcy wiata materialnego i autora Starego Testamentu.
Wiele ksig gnostyckich znalazo si w szerokim obiegu pod pozorem natchnionych ksig
chrzecijaskich, co przysporzyo sporo problemw chrzecijaskim gminom. Trzeba
podkreli, e gnostycyzm nie jest wymysem chrystianizmu46. Chrzecijaski gnostycyzm
jest jednym z gazi czy te aspektw szerszego zjawiska, jest pewnym etapem rozwoju
gnozy. Badacze natomiast nie s zgodni co do tego, kiedy tak naprawd gnoza si zrodzia.
Sekty gnostyckie w oczach Orygenesa byy wsplnotami odczonymi od Kocioa.
Podejmuje imienn polemik z zaoycielami dwch sekt gnostyckich: Bazylidesem i
Walentynem; ponadto polemizuje z Marcjonem, ktrego zwizki z gnostycyzmem s raczej
lune. Ci trzej heretycy przeciwstawiaj sobie oba Testamenty, w podobny sposb rwnie
przedstawiaj oni bogw, ktrzy stanowili natchnienie dla kadego Testamentu osobno.
Orygenes natomiast posugujc si alegoryczn egzegez udowadnia, e jest cakiem na
odwrt, obstajc przy tosamoci Boga stwrcy z Ojcem Jezusa Chrystusa47.
45
Orygenes w Homilii o Ewangelii w. ukasza, t, St. Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, s. 68. pisa
przeciwko Marcjonowi wedug ktrego Chrystus posiada pozorne ciao (dokema), i Appelesowi, ktry gosi,
e ciao Chrystusa byo duchowe i ulotne: Sowa te prorok skierowa przeciwko tym, ktrzy przecz, i Pan nasz
posiada ludzkie ciao, a gosz, e ciao Jego zbudowane byo z pierwiastkw niebieskich i duchowych.
46
M. Simon, dz. cyt., s. 167.
47
H. Crouzel, dz. cyt., s. 212.
18
Caemi dniami oddawa si wytonej pracy
nauczycielskiej, a wiksz cz nocy powica
badaniu Pism boych. ycie wid jak
najwstrzemiliwsze, bd to wiczc si w postach,
bd to skracajc czas, na sen przeznaczony.
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, VI,3,9
II. ycie i dzieo
II.1. Informacje biograficzne

O yciu Orygenesa wiemy o wiele wicej anieli o jego poprzednikach.
Zawdziczamy to przede wszystkim kilku postaciom, m.in.: Grzegorzowi Cudotwrcy, ktry
w Mowie Pochwalnej na cze Orygenesa opisywa relacje, jakie Orygenes mia ze swoimi
uczniami, czy Euzebiuszowi z Cezarei, ktry sporo pisze o Orygenesie, co wicej w swojej
Historii Kocielnej powica jego yciu wiksz cz Ksigi VI. Oznacza to, e mamy
ogromne moliwoci przyjrzenia si dogbnie postaci tego Ojca Kocioa. Pamfil z Cezarei
rwnie powici mu troch miejsca w dziele Obrona Orygenesa48. Wiele informacji
znajduje si take u Hieronima, historyka Sokratesa oraz Focjusza.
Narodziny Orygenesa datowane s na 185-186 rok. Urodzi si w Aleksandrii, jego
Ojciec Leonides by nauczycielem; ju od dziecistwa uczy syna czyta Pismo wite tak, e
z czasem mia kopot, kiedy to syn pyta go o gbsze znaczenie niektrych fragmentw.
Orygenes rwnie uczy si liczy, a w obszarze literatury siga nawet do Homera. Za
czasw cesarza Septymiusza Sewera, kiedy to przeladowanie chrzecijan stawao si coraz
bardziej dotkliwe, w roku 202, ojciec Orygenesa trafi do aresztu. Caa ta sytuacja sprawia,
e w Orygenesie roso pragnienie mczestwa. Jako 17-latek zachca ojca do wytrwaoci,
podobnie tych, ktrzy byli z nim w areszcie, a jednym ze sposobw zachty byo napisanie
listu, w ktrym Orygenes przestrzega ojca: Uwaaj, by ze wzgldu na nas nie zmieni swego
zapatrywania49. Po mczeskiej mierci Leonidesa Orygenes zosta z matk i modszymi
brami. Historyk Euzebiusz pisze, e w owym czasie nie byo adnego katechety, gdy
48
Z tego dziea, ktre uoy Pamfil w wizieniu za pomoc Euzebiusza, mamy jedynie jedn ksig i to w
aciskim przekadzie Rufina z Akwilei. Natomiast o pozostaej zawartoci dziea dowiadujemy si z rozdziau
118 Biblioteki Focjusza. Crouzel. H, dz. cyt., s. 25.
49
Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI,2,6.
19
wszyscy pouciekali z powodu przeladowa50. Std te wielu pogan, aby sucha Sowa
Boego, przychodzio do Orygenesa. Okaza si on nauczycielem tak dobrym, e such o nim
dotar nawet do Demetriosa, biskupa Aleksandryjskiego, ktry postanawia obdarzy modego
Orygenesa funkcj katechety51. Katechumenatem zajmuje si do 215 roku, w ktrym to
zapisuje si do szkoy Ammoniosa Sakkasa52, aby pogbi swoj wiedz. Poznaje tam
Heraklesa, ktrego przygotowa do tego, by mg zaj si katechumenatem53, sam za
zaczyna uczy na poziomie wyszym54. By tak gorliwy, e w pewnym okresie swojego
ycia, jeszcze za modu, pozbawia samego siebie mskoci, wywoujcy tym samym rne
kontrowersje55.
Orygenes duo podrowa, przede wszystkim w poszukiwaniu nowych rkopisw
Pisma witego, aby poprawia bdy w posiadanych kopiach. Na swojej drodze spotyka
Ambroego, ktry dostrzegajc ogromne zdolnoci intelektualne oraz niesamowit
pracowito u Orygenesa, postanawia zatrudni kilku kopistw i kaligrafek, do tego by
spisywali jego wykady oraz komentarze do Pisma witego56. Ambroy zaj si take
fundowaniem drogiego papirusu oraz wielu innych potrzebnych materiaw; dziki temu te
zostao spisanych tak wiele dzie Orygenesa. Podczas jednej ze swoich podry Orygenes
zaprzyjani si z dwoma biskupami: Cezarei Palestyskiej oraz Jerozolimy57. Poproszono go
o wygoszenie kaza, a te w niesamowity sposb zaciekawiy suchaczy, i tym samym zyska
50
H. Crouzel, przypuszcza, e Leonidas wczeniej bra jaki udzia w szkoleniu katechumenw w kociele
Aleksandryjskim, wskazuje na to oskarenie Leonidasa w czasie przeladowa, a gwnym celem Septumiusza
Sewera w tym przeladowaniu byo zapobieenie nawrceniom. H. Crouzel dz. cyt., s. 30.
51
Szkoa, ktr prowadzi, bya oficjaln instytucj Kocioa aleksandryjskiego. Wczeniej nie ma adnych
wzmianek o istniejcych oficjalnie szkoach katechetycznych czy te takich z oficjalnie mianowanymi
katechetami. Te, ktre istniay, byy raczej szkoami prywatnymi.
52
Ot by on uczniem Ammoniosa, najznakomitszego filozofa czasw naszych (). Ammonios by bowiem
chrzecijaninem i przez swych rodzicw w chrzecijaskich zosta wychowany zasadach. Euzebiusz pisze dalej,
e Ammonios porzuci swoje chrzecijaskie ycie przechodzc na pogastwo. Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI,
19, 6, 10.
53
Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI, 26.
54
Tame, VI, 15.
55
Bardzo dosownie Orygenes zinterpretowa fragment z Mt 19, 12 przyjmujc werbalnie sowa Jezusa a s
i tacy bezenni, ktrzy dla krlestwa niebieskiego sami zostali bezenni. Demetrios na samym pocztku
pochwali jego czyn, jak pisze Euzebiusz: zdumia si niezmiernie nad miaoci czynu Orygenesa, pochwali
jego gorliwo i szczero wiary. Tame, VI, 8, 3. Ks. F. Drczkowski przypomina jednak, e wspczeni
uczeni dyskutuj czy chodzio o kastracj czy zwyczajnie o podjcie ycia w celibacie. Patrologia, s. 53.
56
Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI, 23, 2.
57
Ponadto take Aleksander, zwierzchnik kocioa jerozolimskiego, oraz Teoktistos, biskup cezarejski, odnosili
si zawsze do niego jako do swojego mistrza, i pozwolili mu na objanianie Pisma witego, tudzie w ogle na
rozwinicie nauczania kocielnego. Tame, VI, 27.
20
wielkie powaanie i rozgos. Nawet do biskupa aleksandryjskiego Demetriosa, dochodz
opinie na temat kaza Orygenesa. Demetrios kae wraca Orygenesowi do Aleksandrii oraz
zabrania wieckim przemawia w obecnoci biskupa58. Okoo roku 230 Orygenes po raz
kolejny wyrusza w dalek podr, zatrzymuje si u biskupa Cezarei i znw zostaje
poproszony o wygoszenie kazania. Ten jednak odmawia z powodu zakazu swojego biskupa.
Znaleziono jednak rozwizanie tej sytuacji: Orygenes zosta wywicony na prezbitera. Kiedy
biskup Demetrios dowiedzia si o wiceniach za jego plecami i bez jego zgody, zwoa
Synod, na ktrym podway wicenia Orygenesa mwic, e nie mona wywici tego,
ktry sam si uczyni eunuchem59, a take podkreli, e wicenia bez zgody biskupa s
niewane. Demetrios mwi rwnie o kontrowersyjnoci jego pogldw zawartych w dziele
O zasadach60. Po tych wydarzeniach Orygenes postanawia zmieni miejsce zamieszkania,
przeprowadzajc si z Aleksandrii do Cezarei w 232 roku, gdzie zostaje przywitany z
ogromn radoci61. Okres Aleksandryjski nie by dla Orygenesa najwspanialszym
wspomnieniem, wiele bowiem wycierpia tam od wspbraci.
Pracy Orygenesowi nie brakowao, Ambroy stale naciska, aby ten pracowa coraz
wicej. Nie wiadomo do koca, jak wygldaa szkoa Orygenesa w owym czasie, wiemy
jedynie, e mia on przynajmniej dwch uczniw Atenodora i Grzegorza62. Od tego
drugiego wiemy, jaki by nadrzdny cel jego nauczania: lepsze zrozumienie Pisma witego;
co wicej, z mowy pochwalnej Grzegorza na cze Orygenesa mona dowiedzie si, czego
uczyli si jego uczniowie w szkole matematyki, astronomii, muzyki, literatury, logiki oraz
pogldw rnych filozofw63.
58
Historyk Euzebiusz z Cezarei zaznacza, e Demetriosem zawadna zawi: Tymczasem niedugo potem, gdy
patrza na powodzenie Origenesa i na szerzcy si powszechnie rozgos jego wielkoci i sawy, ludzk
powodowany uomnoci, usiowa w listach, rozpisanych do biskupw wiata caego, czyn Origenesa
przedstawi, jako rzecz zgoa przewrotn. Tame, VI,8,4.
59
Znajdujemy to u Euzebiusza, ktry cytuje dwch Biskupw Aleksandra biskupa Jerozolimy i Teokistosa,
ktrzy bronili Orygenesa piszc: Doda on (Demetrios) w pimie swoim, e nigdy nie syszano, ani si za naszej
dziao pamici, by laicy w obecnoci biskupw wygaszali homilie. Nie wiem jak mona tak niewtpliwie z
prawd si mija. Gdziekolwiek bowiem znajduj si ludzie zdolni, by braciom odda przysug, tam wszdzie
wici biskupi prosz ich, by do ludu przemawiali. Tame, VI, 19, 17.
60
H. Pietras, Orygenes..., s. 20.
61
62
Tame, s 22.
63
Grzegorz Cudotwrca, dz. cyt., s. 64.
21
W roku 250 wadz obejmuje cesarz Decjusz, i w tym samym roku wydaje dekret, aby
w wyznaczonych dniach kady zoy ofiar za pomylno cesarza i cesarstwa, a kto tego nie
uczyni, zostanie uznany za wroga cesarza i odpowiednio ukarany. Dekret ten nie by
wymierzony przeciw chrzecijanom, natomiast oni najbardziej na jego wydaniu ucierpieli.
Wielu przyjaci Orygenesa trafio do wizienia, niektrzy z nich umarli, a sam Orygenes
trafi do aresztu oraz zosta poddany torturom64. Dekret Decjusza nie obowizuje zbyt dugo, i
ju w roku 252 wstrzymuje on przeladowania. Dalsze losy Orygenesa nie s znane. Umiera
prawdopodobnie okoo 253 roku w Cezarei lub Tyrze.
II.2. Cechy osobowoci i charakter dzie Orygenesa

Obraz Orygenesa, wielkiego mwcy i myliciela by przez wieki wypaczany, dopiero
od kilkudziesiciu lat podejmowane s prby rzetelnej rekonstrukcji osobowoci tego
wielkiego pisarza. Adamantios Czowiek ze stali przydomek ten Orygenes otrzyma
zaraz po mierci, cho Euzebiusz pisa, e jeszcze za ycia nosi to imi 65. Nazywano go tak
ze wzgldu na niesamowit dyscyplin i powicenie, nie tylko intelektualne, ale take
apostolskie. By tak pracowity, e czsto piszc swoje dziea nie spa po nocach. Wychodzi z
zaoenia, e chce dawa ludziom zarwno wiedz intelektualn, jak rwnie duchowy
pokarm, po to, by chrzecijanie nie musieli go szuka u heretykw. Do dzisiaj przetrwao
blisko trzysta jego homilii. H. Crouzel w swojej ksice Orygenes pisze, e przydomek ten,
poza niesamowit pracowitoci, moe oznacza rwnie jego si ducha, co zreszt widzimy
ju za modu w jego radykalizmie. Grzegorz Taumaturgos powiada, e Orygenes bardziej
przez swoje czyny ni sowa nakania swych uczniw do cnoty66. To z kolei, z aski Boej,
sprawiao, e porywa za sob wielu. W mowie pochwalnej na cze Orygenesa wanie on,
Grzegorz Taumaturgos (lub Cudotwrca), jeden z jego uczniw, pisze: On jako pierwszy i
jedyny zachci mnie do studiowania filozofii greckiej; swym wasnym moralnym yciem
64
Jakie wielkie i jak liczne Origenes w tem przeladowaniu przeszed dowiadczenia (); jakie i jak wielkie byy
cierpienia, ktre ten m znis dla sowa Chrystusowego, wizy i mki, katusze cielesne, ble zadane elazem,
tortury w ostatnich zaktkach wizienia Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI, 39, 5.
65
Tame, VI, 14, 10.
66
Ten godny podziwu czowiek, mionik i herold cnt, ju dawno uczyni nas ich mionikami. Grzegorz
Cudotwrca, dz. cyt., s. 69.
22
przekona mnie, abym sucha wykadw etyki i trzyma si jej67. On wic inaczej ni robili to
inni filozofowie, nie rozprawia z nami o teorii cnt, lecz zachca nas do czynw. A zachca
nas bardziej wasnym postpowaniem, ni sowami68. Zaleca nam czyta i studiowa
wszystkich innych filozofw, nie preferujc ani nie odrzucajc z gry adnej szkoy czy
doktryny filozoficznej greckiej czy barbarzyskiej. Mielimy obowizek zapoznania si ze
wszystkimi69. Wycza jedynie dziea ateistw, ktrzy wbrew powszechnemu przekonaniu
ludzkoci twierdzili, e nie istnieje Bg ani Opatrzno70. Przyzwyczaja nas abymy nie
przyjmowali na lepo ani nie odrzucali ich pochopnie, lecz bymy starannie analizowali nie
tylko zewntrzny aspekt kadego zagadnienia, lecz rwnie jego elementy ukryte71. Chcia nas
uwolni od trosk, chcia nas uczyni niewraliwymi na wszelkie nieszczcie, powcigliwymi
i opanowanymi, podobnymi Bogu i szczliwymi72. Orygenes szanowa kadego czowieka i
jego drog ycia. Nikogo nie zmusza do podania za swoj drog, lecz rozprawia z innymi
na temat tej drogi. Jeeli natomiast chodzio o jego dziea, gwnym ich celem bya wnikliwa
interpretacja Pisma. Wedug ks. Drczkowskiego, Orygenes zasuy na tytu fundatora
studiw biblijnych. Duchowa myl przenikaa nawet te dziea, ich czci, ktre uwaane s
zazwyczaj za najbardziej intelektualne, jak kosmologi traktatu O zasadach czy Przeciw
Celsusowi. Sam Orygenes nigdy nie zabiega o to, by by wybitnym retorem, wola raczej
trzyma si prostej formy jzykowej, pragnc dotrze do jak najliczniejszej grupy odbiorcw.
67
Tame, 67.
68
Tame, s.66.
69
Tame, s. 71.
70
Tame, s. 70.
71
Tame, s. 62.
72
Tame, s. 65.
23
II.3. Dziea
Orygenes by najpodniejszym uczonym chrzecijaskiej staroytnoci. H.
Campenhausen pisa, e by on najbardziej wszechstronnym umysem epoki73. Hieronim
twierdzi, e w spisie ksig dokonanym przez Euzebiusza z Cezarei widniao nie mniej ni
dwa tysice dzie74. Jest pierwszym pisarzem kocielnym, o ktrym wiemy bardzo duo, a to
dziki Euzebiuszowi, Pamfilowi z Cezarei, Grzegorzowi Cudotwrcy, Focjuszowi, oraz
Hieronimowi75. Tworzy swoje dziea w rodowisku pogaskim, i tak jak wspomnielimy
wczeniej, w Aleksandrii nie brakowao rnego typu mylicieli, a dyskusje filozoficzne
ksztatoway tamtejszy klimat kulturalny. Jeden z najwybitniejszych badaczy Orygenesa,
ojciec Henri Crouzel, dostrzega pewn cech charakterystyczn jego dzie: w poszukiwaniu
trafnych wyrae, rnych idei, Orygenes nigdy niczego nie chcia twierdzi na pewno,
konsekwentnie ucieka si do stosowania trybu przypuszczajcego, co miao swoje dobre, jak i
ze strony76.
W latach 222-235 za panowania Aleksandra Sewera Orygenes rozpoczyna prace nad
komentarzami do poszczeglnych ksig Pisma: do Ksigi Rodzaju, Psalmw i Ewangelii w.
Jana. Bdc w Cezarei na zaproszenie biskupa Teoktysta oraz biskupa Jerozolimy Aleksandra
wygasza kilka kaza. Demetriusz wzywa go do Aleksandrii argumentujc, e wieckim nie
wolno przemawia w kociele a zwaszcza w obecnoci biskupw. Pisze dzieo O zasadach.
Z powodu pozbawienia Orygenesa praw do nauczania oraz po uniewanieniu jego wice,
73
Hans von Campenhausen, Ojcowie Kocioa, Cyklady, Warszawa 1998, s. 44.
74
Epifaniusz obliczy, e jego dorobek obejmowa sze tysicy ksig. F. Drczkowski, Patrologia, s. 54.
75
Berthold Altaner, Alfred Stuiber, Patrologia, PAX, Warszawa 1990, s. 284.
76
Dobre byo to z tego powodu, e Orygenes zachowywa w ten sposb pewien dystans do wasnych hipotez i
twierdze, ze natomiast z tego wzgldu, e niektrzy, jak mnisi Palestyscy (zwaszcza Ewagriusz Pontyjski),
powoujc si na niego stworzyli z jego hipotez system, ktry sta si w IV wieku obiektem surowej krytyki
wymierzonej przeciw Orygenesowi. Orygenes, O zasadach, WAM, Krakw 1996, s. 34.
24
przenis si do Cezarei, gdzie z poparciem miejscowego biskupa zaoy now szko. Tam
kontynuuje rozpoczte wczeniej komentarze do Ewangelii w. Jana i do ksigi Rodzaju, a na
prob Ambroego pisze dzieo O modlitwie. W 235 roku, kiedy przyjaciele Orygenesa trafili
do aresztu za przeladowa Maksymiana Traka, zaczyna pisa dla nich Zacht do
mczestwa. W latach 244 249, za panowania Filipa Araba, komentuje Pie nad pieniami,
Ewangeli w. Mateusza, tworzy Przeciw Celsusowi, O wicie Paschy, synn Heksapl,
kontynuuje komentowanie prorokw, Przysw i Koheleta. Wyjeda do domu Ambroego w
Nikomendii, doprowadza komentarz do Jana do trzydziestej drugiej ksigi, a gdy powrci,
zostay spisane jego homilie. Za cesarza Decjusza zostaje aresztowany i umiera ok. 253 w
Cezarei lub Tyrze77. W twrczoci Orygenesa moemy dostrzec trojaki sens badania Pisma.
Miao to zwizek z wczesn koncepcj czowieka, rozrniajc w nim ciao, dusz i ducha.
Schemat ten Orygenes odnalaz w samym Pimie witym:
Jednake jak zaczlimy mwi, droga, ktr uwaamy za odpowiedni dla
zrozumienia Pisma i odnalezienia jego sensu, w moim przekonaniu jest tego rodzaju,
e z samego Pisma czerpiemy nauk, jak o nim naley myle. U Salomona w Ksidze
Przysw znajdujemy taki nakaz odnoszcy si do przestrzegania Pisma witego: I ty,
powiada, zapisz sobie potrjnie w pamici i rozumie, aby mg prawdziwie
odpowiada tym, ktrzy ci pyta bd. Potrjnie wic, naley zapisywa w swej duszy
wszelkie rozumienie pism Boych: to znaczy, eby kady prosty czowiek czerpa
zbudowanie z samego, e tak powiem, ciaa Pisma bo tak nazywamy pojmowanie
zwyczajne i historyczne; jeli za kto zacz ju czyni postpy i moe patrze nieco
szerzej, niech si buduje sam dusz Pisma: ci za, ktrzy s doskonali i podobni do
tych, o ktrych mwi Aposto: Gosimy mdro midzy doskonaymi, ale nie mdro
tego wiata ani mdro wadcw tego wiata, ktrzy gin lecz gosimy mdro Bo
ukryt w tajemnicy, ktr przed wiekami Bg przeznaczy dla naszej chway, niechaj
jakby z ducha czerpi zbudowanie z samego pisma duchowego, ktre zawiera cie
77
H. Pietras wprowadzenie [w:] Orygenes, O zasadach, WAM, Krakw 1996, s. 35-37.
25
przyszych dbr. Jak zatem mwimy, e czowiek skada si z ciaa, duszy i ducha, tak
samo i Pismo wite, ktrego szczodrobliwo Boa udzielia dla zbawienia ludzi78.
II.3.1. Heksapla
Od niedawna dopiero posiadamy programy komputerowe, ktre w swojej bazie
danych maj kilka lub kilkanacie przekadw tumacze Biblii, ktre mona ze sob
porwnywa. Okazuj si, e ju na pocztku III wieku, dziki hojnoci Ambroego, ktry
finansowa prace Orygenesa, powstaje olbrzymie dzieo Heksapla (gr.
szecioksztatna), suce wanie do porwnywania fragmentw biblijnych, bardzo pomocne
w pracy teologa. Heksapla bya zestawieniem paralelnym tekstw Starego Testamentu w
szeciu kolumnach: oryginau hebrajskiego, tekstu hebrajskiego w transliteracji greckiej oraz
czterech przekadw greckich: Akwili, Symmacha, Septuaginty i Teodocjona.79 Orygenes
porwnywa istniejce tumaczenia, uzupenia notkami na marginesie, zaznacza rnice
midzy rkopisami. W tekcie Septuaginty wszystkie sowa i fragmenty, ktre nie wystpuj
w tekcie hebrajskim zaznaczono obeliskiem, wszystkie za braki uzupeniono w nim jednym
z pozostaych tumacze, najczciej z Teodocjana, i oznaczano asteryskiem80. Niestety dzieo
to, sporzdzone w jednym egzemplarzu, zgino bezpowrotnie, a do naszych czasw dotrway
jedynie skromne fragmenty zachowane w cytatach u innych. Z tego monumentalnego dziea
Orygenesa przepisywano czsto jedynie w zrewidowany w ramach Hexapli tekst
78
Tame, IV, 2, 4.
79
Henryk Pietras nie zgadza si do koca z Euzebiuszem, ktry pisa, e Orygenes zna hebrajski (Euzebiusz z
Cezarei, dz. cyt. VI, 16, 1.), idc za myl Paula Nautina, ktry wysun wielce prawdopodobn hipotez, e
Euzebiusz nie mia rzetelnych informacji, ale e raczej sobie rzeczy wyobraa ni oglda. Skoro bowiem
Orygenes nie zna hebrajskiego, zupenie niepotrzebny byby mu taki tekst. Pietras pisze, e raczej tumaczenie
Akwili jest nazwane tekstem hebrajskim, gdy byo skrajnie dosowne. Kocowy wniosek profesora Pietrasa
jest taki: Dla caoci Pisma istniaaby wic tetrapla, w czterech kolumnach. Nazwa Hexapla broni si jednak,
gdy wiadomo, i dla niektrych ksig Orygenes doda jeszcze dwa lub trzy odnalezione w Palestynie inne
tumaczenia. H. Pietras, Pocztki Teologii Kocioa, WAM, Krakw 2000, s. 375. - Henri Crouzel
polemizowaby tutaj z Pietrasem: Fakt, toczono powane spory o to czy Orygenes zna ten jzyk. Oczywiste jest
to, e nie mona przypisa Orygenesowi znajomoci hebrajskiego, jak mia Hieronim, niemniej musiaa ona by
na tyle dobra, aby Orygenes mg kierowa kompilacj Hexapli, nawet, jeeli istotna cz pracy zostaa
wykonana przez jakiego asystenta. H. Crouzel, Orygenes dz. cyt., s. 39.
80
B. Altaner, A. Stuiber, dz. cyt., s. 287.
26
Septuaginty. Cae dzieo przechowywano w Cezarei; udostpniano je tylko tym, ktrzy
interesowali si nim z racji naukowych, jak na przykad Pamfilowi i Hieronimowi. 81
II.3.2. Dziea egzegetyczne
W okresie tym funkcjonoway ju pewne sposoby interpretacji tekstu, zwaszcza
ludzie wyksztaceni w greckich szkoach mieli swoje metody interpretacji. Jednym z nich
bya w owych czasach alegoryczna interpretacja tekstu jest to taki odczyt, ktry ma na celu
odnalezienie gbszego sensu rzekomo ukrytego w dziele przez autora. Odczytywano tak na
przykad Homera. Orygenes by najsynniejszym chrzecijaskim egzeget, ktry posugiwa
si metod alegoryczn. Napisa komentarze do wszystkich ksig Starego i Nowego
Testamentu w trzech rnych formach, mianowicie: scholii, homilii i komentarzy naukowych.
Scholia krtkie wyjanienie trudniejszych miejsc i wyrazw Pisma witego.
Trudno jest jednak wyodrbni spord komentarzy czy homilii ocalae scholia. Teksty te
zachoway si w kilku rdach, m.in. w Pamfilowym dziele W Obronie Orygenesa oraz w
Filokalii Orygenesa. Pierwsza antologia obejmowaa, wedug Focjusza, sze tomw. Pi
uoy w wizieniu mczennik Pamfil z Cezarei, szsty tom natomiast po jego mierci dodaje
Euzebiusz. Z tych szeciu posiadamy tylko pierwszy tom82.
Komentarze przewanie o charakterze naukowym, zawieray wyjanienia
filozoficzne, filologiczne, historyczne, teologiczne oraz tekstowe z zastosowaniem egzegezy
alegorycznej. Orygenes objania w sposb systematyczny poszczeglne Ksigi Pisma
witego werset po wersecie. Stara si on wyjania poszczeglne sowa oraz tekst w sposb
wszechstronny. Rozmiar komentarzy by tak wielki, e aden z nich nie zachowa si w
caoci83.
Homilie w podobny sposb do komentarzy objaniaj sakralny tekst wraz z
pouczeniami moralnymi. W swoich komentarzach nie posugiwa si szkoln retoryk,
81
Tame, s. 288.
82
83
H. Chadwick, Koci w epoce wczesnego chrzecijastwa, PIW, Warszawa 2004, s. 107.
27
objania teksty sakralne prociej i mniej uczenie84. Do naszych czasw zachowao si
dokadnie 297 homilii Orygenesowych.
II.3.3. Pisma apologetyczne
S to dziea, ktrych celem jest odpowiedzenie na krytyk chrzecijastwa. Po raz
pierwszy na paszczynie intelektualnej krytyk tak znajdujemy u rednioplatoskiego
filozofa Celsusa w dziele Prawdziwe sowo85. Ciekawostk jest, e dzieo to w wikszoci
znamy jedynie dziki cytatom przytaczanym przez Orygenesa w jego dziele Przeciw
Celsusowi. Tak samo jak metodycznie komentowa Pismo wite, tak te konsekwentnie,
rozdzia po rozdziale, obala twierdzenia Celsusa. Ten przygotowa si bowiem do ataku na
chrzecijan. Twierdzi, e religia chrzecijaska nie opiera si na adnych dowodach.
Orygenes mwi Celsusowi, e chrzecijanie nie potrzebuj obrony, poniewa dowody tkwi
w faktach i nauce. Nie poprzestajc jedynie na odpieraniu Celsusowych zarzutw,
przedstawia chrzecijastwo w szerokiej perspektywie.
II.3.4. Pisma dogmatyczne
O zasadach to dzieo nazywane przez niektrych sum teologiczn, przez innych z
kolei jedn z pierwszych prb systematycznego przedstawienia wiary chrzecijaskiej.
Orygenes jednak nie chcia pisa o teologii w sposb dogmatyczny. Dzieo to naley do
znanego gatunku literatury filozoficznej, zajmujcego si rozwaaniami nad zasadami86.
Tymi zasadami w szerszym sensie, wedug Orygenesa, s Trjca, stworzenie rozumne i wiat,
natomiast jedyn zasad w sensie cisym jest Ojciec. Orygenes nie chcc zbytnio teologii
dogmatyzowa, przedstawia j w formie wiczenia. Crouzel pisze, e jest to tak zwana
teologia poszukiwania87. Czsto wskazuje na dwa lub trzy rozwizania jednego problemu,
czasami nawet sam Orygenes nie dochodzi do konkluzji. Traktat O zasadach dzieli si na
cztery tomy. We wstpie wylicza dziewi regu wiary, ktre potem rozwija i omawia. S to
84
85
Niektrzy stosuj nazw: Sowo Prawdy.
86
87
Tame.
28
1. Bg jedyny; 2. Jezus Chrystus; 3.Duch wity; 4. Dusza; 5. Zmartwychwstanie; 6. Wolna
wola; 7. Diabe i anioowie; 8. wiat stworzony; 9. Pisma natchnione. W caoci traktat
zachowa si w aciskim przekadzie Rufina z Akwilei. Kolejnym dzieem zaliczanym do
pism dogmatycznych jest Rozmowa z Heraklidesem. Jest ona sprawozdaniem z dyskusji
prowadzonej z Heraklidesem w pewnym kociele w Arabii w obecnoci biskupw i wiernych,
w 245 roku. Tematem dyskusji bya jedno Boga oraz duchowo i niemiertelno duszy
ludzkiej. Z kolejnego pisma dogmatycznego, O Zmartwychwstaniu, zachoway si jedynie
fragmenty.
II.3.5. Pisma ascetyczne
O modlitwie jest odpowiedzi na pytania Ambroego oraz chrzecijanki imieniem
Tatiana. W pierwszej czci rozdziau 17 Orygenes przedstawia oglnie, czym jest modlitwa,
rozdziay od 18-30 s komentarzem do Modlitwy Paskiej, a w rozdziaach 31-33 omawia
postawy ciaa i duszy w czasie modlitwy, jej rodzaje oraz gesty zewntrzne. Zachta do
mczestwa adresowana jest do Ambroego i kapana Protokteta, kiedy groziy im
przeladowania za czasw Maksymina Traka. To niewielkie objtociowo dzieo jest zacht
wyraajc entuzjazm dla dawania wiadectwa Chrystusowi, poprzez cierpienie i oddanie
ycia. W licie tym postawa Orygenesa jest w zupenoci zgodna z ca jego teori mioci, w
ktrej na pierwszym miejscu musi by Bg, a mio w rodzinie musi by podporzdkowana
mioci Boga88.
88
Orygenes, Korespondencja, MT, Komentarz i opracowanie Henryk Pietras, WAM, Krakw 1997, s. 16.
29
Co do mnie, to pragn by czonkiem Kocioa i nazw
zwoj wywodzi nie od jakiego herezjarchy, lecz od
Chrystusa, oraz nosi imi bogosawione na ziemi; ja
przez uczynki swoje i myli swoje pragn by i nazywa
si chrzecijaninem. Jeli ja, ktry, jak si wydaje,
jestem dla ciebie praw rk, ktry nazywam si
prezbiterem i gosz sowo Boe, uczyni cokolwiek
przeciw nauce Kocioa i przeciw zasadom Ewangelii,
tak i Tobie, Kocioowi, dam powd zgorszenia,
niechaj Koci jednomyln odetnie mnie, swoj
prawic, i precz odrzuci od siebie!
Orygenes89
III. Pogldy Orygenesa - wybrane zagadnienia spoeczne
III.1. Chrzecijanie wobec pastwa i ycia politycznego

Wiek II i III nie byy atwym okresem dla chrzecijan. Spoeczno chrzecijaska
rozproszona w wielkim pastwie rzymskim, reagowaa w rnoraki sposb na poczynania
wadcw. Negatywne reakcje nasilay si wraz z coraz wikszym przeladowaniem kocioa.
Dla wadzy pastwowej oficjalne przeladowanie chrzecijan byo czym stosunkowo
nowym, do tej pory pastwo nie ingerowao zbytnio w sprawy kultu religijnego90. Zasady
byy proste, Rzymianie okazywali tolerancj w kwestiach religii, podbite narody musiay
spenia tylko pewne formalnoci. Pozwalano im kultywowa wasne pogldy, z tym e
musieli oni rwnie oddawa cze bstwom rzymskim. Nie byo problemu w przypadku
spoecznoci politeistycznych, natomiast problem zaczyna si wtedy, gdy mieli do czynienia
z wyznaniami monoteistycznymi, ktre automatycznie wykluczay moliwo oddawania czci
innym bogom w panteonie bstw rzymskim91. Tertulian pisa: A wic skadamy ofiar za
pomylno cesarza, ale Bogu naszemu, ktry jest i jego Bogiem, ale tak jak nam przykaza
Bg, sam modlitw. Bg bowiem, stwrca caego wiata nie potrzebuje wonnoci czy
jakiejkolwiek krwi92. Oznak lojalnoci i patriotyzmu byo praktykowanie oficjalnej religii w
89
Orygenes, Duch i Ogie, t, St. Kalinkowski Krakw 1995, s. 5.
90
Nie wydawano wczeniej konkretnych dyrektyw przeciwko chrzecijanom. Przypuszcza si, e cesarz
Septymiusz Sewer w 202 r. wyda edykt zakazujcy nawracania si na religi chrzecijan i ydw.
Przeladowania objy przede wszystkim Aleksandri i Kartagin.
91
Celsus uwaa, e ludzie wypeniaj swoje obowizki yciowe, jeli zgodnie z panujcym powszechnie
zwyczajem skadaj ofiary wszystkim uznanym przez pastwo bogom. Orygenes, Przeciw Celsusowi, t. St.
Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, Ksiga VIII, 57.
92
Tertulian, Do Skapuli, 2, 6-10; t. W. Myszor, PSP 29, 1983, 110n.[w:] Myszor., Europa pierwotne
chrzecijastwo, SGE, Warszawa 1999/2000, s. 71.
30
pastwie. Chrzecijanie od razu postawieni zostali na wieczniku, co wicej nie chcieli
oddawa czci cesarzowi, a by on symbolem siy i jednoci cesarstwa. Kto odrzuca ten kult,
stawa si podejrzany. Wadze wic patrzyy na chrzecijastwo z du doz nieufnoci. Tym,
co wskazywao drog wiernym, byy sowa Jezusa z Ewangelii oraz wypowiedzi Pawa w
Listach. J. Danielou, znawca historii Kocioa, pisze o pewnej atmosferze, jaka panowaa
jeszcze w tamtym czasie, a mianowicie o apokaliptycznym klimacie lat dwusetnych93.
Cytuje on Euzebiusza: Tak wielkie podanie mczestwa ogarno dusz bardzo jeszcze
modego Orygenesa, e chcia koniecznie i na spotkanie niebezpieczestw i stan do
walki94. Tendencja ta panowaa rwnie w Afryce, Azji, Rzymie i Aleksandrii.
Chrzecijastwo eschatologiczne uwaao pastwo ziemskie za skazane z gry na zagad95.
Biskupi natomiast myleli bardziej duszpastersko, majc wiksz trosk o zbawienie jak
najwikszej liczby ludzi. Szukali pokoju i porozumienia z wadz. Inaczej natomiast myleli
intelektualici, ktrzy pragnli kocioa idealnego. Koci czasami gani przesadn
gorliwo, pod wpywem ktrej chrzecijanie prowokowali wrogie reakcje wadzy.
Wysawianie mczestwa wizao si z tym, e wierzono w rych Paruzj.
Naley wspomnie jeszcze o intelektualistach pogaskich, nakrelajc pokrtce, jaki
by wwczas obraz chrzecijan w opinii pogan. Cecyliusz pisa:
S ludmi pozbawionymi wyksztacenia i kultury, s nieokrzesanymi prostakami, otaczaj si
tajemnic i gromadz wok siebie najnisze mty spoeczne oraz ludzi prostych i naiwnych,
tworzc gromady spiskowcw, ktrych czy wiadomo wsplnie popenianych wystpkw i
zbrodni96. Celsus z kolei pisze o chrzecijanach, i wykonuj swoje praktyki i nauczaj
potajemnie. Przekonania wielu obserwatorw byy bardzo krytyczne wobec chrzecijan.
Czsto oskarali oni ich wanie o nieposuszestwo wobec pastwa oraz wiele niejasnych
poczyna, ktre wydaway si dziwne i niezrozumiae. W wielu wypowiedziach
patrystycznych owego okresu znajdujemy stwierdzenia, e wadza pochodzi od Boga.
93
J. Danielou, dz. cyt., s. 120.
94
95
Albowiem ju dziaa tajemnica bezbonoci. Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje ustpi miejsca. Kt to
taki? Nikt inny jak pastwo rzymskie, ktrego upadek i rozpad na dziesi krlestw sprowadzi antychrysta.
Tertulian, De resurrectione 24, 17-18 [w:] W. Myszor, dz. cyt., s. 80.
96
Orygenes, Przeciw Celsusowi, s.14.
31
Posuszestwo wobec wadzy jest wyrazem czci wobec Niego. Ojcowie Kocioa czsto
zachcali wiernych do modlitwy za rzdzcych97. Powszechnie uwaano, e wadcy naley
si najwyszy szacunek, ale nie cze religijna. Tertulian pisa: Czcimy zatem cesarza tak, jak
nam wolno i jak to jest stosowne wobec niego, a wic jako czowieka, to jednak drugiego po
Bogu. Gdy to, kim jest, otrzyma od Boga i tylko od Boga mniejszy98. Wikszo
kaznodziejw czy te biskupw nauczao, aby chrzecijanie byli posuszni wadzy, natomiast
inaczej si rzeczy miay w rzeczywistoci. Niektrzy chrzecijanie z gorliwoci czasami sami
prosili si o przeladowania.
Orygenes w komentarzu, ktry napisa do Listu w. Pawa do Rzymian, bardzo jasno
wypowiada si, jakie powinno by stanowisko wierzcych w odniesieniu do Pastwa.
Pozwol sobie sparafrazowa sowa tego wybitnego Ojca Kocioa. Orygenes komentujc
apostoa Pawa oraz fragment mwicy o posuszestwie wadzy wieckiej pisa, e Pawe
poleca Kocioowi Boemu, aby ten nie czyni nic przeciwko wieckim wadzom i
zwierzchnociom, lecz w spokojnym i cichym yciu spenia dziea sprawiedliwoci i
pobonoci. Jeeli chodzi o sam ju wadz, komentujc sowa apostoa Pawa99 pisa: W tej
wypowiedzi Apostoa porusza mnie to, e wadz wieck i ziemskiego sdziego nazywa on
sug Boym i to nie jeden raz, lecz powtarza to po raz drugi i trzeci.100 Orygenes uwaa,
e wadza pochodzi od Boga, w zwizku z czym naley j szanowa, a ponadto obowizkiem
kadego chrzecijanina jest pacenie podatkw: Naley wic jej si podda nie tylko ze
wzgldu na kar, ale ze wzgldu na sumienie. Z tego samego powodu pacicie podatki. Bo ci,
ktrzy si tym zajmuj, s sugami Boga101.
Zwizan z powyszym kwesti poruszan przez Orygenesa byo przeladowanie
wywoywane z gupoty i uporu: Gdybymy na przykad uznali, e wyznawcy Chrystusa nie
podlegaj wadzom wieckim, nie skadaj danin i nie pac podatkw, nikomu nie okazuj
97
Zalecam wam tedy przede wszystkim prosi i modli si, baga i dziki czyni za wszystkich ludzi, za krlw i
za wszystkich sprawujcych wadz. Tame, VIII, 73.
98
Tertulian, Do Skapuli 2, 6-10 [w] Myszor. W, Europa pierwotne chrzecijastwo, SGE, Warszawa 1999/2000,
s. 71.
99
A chcesz nie ba si wadzy? Czy dobrze, a otrzymasz od niej pochwa. Jest, bowiem dla ciebie sug Boym
ku dobremu. Gdyby jednak czyni le, lkaj si, bo nie na prno nosi miecz. Jest, bowiem sug Boga,
mcicielem zagniewanym na tego, ktry czyni le (Rz 1, 3-4).
100
Orygenes, Komentarz do listu w. Pawa do Rzymian cz.2, t. St. Kalinkowski, IX, 28, ATK, Warszawa 1994.
101
Tame, IX, 29
32
bojani ani powaania, to czy w ten sposb nie zwrciliby susznie na siebie ora rzdcw i
wadcw, czy sami nie usprawiedliwiliby swych przeladowcw, a siebie nie obciyli win?
Nie uchodziliby ju za przeladowanych z powodu wiary, lecz wskutek uporu istniaby
uzasadniony powd, by ich skazano na mier, choby na ni nie zasuyli.102 I tak te si
dziao. M. Jaczynowska, historyk, pisze, e zdarzali si i tacy chrzecijanie, ktrzy wrcz
prowokowali wadz, by ich przeladowaa.
Naley rwnie stwierdzi pewien fakt, e pogaskie rytuay religijne wrcz
przeplatay si z yciem spoecznym, byy one czci ycia obywatelskiego. W. Myszor
pisze, e chrzecijastwo spotykao si czsto ze strony pogan z takim zarzutami, jak
bezbono czy te ateizm. Te i wiele innych podobnych napi rwnie doprowadzao do
przeladowania Kocioa. Obrony przed takimi zarzutami podj si Justyn, a nastpnie
Tertulian, ktry pisa, e poziom moralny ycia chrzecijaskiego by najlepszym wsparciem
dla pastwa, a chrzecijanie przewyszali czsto pod tym wzgldem pogan. Pliniusz
Sekundus radzi si cesarza Trajana, pytajc go, co ma na przyszo robi w sprawie
chrzecijan, gdy jak pisze: Oprcz oporu w nieskadaniu ofiar nic wicej nie zauwaam w
odniesieniu do ich praktyk religijnych, jedynie to, e odbywaj zebrania przed wschodem
soca, by opiewa Chrystusa i Boga, i e umacniaj si nawzajem w karnoci tak, e
wstrzymuj si od zabjstwa, wiaroomstwa, oszustwa, zdrady i innych tym podobnych
zbrodni103.
III.2. Chrzecijastwo wobec suby wojskowej

Suba wojskowa bya jedn ze szczeglnych form suby publicznej. Obowizek
suby by bardzo problematyczny dla chrzecijan. Stosunek chrzecijastwa do suby
wojskowej czsto czy si z pogldami na temat racji istnienia pastwa oraz lojalnoci
politycznej wobec wadzy. Jakkolwiek do koca II wieku nie ma jasnych wypowiedzi na
temat suby wojskowej, naley przyj, e w wiekach II i III stanowisko Kocioa byo
antywojenne. W czasach, w ktrych y Orygenes, a dokadnie za panowania cesarza
102
Tame.
103
Tertulian, Apologetyk, t. J. Sajdak, KA, Pozna 1947, II, 6-7.
33
Septymiusza Sewera, wojsko przechodzio wielk reform. Cesarz zacz w nie inwestowa,
powikszajc liczebno armii, i tworzc trzy nowe legiony. Przeprowadzajc zmiany w
skadzie, stworzy lepsze i bardziej atrakcyjne warunki suby dla onierzy, i otworzy im
pewne moliwoci awansu, a take podwyszy onierzom od104. Suba wojskowa jednak,
po reformie Sewera, dla chrzecijan nie bya tak dogodna, jak dla pogan. Z tego powodu
zarzucano chrzecijanom, e s zymi obywatelami. Nie badajc dogbnie tego problemu,
mona by wysnu bdny wniosek, e chrzecijanie faktycznie nie chcieli suy i by
poddanymi wadzy. Kady onierz musia by obecny podczas skadania ofiar pogaskim
bogom, co wicej, onierzom nakadano wiece laurowe, ktre miay pewne znaczenie
religijne. Odmowa uczestnictwa w wymaganych przez pastwo obrzdach bd odrzucenie
wieca laurowego, byy jednym z powodw przeladowa105.
Wedug Hipolita Rzymskiego naley usun takiego katechumena, ktry chcia zosta
onierzem, ale co dziwne, zezwala si udzielania chrztu onierzom, nie wymagajc od nich
zrezygnowania ze suby106. Sewer gotw by tolerowa chrzecijan, o ile bd spenia
obowizki pastwowe. Tymczasem dochodzio do sytuacji, e w chwili, gdy granice
cesarstwa byy zagroone (od wschodu Partowie, a od pnocy Szkoci) i gdy trzeba byo
mobilizowa wszystkie siy, chrzecijanie nawoywali do odmawiania suby wojskowej.
Bya to jedn z przyczyn przeladowa w 202 roku za Septymiusza Sewera107.
Orygenes kilkakrotnie wypowiada si na ten temat. Tak odpowiada on Celsusowi na
zarzuty, jakie ten stawia chrzecijanom: Wzywa nas wreszcie Celsus, bymy ze wszystkich si
pomagali wadcy i wsppracowali z nim nad tym, co sprawiedliwe, bymy bili si w jego
obronie, bymy na jego rozkaz stawali do walki i wsplnie z nim dowodzili wojskiem108.
Odpowiem mu, e w stosownej porze wspieramy wadcw po Boemu, odziani w zbroj
Bo (Ef 6,11). Czynimy to w posuszestwie rozkazowi Apostoa: Polecam wam przede
104
105
Por. Myszor W., Europa pierwotne chrzecijastwo, SGE, Warszawa 1999/2000, s.105.
106
Ponadto naley zbada, jakie rzemioso lub zawd uprawiaj przyprowadzeni na katechizacj ().
onierzowi na subie gubernatorskiej naley zwrci uwag, e nie wolno mu zabija ludzi (). Zarwno
katechumena, jak wiernego, ktry by chcia wstpi do wojska, naley wyrzuci, gdy byoby to lekcewaeniem
Boga. (Hipolit, Tradycja Apostolskiej, II, 2; t. M. Michalski, Antologia, dz. cyt., s. 309.
107
J. Danielou, H. I. Marrou, dz. cyt., s. 121.
108
Orygenes, Przeciw Celsusowi, s. 424.
34
wszystkim prosi i modli si, baga i dziki czyni za wszystkich ludzi, za krlw i wszelkie
wadze (1 Tm 2, 1-2)109. Moemy dostrzec na podstawie polemiki Orygenesa z Celsusem, e
chrzecijanie w tym okresie s przeciwni fizycznemu uczestnictwu w wojnie. Orygenes
kontynuuje: Nigdy ju nie chwytam miecza przeciw ludom i nie uczymy si walczy, stajc si
dziemi pokoju za spraw Jezusa110. Modlitwa bya prawdziwym polem walki dla
chrzecijan, i nie uwaa tak tylko Orygenes. Rozprawia o tym rwnie Klemens Rzymski,
ktry uywa obrazu zdyscyplinowanych onierzy, odnoszc go do sfery duchowej: Suymy
wic, bracia, z ca gorliwoci pod rozkazami tego wodza nieskazitelnego. Pomylmy o
onierzach na wyprawie wojennej, jak s zdyscyplinowani, ulegli, jak posusznie wypeniaj
polecenia swoich dowdcw111. Orygenes pisze, kiedy i w jaki sposb chrzecijanie mog
zdziaa najwicej, i jak wielki poytek przynosz pastwu:
Gdy wic zwyciamy za pomoc modlitwy wszystkie ze duchy, ktre wzniecaj
wojny, gwac przysigi i zakcaj pokj, wiksz niesiemy pomoc wadzy anieli
walczcy orem wojownicy. Troszczymy si te wraz z innymi o sprawy pastwowe,
bowiem nie tylko wypeniamy nasze obowizki, lecz rwnie modlimy si, uprawiamy
wiczenia ascetyczne i powicamy czas na rozmylania, ktre nas ucz gardzi
rozkoszami zmysowymi i nie ulega im. Walczymy tedy za krla bardziej ni
ktokolwiek inny; nie wyruszamy jednak na jego rozkaz w bj, lecz organizujemy legion
pobonoci i wspieramy Wadc modlitwami, ktre zanosimy do Boga112.
Podobnie Hipolit Rzymski (170 - 235) pisa o mocy modlitwy witych, ktra moe przynie
wiatu pokj113. Chrzecijanin wic powoany jest do prowadzenia wojny duchowej, a nie
cielesnej. Walka ta jest nawet waniejsza i przynosi wiksze korzyci dla wadcy i pastwa.
109
Tame.
110
111
Klemens Rzymski, List do kocioa w Koryncie, 37, 1-3 [w:] Pierwsi wiadkowie, t. A. widerkwna, SIW
Znak 1988, s. 85.
112
113
Hipolit Rzymski w Komentarzu do Daniela III,20-25;3[w:] H. Rahner, Koci i Pastwo we wczesnym
Chrzecijastwie, PAX, Warszaw 1986, s.43.(Jest to posta bardzo zagadkowa i istnieje wiele kontrowersji
odnonie jej identyfikacji - F. Drczkowski, Patrologia, s. 83-85)
35
III.3 Maestwo i rozwd
Dzisiejsze problemy i pytania zwizane z maestwem oraz z moliwoci rozwodu
nie rni si tak bardzo od pyta zadawanych w przeszoci. wiat w tamtych czasach
wydawa si daleki od chrzecijaskich ideaw. W Ewangeliach znajdujemy standardy, jakie
proponuje Jezus co do jednoci i nierozerwalnoci wizw maeskich. Nie wszyscy jednak
stosowali si do sw Jezusa. Pobiblijna literatura chrzecijaska miaa niemay wpyw na
wierzcych. Pod koniec II i na pocztku III wieku powstaj rnorakie dziea, jak: Dzieje
Piotra, ktre zalecaj rozczanie si maestw, a kocz opisem mczeskiej mierci Piotra
poprzedzonej synnym epizodem z Quo vadis na Via Appia 114; Dzieje Jana i Dzieje
Andrzeja o podobnych treciach i tendencjach: opisy mczestwa, wysawianie dziewictwa i
separacja maonkw115. Natomiast w cesarstwie rzymskim panowao takie przewiadczenie:
Oeni si to jeden z obowizkw obywatela116, i tak te byo. Cesarze wydawali specjalne
ustawy skaniajce obywateli do oenku. Mio maeska bya szczliwym trafem, nie za
podstaw maestwa117. Antypater z Tarsu mwi: Trzeba si eni, aby przysporzy
obywateli swojej ojczynie, i dlatego e rozmnaanie si rodzaju ludzkiego jest zgodne z bosk
koncepcj wszechwiata118. Muzoniusz wskazywa: Fundamentem maestwa jest
prokreacja i pomoc, jak nios sobie nawzajem maonkowie119.
W komentarzach biblijnych ojcowie Kocioa rwnie wypowiadaj si na ten temat,
ale piszc bardziej teoretycznie, jak powinno by, ni jak byo. W tamtych czasach
dominowao kilka gwnych pogldw na temat maestwa. Jednym z nich byo ujcie
eschatologiczne: Na pierwszy plan wysuwa si ten aspekt, e maestwo jest bezporednio i
wprost ustanowione przez Boga. Od Boga otrzymao swj porzdek, ktry rni si
zasadniczo od porzdku doczesnego, doranego. Eschatologiczne ujcie maestwa
nawizuje do biblijnego stworzenia czowieka, a wic jednego mczyzny i jednej kobiety.
Takie maestwo dla konkretnego czowieka moe zaistnie tylko jeden raz120. Ujcie to byo
114
115
Tame.
116
Paul Veyne, Historia ycia prywatnego, Tom I, t. K. Arustowicz, M. Rostworowska, Wrocaw 1998, s. 47.
117
Tame, s. 50.
118
Tame, 54.
119
Tame.
120
W. Myszor., dz. cyt., s. 160.
36
popularne pod tym wzgldem, e wrcz wykluczao moliwo rozwodu. Przy takim
podejciu zawarcie drugiego zwizku maeskiego powodowao zawsze oskarenie o
cudzostwo. Innym pogldem jest natomiast ujcie prawne, ktre przedstawi w. Pawe w
odniesieniu do drugiego maestwa. Maestwo po mierci jednego ze wspmaonkw
przestaje istnie; yjcy maonek moe wej w drugi zwizek. Ciekawy pogld prezentuje
Hermas w utworze Pasterz. Wydaje si, e jest jednym z pierwszych, ktry pisze wedug
ujcia prawnego. Pisa on o maestwie przez pryzmat pokuty121. W wietle tej zasady, m
(ona) nie powinien (nie powinna) oddala ony cudzoonej (ma cudzoonego), jeli
gotowa (-y) jest wypeni pokut. Oddali moe j (go) wtedy, kiedy nie chce wypeni
pokuty: Jeli za m dowie si o grzechu ony, a ona zamiast nawrci si trwa w swym
wszeteczestwie, yjc z ni nadal m staje si odpowiedzialny za jej grzech i wsplnikiem
cudzostwa Jeli ona trwa w swej namitnoci? Niechaj odprawi on, rzecze, i
pozostanie samotny. Jeli odprawiwszy on polubi drug, on take popenia cudzostwo122.
Jeeli za ona zacznie pokutowa, niech j przyjmie: A jeli Panie, ona raz odprawiona,
zacznie aowa i zechce powrci do swojego ma, czy nie naley jej przyj?123. Kwestia
maestwa zaiste nie bya atwym tematem, zwaszcza w czasach, w ktrych maestwo
czsto kojarzyo si z obowizkiem obywatelskim.
Orygenes rwnie podejmuje refleksj nad zagadnieniem maestwa, rozszerzajc
ujcie eschatologiczne. Rozrnia dwie grupy wrd chrzecijan, jedn grup
celibatariuszy, dziewic oraz onatych jeden raz oraz drug grup tych, ktrzy po raz drugi
zawarli maestwo:
Pamitam, e zdanie z listu do Koryntian: Do Kocioa Boego w Koryncie i do tych,
ktrzy wzywaj Jego imienia (1 Kor 1, 2), stwierdziem, e istnieje rnica midzy
Kocioem a tymi, ktrzy wzywaj imienia Boego. Sdz bowiem, e ten kto
zawar jedno maestwo oraz dziewica i ten, kto wytrwa w czystoci naley do
Kocioa Boego. Ten za, kto zawar drugie maestwo, choby nawet postpowa
121
Hermas nie czyni zasadniczej rnicy midzy kobiet, a mczyzn, traktuje na rwni wobec prawa.
122
Pasterz Hermasa, XXIX, 5-6, [w:] Pierwsi wiadkowie, t. A. widerkwna, SIW Znak 1988, s. 270.
123
Tame, XXIX, 7.
37
uczciwie i wyrnia si innymi cnotami, nie naley do Kocioa i nie zalicza si do
grona tych, ktrzy nie maj zmazy ani zmarszczki czy czego podobnego (Ef 5, 27),
lecz zalicza si do drugiej kategorii, do tych, ktrzy wzywaj imienia Boego i
zostaj wprawdzie zbawieni w imi Jezusa Chrystusa, ale nie zostaj przez Niego
uwieczeni124.
Te mocne sowa Orygenesa dobitnie wiadcz o jego postawie wzgldem rozwodu,
zdecydowanie jest on jego przeciwnikiem, pochwala natomiast jedno maestwo i wysawia
dziewictwo.
Orygenes rwnie pisze w odniesieniu do sw Pana Jezusa z Ewangelii Mateusza:
Nastpnie Zbawca nasz powiedzia, e nigdy nie mona rozwizywa maestwa, z
jakiegokolwiek przestpstwa, tylko w wypadku, gdy kobieta pochwycona na cudzostwie.
Powiedzia bowiem: kady, kto oddala swoj on poza wypadkiem nierzdu naraa j
na cudzostwa (Mt 5, 23)125. Chrzecijaninowi nie wolno zatem postpowa wbrew nauce
Chrystusa, nie wolno si rozwodzi, poza jednym wyjtkiem przypadkiem nierzdu. aden
inny grzech nie jest wystarczajcym powodem do rozwodu. M nie moe odprawi ony,
nawet gdyby bya trucicielk, gdyby zabia dziecko, okradaa dom ma, bo bezbonoci
jest postpi wbrew myli nauki Zbawiciela126.
III.4. Wyksztacenie
Nauczanie bya to kwestia dosy delikatna, a nawet problematyczna, w szczeglnoci
dla tych, ktrzy byli nauczycielami literatury, ktrzy uczyli czyta i pisa, i posugiwali si
literatur nawizujc do pogaskich mitologii. Radykalny Tertulian pisze, e nauka
udzielana przez urzdnikw (zwaszcza grammatistesa i grammaticosa) w owych czasach
bya nauk, ktra czya si z bawochwalstwem, ale on stwierdza, e nie mona do koca
odrzuci studiw wieckich, gdy bez nich niemoliwe s studia religijne. Uwaa, e
124
Orygenes, Homilia 17, 11 o Ewangelii ukasza; t. St. Kalinkowski, PSP 36 1986,82.[w:] Myszor. W, Europa
pierwotne chrzecijastwo, SGE, Warszawa 1999/2000, s.169
125
Orygenes, Komentarz do Ewangelii wedug Mateusza, t. K. Augustyniak, Wydawnictwo WAM, Krakw
1998, s. 228.
126
Tame.
38
przygotowyway one do mylenia i dziaania, a literatura jest w yciu narzdziem
niezbdnym. Podobne stanowisko zajmuje Klemens z Aleksandrii, bronic znaczenia kultury
literackiej przed jej potwarcami127. Tradycja Apostolska radzi, aby ten, kto ma zawd
nauczyciela literatury, zrezygnowa z niego, ale jeeli nie da si tak postpi, nie narzuca tego
w sposb bezwzgldny. Orygenes w wieku 18 lat podejmuje ten wanie zawd, aby
dopomc w zaspokojeniu potrzeb swoich bliskich128. Wobec nauczycieli istniaa wic pewna
tolerancja. Euzebiusz przekazuje nam, e Orygenes pozostawi szczegow dokumentacj
edukacji dziecka chrzecijaskiego. Uczszczao ono do grammatistesa, ktry udziela
nauczania podstawowego, a nastpnie do grammaticosa, nauczajcego literatury. Orygenes
mwi o tych studiach na podstawie wasnego dowiadczenia. Rwnoczenie jednak wiemy,
e ojciec Orygenesa uczy go od najmodszych lat Pisma witego. Zatem udzielana w
rodzinie edukacja biblijna moga dopenia edukacj wieck, szkoln129. Sam Orygenes nie
ujawnia swojej znajomoci antycznych dzie, dopiero w dziele Przeciw Celsusowi pokazuje
swoj znajomo literatury. Grzegorz Taumaturgos, jego ucze, pisze: Zaleca nam czyta i
studiowa wszystkich innych filozofw, nie preferujc ani nie odrzucajc z gry adnej szkoy
czy doktryny filozoficznej greckiej czy barbarzyskiej. Mielimy obowizek zapoznania si
ze wszystkimi. Wycza jedynie dziea ateistw, ktrzy wbrew powszechnemu przekonaniu
ludzkoci twierdzili, e nie istnieje Bg ani Opatrzno130.
Zarwno Justyn, Klemens Aleksandryjski, jak i Orygenes przejli elementy dorobku
Filona z Aleksandrii. Jak ju wspominaem w podrozdziale I. 1.5., Filon mylc o filozofii
greckiej mwi, e jest ona duniczk Biblii, ktra moe w zamian pomc w jej zrozumieniu.
Na og jednak zdania byy podzielone. Obawiano si, e pogaskie nauki zachcaj
chrzecijan do rnego rodzaju rozrywek i widowisk. Pisarze chrzecijascy natomiast kadli
ogromny nacisk na moralno, a widowiska ich zdaniem propagoway okruciestwo, zbrodnie
i rozpust. Takie mylenie przekadao si rwnie na nauk, a w szczeglnoci na literatur.
Chrzecijanie kojarzyli nauk wieck z czym niedobrym. Pierwszy wikszy zarzut pada z
127
128
Tame.
129
Euzebiusz z Cezarei, dz. cyt., VI, 2, 7-8.
130
Grzegorz Cudotwrca, Mowa dz. cyt., s. 70,71.
39
ust Celsusa, ktry cytuje zdania goszone rzekomo przez chrzecijan: Mdro jest zem w
yciu, a dobrem gupota. Na to Orygenes odpowiada, e Celsus bdnie zacytowa Pawa131.
Aposto nie mwi przecie po prostu Mdro jest gupstwem u Boga, lecz podkrela:
Mdro tego wiata. Nie mwi te: Jeli kto spord was mniema, e jest mdry, niech
stanie si gupim, lecz: niech stanie si gupim na tym wiecie, aby posiad mdro132.
Orygenes wyjania, e wszelka filozofia, ktra wedug nauki Pisma jest bezuyteczna, jest
uwaana na tym wiecie za mdro. Podkrela natomiast, e: Wedle oceny Pisma wiksz
warto ma przyjcie nauki na podstawie rozumu i mdroci ni w oparciu o prost wiar133.
Mdro Boa rni si od mdroci tego wiata. Na potwierdzenie tej tezy Orygenes cytuje
tekst w. Pawa z 1 Kor 1, 23-24:
My za gosimy Chrystusa ukrzyowanego, ktry jest zgorszeniem dla ydw, a
gupstwem dla Grekw; dla tych za, ktrzy s powoani tak spord ydw, jak i
spord Grekw Chrystusem moc Bo i mdroci Bo134.
Zaiste pogldy na temat wyksztacenia byy wwczas rnorakie. Orygenes obstawa przy
tym, by zdobywa wiedz szkoln wieck oraz nie potpia filozofii. Podkrela natomiast
fakt, e cel kadej innej nauki jest duo niszy od celu nauki Boej, ktra jako objawiona, nie
ma konkurenta. Doda rwnie, e jeli sprawy maj si inaczej, to niech kto to wykae135.
131
Jeli kto spord was mniema, e jest mdry, niech si stanie gupim na tym wiecie, aby posiad mdro(1
Kor 3, 18-19)
132
Orygenes, Przeciw Celsusowi, s.44.
133
Tame.
134
Tame, s. 45.
135
Niech wykae, kto ma ochot, e nauki powszechnie za ludzkie s wysze od nauk, o ktrych wiadomo, e
pochodz od Boga i e zostay objawione z Boego natchnienia! Tame, s. 183.
40
Zakoczenie
Niewielu z teologw yjcych po Orygenesie pozostawio po sobie taki wielki
dorobek jak on. Orygenes, jak pisze Grzegorz Cudotwrca, bada rne pogldy: Z kadego
kierunku filozoficznego wydobywa to, co w nim byo poyteczne i prawdziwe, i nam to
przekazywa. To za, co byo faszywe, odrzuca, zwaszcza, jeli dotyczyo bogobojnego ycia
ludzi136. Za czasw Orygenesa wikszo cesarzy rzymskich wymagao posuszestwa wobec
wadzy oraz bezwzgldnego wykonywania obowizkw wzgldem pastwa. Dla chrzecijan
oddawanie czci wadcy byo problematyczne. Orygenes naucza, e wadzy naley si
szacunek, gdy jest ona na usugach Boych. Podkrela natomiast, e jedynym godnym czci i
pokonw jest Bg. Problem obywatelskiego posuszestwa odnosi si rwnie do trudnej
dla chrzecijan kwestii suby wojskowej. Wstpujc do armii naleao bowiem skada
ofiary innym bogom. Chrzecijanie, ktrzy nie chcieli i do wojska uwaani byli za
buntownikw dziaajcych na niekorzy pastwa. Jednak i tu Orygenes potrafi dowie
swojej racji piszc, e lepiej przysuy si mona wadzy modlc si za ni i bogosawic j.
Wadza natomiast widziaa zagroenie ze strony chrzecijan i w innych dziedzinach.
Niektrzy chrzecijanie gosili, e lepiej jest si nie eni, zachcali do mczestwa,
wysawiali dziewictwo goszc, e jedynie wtedy mona odda si w peni Chrystusowi na
sub. Nie byo to natomiast w interesie pastwa. Orygenes w swoich pogldach co prawda
wychwala dziewictwo, ale propagowa rwnie biblijny wzorzec maestwa, goszc jego
ujcie eschatologiczne.
Tym, ktrzy szukaj u Orygenesa usystematyzowanej dogmatyki mona powiedzie,
e jej nie znajd, gdy jej nie przedstawia. Jego sposb mylenia jest inny od dzisiejszych
prb szufladkowania pogldw i tworzenia aksjomatw. Jego nietypowe podejcie do wasnej
twrczoci, dystans do niej i rozwj postawy doskonale ilustruje on sam w dziele Przeciw
Celsusowi w przedmowie do Ambroego: Nie rozumiem przeto, mj drogi Ambroy, dlaczego
136
Grzegorz Cudotwrca, Mowa Pochwalna, s. 73.
41
polecie mi odeprze oszczerstwa, jakie przeciwko chrzecijanom i przeciw wierze Kociow
zawar w swej ksice Celsus; przecie wystarczajce dowody tkwi w faktach i w nauce.
Koczy jednak to dzieo tak, jakby zmieni zdanie o sensie tego literackiego przedsiwzicia:
Podobno Celsus zapowiedzia, e napisze jeszcze jedn ksik (), Postaraj si j zdoby i
przylij mi, abym mg zredagowa swoj odpowied zgodnie z wol Ojca prawdy;
pragnbym bowiem odeprze zawarte tam faszywe pogldy, a jeli powiedzia prawd,
poprze je bezstronnie i pochwali137. Zapewne ta wanie intelektualna otwarto Orygenesa,
nietuzinkowa osobowo oraz nienaganny styl ycia przyczyniy si do tak wielkiej
popularnoci uczonego Herolda Cnt a do naszych czasw.
137
Orygenes, Przeciw Celsusowi, VIII, 76.
42
Bibliografia
1 rda
Orygenes, O zasadach, WAM, Krakw 1996
Orygenes, Duch i Ogie, t, St. Kalinkowski Krakw 1995
Orygenes, Przeciw Celsusowi, t. St. Kalinkowski, ATK, warszawa 1986
Orygenes, Korespondencja, rda Myli Teologicznej, WAM, Krakw 1997
Orygenes, Komentarz do Ewangelii wedug Mateusza, WAM, Krakw 1998
Orygenes, Homilie o Ewangelii w. ukasza, t, St. Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986.

Orygenes, Komentarz do listu w. Pawa do Rzymian cz.2, t. St. Kalinkowski, ATK,
Warszawa 1994.
2 Ojcowie Kocioa
Euzebiusz z Cezarei, Historia kocielna, redakcja dr Jan Sajdak, Pozna 1924
Grzegorz Cudotwrca, Mowa Pochwalna na cze Orygenesa, WAM, Krakw 1998
Pierwsi wiadkowie, t. A. widerkwna, Krakw 1988
Pamfil z Cezarei, Obrona Orygenesa, t. St. Kalinkowski, WAM, Krakw 1996

Rufin z Akwilei, O sfaszowaniu pism Orygenesa, t. St. Kalinkowski, WAM, Krakw
1996
Tertulian, Apologetyk, t. J. Sajdak, Pozna 1947, II, 6-7
3 Opracowania patrystyczne
Altaner. B, Stuiber. A, Patrologia, Pax, Warszawa 1990
Campenhausen H. von, Ojcowie Kocioa, Cyklady, Warszawa 1998
Crouzel. H, Orygenes, Homini, Bydgoszcz 1996
Drczkowski. F, Patrologia, Bernardinum, Lublin 1998
Michalski. M, Antologia Literatury Patrystycznej, PAX, Warszawa 1975
Pietras. H, Orygenes, WAM, Krakw 2001
43
Staniek. E, Wielcy Mwcy Kocioa Staroytnego, Unum, Krakw 2007
urek. A, Wprowadzenie do Ojcw Kocioa, BIBLOS, Tarnw 1998
4 Inne
Aries. P, Duby. G, Historia ycia prywatnego, Tom 1, pod redakcj Andrzeja osia,
Wrocaw 1998
Chadwick. H, Koci w epoce wczesnego chrzecijastwa, PIW, Warszawa 2004
Danielou. J, Marrou. I. H, Historia Kocioa I, PAX, Warszawa 1984

Jaczynowska. M, Musiaa. D, Stpie. M, Historia Staroytna, TRIO, Warszawa
2002, s. 388
Murawski. R, Wczesnochrzecijaska Katecheza, PIW, Pock 1999.
Myszor. W, Europa - pierwotne chrzecijastwo, SGE, Warszawa 1999/2000
Pietras. H, Pocztki Teologii Kocioa, WAM, Krakw 2000
Riches. J, The Bible. A very short introduction, Oxford University Press, Oxford 2000
Rahner. H, Koci i Pastwo we wczesnym Chrzecijastwie, PAX, Warszaw 1986
Simon. M., Cywilizacja wczesnego chrzecijastwa I-IV w, PIW, Warszawa 1992
Tkaczow. B, Aleksandria, KAW, Warszawa 1988
Veyne. P, Historia ycia prywatnego, Tom I, t. K. Arustowicz, M. Rostworowska,

Wrocaw 1998
5 Encyklopedie
Encyklopedia Religii, Tom VII, PWN, 2003
Encyklopedia Katolicka, Tom VI, KUL, Lublin 1993
Encyklopedia Katolicka, Tom V, KUL, Lublin 1989
6 Artykuy
Kur Stanisaw, Marek Ewangelista w synaksariuszu Kocioa Etiopskiego, Pontificia

Facultas Theologica, Varsoviae XX/2/2007
44

Orygenes

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Orygenes

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Filip Karecki

Zagadnienia spoeczne w twrczoci teologa z Aleksandrii

Praca licencjacka napisana

Warszawskie Seminarium Teologiczne

Rdz Ksiga Rodzaju

Skrty serii wydawniczych, sownikw, czasopism i inne

ATK - Akademia Teologii Katolickiej

I.1. Aleksandria w okresie przedchrzecijaskim

I.1.1. Zaoenie Aleksandrii

Aleksandria przy Egipcie zostaa zaoona w 332 r. przed Chrystusem przez

I.1.2. Orodek kulturalno-naukowy wiata staroytnego

I.1.3. Diaspora ydowska

Gwnym centrum religijnym dla ydw bya oczywicie Jerozolima, gdzie

znajdowaa si witynia Jerozolimska. ydzi mieszkali jednak rwnie poza Palestyn,

Pocztkowo wyraz ten stosowano do ydw deportowanych podczas podboju asyryjskiego

do wszystkich ydw yjcych poza granicami Palestyny. Najwiksza diaspora znajdowaa

si w Egipcie, due grupy ydowskie istniay rwnie w Grecji. Spoeczno ydowska w

Aleksandrii skadaa si na og z uczonych i kupcw, dla ktrych miasto to w jakim stopniu

dawao moliwo wybicia si. Za panowania Ptolemeusza II elementy ydowskie

administracj rzdzc si Prawem Mojeszowym12. Poganie czsto kpili sobie z ydw, w

Marcel pisze, e mogo to by spowodowane rygoryzmem wyznawcw monoteizmu.

Uwaano, i diaspora to pastwo w pastwie, co nie podobao si ogowi mieszkacw

Aleksandrii13. Barbara Tkaczow, autorka do popularnej ksiki na temat Aleksandrii, pisze,

narodzi si wanie w Aleksandrii14.

Ju w III wieku rozpocz si proces hellenizacji diaspory. W nieco mniejszym

obyczajw15. ydzi Aleksandryjscy praktycznie ju w drugim pokoleniu cakowicie si

zhellenizowali, zachowujc wci jednak pewne przywizanie do wiary przodkw. Z czasem

Testamentu na grek, co dla ortodoksw byo niemale witokradztwem. Ostatecznie

staje si narzdziem propagandy religijnej.

I.1.4. Septuaginta (LXX)

Greckie tumaczenie Starego Testamentu powstaje w czasie najwyszego rozkwitu

aleksandryjscy utrzymywali kontakt z Palestyn, ale otwierali si jednoczenie na kultur

tamtejszej wityni, udawali si na pielgrzymki do Ziemi witej. Tam te mieli styczno z

tumaczeniami targumicznymi fragmentw witych Pism. Henryk Pietras pisze, e mogo to

podda im myl przeoenia Pisma rwnie na grek, poniewa posugiwali si powszechnie

W Licie Arysteasza, prawdopodobnie z II wieku p.n.e., gdy ju spora cz Tanaku

bya przeoona, znajduje si legenda o powstaniu Septuaginty. Autor pisze, i bibliotekarz

krla Egiptu Ptolemeusza II Filadelfa, Demetrios, zwrci si do arcykapana Eleazara z

si okaza, e wszystkie rkopisy tumacze s identyczne, co byo ewidentnym cudem.

uwaa za tak samo autorytatywny, jak teksty hebrajskie17. W rzeczywistoci mamy do

Wikszo cytatw starotestamentalnych wystpujcych w Nowym Testamencie jest zgodna

na jego miejsce przekad Akwili. Septuaginta zawiera przede wszystkim ksigi

protokanoniczne nalece do kanonu palestyskiego18 oraz ksigi, ktre ostatecznie do tego

fragmenty napisane pierwotnie po grecku: Mdroci, 2 Machabejska, Daniela 3, 24 90; 13-

Aleksandrii, ale rwnie stanowi jeden z gwnych filarw caego chrzecijastwa.

I.1.5. Literatura (Filon)

Wsplnym jzykiem Grekw w pastwie hellenistycznym bya greka, ktra w

pocztkach epoki hellenistycznej przerodzia si z dialektu attyckiego w form uproszczon,

narodzia si rwnie nowa dyscyplina naukowa - filologia (gr. mionik

Tam bowiem wprowadzono krytyk tekstu opart na porwnywaniu rkopisw, dziki

ktrej uczeni aleksandryjscy ustalili oryginalne wersje klasycznych dzie autorw

greckich. Zesp badaczy z Zenodotem z Efezu na czele opracowa utwory poetw

epickich i lirycznych oraz tragikw i komediopisarzy, a Kalimach wyda teksty pisane

biografie i podstawowe informacje o tekstach19.

W kulturze helleskiej obraca si rwnie pisarz i filozof ydowski Filon z

Aleksandrii (gr. ) urodzony okoo 20/13 p.n.e. (zmar po 41 n.e.)20.

statusie spoecznym. Jego ojciec otrzyma wyksztacenie oglne i filozoficzne. Filon

natomiast podstawow wiedz: gramatyk, retoryk, muzyk, arytmetyk, astronomi oraz

filozofi zdoby w jednym z greckich gimnazjw. Cieszy si ogromnym powaaniem wrd

ydw w Aleksandrii, poniewa cile i bez zastrzee trzyma si przepisw Prawa.

Podejmowa si rwnie funkcji politycznych. W 38 r.n.e. w Aleksandrii rzymski zarzdca

Flakkus wywoa szczeglnie wrog manifestacje antyydowsk, bezczeszczc synagogi.

Presti i autorytet Filona sprawiy, e zosta on kierownikiem delegacji wysanej do cesarza

Kaliguli, by zapobiec antysemityzmowi21. Specyfika i oryginalno Filona i jego dzie