m tit

I. Khai ni m
Li noi cua con ngi la m t chui m thanh c phat ra k ti p nhau trong khng gian va thi
gian. Vi c phn tic h chui m thanh y ngi ta nh n ra c cac n vi cua ng m. Khi m t
ngi phat ngn "Ha N i mua nay v ng nhng cn ma", chung ta nghe c nhng khuc oa n
t nhin trong chui li noi o nh sau:
Ha / Ni / mua / nay / v ng / nhng / cn / ma
Nhng khuc oan m thanh nay khng th chia nho hn c na du chung ta co
c tin h phat m tht chm, tht tach bach. i u o chng to r ng, y la nhng
khuc oan m thanh t nhin nho nh t khi phat m, va c goi la m ti t. Trong
ti ng Vit, mt m ti t bao gi cung c phat ra vi mt thanh iu, va tach ri vi
m ti t khac. Vi vy, vic nhn ra m ti t trong ti ng Vit la d dang hn nhi u so
vi cac ngn ng n u. Trn ch vi t, mi m ti t ti ng Vit c ghi thanh mt
"ch".
II. C u tao cua m ti t
Mi m ti t ti ng Vit la mt kh i hoan chin h trong phat m. Trn th c t khng ai
phat m tach nho cai kh i o ra c tr nhng ngi noi l p. Trong ng cam cua
ngi Vit, m ti t tuy c phat m li n mt hi, nhng khng phai la mt kh i b t
bi n ma co c u tao l p ghep. Kh i l p ghep y co th thao ri tng b phn cua m
ti t nay hoan vi vi b phn tng ng cua m ti t khac. Vi du:
ti n u ---> u
ao tr t t m ti t va hoan vi thanh i u "`"
tin
hi n a i ---> ha i
hoan vi ph n sau "in" cho "ai"
i n
thanh i u gi nguyn vi tri cung vi ph n u "nh" va
nhi ay ---> nhay i
""

Quan sat vi du trn ta th y m ti t ti ng Vit co 3 b phn ma ngi ban ng nao

cung nhn ra: thanh iu, ph n u va ph n sau. Ph n u cua m ti t c xac
inh la m u, vi vi tri nay chi co mt m vi tham gia c u tao. Ph n sau cua m
ti t c goi la ph n V n. Ngi Vit cha bi t ch khng cam nhn c c u tao
cua ph n v n. Vao lp 1, tre em b t u "anh v n", tc la phn tic h, t ng h p cac
y u t tao nn v n, r i ghep vi m u nhn ra m ti t. Vi du:
U + + N = UN, X + UN = XUN
Cac m u v n, gia v n va cu i v n (U, , N) c goi la m m, m chin h va
m cu i. Co th hinh dung v c u tao m ti t ti ng Vit trong mt m hinh nh sau:
1. m u
Tai vi tri th nh t trong m ti t, m u co chc nng m u m ti t. Nhng m
ti t ma chin h ta khng ghi m u nh an, m, m... c m u b ng ng tac
khep kin khe thanh, sau o m ra t ngt, gy nn mt ti ng bt. ng tac m u
y co gia tri nh mt phu m va ngi ta goi la m t c thanh h u (ki hiu: /?/). Nh
vy, m ti t trong ti ng Vit lun lun co mt m u (phu m u). Vi nhng m
ti t mang m t c thanh h u nh va nu trn thi trn ch vi t khng c ghi lai,
va nh vy vi tri xu t hin cua no trong m ti t la zero, trn ch vi t no th hin
b ng s v ng mt cua ch vi t. Sau y la Bang h th ng m u (phu m u)
trong ti ng Vit:

Trong bang h th ng trn, co ghi m vi /p/, mt m vi khng xu t hin vi tri u

m ti t trong cac t thu n Vit. Nhng do s ti p xuc ngn ng, do nhu c u hoc tp
cung nh giao lu vn hoa, khoa hoc-ki thut... c n phai ghi lai cac thut ng, tn
dia anh, nhn danh nn bang trn co a /p/ vao trong h th ng phu m u cua
ti ng Vit. Cac m vi phu m u c th hin trn ch vi t nh th nao xin xem
Bang m vi phu m.
2. m m
m m la y u t ng vi tri th hai, sau m u. No tao nn s i lp tron mi
(voan) va khng tron mi (van). Trong ti ng Vit, m m c miu ta g m m vi
ban nguyn m /u/ (xem Bang m vi nguyn m) va m vi "zero" (m vi tr ng). m
m "zero" co th t n tai cung t t ca cac m u, khng co ngoai l. m m /u/
khng c phn b trong trng h p sau:
 - N u m ti t co phu m u la m mi.
- N u m ti t co nguyn m la m tron mi.
Ngoai ra, m m /u/ con khng c phn b vi "g" (tr goa) va "", "". o la
quy lut chung cua ti ng Vit: cac m co c u m nh nhau hoc g n nhau khng
c phn b cung nhau. Trn ch vi t, m m "zero" th hin b ng s v ng mt
cua ch vi t, m m /u/ th hin b ng ch "u" va "o".
3. m chinh
m chin h ng vi tri th ba trong m ti t, la hat nhn, la in
h cua m ti t, no
mang m s c chu y u cua m ti t. m chinh trong ti ng Vit do nguyn m am
nhim. Nguyn m cua ti ng Vit chi co chc nng lam m chin h va no khng bao
gi v ng mt trong m ti t. Vi mang m s c chu y u cua m ti t nn m chinh la
m mang thanh iu.
Co nhi u y ki n khac nhau v s l ng m chin h trong ti ng Vit. Nhng nhin

chung y ki n cho r ng ti ng Vit co 16 nguyn m chin h (g m 3 nguyn m i, 13
nguyn m n, trong o co 9 nguyn m n dai va 4 nguyn m n ng n) la co
c s. Sau y la h th ng nguyn m chin h (xem thm Bang m vi nguyn m):

4. m cu i
m cu i co vi tri cu i cung cua m ti t, no co chc nng k t thuc mt m ti t. Do
vy khi co mt cua m cu i thi m ti t khng co kha nng k t h p thm vi m (m
vi) nao khac ph n sau cua no. Vi du: trong "cui", thi "i" la m cu i k t thuc m ti t
nn sau no khng thm gi cho m ti t lai. Trai lai, trong "quy", do "y" khng phai la
m cu i vi co th thm vao sau no mt m cu i nh "t" trong "quyt", "nh" trong
"quynh", v.v. Nhng m ti t con co kha nng thm vao m cu i nh "quy" trn,
trong th c t vn c k t thuc nh mt m ti t hoan chin h. Bi vi vi tri cu i (vi tri
k t thuc m ti t) luc y co mt mt m cu i, c goi la m cu i zero i lp vi t t
ca cac m cu i khac.
m cu i la ban nguyn m /u/ (ng n) co m s c tr m chi c phn b sau cac
nguyn m b ng va trung hoa, tr nguyn m "" ng n, vi du trong niu , ao, bu
di u, c u cu... Ban nguyn m cu i /i/ (ng n) co m s c b ng chi c phn b
sau cac nguyn m tr m va trung hoa, vi du trong ti, chi, tui, gi, l y...
m cu i zero la mt m vi tr ng nn khng c bi u thi b ng ch vi t. No i lp
vi 6 m cu i bang trn, gi ng nh m m zero i lp vi m m /u/, m t c
thanh h u /?/ i lp vi cac phu m khac trong h th ng cac phu m u.
Sau y la h th ng cac m cu i trong ti ng Vit (xem thm Bang m vi phu m):

Thanh i u
Thanh iu la mt y u t th hin cao va s chuy n bi n cua cao trong mi
m ti t. Mi m ti t ti ng Vit nh t thi t phai c th hin vi mt thanh iu.
Thanh iu co chc nng phn bit vo m thanh, phn bit nghia cua t.
Co nhi u y ki n khac nhau v vi tri cua thanh iu trong m ti t. Nhng y ki n cho
r ng thanh iu n m trong ca qua trin h phat m cua m ti t (n m trn toan b m
ti t) la ang tin cy nh t v vi tri cua thanh iu. Sau y la h th ng cac thanh iu
trong ti ng Vit: