Althusser - Felsefi Ve Siyasi Yazılar - Cilt 1 (Sanat Üzerine Yazılar)

F E L S E F V E S Y A S CLT 1 1
lous ALTHUSSER
SANAT UZERINE YAZILAR
it haki
Louis Althusser
Louis Alhusscr, Birmandreis'cle lCezayir) 16 Ekim 191B'de dodu . Jran Guit

IL>t'un. Jean Lacroix ve joscph HL1ursun ogrencisi olduu Lyon Lisesi'ndcn mezun
oldukJn sonra 1939 Temmuzuml. Yksek Ogrrtmen Okulu'mn [Ecole nmale s
p'ricue (Ulm Soka), ENSI giri snavndan geti. Ayn yln Eyll aynda askere
alnd. bozgunda esir dt ve Alanya'daki bir esir ka mpnda be yl geirdi.
Esirlikten grri d n n d tn sonra. 1945- 1948 a rdsnda ENS'deki felsefe greni
ninr devan eni ve Gaston Bachelard'n ynetiminde, "Hegel FelSf'fesinde ierik Nos
yonu" zerine yazd teziyle diplomasn ald ve doentlik snavn dan geli . Ve 1948
ylnda Fransz Komnist Partisi'ne katld. Ayn yl . ENS'dr felsefe yardmc doenti
L>hmk atand (daha sonra asistan . baasistan ve d oent olacaktr). 1980'e kadar bu
mevkide a ra lksz grev ya pt . 1950'den itibaren, aynca Le res de l ' Ec ole bolmn
de sekreer olarak alt.
1959 ylnda, ilk kit ab olan Monresqieu. La politique et l'histoire PUF Yaynlan'nn
Jean La c roix ynetimindeki dizisinden kar. 1960 yln da, PUF Yaynlanda jean
Hyppolite'in ynettii dizide, Althusser'in Ludwig Feuerbach tercme ve sunumu ya
ymlanr: Manifeses philosophiques. 1965: Marx iin (hhaki Yaynlan, 2002). (1961-
1965 tarihli makaleler derlemesi) le "Kapial'i Okumak !Lire "Le Capial"I Oacques
Ranciere. Pierre Macherey, Etienne Balibar ve Roger Establet ile birlikte) y.ymlanr.
Elisabeh Roudinesco'ya gore. Ahhusser 1965 ylnda Dr. Rene Diatkine'le psika
naliik tedaviye balar. Dr. Rene 1987 ylna kadar onunla ilgilenecektir. 1987 y ln
da, yemek borusu tkanmas sonucu acilen ameliyata alnr, yeni bir depresyon gei
rerek Soisy ye kaldnlr, oradan da La Verriere'deki (Yvelines) MGEN'in Psikiyatri
'
Ensits'ne na kledilir. Fiziksel ve moral du ru mu srekli olarak ktyr gitmektedir.

Yazn geirdigi bir zat rree sonucu 22 E kim 1990'da kalp krizinden r.
Yaptlarndan ok ttkisiylt yirminci yzyla da mgas n vuran Alhusser,
Marksizmin en zgn ve yaratc filozoflarndan biri, belki de en nemlisidir.
lthaki Yaynlar - 305
Tarih-Toplum-Kuram - 34
ISBN 975-2 73-066-3
Felsr( ve Siyasi Yazlar/ Sanat Ozerine Yazlar/ Louis Althusser

Ecrits philosophiques et politiques / Ecrits sur l'art / Louis Althusser
Franszca'dan evirenler: Alp Tmerekin / Zhre llkgelen

Redaksiyon: Elif Gkteke
Yayna Hazrlayan: Ahmet z
1. Bask lstanbul, 2004
lthaki, 2004
Yayncnn yazl izni olmakszn alnt yaplamaz.
Yayn Koordinatr: Fsun Ta

Kapak Tasarm: Murat zgl
Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: Cemile z
Kapak, i Bask ve Cilt: Kitap Matbaaclk
lthaki Yaynlan
Mhurdar Cad. llter Enzn Sok. 4/6 8 1 300 Kadky lstanbul
Tel: (02 1 6) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: O 2 1 6 449 98 34
www.ithaki.com.tr
ithaki@ithaki.com.tr
Dagm:
ataleme Sok. Yavuz Han No: 26 Cagaloglu-lsanbul
Tel: (02 1 2) 5 1 2 76 00 Faks: (02 1 2 ) 519 56 5 6
FELSEF ve
SYAS YAZILAR
Cilt I
Sanat zerine Yazlar
Louis Althusser
eviri: Alp Tmertekin - Zhre llkgelen
it haki
Trke Yaymlayann Notu
Elinizdeki kitap; Felsefi ve Siyasi Yazlar, Sanat ::::erine

Ya:::: lar; orijinali iki ciltten oluan ve Franois Matheron ta
rafndan yayna hazrlanan, Ecrits philosophiques et politiq
cs (iki cilt) isimli almann Trke edisyonunun ilk cildi
dir. Trke edisyon, Ecrits sur la psychanalyse'i de ierecek
biimde be cilt olarak yayma hazrlanmaktadr.
Bu metni, Ecits, be cilt halinde yaymlamann yaratt
kimi sorunlar da var kukusuz, -metin iindeki kimi gn
dermelerin daha iyi anlalabilmesi ve kimi zorunlu belir
sizliklerin yol aabilecei sorunlarn nn alabilmek iin
bu durumun bilinmesi gerekmektedir- orijinal kitaplarda
yer alan yazlara yaplan gndermelerin yaratt boluk,
tarihsel sralamann gzden yitmesi -orijinal ciltlerden ilki
tarihsel , ikincisi tematik biimde hazrlanmt- ve yeni zo
runlu notlandrmalar. . . Kukusuz bu dzenlemelerden
hibiri okuyacanz metnin nemini ve deerini azalta
maz , Althusser'in deyimiyle szckler karar vermez ne an
lam tadklarna, yanklan karar verir bir tek.
Felsefi ve Siyasi Yazlar, Althusser'in lmnn ardn
dan, geride brakt o byk felsefi miras eksiksiz olmasa
da apak biimde gzler nne sermekte; sanattan edebi-
6 Felsefi ve Siyasi Yazlar
yata, siyasetten tarihe ve asl nesnesi olan felsefeye eilen

yazlar bunlar . . . Kukusuz bazen girift ve zorlu olsa da Alt
husser'in zgn ve keskin slubunun buram buram hisse
dildii , son derece nemli ve halen gncel yazlar, tabii ki
takdir okurun . . .
Yazlar'm ilk cildine biz orijinal ciltlerin her iki nsz
n de alyoruz , metnin hazrlna ve nemine dair pek ok
bilgiyi de ieren nszlerin bu durum (orij inal metnin iki,
Trke edisyonunsa be ciltten olumas) gznnde bu
lundurularak okunmas ve Althusser'e ilikin kimi aklk
lar kapatmas dileiyle.
Kitapta (Fr. M.) ile gsterilen notlar metinleri yayna ha

zrlayan Prof Franois Martheron 'a, (L. A.) ile gsterilenler
yazann kendisine, (St.) ile gsterilenler Stock Yaynevine,
(. n.) ile gsterilenler de evirmenlere aittir.
Sunum
1
"Bu vicdani edimi , Franca'yla yazmam ve yaarken g

n grmemi yaptlarm yaynlandnda, ilerki yzyl
larda tanklk edebilesin diye , ebediyet nezdinde sana ema
net ediyorum,,_
"lnsan kendi msveddelerini, yani kendi hatalarn da
yaynlamaz, ama bakalarnn msveddelerini yaynlad
olur . . . Marx, ne yazk ki, o nl siyasal iktisat ve felsefe ko
nulu 44 Elyazmalar'n yaynlamaz . . Alman Ideo l oji s i ni bi
. '
le yaynlamaz , oysa bu metin bizim amzdan vazgeilmez

neme sahip (bizim abecemiz olan Feuerbach zerine Tez
ler'i de yaynlamaz)2"
Althusser'in tm de, kesinlikle ayn gnlerde kaleme

alnm bu iki metin arasndaki aklkta, hatta ikinci metnin
barnda yatan aklkta yer alr. Althusser'i herkese tantan
"kopma" tezi, gen Marx'n yaptlarn titiz biimde incelemi
olmasna dayanmaktayd: kendi kulland 1 844 Elyazmalar
l) Louis Alhusser, Franca Madonia'ya mektup, 18 Kasm 1963. Franca Madonia
konusunda Bkz. L'avenir dure lon gremps, de\' amnda Les fairs, Stock/IMEC,
1992, p. 133, yeniden basm Le Livre de poche, 1994, p. 162. (Fr. M . )
2 ) Louis Alhusser, Reponse el u n e cririque, E k . 3 0 Kasm 1963. (Fr. M . )
8 Felsefi w Siyasi Yazlar
nshas bile , tek bana artc bir ariv belgesi nitelii tar.
Oysa, kaleme ald bu yazlarn yaymlanmasndan, hatta ka
leme alnmalarndan bile yaknd da olurdu Kendi elinden
kma yazlarn yazgs konusunda Althusser'in herhangi bir
isten sahibi olduundan sz etmek olanakszsa da, bunlarn
kendisi gzlerini kapattktan sonra yaynlanmasnn aklndan
gememesi de ayn derecede olanakszdr.
Louis Althusser'in kendi almalar konusunda ar de
recede ikircikli olduu kesin. Genken yazdklarn asla
yadsmad. rnein , Une question de Jaits} balkl alma
snn spanyol dilinde yeniden yaynlanmasna uzun za
man sonra izin verdi; Franszcas yaynlanmad bu yaznn.
jean Lacroix'ya yazd uzun mektup evresinde , yaknlar
n hedef alarak, tam anlamyla bir mitos oluturdu; oysa
yaknlar hi okumadlar bu mektubu. Oysa, 1970 yl do
laylarnda tam kart biimde davranp , "Eleraras Msteh
cenlik stne" balkl brorn birka dostuna okutmu
tu; 1978 ylnda da bu brore "kadn sorunu stne" ba
lkl bir ek kaleme almt. Hegel konulu yksek renim
mezuniyet almasn zenle saklamt , ama l 963'te Mer
leau-Ponty'nin bu almay yaynlamak istediini ileri sr
meye gerek duymutu. Bununla da kalmayp, Marx lin ve
Kapital'i Okumak'n yaynlanmasndan ksa bir sre sonra ,
yar yarya yaygnlatn syleyebileceimiz metinler icat
eder; Ecole Normale Superieure'deki5 bir sekretere bu me-
3) iinde, Louis Alhusser, Nuevos emitos, Barc elo ne . Laia B. 1978.

4) Bk z . Yann Moulicr Bouan g, Louis Allusser. Une biographie, Paris, Grassc, 1992.
5) Yksek retmen Okulu. ( .n.)
Sanat zerine Yazlar 9
tinleri yeniden daktiloya ektirip oaltr ve evresindeki

lere datr. Bu yazlarn yle bir yanss olur ki, Jacques
Ranciere'in daha sonralar kendisine yneltecei eletirile
rin byk blm6, Althusser'in 1 965 ylnda kaleme ald
ve Fransa'da yaynlanmayp Latin Amerika'da yaynla
nan "Teori, Teorik Pratik ve T eoik Formasyon. ideoloji ve ide
olojik Mlicadele"1 isimli yazya dayanr. 1 950 yllar bala
rnda zaten denenmi olan kimin tarafndan kaleme alnd
bilinmeyen yaz uygulamasndan da holanr; bir lde
becerir de bu ii ve 1 966 ylnda Cahiers marxistes-leninis
tes dergisinin 1 3- 1 4 . saysnda "Kltr Devrimi stne"
balkl bir yaz yaynlar, ama adn vermez . Ba21 yayn ta
sarlar yle ileri aamaya varmt ki , herkes tarafndan bi
linen almalarnn, bilinenden bambaka bir yne sapma
sna (bu hem iyi , hem de kt) birka kez ramak kaldn
sylemek abart olmaz .
Louis Althusser ksa, alayc ve keskin yazlaryla tannsa
bile , iki tane Marksizm-Leninizm elkitab8 ile iki tane de fi
lozof-olmayanlar iin felsefe elkitab9 yazmaktan da geri
kalmamt. Gene ayn dnceyle , Kap ital in 1. Kitabn
" "
okuyacaklara yapt Uyar'da yer alan bir notta aka du-
6) jacques Rancicre, La lon d"Althusser, Paris Gallinard. 1975. (Fr. M.)

,
7) iinde. La filosofia cama a rma de la revolucion, Cuade mos de Pasado )' Prescre.
Cordob. 1970. (Fr. M.)
8) ilkinden paralar 1966 ylnda Cahiers marxistes-ltninisres dergisinin l l. saysn
da "Tarihsel maddecilik ve diyalektik maddecilik'" balgyla yaynland; ikinci
sinden alnma paralar ise. Qu'est-re que la philosophie marxisre-lt'ninSC<) balgy
la. sonrJ da De la supersrncure balgyla nl Ideologie et appa"fils idtologique
d'Eta yazsnda bir araya getirildi (La Penste. juin l 970. yeniden basm: Posili
ons. Ediions socialcs, 1976, iinde)
9) Ete marxisrc en plilosophie (1976); /ni/ia/ion i la philosophie (pour lcs non-philo
sophes) (.1978). (Fr. M )
10 Felsefi Y e Siyasi Yazlar
yurtluu bir kitab, "Bkz . Devimci bir bilim. 'Kapital'in 1 .

kitabnn Sunulumu , Maspero yaynlar, Paris, 1 969"10, ya
ynlamaktan son anda vazgemiti . Dahas, provalarn d
zelttii metinleri baskya gndermekten de vazgemiti o
u kez . lte , Fransz okurlarn Marksist Felsefenin Tarihsel
Grevi adl yazy asla okuyamamalarnn nedeni de buydu;
oysa, bu yaz 1 967 ylnda Voprossi Filosifi adl Sovyet der
gisi tarafndan sipari edilmi, sonra geri evrilmi, sonun
da bir blm Macarca11 yaynlanmt. Bu yaznn Althus
ser'in kiisel arivinde bulunan bir nshas, szkonusu
metnin kendisi tarafndan ynetilmekte olan "Theorie" di
zisinde yaynlanacan gstermektedir. Ayn ekilde , Bili
madamlan Iin Felsefe De rsle ri nin beincisi tekilerden
'
ok daha nce , 1968 ya da l 969'da , Revue de l'enseignement

philosophique'de yaynlanacakken, sonuta hi yaynlanma
d gibi, 1 974 ylnda baslan Felsefe ve Bilimadamlarnn
Kendiliinden Felsefesi'nde de yer almad. Louis Althusser
bu metinlerin yaynlanmam olmasndan yaknmyor gi
biyse de , 1 972 ile 1976 yllar arasnda kaleme ald Mac
hiavelli ve Biz balkl yazsnn yaynlanmam olmasndan
yaknmaktadr ; Siglo XXI yaynlar yneticisi olan Meksi
kal yayncs Arnaldo Orfila Reynal'a yazd 28 Mays
1 986 tarihli mektup bunun kantdr12. Louis Althusser ya
arken Franszca olarak yaynlanan, ou da ok ksa do-
1 0) iinde, Kari Marx, Le Capirrl, L\'re 1. Gamier-FbmmariLn.1 969. p. 18. (Fr. M . )

1 1 ) iinde. Louis Alchusser. Marx-az elmder forndalma, Kossuth Konyvkiado, 1 968.
(Fr. M. )
1 2) Bkz. L'avrnir dure longtemps, yeniden basm Le l.ivre de poche. 1 99-f, p. 21 .
(Fr. M )
Sanat zeine Yazlar 11
kuz kitap ile kiisel arivinde bulunan binlerce sayfa, bu

sayfalarla birlikte yer alan, ou yayncsna ynelik tipog
rafik uyarlar ieren on kadar kitap arasnda nasl da tuhaf
bir oranszlk var. Ama daha da tuhaf bir ey var: genelde
kendi mektuplarnn birer suretini bile saklad iin iyiden
iyiye hacimli olan yazmalar arasnda, yayn tasarlarn
neden terk ettiine ilikin ima yollu da olsa pek bir ey bu
lunmamaktadr. Siyasal balama gittike daha ok dikkat
etmesinin, hastaln ya da yazdklarn okuttuu dostlar
nn oklukla birbiriyle elien grlerinin tesinde, rast
lantnn da pay olmal bunda.
Elinizde bulunan kitap, yazarnn ard arkas kesilmez

retkenliinden seip aldmz yazlardan oluur; dolay
syla, tanm gerei znel ltlere dayanmas da kanlmaz
Yazarn tannm yaz ve yaptlarndan ele aldklar nesne,
slup ya da ierikleri ile ayrlan metinlere ayrcalk verdik;
bylece , yazarn tannm yaz ve yaptlarnn deikeleri sa
ylabilecek metinlerin orann da azaltm olduk. te yan
dan , okunabilirlik kaygsn ne kartp, Marksizm ve fel
sefe konulu elkitaplarn da0 bu sekiye katmadk. Bu al
malar oklukla , Althusser'in o zamanlar kafasnda bulunan
teorik balamn gereklerine uygun olarak kaleme alnd
iin, tam da aykr bir sonuca yol ap, daha eski tarihler
de kaleme alnm metinlerden ok daha kt biimde es
kidiler. Felsefi ve Siyasi Yazlar' bir araya getiren bu iki
3) Dileyen herkes Louis Althusser arivinn btn yannda bu belgeleri de ince

leyebilir IMEC'te. (Fr M )
12 Felsefi v e Siyasi Yazlar
cilt,- znde hi yaynlanmam metinlerden oluuyorsa

da, okura tutarl btnler sunma kaygs duydugumuz iin,
daha nce yaynlanm, hi bilinmeyen ya da byk lde
tannmayan baz yazlara da yer verdik.
tk cilt zamandizimscl bir dzene uygun olarak biim
lendirildi: ikinci cilt znde izleksel bir ilkeye uygun bi
imde dzenlenecek. Althusser'in eitli zamanlarda verdi
i dersler dolaysyla kaleme ald felsefe tarihi konulu
metinler ya da sanat stne yazlardan oluan btn da
tmak zorclu; dolaysyla bunlar ikinci ciltte yer alacaklar.
Buna karlk, Althusser'in genken kaleme ald yazlarn,
hangi izlee uygun derlerse dsnler , hep birlikte
okunmalar gerekir: 1 94 7 tmihli He gel konulu yksek
renim mezuniyet almas felsefe tarihi konulu yazlarla
ilikilendirilcbildi, ama o dnemde kaleme alnm baka
yazlar ok daha fazla aydnlatyor bu almay
Elinizde bulunan ilk cildin kendi iindeki dzenlemesi
son derece basit bir ilkeye dayanmakta. l 960 yl dolayla
rnda "Althusscr" adnda bir siyasal-felsefi zne olutu ; bu
zne daha sonra 1965 ylnda Max iin ve Kapital'i Okumak
adl almalarn yaynlanmasyla birlikte Fransz ve ulusla
raras entelektel yaamn gndermede bulundugu balca
noktalardan biri olup kt . General de Gaulle Fransa'snda
daha baka pek ok ey arasnda, yapsalcln ykselii ,
epistemolojinin yeniden kefi , Stalin'den arnma akmnn
Fransz Komnist Partisi'nde yolat son derece sorunlu
14) Bkz. Trke Yaymlayann '.\!otu. s. 5. (y.h.n.)

Sanat zerine Yaz!Jr 13
yanslar, in ve Sovyet ynetimlerinin birbirine kar tavr

almas, renci hareketinin geliimi gibi birbirine a priori
bylesi uzak den elerin kar karya gelmesiyle ortaya
kan bir zne bu; ama bir yandan da, daha baka kurum
larla rekabet iinde olduu iin yeni yeni stratejiler gelitir
mek zorunda kalan bir Ecolc Normale Superieure'n tam
gbeinde bulunan bu bireyin katolik gemiini ve tekil
psiik yapsn da unutmamak gerekir; ite , bu zne 1 968
Mays olaylaryla ortadan yitip gider. Filozofun n zarar
grmemitir, teorik retiminde keskin bir d gzlem
lenmez. Ancak dnya deimi, kopmalar yaanp sindiril
mitir. Ve de Althusser Fransz Komnist Partisi merkez ya
yn organ L'Humanittde ilk kez bir yaz yaynlayarak be
nimsedii yeni konumu aka gzler nne serer15. Tam
anlamyla Althusser okulu diye bir ey olduysa da, yklp
gitmiti artk bu okul.
Bu cildin amac, Althusser'in kaba izgileriyle zaten bili
nen 1 960 yl dolaylarndan nceki ve sonraki retim d
nemlerini kefettirmek ya da en azndan daha iyi tantmak
tr16. 1 946 ile 1 9 5 1 yllar arasnda oluum iinde bulunan
bir zne tarafndan kaleme alnan genlik yazlan kesin bir
uraa, ifte bir gei anma denk dmekte , buna hi ku
ku yok: hem Hegel'den Marx'a, hem de katoliklikten kom
nizme gei an bu. Genlik yazlar bu cildin , "Althus
ser'den nce Louis Althusser" adl ilk blmn olutum-
15) "Commem lire Le Capiral?", L'Human irt', 21 Mars 1969. yeniden basm Positi
ons iinde (Editions Sociales. 1976). (Fr. M.)
16) Bu dnemde kaleme alnm, ancak hi yaynlanmam yazlann pekogu ikin
ci ciltte yer alacak. (Fr. M . )
yor. te yandan , 1 970'li yllar son derece sorunluydu za

ten. En azndan 1 970 ile 1 975 yllar arasnda tartlmaz bir
arl vard Althusser'in, yazlar her zamankinden ok
anlyordu . Dayandklar temellere grnrde ok gvenen,
]ohn Lewis'e Cevap gibi yazlar yaymlyordu. 197 2 ylnda,
]ohn Lewis'e Cevap adl almasnda felsefeyi "teorik alanda
ki snf mcadelesi" olarak tanmlamt. ller byle grn
se de , arkada ok nemli altst olular yaanmaktayd . Alt
husser'in yaynlanmam almalar gerekte son derece
paralanm durumdayd: genellemi bir bunalm yaratma
pahasna yepyeni bir zne kendini ortaya koymaya al
yordu; tek tk yaynda grlveren bir durumdu bun lte ,
bu yeni Althusser'in byk lde bilinmeyen zgll
karsnda, elinizde bulunan cildin "Bunalm Yazlar" ba
lkl ikinci blmn oluturmak zorunda kaldk. 16 Ka
sm 1 980 gn karsn ldrerek, siyasal-felsefi bir zne
olmaya kesin biimde son verdi Louis Althusser. Sregelen
zelliklerin tesinde , rastlantsal maddecilik konusunda ka
leme ald yazlar, teorik etkinliinin son uran olutu
rur; bu da, kendi ismi sorununun18 yeniden ne kmasn
dan ayrlamaz: "Althusser'den Sonraki Louis Althusser".
1 7) megin, Ce qui n e peut plus durer dans l e parti communiste, (Paris, Maspero,
l 978; Komnist Partide Neyin Deimesi Gerekir, Gncel Mdahale/er iinde , ltha
ki, 200-+) ya da il Manifesto tarafndan l 977 ylnda Venedik'te dzenlenen kol
lokyumda sundugu teblig (iinde, il Manifesto, Pouvoir et opposition dans /es so
cierts postrevolutionnaires, Paris, Seuil, 1 978). 1 976 ylnda Les faits adn ta
yan ilk zgemiin kaleme alnmas bu bunalmn ok ak bir gstergesidir.
(Fr. M.)
1 8) 1 985 ylnda kaleme alnan L'avenir dure lon g emps bu isim sorununun nasl da
acl olduguna tanktr. (Fr. M.)
Sanat ze ine Yazlar 15
1 9 . yy.'da Fransa'da ok az okunmu olan Hegel, Dn

ya sava sonrasnda Fransz felsefesine kendi damgasn
ar biimde vurmutu . Doruyu sylemek gerekirse , za
man zaman nemli yazlara da konu olmutu19; jean Wahl
1 9 2 9 ylnda yaynlad Le Malher de la conscience dans la
philosophie de Hegel20 adl almasna Tinin Grngbili
mi 'nden paralar evirip eklemiti ; Hemi Lefebvre ve Nor
bert Guterman 1 934 ylnda yaynladklar Karl Marx'tan
Seme Paralar dan sonra , 1939 ylnda Hegel'den21 seme
'
paralar derlemesi yaynladlar; Alexandre Kojeve 1933 ile

1 939 yllar arasnda 'Ecole pratique des Hautes etudes'te
Tinin Grngbilimi konusunda bir dizi ders verdi; iyi bir
gelecee katlmaya arlan dinleyiciler tarafndan izlendi
bu dersler: ancak btn bunlar yetmedi gene de Hegel'in
gerekten okunmasna . Tinin Grngbilimi 'nin jean Hip
polyte tarafndan yaplan ilk tam evirisinin Aubier Yayne
vi tarafndan yaynlanmas iin 1939 yln beklemek ge
rekti; bu yaptn ikinci cildi de 1 94 1 ylnda yaynland;
Hukuk Felsefesinin Ilkeleri ile Estetik Dnya Sava yllarnda
hi de ho olmayan koullarda yaynland22. Tarih Felsefesi
stne Dersler 1945 ylnda yaynland, hemen arkasndan
1 9 47 ve 1 949 yllarnda Mantk Bilimi n in Samuel jankele-
'
19) rnein, Revur de meaphysique r t de morale adl yaynn 1 9 3 1 Temmuz-Eyll

says Hegel'e aynlm. (Fr. M . )
2 0 ) Patis, Retler, 1 929. (Fr. M )
2 1 ) Paris, Gallimard, 1 939. (Fr. M . )
2 2 ) Principes de l a philosophie d u droit (Paris, Gallimard, 1 940) evirmen ad olmak
szn yaynlanr: evirmenin ad Andre Kaan'dr' Eshetiqur (Paris. Aubier,
1 944) adl yapt da gerek evirmenin. yani Samuel jankelevitch'in ad olmadan
yaynlanr; daha da kts var: ilk cildin banda "J. G. tarafndan yaplm zgn
eviri" ibaresi yer almaktadr! (Fr. M.)
vitch tarafndan yaplan ilk Franszca evirisi yaynland;

Althusser'in Marx iin adl almasn ithaf edecei jacqu
es Martin tarafndan evrilen Hristiya nln Tini ve Yazg
s ise 1 948 ylnda Vrin Yaynevi tarafndan yaynlanr. Do
laysyla, Hegel'in yaptlarnn balca blm birka yl
iinde Fransz okurlara sunulmu olur. Bu konuda yaplan
incelemelerin says da artar. lki ant kar ortaya: jean Hip
polyte tarafndan kaleme alnan Hegel'in Tinin Grngbili
m i 'nin Oluumu ve Yaps ( 1 946) ve Alexandre Kojeve tara
fndan yazlan Hegel 'i Okumaya Gii ( 1947 ) . Peder Hemi
Niel tarafndan kaleme alnan Hegel Felsefesinde Dolaym
Ostne gibi almalar da yaynlanr. Kojeve'nin, Hyppoli
te'in, muhterem peder Fessard gibi saysz tanrbilimcinin
yapt almalar yannda, daha baka birok kii tarafn
dan yaplm almalar da yaynlanr. Karl Marx'n da ar
lm duyurduu bylesi bir balamda, kleyle efendinin
diyalektiinden, ldresiye mcadeleden, kendinde ve
kendisi-iinden, bilinten ve kendi-bilincinden, bakasn
dan ve yabanclamadan dem vurur herkes. Tandk biri
olup kar Hegel; en azndan jean-Paul Sartre'n Varlk ve
Hili k 'ini okuyarak tanlmtr Hegel'le .
Dolaysyla, Louis Althusser'in 1 94 7 ylnda Hegel st
ne alm olmasnda alacak hibir ey yok. O zamanlar
yirmi dokuz yanda olmasna ramen son derece salam
bir mezuniyet almasH yapar; bu yata biri iin pek al-
2 3) Paris, Aubier. 1945. (fr. M.)

24) DES, Yksek grenirn Diplomas, gnurnzdeki "maser" derecesine edeger.
(fr. M)
lmadk bir eydir bu: sava ve tutsaklkla geen sre iin

de olgunlaan gen Althusser , gen biri deildir artk. Ki
taplnda bulunan yaptlara baklrsa, daha ilerki tarihler
de ileri srdnn aksine , ok ilgiyle okumutu Hegel'i .
Tinin Grngbilimi'ni, Taih Felsefesi stne Dersler'i ve
Hukuk Felsefesinin I lkele ri ni okumu ve uzun uzun notlar
'
dmt ; aka grld zere , Ansiklopedi'nin Vera ta

rafndan yaplm eski evirisini de iyi biliyordu ; iman ve
B i lgi'yi Almancasndan okur, Fichte ve Schelling'in Dizgeleri
Arasndaki Fark ve Tanrbilim stne Genlik Yazlar'na
iman ve Bilgi 'den notlar alr; en nemlisi , (o sralar bu yap
tn Franszca evirisi stne almakta olan) jacques Mar
tin'le Hristiyanln Tini ve Yazgs stne konumu ol
mal. Mantk Bi l i m i 'ni tam olarak b ilmiyorsa da, giri ve
son blm Almancasndan okumutu . Yapt almaya
gz gezdirmek, Hegel'le dtan bir iliki kurmadn gr
meye yeter . Hegel stne yazanlarn pekou gibi o da in
celedii nesne tarafndan ele geirilmitir: Hegel stne
yazmakla kalmad, Hegel'ci olduu tartma gtrmez.
Hegel'i okurken bir yandan da Marx' okumaktayd;
Molitor evirisinden tutkuyla okudu Marx'. Kapital'i ya da
Ekonomik retiler Taih i ni de nemser , hatta birka cildi
'
ne notlar der. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk 'ya duy

duu ilgi nsz ve 1 85 9 yl Giri'inden teye gemez . Bu
na karlk, Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi ve Siyasal
lktisat ve Felsefe (o zamanlar 1 844 Elyazmalar 'na bu ad ve
riliyordu) bata olmak zere , Felsefi Yaptl ar n her yanna
'
notlar dmt . Daha ilerki yaptlarn bilen biri iin son

derece artc bir tarihselciliin egemen olduu niversi
te mezuniyet almasnda Marx ile Hegel arasndaki iliki
leri son derece ak biimde ortaya koyar: "Ancak baka bir
noktay gayet gzel saptamt Hegel; Marx nemsemez bu
noktay. lnsan kendi dncesinin mahpusu olmakszn,
felsefenin zn , yani dncenin yabanclamasn nasl
dnebilir? . . . Demek ki, filozof Marx kendi zamannn
tutsa , yani bu tutsakl pein pein mahkum etmi olan
Hegel'in tutsa. Marx bir anlamda, Hegel'de yeniden kur
mak istedii hatann gerekliine , Hegel bu gereklii filozof
ta saptad ve kendi iinde parampara edip Bilge'yi dn
yaya getirdii lde , konu olur. Marx'n hatas bir bilge
olmamaktr. " Kendi Snrlan iinde Marx gibi bir yapt
okurken, gen Althusser'in kaleme ald bu satrlar akl
dan kartmamak gerekir.
Marx ile Hegel'in kar karya gelmesi , Althusser asn
dan ele alndnda , katoliklikten komnizme geiin ide
olojik balamnda yer alr . Althusser'in katoliklii eskilere
uzanr, hep soldan biri deildi25. Benimsedii siyasal ko
numlar, sava sonrasnda kkl biimde deise de , kato
lik olduunu ileri srmekten geri kalmaz. Roma'ya yaplan
bir geziye katlr; gezi izlenimlerini de 1 0 ve 1 7 Mays 1 946
tarihli Temoignage chretien adl yaynda Robert Leclos is
miyle yaynlar; te yandan , Dieu vivant adl dergide de Ge
orges lzard'n L'homme est revolutionnaire balkl almas-
2 5) Bkz. Yarn Moulier Bouang, agy, s. 99- 1 7 1 . (Fr. M )

Sanat Uzerine Yazlar 19
n tantr26. Bu ciltteki ilk yaz olan " lyi Duygular Enternas

yonali" balkl yaz, nce Les Cahiers de notre jeunesse adl
katolik bir dergide yaynlanmak zere kaleme alnmt.
Louis Althusser, llerici Hristiyanlar Birlii ve Kilise
Genlii olmak zere iki ayr katolik toplulukla ilgilendi.
Andre Mandouze'n giriimiyle kurulan llerici Hristiyanlar
Birlii siyasal adan Komnist Parti'ye ok yaknd; yle ki,
Maurice Caveing, Jean Chesneaux ve Franois Ricci bata ol
mak zere yelerinden pekou ksa srede Komnist Par
ti'ye katld. Bu topluluun birok belgesi kendi arivinde
bulunmasna ramen, Althusser szkonusu topluluun d
ncelerine gerekten katlmamt: kukusuz, fazla siyasal
bulduu llerici Hristiyanlarn, imanlaryla dnyevi taahht
lerini doyurucu biimde birletirmedikleri kansndayd. Ki
lise Genlii topluluuyla bambaka bir ilikisi vardH Do
miniken tarikat pederlerinden Maurice Montuclard 1 936
yl Ocak aynda, Lyon'da, o zamanlar "Cemaat" adn verdi
i topluluu kurdu; bu rgtlenme bir sre sonra "Kilise
Genlii" adnda dinsel aratrmalar yapan bir merkez olu
turdu . "Kilise Genlii" 1 942 ile 1 949 yllar arasnda, daha
baka yaynlar arasnda Mminlerin imanszl, Yoksulun
a ve Tutsak Dm Incil in de olduu on tane Defter ya-
'
26) Dieu vivant, no. 6, Ediions du Seuil, 1 946. (Fr. M.)

27) L'/nstituant, les Savoirs e t les Orthodoxies (en souvenir d e Maurice Montudard), Ni
cole Ramognino tarafndan derlenmi incelemeler, Publicaions de l'Universie
de Provence, 1 99 1 (zellikle de Emile Poula'nn yazs: "La fonnaion religieu
se et sociale d'un sociologue"); Yann Mouelier Boutang, agy. s. 2 76-34 1 . Kilise
Genl ii 'nin Vaikan'n ii rahiplere uygulad baskyla dorudan ilintili ola
rak son bulmas konusunda Pierre Pierrard (L'Eglise et les ouvriers en France, 1940
-1990, Pais, Hachee, 1 99 1 ) ile Franois Le Prieur':n (Quand Rome condamne,
yeniden basm, Pais, Plon, 1989) kiaplanna da bavurmak gerekir. (Fr. M . )
ymlad. Louis Althusser'in kendi serveninde yaad para

dokslardan biri de , Kurtulu8 sonrasnda Petit-Clamart'a
yerleen bu topluluun etkinliklerine en canl biimde katl
d dnemin tam da Komnist Parti'ye ye olduu ana
denk dmesidir. Kendisini neyin bu yne itmi olabilecei
ni anlatmak iin Maurice Montuclard'n birka cmlesini
aktarmay uygun bulduk; Maurice Montuclard'n anti-h
manizme kaytsz kalamad aka grlecektir: "Hristi
yanlarn bir zamanlar hristiyan olan ama gnmzde 'bur
juva' olan bir uygarlk ve bir hmanizmin balarndan ken
dilerini kurtarmalar . . . Tarih'in gnmzdeki evrimine , et
kin, aydnlk biimde katlmalar, katlrken de ilahi ltfun
varln ve etkisini tamalar, lncil ve Kilise asndan baat
neme sahiptir. Bunun sonucunda ortaya kansa . . . 1 . Gr
nr biimiyle Kilise'nin tarihsel eyleminden ayr olmakla
birlikte asla kar olmayan clind Tarih'e ilikin hristiyanl
n gr ve de tanr bunu Isa Mesih'te Selamet'e ulama
arac kld lde ilerleme gc ; 2 . Siyasetin dinin buyru
una girmesi ve de daha geni olarak ele alnrsa, fani olann
ruhani olann buyruuna girmesi . . . Hristiyanln Orta a
ertesinde kurduu dzenin itibar ettii buyrua girmekten
farkldr bu . "9 Ya da u blme gz atalm isterseniz: "Hris
tiyanln iletisinin kulaklara ulamasn istiyorsak, ncil'i va
az etmeliyiz; bir hristiyan hmanizmini deil, Incil'i vaaz et
meliyiz. Kilise'ye inanlmasn istiyorsak, yeni bir insanln
yaam, zgrlk, kardelik ve gerek tanrya ibadet iin
28) fransa'nn Alman igalinden kunuluu (.n.)

29) jrunesse df l'Eghsr. ( n Kilise gfnlgi) mektup, no.2 , Ocak 19-+9. (rr M l
Sanat Uzcrine Yazlar 21
dnyaya geliini, insanlarn yararsz destei olmakszn, ken

di doast yollaryla salayabilecei biimde sunmal, do
laysyla bu biimde yaamalyz Kilise'yi. Bir dnya ortadan
yitip gidiyor. yklrken de bizim ayrcalklarmz ve gven
diklerimizle birlikte, Kilise'nin grevini insanca destekle
mek, kolaylatrmak iin kulland tm dayanak noktalar
n da beraberinde srklyor. Bu dnya, yeni bir uygarlk
iinde bym bir insanla yer amak iin ortadan kaybo
luyor. Bu dnyann knn, lncil'in yaygnlamasnn
ilerleme gstermesi ynnde , henz bilinmedik ama kesin
olanaklar sunmasn dilemekten geri kalabilir miyiz7 lncil'i
nn kesen engellerden kurtarmay ve domakta olan bu
dnyada, gerek retisi, gerek yntemleri, gerekse kurumla
r ilahi ltfun hkmran iktidarna tmyle tyan lncil'in
kurtuluuna tmyle duyarl bir Kilise'nin yer almasn iste
mekten geri kalabilir miyiz? Kalamayz , bundan baka bir
eyi seemeyiz: lncil'den yana oy kullandk."30 Louis Althus
scr Komnist Parti'den yana olduysa da, katoliklik aslc.. tam
anlamyla yok olup gitmedi dncesinden: 1 969 yl:da
Lwniere et Vie11 dergisinde kan bir yazs ile arivinde bu
lunan, 1985 ylnda kaleme ald ve selametin tanrbilimi
konusunda peder Stanislas Breton ile yapt bir tartmann
tutana buna tanktr32.
Louis Althusser'in Stalin'ci olmamas artcyd. Ko-
3Ll) Cahicr de ]cunesse de l'Eglise, say 1 0, L"Evangik caif (Tusak dm inci!) balkl
sonu blumnde, Louis Althusser'in "Unquestion de fais" adl yazs da yer
alyordu. (Fr. M.)
11) Lumitre er Vie, no. 93. Mays-Haziran 1969. (Fr M.)
32) Bkz. Sanislas Breon, "Althusser aujourd'hui", Archives de philosophie, Temmuz
Eyll 1993 . (Fr M )
22 Felsefi v e Siyas Yazlar
mnist partiye Kasm 1 948'de ye olup, pek az kii kadar

bal kalan bir kimse kurtaramazd bundan kendini . A pi
ori karsanabilecek bu iddia Althusser'in yazlar tarafn
dan rahata dorulanmaktadr: 2 . Dnya Sava ertesinde
dzenlenen byk davalar hi mi hi rahatsz etmez Alt
husser'i, Rajk'n33 sululuundan grnrde en ufak bir
kuku bile duymaz . Ne var ki, "Stalin'ci" sfat tek bana
pek bir ey aklamaz . Stalin'ci olmann ok eitli biim
leri vardr ve de bu grngnn tarihi, sunduu eitlilik
deilmeksizin gerekten anlalamaz: ]ean Lacroix'ya Mek
tup bu adan esizdir byk olaslkla. Althusser, jda
nov'un felsefe konusunda verdii konferans byle aka
onaylarsa da 1', toplumcu gerekiliin savunulmasna ili
kin en ufak bir iz bile grlmez Althusser'de ; oysa toplum
cu gerekilii teorize eden de jdanov'du gene . Lyssenko
olayyla yakndan ilgilenir ; birok propaganda bror
okur, notlar der, ama bu konuda ne dndn bil
mek o kadar kolay deildir. rnein , o zamanlar La No
uvelle Citique dergisi yayn kurulu yesi olan jean-Toussa
int Desanti'nin aksine, "burjuva bilimi" ve "proletarya bili
mi" , yani " iki bilim" teorisi karsnda ba dnp kaptr
mamt kendini; "yeni tr bir bilgin , Stalin"34 gibi bir vg
dzdn grmek de kolay deildi . Ama gene de her e
ye ramen Lyssenko'culugu onayladysa, bilim adna yapt-
33) Bkz Lere i)ean Lacroix, ( . n . ]can Locroix'ya Meltup). (Fr. M . )

..
34) Bkz. jean-Toussain Desani. "Staline. savan d'un type nouveau", La Nouvelle
Critique, no.1 1 , Aralk 949. Louis Alhusser le jean-Toussain Desani'nin
Stalin konulu yazlann birbiriyle karlatrarak incelemek heyecan verici
olacaktr. (Fr. M . )
g akt bunu ; Lyssenko'culuk konusunda Aragon'un be

nimsedii tavrn tamtamna tersi bir tavrd bu. Louis Alt
husser'in bu yazlarnn rahatsz edici bir yan vard kuku
suz . Ne var ki, yaptnn daha ilerki yllarnn byk bl
m ite bu genlik dnemi yazlar okunmadan tam anla
myla kavranlamaz. Dolaysyla, Marx Iin 'in nsz de
imdiye kadar byk lde bilinmeyen bir boyut kazanr.
Hegel'le olan ilikisi de olanca karmaklyla kendini or
taya koyar.
1 970 yl dolaylar Louis Althusser asndan dramatik

gelimelerin yaand yllar olmutu . 1 968 ertesinde radi
kal (extreme) sol hareketlerle ilikisi kalmayan Althusser,
Ecole Normale Superieure' karmak bir siyasal-felsefi
stratejinin merkezi haline sokmaktan da vazgeer: Kapital
konulu seminer ya da bilimadamlar iin felsefe dersleri a
kesin olarak son bulmutu . Komnist Parti'nin ancak
yle byle sezinlenebilen bir d iine girdigi srada,
byk lde Komnist Parti iinde mcadele etmeye ka
rar verir: o sralar niversitedeki yeri ok salamdr, Solun
Birlii'nin nnde de mutlu gnler grlmektedir. Hibir
ey olmam gibi, yava yava yeni almalar yaynlar: john
Lewis'e Cevap 1 972 ylnda lngiltere'de, 1973 ylnda da
Fransa'da yaynlanr, zeletiri eleri ve Felsefe 1e Bilima
damlarnn Kendiliinden Felsefesi 1 974 ylnda , Konumlar
da 1 97 6'da yaynlanr. ]ohn Lewis'e Cevap bata olmak ze
re bu almalarn kazandg baar, ne kadar byk bir d-
zensizlik iinde olundugunu pek fazla gizleyemez: Althus

ser'in tam da o sralarda kaleme aldg ve kendi kendisiyle
alay eden yazs bu durumun delilidir35. uras kesin ki , ba
z eyler geri dnlemezcesine bitip tkenmiti . 197 5 yl
dolaylarnda patlak veren bunalm ilerin daha da ktle
mesine yol at: Fransz aydnlar Stalin'in dehet uyand
ran uygulamalarn kefederler apansz ; Marx'a gnderme
de bulunmak da kepazelik saylr.
Althusser trde diyemeyeceimiz biimde tepki gste
rir. En azndan ilk bata, ana ilkeleri savunma eiliminde
olduu grlr . Dolaysyla, proletarya diktatrl kavra
mn savunmak iin ateli bir kampanya balatr; 22. Kong
re36 adl bror bu kampanyann en gzle grlr yandr.
Proletarya diktatrl konusunda Fransa'da olduu ka
dar lspanya'da da birok ak tartmaya katlr; 'Kara Inek
ler. Imgesel Grme' adl uzun bir yapta balarsa da ta
mamlamadan brakr. Tam bu srada ya da hemen hemen
ayn anda, Le Monde gazetesinde yaynlanan, daha sonra
Komnist Partide Neyin Deimesi Gerekir36 adl kitapta yer
alan bir yaz dizisiyle Komnist Parti'deki bunalmn sert
biimde muhasebesini yapar. te yandan, Marksist teori
nin iinde bulunduu bunalm stne derinlemesine d
nmeye giriir ; bundaki balca amac ise artk ilkeleri sa
vunmak degil, Marksist dncenin neden ancak kendi s
nrlarn analiz ederek kendini yenileyebileceini gster
mektir. Bu vesileyle Gramsci'yi dikkatle yeniden okuyan
35) Bkz . , Unc quesrion posee par Louis Alrhusser, isimli yaz. (Fr M.)
36) Bkz., Gncel Mdahaleler, iinde, lhaki 2004. ( .n.)
Althusser , devlet sorunu bata olmak zere Marx'n "mut

lak snrlarn" tanmlamaya abalar. Ne var ki, bu giriimin
bir de ters yz var: belki de daha derin bir bunalm bu,
belki de bambaka bir ey yapmak daha doru olur, tam da
o sralar yaanan " felsefeye geri dnn" tad anlamlar
dan biri de bu en azndan; bir de , 1976 ylnda kaleme al
d ilk zyaam yks Olgular var elbette . Daha nce sz
ettiimiz iki felsefe elkitabnda, Althusser'de pek alk ol
madmz gndermeler kar ortaya: Epikros, Heidegger
ve de epey uzunca bir sredir okuduu , ama aka hi sz
etmedii Derrida . lte, bu sralarda, mrnn son yllarn
daki en nemli saplant, tren eretilemesi grlmeye balar
teorik yazlarnda. Althusser'in dncesinin hep birden
ok yz olduysa da, burada son derece u noktalarda ge
zinmekteydi .
mrnn son yllarnda, bir bakma kimseye verecei
hesap kalmamt Louis Althusser'in. Dostlarnn ball
nn tesinde , iinde bulunduu ve u noktalara varan yal
nzl, teorik yazlarn koullandrr ve peygamberce bir
edayla yazmaya balar. Felsefi almalarla, birer klinik bel
ge saylabilecek yazlar, ki bunlar mthi ilgi ekiciydi, ara
sndaki snr izgisi iyice incelmiti: bu tr yazlar buraya
almadk, baka yerde yaynlanmalarn daha uygun bul
duk. Helene'i ldrdkten sonra yaynlanan tek kitab11
1 988 ylnda Meksika'da kar; bu kitabn yayna hazrlan
mas yle karmak bir sreci gerektirmiti ki , bir tek bu-
37) Phi/osophie et Marxisme. Entretiens avec Fernanda Navarn (Edilions Siglo XXI), ye
niden basm, Louis Althusser, Sur la phi/osophie (Pais, Gallimard. l 994) (Fr. M . )
nu aktarmak iin bile sayfalar dolusu yazmak gerekir

lte , kaleme ald bu son yazlarn Althusser'in yapt
nn btnyle kurduu iliki hi de basit deil. Bu yazla
rn Althusser'in yaptndan koptuu bir bakma apak g
rlmektedir: gerekten de , en gzde deyimlerinden biri
olan "rastlantsal maddecilik" kavram, daha nceki reti
minde dorudan doruya "bulunamaz" . Diyalektik madde
cilik geleneine tmyle yabanc iki terimi birbirine bala
yan bu kavram , ister istemez "teorik pratik" kavramn ge
tiriyor '1kla. Bundan baka ve de zellikle stnde durul
mas gereken nokta, karlama izleinin, ok uzun zaman
dr retim biimi ve tarih konusundaki dncelerinin tam
merkezine oturduudur38 1 960 yl dolaylarnda, rastlam
konusunda gelitirdii dncelerin zemininde, bir rastla
ma teorisi oluturma tasars olduu akt; ne var ki , ger
eklemedi bu tasar. tk aknlk getikten sonra, 1966
ylma ait alma notlar arasnda, son yazlarnda kulland
dncelerin neredeyse harfi harfine yer aldn grmek
artmyor insan : " 1 . Karlama ya da rastlama teorisi ( =
tekvin) (Bkz. Epikros, eilim, Cournot) , rastlant , vb . . .
ya, phtlama. 2 . Rastlam (=yap) teorisi . .. ras tlama
(= rastlama) ilikin genel teori olarak felsefe ." Pierre Mac
herey'nin Bir Yaznsal retim Teorisi lin adl kitab konu
sunda dt notlarn tam ortasndayken , dorusu ok
uzak den u trden uyarlarla karlaldnda heyecan-
38) rnegin bkz. "eliki ve st-Belirlenim", Marx !i n 'de yaynland yeniden, ya

da Eienne Balibar'n Kapilal'i Ohumah'a yaptg katk; Althusser 1982 ylnda bi
le gndermede bulunuyordu bu almaya. (Fr. M.)
lanmamak olanaksz: "Eilim teorisi. Karlamaya ilikin

ilk teori'" Bu cildin sonunda yer alan Maddeci Filozofun
Portresi isimli yazda gelitirilen tren imgesi , Althusser'in
son yazlarnn pekogunda da bulunmakla birlikte, 1 980
yl dolaylarnda hilikten ortaya kmamt; Rene Diatki
ne'e gnderilmek zere , byk olaslkla 1 9 7 2 ylnda ka
leme alnm bir mektupta da karlayoruz bu imgeyle:
"Kalk istasyonu yok, var istasyonu yok. Trenlere gider
ken binilir ancak: hibir yerden gelmeyip , hibir yere gi
derler Maddeci tez: ancak bu koulla ilerlenebilir."
Louis Althusser'in son sz yok: yapt yolda drur,

znde tamamlanmadan kalr. Yok, ama teorik retiminin
devindirici gc gibi bir ey belirtmek gerekirse, boluun
adn anmaya cret edebiliriz . Hegel konulu mezuniyet a
lmasnda szedilen gerekli boluun defedilmesinden Le
nin ve Felsefe'deki "konulan mesafenin boluuna", oradan
da felsefenin "biricik nesnesi" olarak bolua ulancaya
dek, bir szcn gzalcl karsnda bylenmek , felse
fi bir nesnenin kurulu ilkesi klnmt kukusuz.
En bata, Louis Althusser'in mirass Franois Boddaert

olmak zere, gn be gn bize destek olan Olivier Corpet
ile Yann Moulier Boutang'a, ksacas bu cildin yayna hazr
lanmasnda emei geen herkese teekkr ederiz . Ayn e
kilde Etienne Balibar'a, Lyon Katolik niversitesi kitapl
ba yneticisi Madam Behr, Lyon Katolik niversitesi fel-
sefe fakltesi dekan Madam Bely'yc, Gilles Candar, Andre

Chabin, Marcel Cornu , Dominique Lecourt, Jacqueline
Pluet-Despatin, Robert F. Roeming, Jacqucline Sichler'e de
teekkr ederiz . Sandrine Samson'a ise ok ayr bir teek
kr borluyuz .
ev.: Alp Tmenekin Franois MATHERON

Adm syleyen i lk szce tmyle bal olduuna g
re, onu belirten isim onu aran isim olduuna gre, onu
kam alan her sylem onun orada blmnn son gelmez
yapt ve ard arkas kesilmezcesine biimlenen varol
olduuna gre, onun adna bir araya gelmi, yaamn da
111k sralarnda konserdeymi gibi yan yana oturmu ol
duumuza gre, b szlemeye hangi nedenler uzamnn,
b bekleyie hangi elikulandal n, sessizliklerin verdii
b konsere hangi sylemin destek olduunu soralm kendi
mize.
Bizim Felsefe diye ortak bir isim verdiimiz bu burada
bulunuun ortak dikkatimizden domasn beklemekle ne
bekliyoruz ki?
!ster Descartes' anlamda Descartes' ya da ister Hus
serl'ci anlamda ya da vb. Descartes' olsun, Dnceler ta
rafndan oluan her zihin, daha ilk szck syleni r sylen
mez, ilk szcn szkonusu olduunu, felsefenin ta kendisi
olan dnmeyi tanmlayan ilk szcn szkonusu oldu

unu hemen anlayacaktr. ite, Felsefe'nin tm sarpl da
bu zaten, bu sarplk teki birici1 sarpla, lme, o kadar
yakn der hi, insanlar daha bunun nedenini bilmeden bi
le nce bu iki szc tek bir dipsiz kuyu saymlard. Bir
avu sda denizin, kannn u damlasnda batan aa
lsa 'n, tek bir aa yapranda tanrnn tiim hesabn n
y a da insanlarn diyalektiinin grlmesi gibi, herkesin ko
nutuu odaya ge gireni ilk bata grmeyi reddetmede, so
luk solua kalan u isimsiz rzgarda, tm bir ak, her ba
langta, Felsefe, tmyle yer alr. Olmann en hck
balangcnda. Olmaya balama biimi, balangcn olma
sn dan bakaca bir ey deil. Kendi balangcnn Felse
fe'ye musallat olmas da bundan, ta ki balangtan baka
bir ey olmad kabul edilinceye dek. Her zerrede, her te
pede ve harikada, sarmaklarda ve arslanlarda, rezillerde
ve krallarda, fakirlerde ve kadnlarda Isa'dan baka bir ey
grmeyen Fransisken ruhu gibi; hibir eyde olduJ_,iU gibi her
eyde de, ezelden beri baladgn bilir Felsefe.
Balamak kendi mutla zaten. Dolaysyla, bu mutla
a ulamak iin, balamas yeter. Akam ken pusta The
aitetos'un pek iyi seemedii bu karaltlarla, Cartier-Bres
son 'dan nce, bulunduklar teorik yapnn ilk katndan
Descartes ile Comte'un kavaktaki teki sularla bulumak
zere bir sokakta akp giden suda hafif hafif yzdn
grdkleri u apkalarla, hareketlerinde tm dnyay ta
yan iki kii arasnda tek sz etmeden, basite, zgrce en
sonunda paylalan alevle, Sartre'n sokaktaki bir emek

inin akmayla yakt sigarayla, insanlarn gidi gelii
ne katlmak iin Aron'un Metro giriinde deldirdii u p
trl biletle, aalara glgelere ve dlere gebe ufuktaki tos
toparlak ayla, bir bunan kendi gecesini resmettii kla
ezili toprakla balamas. Balamas yeter.
Peki, ya anm adn syleyen szckle balasak?
Louis ALTHUSSER
Mays 1 963
Franca Madonia'ya 6 Mays 1 963 tarihini tayan bir

mektupla birlikte gnderilen bu metin , imdiye kadar hi
bir izine rastlanmayan yeni bir kitabn giri blm ola
c.kt . Tarih tamayan, ancak byk olaslkla 1963 yl
Kasm ya da Aralk aynda Franca Madonia'ya gnderilmi
baka bir mektuba baklrsa , Louis Althusser szkonusu ki
tabn en azndan seksen sayfasn yazm olmaldr.
Sunum
il
Louis Althusser'in yaptnda orantsz bir ey var. Yaar

ken yaynlanan metinlerle arivinde bulunan metinler ara
sndaki nicel bir orantszlk, usta elinden kma harika
paralarla gelecei olmayan baarszlklar arasndaki nitel
bir orantszlk: ite btn bunlar dolaysyla, kaleme ald
yazlarn eksiksiz bir basmn yapmaya kalkmak hem
ok gt hem de pek yle insann elinin varmad bir i
ti Ancak, baka bir orantszlk daha da vard: en gzel ya
zlarnn bazlarnn tam merkezinde bulunan bir orantsz
lkt bu; ite, bu yazlar gnmzde , kavramn lszl
g denilebilecek bir zellik sunmakta. Kaleme ald son
yazlarda apak, belki de iyice apak olan bu lszlk,
daha nceki almalarnn pek ounda da iyice belirgin.
Gerekte , Althusser'in felsefe pratiinin kurucu boyutlarn
dan biri szkonusu; Yazl ar balkl derlemenin elinizde
bulunan bu ikinci cildini1 dzenlerken ite bu boyutu vur
gulamak istedik.
Bu derlemede yer alan metinlerin tm de, yazarn ol-
l) Bkz . , Trke Yaymlayann Notu, s . 5. (y.h.n.)

gunluk dneminin rn ; szkonusu olgunluk dnemini

ilk ciltte bile bile ne kartmadk: ok daha ilerki tarihler
de yaplan dzeltmeler dnda , bu yazlarn en eskisi
1 9 6 2 , en yenisi ise 1 9 77'de yayna hazrlanmt. Bu yaz
larn pek ou daha nce hi yaynlanmamt; bazlarysa
yaynlandklar zaman pek ilgi uyandrmam, Althusser'in
almalarn konu alan yaynlarn ounda da yer bulma
mt . llk cildi zamandizisel temelde dzenlemi , bylece
sreklilik ve kopular ortaya koyabilmi olmakla birlikte ,
bu defa izleksel ilkeyi benimsedik ve elimizdeki metinleri
ya nesnelerine ya da szkonusu metinlerde sergilenen fel
sefi mdahale slubuna gre bir araya getirdik.
Bu cildin ilk blm , Althusser'in zel olarak ele alp i

ledii dnrlere , Machiavelli ve Feuerbach'a ilikin iki
inceleme ieriyor. Burada pek bir seme yapmadk gibi;
Yaz lar'n ilk cildindeki Hegel konulu alma dnda , Alt
husser arivinde yer alan ve felsefe alannda yazanlar konu
alan , hibir yerde yaynlanmam, biraz uzunca almalar
bir araya getirdik. Althusser'in 2 7 Aralk l 956 tarihinde ar
kada Claire'e2 yazd bir mektuptan, "Platon stne kos
koca bir ders, bir tane Hobbes, bir tane Malebranche , bir
tane kinikler, bir tane de Aziz Thomas, bir tane Hegel, bir
tane de Kant stne ders kaleme aldn," o sralarda bir
tane de Hobbes stne dersi daktiloya ektiini reniyo
ruz ; Franca'ya yazd Eyll l 962 tarihli bir mektuba Pas-
2 ) Franca Madonia ve Claire konusunda bkz. Geleceh Uzun Srer, Can Yaynlan. (.n )
cal stne bir metin de eklemiti; Franca da bu metni 2 5

Eyll tarihli bir mektupta yorumlamt. N e var ki, b u ya
zlarn hibiri arivinde bulunamad; oysa, gerekten de ar
ivinde eitli filozoflar stne hazrlayacag derslerde kul
lanlmaya ynelik, yar yarya bitirilmi ok sayda not bu
lunmaktadr Buna karlk arivde Machiavclli ve Feuer
bach stne bolca malzeme bulunmakta; Althusser bu d
nrlerle birbirine taban tabana kart bir iliki kurmutu:
Machiavelli kendini zdeledigi dnrd ama, Feuer
bach zdelenemeyecegi dnrn ta kendisiydi, ite bu
nedenden dolay da, bizi Marx'n Hegel'le olan ilikisini
bylenmi olarak okumaktan kurtarabilecek dnrn
de ta kendisidir.
Althusser daha en batan Machiavelli'ye hayranlk duya
rak bakar. Dncesinin oluum yllarnda bu yazar biraz
okumutu Althusser, ancak vahiy 1 9 6 1 yl yaznda ltalya'da
iner; Franca da ayn anda ve de ayn yerde girer Althusser'in
yaamna. Bir kutup oluur, ltalya bir kutup olur, Machiavel
li de bu kutbun felsefi simgesi olup kar. Yaamyksn
ilgilendirmekten teye gemeyebilecek olan bu olayn her
eyi kurdugu kabul edilmeli: yorumlamadan ileri gelebilecek
degiikliklerin tesinde , okumay belirleyen bir kalp, kalc
olarak ortaya kar. zdelemedir, bu kalp . Ama zdele
meden zdelemeye de fark var, her zdeleme retken ol
maz ki. rnegin, Althusser'in daha nce de baka bir filozof
la, Spinoza'yla zdeletigini biliyoruz. 1 967 ile 1 969 yllar
arasnda kendi evresinde "Spinoza" adl siyasal-felsefi bir
topluluk oluturmutu; o yllarda kaleme ald yazlar, Spi

noza'ya u ya da bu lde eretilemeli gndermelerle , zel
likle de yklemler teorisine gndermelerle doludur; Marx'
ve retim biimleri teorisini okurken Spinoza'dan etkilendi
i tartmaszdr. Ne var ki, Spinoza konusunda yaynladk
lar hi de dlendii gibi deildir: zeletii ele i nde Spi
'
noza'ya ayrd birka sayfann bu filozofa ilikin gerek bir

yorum olduunu savunmak zordur. Bir kiiyle aka zde
lemekle Althusscr'in, sonuta son derece genel nitelikli ger
ek zmlemeleri arasnda koskoca bir uurum var Szko
nusu iki dnr, yani Machiavelli ve Spinoza arasnda de
rinlerde baz yaknlklar varsa da, Althusser'in Spinoza yoru
muna bakp, Machiavelli'yi okurken nasl byle gl bir yo
rumda bulunduunu anlamak zordur Althusser Machiavel
li'yi okurken, bir metne tutku duymakta, teorik bir hareket
le zdelemekteydi. Sz fazla uzatmamak iin, Spino
za'nn sz ettii "nc trden bilgi"nin Althusser'in ynte
mine ok uzak dtn sylemekle yetinelim; Althus
ser'in yntemi ise, paradoksal bir mantk denilebilecek olan
tre daha yakndr. Althusscr'in Machiavelli'yi okurken z
delemeyi nasl en baa koyduunu gstermek iin, 1 962
ylnda Machiavelli'ye ayrd ilk dersten bir alnt yapacaz:
"Machiavelli, ki onu benzersiz klan da budur zaten, klasik
dncenin unuttuu sorunu , yani mutlak monarinin orta-
ya k sorununu ele alr . . . Dardan kendisine getirilen bir
sorunla kar karya kalr . . . ama, bu sorunu ltalya iin orta-
ya koyar, yani bu sorunu zemeyecek, hatta gerek terim-
!erle ortaya koyamayacak bir lke iin ele alr. lte, bunun
iindir ki Machiavelli yle ayn calkl bir konumda bulunu
yordu: ya gerek bir olayn dsel bir tan ya da dsel bir
olayn gerek tanyd. Tm teorisi de ite bu olaya ilikin
dncede zetlenir; tm teorisi, kendine zg tm kavram
lar da ite bu olay, bu olayn ortaya kn gszce dn
mekten baka bir ey deildir. Dncesinin kav7amlar dz
leminde , bu denli elikili olmas, sonuta olutuu anda zl
,
mesi de bundandr zaten. }, Althusser Franca'ya yazd 29 Ey
hl 1 962 tarihli bir mektupta, Machiavelli konulu bu derse
gndermede bulunur: "O derste gelitirdiim ana izlei
anmsyorum: Machiavelli'nin temel sorununun, koullann
hem . . . tmyle . . . elverili . . . hem de tmyle . . . elverisiz . . .
olduu bir durumda . . . 'yeni bir devletin' kurulma koullar
n dnmek olduunu, yle ki , Machiavelli'nin ana sorunu
nun, teoik adan, kesinlikle gerekli ve vazgeilmez 'Yeni bir
devletin' yokluktan nasl balayaca sorunu olarak zetlene
bileceini gelitirmitim. Kalkp da icat etmiyorum bunlar,
bu dnceyi kurmuyorum ben Franca, ama bu teorik soru
nu ve uzantlarn gelitirirken, teorik varglarn gzler n
ne sererken, kendi lgn l mdan baka hibir ey gelitir
mediime ilikin (kar konulmaz bir gce ilikin) sannsal
bir duyguya sahiptim; szkonusu derste gelien lgnln,
kendi znel lgnlma denk dtg. (ve de bundan baka
bir ey olmad) izlenimine sahiptim . . . Gerekten de, bunu
imdi yeniden dnnce, Machiavelli'nin elikili zorunlu-
J) Altn biz izdik. (Fr M )

luunu gelitirirken, kendimden sz etmekten baka bir ey

yapmadm gryorum .."'
Bir metinle zdelemek yetmez elbette bir yapt olutur
maya. Althusser'in tm almas, en bata altst edici bir
sezgiden baka bir ey olmayana kavramsal biim vermek
ten ibaret olacakt. 1 962 ylnda verdii ders ya da en azn
dan bu dersin arivde yer alan blm , teorik bir analizden
ok basit bir betimlemeyi andran amlamalar ile , az nce
alntladmz cokulu blmleri yanyana getirmekle yeti
nir. Fransa'daki felsefe kurumunun Machiavelli'yle pek ilgi
lenmedii bir ada5 bu bile ok eydi, ama yeterli de deil
di , Althusser de tatmin olmamt bundan Oysa , ana bl
m 1 97 1 - 1 972 yllarnda kaleme alnan Machiavelli ve Biz
balkl metnin durumu apayrdr. Daha nce hi ilenme
mi bir derste kullanlmak amacyla kaleme alnan bu me
tin , hi kukusuz 1 986 ylna kadar, dzenli biimde ele al
np dzeltilmiti. Bu metnin en bata gelen zgnl ,
Machiavelli'yi szcn en gerek anlamnda bir filozof kl
mas , basit bir siyaset dnr deil , hatta basit bir "siya
set filozofu" bile deil, Althusser'in deyiiyle "teorik dze
nei" incelenmesi gereken dpedz filozof klmasyd . Alt
husser'e gre bu dzenein tikellii, klasik dnceden
dn alnm ve szcn tam anlamyla birbiriyle elien,
ama asla basite tmdengelimlenemeyecek kavramlar re
tecek biimde dzenlenmi bir dizi savda bulunmasyd .
4) Ahn Louis Al husser izer. (fr. M.)

5) Alhusser, jean-Pierre Osier'nin Maurice de Gandillac ynetiminde yapcg "For
tuc el libene chez Machiavel" adl DES almasn okumutu. (Fr. M.)
nk, Machiavelli'nin bykl , "dnlmezi d

nen" ilk kii , belki de tek kii olmas , somut siyasal pratiin
bir teorisini (tanm gerei evrensel boyutta yer alr) olutur
masyd; iinde bulunulan (tanm gerei, tikel) balamda
bunun sonucu , somut siyasal pratii, ilkece indirgenemez
olduu teorinin nne koymaktr . lte , Althusser'e gre
Machiavelli'nin "Yeni bir Prenslikteki Yeni bir Prens" d
ncesi budur. Machiavelli virtu (erdem) ile talihin hangi
koullarda kar karya gelebileceinin yannda, hangi ko
ullarda kar karya kalmas gerektiini de son derece ke
sin biimde zmler; ama, hem gelecekte ortaya kacak
bu Prens'in kimlii iin, hem de bu Prenslik iin ne bir ey
syler ne de bir ey syleyebilir: bunlarn kim ve ne oldu
unu bilmedii (bilmediini saptyoruz bir tek) iin deil
yalnz , gnmzde var olan hibir prensin ve hibir prens
liin gelecekte ortaya kacan syledii prens ve prenslik
olmadn olumlu anlamda bildii iin, ne bir ey syler ne
de bir ey syleyebilir. Bir tek somut siyasal pratik belirle
yecektir onlar: teori yapamaz bunu , ama bu pratiin yerini
kendi iinde belirlemeyi bilir gene de . Bu yer , imdilik, bo
lua aittir: "byk macera, var olan her eyin dnda ba
lar, yani bilinmeyen bir insan tarafndan ve bilinmeyen bir
yerde balar. " Bu "teorik aralk" , bu "eliki tr" Machi
avelli'nin dncesinin "olaand biimini" oluturur. Bu
6) Machiavelli Trkede "erdem" szcyle karladmz "vin" szcn kul

lanrken, bu szcn Latince kkeninden (Lat. Vir- erkek, asker; Lat. Virtus
erkeklik, gzpeklik, kahramanlk) gelen ve dorudan doruya "erkek" olmaya
ilikin "kahramanlk, cesaret, iyilik, yetkinlik" yan anlamlann da seferber etmeyi
amalar. Bu noktann akldan kartlmamas gerekir. ( .n)
40 felsefi ve Siyasi Yaz lar
durumda , Althusser'in nerdii Machiavelli yorumunun, en

azndan iki noktada kendi felsefi giriimiyle ilikili olduu
grlr. "Teorik pratik" kavram herkes tarafndan bilinirse
de, Althusser'in aklndaki tasarlardan birinin bir balam te
orisi oluturmak olduu pek az bilinir: ayn ekilde , 1 966-
196 7 yllarnda, en azndan inand kadaryla, pratiin ye
rinin artk bo olmayp , bilimsel bir tarih teorisini hukuken
elinde bulunduran7 komnist bir parti tarafndan tutulduu
bir balamda , Althusser'in "teori ile pratiin birlii" konu
sunda uzun bir yapt kaleme ald da pek bilinmez . Ne var
ki, szkonusu tasar, o koullarda ksa bir srede gerek bir
ile halini ald. te yandan , Althusser'in nerdii felsefe ta
nmlarndan bazlar, Machiavelli'nin yaptnda okuyabildi
ine inandyla yakndan ilikilidir. Machiavelli'nin dn
cesinin tam ortasnda, "anlaml bir aralk, bir boluk, teorik
bolua atlay" olduu, "Machiavelli'nin kendine bir uzam
amak iin, baka bir klasik teorinin stnde , baka bir kla
sik teoriye kar klasik bir teoriden yararlanamayaca , bo
lua atlamas gereken bir ann gelecei" yolunda dur durak
bilmeden yinelenen sav, kukusuz felsefenin hakikatinin ta
kendisi olarak kabul edilmelidir: Lenin ve Fel sefe de Althus '
ser felsefeyi "konulan bir mesafenin boluu" olarak tanm

lamaya kadar gtrmemi miydi bunu? Dolaysyla, Machi
avelli de, srrn bir tek kendisinin bildii o paradokslardan
biri sayesinde, bir filozoftan ok daha fazla bir ey olacakt:
7) Hukuken, ama fiilen degil. O dnemde Althusser'in tm tasans, teorinin yeri

nin en azndan bir sureligie bo kaldgna. dolaysyla oraya yerlemek gerekti
gine dayanmaktayd. (Fr. M.)
belki de filozofun ta kendisi ya da en azndan en st dzey

maddeci filozof olacakt.
Feuerbach'n ayn durumda olmad kesindi ; oysa Alt
husser ok ilgi duymutu Feuerbach'a. 1960 ylnda Feuer
bach'n birok metnini evirir ve Felsefi Man ifestolar bal
altnda toplar; aa yukar ayn sralarda Feuerbach st
ne bir kitap da yazmaya balar. Tamamlanmam bu yap
tn yaklak yz sayfas var elimizde ; bunlarn ogu da b
lk prk, ama bu kitabn son derece zenle allm ilk
blmnn "Fillerin Neden Dini Yok?'' bal tamas ok
anlamldr. Bu metin 196 7 ylna kadar uykuya yatrlr;
sonra o yl, bu metnin tz , dorudan Feuerbach'a deil
de , Alman Ideolojisi'ne ayrlan bir derste kullanlr, ki bu bi
le anlaml : gene de , bir tek Feuerbach' konu alan zm
lemeler gerek anlamda yayna hazrlanr. Ayn dnemde ,
Etienne Balibar ile birlikte bir kitap tasars ortaya kar;
Althusser bu kitaba Kesinti8 adn vermek ister. Althusser
Feuerbach, 1 844 Elyazmalan ve Fecrbach zerine Tezler
blmlerini kaleme almay stlenir, Balibar ise Alman Ide
olojisi blmn yazacaktr Bu konuya ilikin son bir eyi
daha anmsatalm: jean-Pierre Osier'nin yapt Hristiyan
l n z evirisi, Althusser tarafndan ynetilen "Theorie"
dizisinde 1968 ylnda yaynlanmt .
Althusser'in kurduu teorik dzenekte Feuerbach, Mac
hiavelli'den ok farkl bir yer tutar. Bununla birlikte , sz
konusu iki okuma arasnda ortak noktalardan daha fazla
S) Al husser bu kitaba Ocak 1 967 tJrihi dilm bir gii kaleme almt Szko
nusu giri blm t'>yle balyordu: "Ru kitap bir hesa plama ." (Fr. M )
bir ey var ve bizim "Feuerbach zerine" balm verdii

miz metin pekala "Feuerbach ve Biz" baln da tayabi
lirdi. Althusser'i okumu olanlarn tm de , Althusser'in
Marx'm genlik yaptlarna getirdii yorumlarda Feuer
bach'm kilit konumunda olduunu bilirler: 1965 ylnda
Marx lin balyla yaynlanan bir dizi yazda Feuer
bach'dan epey sz edilir. Althusser'in o zamanki hedefle
rinden biri , Marx'm Hegel'i ba aa evirdii yolundaki
eretilemenin upuygun olmadn gstermekti : ba aa
evirmek, bir ilikinin yapsn deitirmez. Szkonusu ba
aa evirme Feucrbach tarafndan gerekletirilmiti za
ten ve de Marx Hegel'i ba aa evirmek istediinde , ger
ekte feuerbach'n sorunsalna hapsoldu Bunlar hep bili
nen zmlemeler, ancak Althusser'in feuerbach' okuma
s da bunlara indirgenemez kukusuz. Althusser feuer
bach' hep Marx'a gre okuma eilimi, dolaysyla Feuer
bach'n zgnln indirgeme eilimi (Kant'm okumala
r geliyor akla ; Hume epey otlanm bunlardan) gster
diyse de biraz , kendini asla byle bir ilemle kstlamaz .
Althusser'in yapt Feuerbach zmlemesi kendine
zg bir yntemin tikelliiyle arpar insan; bu yntem te
melde Machiavelli ve Biz balkl yazda sergilenen ynteme
ok benzer. Szkonusu iki yazarda Alt husser'in ilgisini e
ken yan , her ikisinin de at, ve de bir anlamda ayn ne
denle atklar uzamlardr: Machiavelli gelenekten dn
ald elikili savlar birbirine kar kartarak uzamlar
aar; Feuerbach ise , "ayn birlik barnda bulunmalar d-
nlemeyecek teorik eleri birbirine yaklatrarak, baz

blgelerde , gerekten yeni teorik alanlar aar . " Benzerlik
bundan teye gemez , ama gene de zsel bir benzerliktir
bu , nk felsefi okumann konumuna ilikindir. Feuer
bach'n Machiavelli'nin bykln andrr yan yoktur
bundan baka nk Althusser'e gre Feuerbach'n b
ykl , dorudan doruya sunduu tutarszlklara ve za
mann dnda kalmasna baldr. Felsefi bir konuyu ele
aldnda, bu konuyu daha nce zaten dnm olan ya
zarlara gre hep gecikm itir: " 1 8 . yy . 'a gre geri eker ken
dini ve de Descartes'ta buluruz kendimizi; Descartes'a g
re geri eker kendini ve de skolastik ve Aristoteles'te bulu
ruz kendimizi" . Ancak tarihi ortadan kaldrmaz bu gecik
me ; Feuerbach kendine ramen artc ncelemelerde bu
lunan biri olup kar: "Feuerbach bir zaman birimi kadar
geriledii ve kendisinden nceki bir yazara gnderme yap
t her defasnda , kendisini yerine koyup dnd her
nceki yazarn kategorilerine dala ilerde dnulecek bir
nesne sunar" . Descartes'n Cogito'suna, dnmesi iin ,
Hegel'e borlu olduu nesneler, rnein kltr nesnesi
olarak din ve znellikler-arasl sunar. Bylece , Feuer
bach konusunda verilebilecek her tr yarg da, o an iinde
bulunulan havaya gre , olanak kazanm olur. Teorik n
celemelere yolaabilen bu geriye dnlere hayranlk du
yar bazen Althusser; Marx lin'de yeniden yaynlanan
"Gen Marx" zerine adl yazsnda sz etmiti bu teorik
ncelemelerden. Hatta , Feuerbach'n yaptn, Husserl ba-
44 Felsefi \'C Siyasi Yazlar
ta olmak zere , tm agda filozoflarn "mutlak ufku" , ana

kalb saymaya kadar vardrr hayranln . Ancak, Emile
Bottigelli'ye yazd 20 ubat 1 969 tarihli mektubunda ,
"Bergson'un mirass" Paul Ricoeur'den szederken "temel
metni rlplak, yani glnl tamamlanm biimiyle
tm rahiplere gstermek iin" Feuerbach' okumak gerek
tiini belirtir.
Althusser'in en kalc kayglarndan biri , bir felsefe tan

m kurmaya abalamak olmutu hep : en azndan bu an
lamda, tmyle geleneksel b ir filozoftur Althusser. Bu cil
din ikinci blmnde , dur durak bilmeyen bu almann,
ayn zaman dilimine yaylm birka parasna yer verdik
Althusser "Marksist felsefenin" (sonunda terk edecei bir
kavramdr bu) zglln tanmlamaya alrken, temel
de hep genel anlamda felsefenin doasn dnr. Marx
lin'de aka grlmese de hep var olan bu ama , bu ki
tapta ileri srlen savlara getirilen ilk "dzeltmelerden"
balayarak kendini duyurur: Marksist felsefe artk bir bilim
deilse , bir sre Althusscr'in savunduu gibi, "bilimsel
kimlie sahip bir felsefe" de deilse , bilim ile felsefe arasn
daki ilikiyi tanmlamak iin, nce aralarnda ne fark oldu
unu vurgulamak zsel nem tar. 1 96 7 ylnda Ecole
Normale Superieure'de verdii "Bilimadamlar lin Felsefe
Dersleri" , ite bu teorik giriimin kapsamnn ilk kez her
kese aklanyd ; szkonusu giriim , bile isteye , zellikle
deiken sonulara ulat . Althusser Lenin ve Fel s efe 'de "fel-
sefe , teorik alanda, daha kesin sylemek gerekirse , bilim

nezdinde siyasetin yerini tutacaktr" ve de "vice vesa, felse
fe , snf mcadelesine girmi snflar nezdinde bilimselligin
yerini tutacaktr" diye yazar. ]ohn Lewis'e Cevap adl al
masnda ise , felsefenin "son kertede teorik alanda snf m
cadelesi oldugunu" savunur. Ne var ki , zm getirdikleri
kadar sorun da kartan btn bu anlatmlar gene de son
sz degildir Althusser'in: gerekte , son sz olmayacak za
ten . 1 978 ylnda, "(Filozof olmayanlar iin) Felsefeye Al
ma" balgn verdigi bir "elkitab" yazar kendi terimleriyle .
1 9 76 ylnda da " Felsefede Marksist Olmak"9 adl ayn tr
baka bir kitap daha yaynlamt; 1 976 ylnda "Felse fenin
Dnm" balkl konferansnda bu kitaptaki baz nok
talar ele alp kullanmt . Althusser'in son yazlar da gene
bu felsefe sorunuyla ilgilidir10.
Bu cildin ikinci blm iin , Althusser'in 18 Aralk
1 96 7 tarihli "Bilinadamlar lin Felsefe Dersleri"nin bein
cisine verdigi " Felsefenin Yakasnda" baln benimsedik;
bu balk, "Bilimlerin Yakasnda: Bilimsel Pratik" baln
tayan ikinci dersinin ikinci blmn anmsatr. Althus
ser'in l 968'den beri, tekilerden ok nce, Revue de l 'ense
ignement philosophique'te yaynlamak istedii bu beinci
ders, ilk drt dersin yer yer elden geirilmi biiminden
9) 'felsefede Marksist Olmak" 1 42 sayfadr; "(Filozof olmayanlar iin) Felsefeye

Alma" adl almann en urun biimi ise 2 2 5 sayfadr. (Fr. M )
10) rnein, Lt Couran souterrain du matialisme dr la renconre, (Eais philosophiqu
rs e politiques, tome 1, Stock/IMEC 1994 iinde) ya da Philosophir et maxisme
Enretirns avec Femanda Navarro (Sur la philosophir, Paris, Gallimard, 1 994, iin
de; L transfonnaion de la philosoplie adl konferans metni de bu ciltte yer alr.)
(Fr. M.)
oluan, 1 9 7 4 yayn Felsefe ve Bili madamlarnn Kendiliin

den Felsefesi balkl derlemeye , nedendir bilinmez , katl
mamt . Alakgnll gzkse de , zellikle hrsl bir me
tindir bu ; tm felsefenin zgllnn, bilimle kurduu
bir ilikide yatt , bu ilikinin de ou kez "epistemoloji"
denilen eyde grnr klnd dncesini, oklukla ileri
srlmekten teye gemeyen bu dnceyi , kesin biimde
gelitirdii biricik metin budur. Sunduklar olanca eitlili
in tesinde , tm epistemolojiler son derece basit birka
eye indirgenebilir; Althusser de bunun temel deimezi
ni ortaya kartr ve ilksel bir anlatmda dile getirir: zne =
Nesne . Baka deyile , "felsefe asndan, bilimsel felsefe bir
zne'de bulunan ya da bir zne tarafndan elde tutulan bir
bilgidir, kendi Nesne'sine upuygun olduu iin bilimsel
olan bir bilgidir." Bu anlatmn kendisi de daha karmak
baka anlatmlarda gelitirilmeye elverilidir. Bu anlatm
lardan biri de "felsefenin bilimsel bilgiye ilikin besledii
tasarmlamann en sondaki teorik temelini oluturur": (z
ne = Nesne) = Hakikat anlatmdr bu ; anlamysa, "felsefe ,
zne ile Nesne denkleminin hakiki bir bilgi rettiini sy
leyerek Hakikat'i sylediini syler" . Bilimadamlar lin
Felsefe Dersleri'nin beincisinin en gl yan ise , felsefe
tarihinin tmn kapsayan bu deimezin deime dizge
sini ortaya karmak olacaktr: szkonusu deimeler, u
iki zsel deikeye, nesneyi ortadan kaldran biimcilik ile
Althusser'e gre, N esne'nin Hakikati'ni ekip kartmakla
yetinerek zne'yi ortadan kaldran ampirizme, yol aarlar.
Bylece artc baz iddialar kar ortaya : buna gre , Pla

ton'un ya da Descartes'n da bir ampirizmi olacak, ama bu
bir biimler ya da zler ampirizmi olacak. Ancak, her de
ime rneinin, kendi doasn deitirmeden kendi kar
tna dnebileceini kefedince , paradoks da gerek bir
dnme tarz olup kar. rnein, ampirizmin, nesnenin
katksz kaydna indirgenen zneyi her zaman ortadan kal
drdn savunmann, ilk bakta zor olduunu gayet iyi
bilir Althusser. Hume'un ampirizmi ise daha ok nesneyi
ortadan kaldrma eilimli olacaktr: evet, doru , diye yant
lar Althusser, ama zde hibir deiiklik yapmaz . nk
d nesne gerekten ortadan kaldrlmsa da, burada haki
ki nesne , zne'nin bilincinin ieriidir; bilgi, nesnenin Ha
kikati'ni ekip kartmaktr hep : dolaysyla , zne mercii
ortadan kaldrlmtr, ama ampirik deimez, kendi kar
tnn grnyle uygulamada kalmay srdrr. Althus
ser, bu savlara, yaynlanm metinlerinde bir daha asla
dnmez. Oysa, daha nce sz ettiimiz 1 976- 1 978 yllar
nn rn "elkitaplar"nda yeniden ele alr bunlar. Ne var
ki, bu yaptlarn, szkonusu "Bilimadamlar lin Felsefe
Dersleri"nin beincisinde sergilenen paradoksal mantk us
talyla pek ilgisi yoktur.
"Bilimadamlar lin Felsefe Dersleri"yle ayn dnem r
n olan ve bu ciltte hemen sonra yer alan "Felsefe stne
Notlar" bir bakma gene ayn giriimden kaynaklanr. "Fel
sefe stne Notlar", Ekim 1 966 ile ubat 1 968 dneminde
Althusser ile o zamanki baz alma arkadalarnn (bal-
calar Alain Badiou , Etienne Balibar , Yves Duroux, Pierre

Macherey ve Michel Tort) 1 1 birbirlerine gnderdikleri
"Aratrma Notlar" balkl bir btn temel alnarak olutu
ruldu. Althusser'in niyeti , "bizim Etika'mz olabilecek ger
ek bir felsefe yapt" , "Diyalektik Maddecilik eleri" ba
ln vermeyi dnd btncl bir yapt oluturmakt.
"Felsefe stne Notlar"n ilgi ekici yan, tamamlanma
m olmalarndan kaynaklanr tmyle . Bir dncenin
haftadan haftaya , bazen de gn be gn kendini arad g
rlr . Bir aa da damgasn vuran ortak bir tutkuyla , fel
sefe , siyaset ve bilim arasndaki ilikileri eklemlemek tut
kusuyla harekete geen "teorik bir laboratuvar"n ileyii
gzlemlenir. Althusser bir yandan dnceler atar ortaya,
bu dncelerin kendisine geri dnmesini bekler, bu ge
ri dn de hi gecikmez ; te yandan, bakalarndan kay
naklanan dnceleri yakalar ve bunlar hemen bir tek
kendisine ait olan bir syleme yerletirir. Son derece hzl
deiiklikler yaanr; Althusser'in tiyatrosu yeni yeni kii
lerle zenginleir hep, bazlar hemen unutulup gider . "Epis
temolojik kesinti"ye "felsefi kopma" eklenir; bilim/felsefe
ifti ise , daha yeni kararl bir ilikiye girip durulmuken
-ki bunu bile sylemek zor!- nc bir kiinin araya sz
masyla yeniden bozulur: "siyasal pratik deneyiminden
kaynaklanan ideolojik devrimler"dir bu nc kii; felse
fenin bilime gre ge kalm ya da kalmamln yalnz
ideoloj ik devrimler saptayabilir. Bylece Althusser de daha
1 1 ) Bu notlann ilk Althusser'in verdii "Sylemler Teorisi stne Not" bah

gyla Ecnrs sur la ps_ychanalyse (Stock/IMEC, 1 994) iinde yaynlanmt. (Fr. M.)
nceki metinlerinden bazlarn , yaynlanm yaptlarnda

hi karlalmayan bir dille eletirmeye srklenir. rne
in, zaman zaman yorumbilime kar yaplm bir sava ay
gt olarak sunulan "belirtisel okuma" teorisini ele aldn
da, sonuta tamtamna bunun kart szler yazar: "Bir yo
rumbilim nerisinde bulunmadmz syleyerek bou bo
una kar ktk; zaman zaman yorumbilime edeer bir
ey retip retmediimizi (rnein, Marx'n baz yerlerde
kendi bilimsel-teorik pratiinin hemen-hemen-kategorile
rini, var olduklar dnlecek kadar ortaya kartan anla
tmlarla dile getirdiini yazdmda) sorduum oluyor ken
dime . "
Francesco D e Sanctis'in Machiavelli'den sz ederken
kulland , Althusser'in de ok sevdii bir deyii aktaralm:
bu felsefi notlar, hi beklemediimiz halde, bizi artp,
dlere salyor. lte, bundan dolaydr ki , gizemlerle dolu
u son notta sylenen dncelerin imdiye kadar hi ke
fedilmemi olmasna da yanp yaklyoruz: ya "felsefi bi
lind" ile "felsefi tedaviye" ne demeli?
"Ne kadar ilerlersem, o kadar inanyorum bir filozof ol

madma, buna ok da zlyorum. Oysa, olmak gerekir
di, nk artk olunabilir ve olunmas gerekir. Ama benim
iin geerli deil bu . ok az ey biliyorum ve renecek za
manm da yok artk. Felsefe alannda alan siyasal ajitat
rn tekiyim . " Klasik olarak, ulalmak istenen hedeflerin
1 2 ) Franca'ya mektup, 12 Temmuz 1 967. (Fr. M.)

50 Felsef ve Siyasi Yazlar
kapsam ve doas gerei propagandadan ayr tutulan aji

tasyon, Althusser'in zihninde , terimin soylu anlamnda fel
sefeye kart gibidir; bunun amac da , belirli bir konjonk
trde u ya da bu lde dolaysz etkilere yol amaktr ; bu
durumdaysa , siyasal etkiler szkonusudur Gene de pek
ak bir ayrm deil bu: nk , daha nce grdmz gi
bi, Althusser'in g;.. nde Machiavelli bir bakma bu isme en
yarar filozofsa, onun gznde Prens'in de "siyasal bir Ma
nifesto" olarak kabul edilmesi gerektiini unutamayz . Bu
nun byle ilan edilmesinin de , zdelemenin bugne dek
bilinmeyen atalarndan birinin ortaya k saylmas ge
rekmez mi? Althusser'in Franca'ya ydzd mektubun az
nce alntladmz blmnn hemen ardndan Spino
za'ya gndermede bulunmas rastlant olmamal: " Filozof
olmak u demektir: bize gereken Eti ka 'y yazabilecek ol
maktr. ok yaknda mmkn olacak bu (ve de elzem bu
nu yapmak) Ancak ben deilim bunu yazacak olan." Belki
de kabul etmek istediinden ok daha fazla birlik btn
lk sunan yapt konusunda Althusser ne dnrse d
nsn, en azndan tek bir ey kesin : "Felsefe alannda a
lan siyasal ajitatrn teki" olduu su gtrmez Biz de bu
tr bir "teorik pratik" erevesinde kalan baz metinleri i
te bu balk altnda bir araya getirdik.
2 9 Kasm 1 963 tarihinde kaleme alnan "Bir Eletiriye
Cevap" adl metin, Althusser asndan belirleyici nitelikte
siyasal-teorik erevede yer alr. Marx lin'de yeniden bas
lacak yazlarn pek ou o tarihte yaynlanmt . Bunlarn
arasnda en bata "eliki ve st-Belirlenim" adl yazs ise

komnist filozof ve yneticiler tarafndan olduka sert bi
imde yantland . Althusser kendisine yneltilen eletirile
re La Pensee ' n in Austos 1 963 saysnda yaynlanan "Mad
deci Diyalektik stne" balkl bir yazyla karlk verdi.
te yandan, gene ayn sralarda, komnist filozoflar ara
snda, daha az belli olsa da, en azndan ayn derecede id
detli baka bir tartma daha yaanyordu . Les Editions So
ciales 1 962 gz aylarnda Althusser'in hem eski rencisi
hem de dostu olan Lucien Seve tarafndan yazlm "a
da Fransz Felsefesi ve 1 789 'dan Gnmze Kadar Geirdii
Oluum" adnda bir kitap yaynlar. Gn "diyalog" gndr
ve de o sralarda partinin balca yneticilerinden biri olan
Roger Garaudy de "diyalou" el stnde tutmaktadr. lte ,
bu balamda Seve'in kitab zaman zaman fazla "dogmatik"
bulunur. Kitap iin ne dnrse dnsn Althusser
Centre d'Etttde et de recherche marxiste'e13 gidip szkonusu
kitab tartmay reddeder: ona gre, felsefi tartma kisve
si altnda, u ya da bu lde siyasal bir dava almaya a
llmaktadr14. Ne var ki, bu tartma Lucien Seve'in ko
mnist yneticiler hiyerarisinde ykselmesini engellemez:
1 96 1 ylnda Fransz Komnist Partisi Merkez Komitesi ye-
3) FKP kuruluu. Marksist Aratrma ve inceleme Merhezi . ( . n . )

1 4) Althusser'in tarih dmedii v e de gndennedii "Deerli yoldalar" (Marksist
Aratrma ve inceleme Merkezi. CERM yneticileri szkonusu) diye balayan
bir mektubunda, yle denilmekteydi: " Marksist Aratrma ve inceleme Merke
zi ynetiminin bizlen ard 'tanmaya' 'mdahalede' bulunmak istemi
yorum, nk bunun gerek teorik bir tanma olduunu kabul edemiyo
nm . . . Desani'nin sunduu teorik kantlama. Seve'in kitabnn siyasal an
lamda mahkum ediliini dorulamak amacyla sipari stne kesilmi '"teorik
bir paltodur'". (Fr. M . )
52 Felsefi v e Siyasi Yazlar
dek yesi seilmi olan Seve , 1 964 ylnda asil ye olur .

1 963 yl Ekim aynda , "uluslararas komnist hareketin
durumu"nun ele alnd (in-Sovyet atmas ksa bir s
re nce resmiyet kazanmt) Merkez Komite toplantsnda,
Mao Ze-dong'un felsefe yazlar stne bir bildiri okur ve
bu yazlara fazla gnderme yapmakla sulad Althusser'i
eletirir. Althusser bunu kabullenmez ve saldrya gemeye
karar verir. "Bir Eletiriye Cevap" adl yaznn kkeni bu
dur ite ; bu yazsnda Althusser rakiplerinin tmne top
luca saldrr, bazlarn yanna alp tekilere kar kullan
maz . La Pensee dergisi geniletilmi ynetim kurulunun
Althusser'in yazlarn ele ald 30 Kasm 1 963 tarihli top
lants beklenen frsat salam olur. Bu toplantya ilikin
toplayabildiimiz tm tanklklar, yaplan tartmalara Alt
husser ile Georges Cogniot arasndaki mthi bir sz del
losunun damgasn vurduunu gsteriyor; bilindii gibi
Paul Langevin ile birlikte La Pensee dergisini kurmu olan
Georges Cogniot bu derginin bir bakma resmi siyasal y
neticisiydi de . Althusser'in ite bu toplantda okunmak
zere kaleme ald yaz, iddetli bir polemik tutkusuyla
zangr zangr sarslr; paradoksun verdii keyif de doruk
noktasna ular: gnlnde inli komnistlere yaknlk
beslemekle sulanan Althusser, kendisine sylenen bu ho
szleri rakiplerine yneltir ve okuduu metni, dozunu za
ten nceden bildiini ileri srd eletirilere "nceden
verilmi bir cevap" olarak sunar.
uras kesin ki, "Bir Eletiriye Cevap" adl yaz Althus-
ser iin gerek bir dnemetir; Georges Cogniot'ya yazdg

4 Aralk 1 963 tarihli bir mektup da tanktr buna: "Cumar
tesi gnk toplant beni ok sevindirdi . Kendi adma mut
luyu m , ama sylememe izin verirsen, senin ve de yoldala
rm adna da mutluyum. Bir eigin aldgna inanyorum."
Ne var ki, tuhaf eyler de geldi bu yaznn bana ; Fran
sa'da "Maocu " Hareket 1 5 adl kitabnda Patrick Kessel bu ya
znn baz blmlerini alntlar, amac ise Alhusser'in anti
Maoculugunu kantlamaktr bu defa. O sralar Maocu ha
reket Fransa'da doruk noktasna varmtr; kullanlan yn
tem hi houna gitmez Alhusser'in. Patrick Kessel aleyhi
ne adli takipte bile bulunmak ister bir ara, ama Kessel'le
dosta anlanca vazgeer bu giriimden. Kitabn sulanan
blmleri hazrlanan yeni basmda yer almaz , bu blmle
rin bulundugu sayfa bo olarak yaynlanr, ilk sayfaya
u uyar konulur: "Sevgili okur, yaync bu beyaz sayfa
nn tm sorumlulugunu stlenir. "
Daha sonraki iki yaz ise ("Felsefe Ortam v e Marksist
Teorik Aratrma" ile "Levi-Strauss stne" balkl yaz
lar) 1 966 ylnda kaleme alnmtr ve bambaka bir bagla
mn rndr. O sralar her eye egemendi yapsalclk;
Althusser ise nlyd artk. Marx'n yeni bir yorumunu
oluturmay amalamyordu sadece ; alan degitirmek sz
konusuydu artk, dary kuatmak, siyasal-teorik alanda
belirli mevziler ele geirmek ve bu mevzilere iyice yerle
mek gerekiyordu: bu tr kayglar, 1 960'l yllarn balarn-
1 5 ) Le Mouvement "mauise" en France, Tome l, Paris, 1 0/18, 1 97 2 . (Fr. M.)

54 Felsefi ve Siyasi Yaz lar
daki Althusser'e yabanc degilse de, artk n plandaydlar.

Artk her eyin, deyim yerindeyse , askeri stratej i terimle
riyle dnlmesi gerekiyordu; sylenen her szcn
zenle tartlmas , rakibin verecegi tepkilerin nceden he
saba katlmas gerekiyordu. Stratejik zorunluluklar hep iki
ayr dzeyde yer alyordu. Bunlarn ilki siyasal dzlemdi:
"revizyonizm" Komnist Parti'nin derinlerine kadar ile
miti , Maocu gruplar da temelde kk-burjuva nitelikliy
di. Yeni bir partinin ortaya kn hazrlamak gerekiyor
du, ama bunun koullar da henz bir araya gelmemiti:
imdi yerine getirilmesi gereken grevler, teorik grevler
di. Bylece , "Spinoza" 16 adl grup ortaya kt ; bu grup,
1 967 ile 1 969 yllar arasnda, Ecole Normale Superieu
re'de u ya da bu lde gizli toplantlar yapt: Komnist
Parti ye kartna sahip olanlar partiyi terk etmemeli , ye
kart olmayanlar ise , partiye girmemeli . Teorik dzey: ra
kiplerin ak seik tanmlanmas gerekir, balca rakip ile
ikincil rakibi ayrt etmek, ittifaklar kurmak gerekir. rne
in , Levi-Strauss'a kar Foucault ya da Lacan' srmeye
almak gerekir. Bir dergi kartmak gerekir: Theoie isim
li gereklememi dergi tasarsyd bu ; oysa, en azndan
kagt stnde bile olsa, birka saylk malzeme hazrd.
Okul konusu gittike ivedilik kazanmaktayd: bu konuda
ortak bir yapt vermek gerekiyordu; Baudelot ve Establet
6) Alhusser'in byk olaslkla 967 yl Nisan ya da Mays aynda kaleme aldg,
tarih dlmemi bir meninde geer bu cmle. Althussa arivinde "Spinoza
grubuyla" ilgili ok kapsaml bir dosya bulundugunu belinmemiz gerekli; bu
dosya, hem szkonusu grubun oplantlannda tutulmu elyazs notlardan hem
de oplamlarda okunmu olmas gereken daktiloyla yazlm metinlerden olu
ur. (Fr M )
Sanal Uzerine Yazlar 55
tarafndan 1 972 ylnda yaynlanan Fransa'da Kapi talist

Okul adl kitap bu tasary ge de olsa gerekletirmiti.
"Teorik alma gruplar" oluturmak, bu gruplar lke a
pnda rgtlemek gerekiyordu . Althusser'in Ecole Norma
le Superieure'de dzenledii byk toplantnn amac da
buydu zaten; 20 Austos 1 966 gn "Felsefe Ortam ve
Marksist Teorik Aratrma" adl konferans da gene bu top
lant erevesinde vermiti. Bu tasarlarn pek ou 1 968
Mays olaylar nedeniyle kesintiye ya da derin biimde de
iiklie urad, ama yazlar olduu gibi kald. Belge nite
lii tamalar nedeniyle ilgi uyandrmalar yaynlanmalar
na yeter yetmesine , ama Althusser'in felsefe ortam konulu
konferansnn da ak seik bilgi vermedii sylenemez .
Savunulmas ok g zorlamalar arasna skp kalm
daha nceki metinlerin tersine , Hmanizm Kavgas adl
metinden , yazmann verdii mutluluk evreye yaylr . Bu
syleneni kantlamak gerekirse, Althusser'in Franca'ya yaz
d 1 2 Temmuz 1 96 7 tarihli mektuba gzatmak yeterli
olacaktr: "ok nemli boyutlara brnen yepyeni bir ki
taba baladm ite . u getiimiz on gn iinde byk bir
blmn yazdm; Kitap-Elkitab'nn 17 tersine , her tr
'ineklii' yapabildiim iin elim yle hafifti ki. inde bu
lunduum, teorik ve daha baka trden ciddi durumu
byle 'dnlemeye' gerek duyuyordum gerekte n de. Bir
lde elendirdim kendimi; hi kapa kaldrlmam so
runlar konusunda kantlamalar ileri srerek bu tarzda de-
1 7) Daha nce degindigimiz, "teori ile pratiin birlii" konulu kitap szkonusu. (Fr M.)
vam edebileceimi sanyorum . Almanya'da, 1 8 . yy. sonu ,

1 9 . yy . banda, filozoflar arasnda Spinoza evresinde ko
pan 'Tan rtan mazlk Kavgas'nn ansna, 'Hmanizm
Kavgas' adn koyacam kesinleti nerdeyse ." Bu alma,
Althusser'in Marx I in de yeniden baslan hmanizm konu
'
lu iki yazs ile, bu yazlar nedeniyle yneltilen eletiriler

den bazlarn tek bir ciltte bir araya getirmek isteyen Mek
sikal bir yaync tarafndan sipari edilmiti . 1965 yl
Ocak aynda Komnist renciler Birlii'nin yayn Clar
ttde jorge Semprun'n "Sosyalist Hmanizm Sorgulan
yor" balkl yazsnn yaynlanmas , geni apl bir tart
mann patlamasna yol amt. te yandan, La Nouvelle
Citique dergisi kendi sayfalarnda 1 966 yl sonuna kadar
sren bir tartma amt. s Bu i o kadar ciddiye alnm
t ki, Argenteuil'de gerekleen Merkez Komite toplantsn
da ( 1 1 - 1 3 Mart 1 966) yaplan tm mdahaleler Althusser
tarafndan benimsenen konumlardan , hem de uzun uzad
ya sz etmiti. Meksikal yayncnn getirdii tasar kar
snda hayranlk duyan Althusser neriyi hemen kabul eder
ve ortaya kacak almay , kendisi tarafndan kaleme al
nacak uzun bir sonsz ekleyerek, ynettii "Theorie" dizi
sinde yaynlamaya karar verir. 1 967 Temmuz ve Ekim ay
lar arasnda bu konuda alr ama almas Ekim aynda
kesintiye urar: bizim yaynladmz metin de ite budur.
1 8) M . Brossard, Francis Cohen, jacques Goldberg. Pierre Macherey, Genevieve

Navani, Michel Siman, Michel Verret tarafndan kaleme alnm yazlar; bunla
ra, jean Suret-Canale ve E mile Bouigelli bata olmak zere daha baka yazarlar
tarafndan kaleme alnm ve eitli dergilerde yaynlanm baka yazlan da ek
lemek gerekir. Roger Garaudy'yi unutmamak gerekir dogaldr ki.
Kolay okunabilen, ogu yeri eglenceli bir metin olan

"Hmanizm Kavgas" entelektel adan bakldgnda en
azndan iki noktadan nem tar. Althusser'in hmanizm
ve "teorik anti-hmanizm" konusundaki dncelerini en
kesin biimde amladg metin budur. te yandan, bu
metin sayesinde Feuerbach konusundaki dersi de ok ya
rarl bir ekle zenginlemi bulunmaktadr: "Hmanizm
Kavgas" adl yazda , Feuerbach konusundaki dersinde de
inmekten teye geemedii, yabanclama gibi baz izlek
leri ele alr. En sonunda da , ne olursa olsun Feuerbach'n
belki de "biricik teorik hmanist"19 olduunu yazar.
Bu cildin son blm , Althusser'in Marx lin'de yeni

den yaynlanan ve bu yapttan ayrlamayan "'Piccolo', Ber
tolazzi ve Brecht (Maddeci Bir Tiyatro zerine N otlar)" ad
l yazs dnda kalan, bugn iin bilinen , sanat konulu
tm yazlarn bir araya getirmektedir. Althusser'in yaz
malarndan , 1 963 yl Aralk aynda ya da 1 964 yl Ocak
aynda ltalya'da sanat konulu bir konferans verdii anla
lyorsa da, bu konferansn metni saklanmamtr. Bunun
dnda, Althusser'in byk olaslkla 1963 yl Aralk ayn
da yapug bir konuma kaydnn daktiloya ekilmi metni
de arivlerde yer almaktadr: bu metinde Althusser, blk
prk biimde olsa da , "yazn tarihi kavram"ndan sze
der. Szkonusu kayt ne yazk ki saklanmam; kaydn
metni ise o kadar eksik ve o kadar ok yanl ieriyor ki ,
1 9) Lucien Seve'e mektup, 26 Nisan 1 972 . (Fr M.)

yaynlanmas doru olmazd.

La Nouvelle Critique dergisi 1 966 yl Aralk aynda, "Sa
nat Bilgisi Konusunda lki Mektup" baln verdii bir
derleme yaymlar. llk mektup , o zamanlar Toulon Lisesi
retmeni olan Andre Daspre tarafndan Louis Althusser'c
iletilmek zere kaleme alnmtr; ikinci mektup ise , Alt
husser'in szkonusu mektuba verdii cevaptr. Bu tart
ma, La Nouvelle Citique dergisinin Althusser'in hmanizm
konusundaki yazlar dolaysyla at tartmann devam
dr; Andre Daspre bu tartmada Louis Aragon ve Roger
Garaudy'nin konumuna yakn dmektedir. Daha kesin
olarak sylemek gerekirse , szkonusu tartma iki noktada
toplanmaktadr. Andre Daspre'n Althusser'in yazlarnda
sanat katksz ve basit bir ideoloji biimine sokma tehlike
si sezmesi zerine Althusser pek de cevap saylamayacak
bir cevap verir: "Sanat ile ideoloji arasndaki ilikiler soru
nu ok zor ve ok karmak bir sorundur. Bu konuda sana
tek syleyebileceim, aratrmalarmzn hangi ynde ge
litiidir. Sanat ideoloji ile ok zgl ve ok zel bir iliki
kurmu olmasna ramen, gerek sanat ideolojiler arasna
yerletirmiyorum. " Sonra da Andre Daspre'a bu konuyla il
gili olarak Pierre Macherey'nin almalarna bavurmasn
sylemekle yetinir. Buna karlk ikinci noktada ok daha
ak seik konuur: bir yanda, bilim tarafndan retilen bir
genellik bilgisi, te yanda da, sanat tarafndan salanan bir
"bireysel" bilgi yoktur. Bilim tarafndan retilen, sanata
ilikin bir bilgi vardr ya da olmaldr; buna karlk, "sanat-
sal bilgi" yoktur nk , sanat bilgi vermez , gzler nne

serer. Gzler nne serdii eyse , ideoloj idir. Balzac ile
Soljenitsin ite bu nedenledir ki, bize ideoloji konusunda
bir "bak" sunarlar; romanlarna kaynaklk eden ideoloji
konusunda iin iinden bir mesafe koymay, bir geriye ekil
meyi varsayan bir baktr bu. Felsefe eer , "konulan bir
mesafenin boluunu" tayorsa, sanatn kendisi de "mesa
fe koymak" ise , felsefe ile sanat arasnda bir iliki olmas
gerekir. Althusser'in tiyatro stune kaleme ald yazlarn
ana eksenlerinden biri de budur ite.
Bu ciltte yaynladmz tiyatro konulu iki metin, Mila
no'daki Kk Tiyatro (Piccolo Teatro di Milano) ynetici
si Paolo Grassi'nin Althusser'i Milano'da tiyatro konusun
da yaplacak ak bir tartmaya davet ettii 1 968 yl Mart
aynda yazlmt. Althusser'in Kk Tiyatro ile ilikisi
ok eskilere uzanr; Bertolazzi'nin El Nost Milan adl oyu
nunun Giorgio Strehler tarafndan sahnelenmesi stne
1 962 ylnda20 kaleme ald yaz, Fransz eletirmenler ta
rafndan genelde dmanca karlanm olsa da, ltalyan
dostlar tarafndan ok beenilmiti. Althusser kendisine
sunulan tasaryla hemen ilgilenir, ama gene de ihtiyat el
den brakmaz ve kendini iyice salama almak ister: tart
mann tam anlamyla denetlenmi bir ortamda yaplmas
gerekir. Paolo Grassi ondan "bir kltr evresinde yapla
cak tartmal sohbet toplantsna" katlmasn istediinde,
20) Althusser'in "'Piccolo', Benolazzi ve Brecht ( Maddeci Bir Tiyatro Uzerine Not
!ar)" adl yazsnn Espri! dergisinin 1 962 yl Aralk ay saysnda yaynlandg
n anmsatalm. (Fr. M . )
Althusser ilkece kabul ettigini syler21 ama hemen unu

eklemeden de edemez : "u sz ettigin ve de katlmam is
tedigin 'kltr evresi' , nedir? Piccolo'ya organik anlamda
bagl bir kurulu olup olmadn, yok eer baka bir ey
se ne oldugunu syle , gereken (hem kltrel hem de siya
sal) bilgiyi ver bana . " Biraz daha sonra unlar da ekler:
"Kesinletirmek gereken bir nokta daha var: anlayacagn
siyasal nedenler dolaysyla , n iversite erevesinde kala
rak (ve de Piccolo erevesinde kalarak bir de) konuabili
rim yalnz , hibir siyasal rgtte konuamam. Bu tr siya
sal anlamda temkinli olman rica ederim. nk, Fransz
partisiyle talyan partisi arasndaki karmak durum gz
nne alndgnda , benim kendi konumum da, vb . gzn
ne alndgnda, en nemlisi de, ltalya'nn ne durumda ol
dugunu bilmedigim ve de 'yanl adm' atma tehlikesi iin
de bulundugum gznne alndgnda , bir sreliine son
derece temkinli olmam gerektii de kolayca anlalr . " Sz
konusu toplant en sonunda 1 Nisan 1 968 gn Kk Ti
yatro Dostlar Dernei'nde yaplr. Giorgio Strehler ile bir
tartma biimine brnr; bu tartma ncesinde , Althus
ser'in Giorgio Strehler tarafndan sahneye konulan, Kk
Tiyatro tarafndan oynanan iki Efendinin Ua Arlequin
isimli oyundan "edindigi olaand izlenimi" zmledii
Paolo Grassi 'ye Mektup unu okur Giorgio Strehler.
'
Althusser'in en bataki niyetinin Brecht ve Marx stne

uzun bir konferans vermek olduu her eyden anlalyor:
2 1 ) Paolo Grassi'den Louis Althusser'e mektup, 19 ubat 1968; Althusser'in yant,

8 Mart tarihinde. (Fr. M )
komnist gnlk gazete L'Unita'nm 3 Nisan tarihinde ver

dii habere baklrsa, o geceki tartmada Brecht'ten epey
sz edilmi zaten . Althusser de bu tasary frsat bilip
Brecht'in Tiyatro stne Notlar'm okur yeniden, uzun
uzun notlar der, filer dzenler, sonra da tamamlanma
dan brakaca, bizim de "Brecht ve Marx Hakknda" ba
ln uygun grdmz yazy kaleme alr. Bundan bir
ka hafta nce, 24 ubat 1 9 68'de , Fransz Felsefe Derne
i'nde Lenin ve Felsefe balkl konferans vermiti ; konfe
ransn sonunda unu ileri srmt : "Marksizm (yeni) bir
praksis felsefesi deil, (yeni) bir felsefe pratiidir . " Ayn bi
imde , imdi de unu ileri srer: "Brecht'in tiyatrosu bir
praxis tiyatrosu deildir; Brecht'in tiyatrosunun yeni olan
yan, yeni bir tiyatro pratiidir. " Brecht'in bu yeni yan,
oyuncunun oyun tekniine ilikin olmakla kalmaz; u n
l m nl "yadrgatma"22 oklukla basit bir oyun teknii
ne indirgenir, Althusser buna "kayma" ya da "yerdeitir
me" demeyi yeler. Marx ve Brecht tarafndan balatlan bu
devrimlerle, "oyuncular n oyununda baz kk gelerin
yerini deitirmek, yerini kaydrmak deil, tiyatronun ko
ullarnn btnn etkileyen bir yerdeitirme szkonu
su olacak artk. Felsefe iin de ayn kural geerli . Bu yeni
pratii oluturan bir yerdeitirmeler btn szkonusu de
mek ki ." Althusser'in Machiavelli'ye uygulad bir deyii
kullanrsak, felsefe ve tiyatro "dzeneklerinin" genellemi
bir yerdeitirmesi szkonusu burada. "Kulaa gelen ses,
22) "Mesafe koyma"- fr. distancialion . ( . n )

2 Felsefi \T Siyasi Yazlar
siyaset meydanndan ykselen ses olsun diye, tiyatronun

sesinin ve felsefenin sesinin yeri ni degitirmek gerekir. "
Ama n e olursa olsun , tiyatro gene d e felsefe deildir, ti
yatronun eglendirmesi de gerekir. Brecht'in bu konudaki
aklamalar Althusser'i ikna etmez. Ona gre izleyicinin
ald zevk, ideolojik olann tannmas gibi bir eyden kay
naklanr: "Tiyatro , izleyicilerin kafalarnda ve bedenlerinde
olan grmeye geldikleri , kendi kendilerini tanmaya geldik
leri bir ayna gibidir." Ama , bu zevk ayn zamanda bir teh
like , insann beklediinden bambaka biri oldugunu grp
tanmas tehlikesini iermezse geerli olamaz . Ne var ki, bu
tehlike de sonuta oyundan baka bir ey deildir: Nihaye
tinde, her ey , yle ya da byle , yeniden eski dzenine ka
vuur. Bu noktada birdenbire , artk iyice tandmz para
doksal mantn yeni bir belirii kar ortaya . Aristoteles ile
Freud'u destur bile demeden Brecht'e zerk eden Althusser
yle yazar: "Aristoteles, tiyatro bir Katharsis'tir, Freud da,
sanat dsel bir zaferdir, diye yazyordu . evirisini yapa
lm : dsel bir zafer, dsel bir tehlikedir. zleyici tiyatro
da, atele oynadn grme zevkini alr, yangn olmadn
dan ya da kendi evinin yanmadndan , bakalarnn evi
nin yandndan, ne olursa olsun kendi evinin yanmad
ndan iyice emin olmay grme zevkini alr. "
B u noktada, tiyatro konusundaki bu grn uygula
mas olarak Paolo Grassi'ye Mektup'u okumak heyecan ve
recektir. slup asndan ele alndnda, Althusser'in en
gzel metinlerinden biri olan Paolo Grassi'ye Mektup un '
Sanat zerinr Yazlar 63
kendisi bile tiyatro nitelii tar . Althusser'e gre Brecht ti

yatrosunun kimliini oluturan genellemi yerdeitirme ,
kii olarak Arlequin ya da bu rol gerekletiren oyuncu
tarafndan deyim yerindeyse ete kemie brndrlm
tr: "her yerde olup hem hibir yerde olmama becerisi, di
key, yatay, ba yukar, ba aa olabilmesi, yz koyun,
srt st yatabilmesi"ne vgler dzer Althusser. Oyuncu
Soleri iin u satrlar yazarken Althusser'in alm olmas
gereken, provokasyon tehlikesine zg o zevki nerdeyse fi
zik anlamda biz de alyor gibiyiz : "Bu vcudun bir vcut ol
m a d n , bunun cinsel organ gibi simgesel olarak iledi
ini 'grmemek' olanaksz . Neredeyse Arlequin'in al a
lk deil, deyip kacam: Ackm bir cinsel organ o . " Bu
cmlelerden taan zevk, resim stne kaleme ald yaz
larda da karmza kacak
Althusser'in resim stne kaleme aldklar, yaptnn t
m iinde apayr bir yer tutar. Basit bir saptama yaparak
kantlayabiliriz bunu: resim konusunda kaleme ald drt
yaz Althusser yaarken yaynlanmt; Althusser'in yaptla
rna ilikin kaynakalarda bu yazlara ya gereken ilgi gs
terilmez ya da unutulup geilir. 1 962 yl Aralk aynda Les
Lettres Franaises'de yaynlanan ''Gerekstclk Kar
snda: Alvarez-Rios" yazsndan da, Lucio Fanti'nin 1977
ylnda Paris'tc alan bir sergisinin katalounda yer alan
yazdan da hibir yerde szedilmez; Wifredo Lam'n 1 982
ylnda lmnden ksa bir sre sonra srasyla Madrid, Pa
ris ve Brksel'de gerekleen sergilerinin katalounda yer
alan yaz ise Althusser'in almalarn konu alan en yakn

tarihli kaynakalarn sadece birinde anlmaktadr. Grn
e baklrsa talihi daha ak olan "Soyutun Ressam: Cre
monini" yazsndan hep szedilir ama hep yanl, hatta iki
kat yanl olarak anlr. Bu yaznn 1 965 ylnda Tendenzen
dergisinde yaynlanan ilk biiminden ise , Althusser'in a
lmalarn konu alan kaynakalardan Almanya'da yayn
lanm olan bir tanesi szeder yalnz: bu yaznn her iki bi
imi arasnda son derece nemli farklar olduu hesaba ka
tlrsa, ne kadar zc bir unutma olduu da kolayca an
lalr bunun. Gene ayn yaznn 1 966 ylnda Denocratie
Nouvelle dergisinde yaynlanan biimineyse kaynakalarda
hep yanl gndermede bulunulur, stelik hep de ayn
yanla dlr: derginin hep sekizinci saysndan szedi
lir, ama ad geen yaz derginin onbirinci saysnda yayn
lanmtr. Oysa, tam tersine, Leonardo Cremonini konu
sunda yazlanlar derleyen kaynaka almalarnn tmn
de de doru gndermede bulunulur. llk bakta , mikros
kopla incelense bulunabilir ancak, denilebilecek bu ayrn
tlar gerekte son derece nem tamaktadr.
Sorunun kayna anlalm olmal: bu yazlar Althus
ser'in alldk okurlarndan ok, resim merakllar tarafn
dan okunmu, bu iki okur kitlesi ise birbiriyle kesimiyor.
"Soyutun Ressam: Cremonini" yazsnn kurald bir r
nek olmas ise, gerekten ok grn yalnz . Gerek Fran
sa gerekse baka lkelerde Cremonini'yi konu alan birok
katalog ya da kitapta ya tam olarak ya da bir blm yer
alan bu yaz, ad geen ressamla ilgilenen herkes tarafndan

ok iyi bilinir. Buna karlk, bu yazy bilen Althusser'ci
okurlarn says pek yle ok olmamal : Althusser bu yaz
y Fransa'da asla yeniden yayna hazrlamayacaktr23; ya
ynlatt dergi ise pek yle herkese bilinen bir dergi de
ildirH Bile isteye stlendii bir tutumdur bu . Btn te
ki dnyalar iinde resim dnyas Althusser'in dostluk dn
yas sayd yerdir; felsefe ve siyaset alanndaki ilerine pek
yaklatrmak istemedii bir dostluklar adr bu . Lucio
Fanti, dostu Giorgio Fanti'nin oludur. Althusser Kbal
ressam Roberto Alvarez-Rios konulu yazsn, arkada In
na Salomon'un galerisindeki bir sergi dolaysyla kaleme
alr; kalc bir dostluk kurduu Roberto Alvarez-Rios'u Alt
husser'e arkada Pierre Gaudibert ksa sre nce tantr
mt . Wifredo Lam konulu yaz, Inna Salomon aracly
la tant ressamn kendisi tarafndan istenilmiti. Gene
Pierre Gaudibert'e borlu olduu Cremonini ile kurduu
byk dostluk ise Louis Althusser'in varoluunun kutup
larndan biriyle ilintilidir: ressamn kars, Franca'nn g
rmcesidir.
Hem herkese ak hem de yar yarya gizli kalan resim
konulu bu yazlar, Althusser'in zgrce kaleme ald yaz-
2 3 ) Araya mesafe girdii iin bir ayrcalk oluur ve de bu yazy 971 ylnda lngil
tere'de urin and Phi/osophy and other Essays balyla yaynlanan bir yazlar
derlemesine katmaya karar verir; 1 974 ylnda japonya'da Etat et ldeologie ba
l altnda yaynlanan bir derlemede de ayn biimde davranr. Her iki kitapta
da Althusser tarafndan kaleme alnm bir nsz yer alr. (Fr. M . )
24)Jacques Duclos. Fransz Komnist Panisi tarafndan yaynlanan "aylk dnya
siyaseti dergisi" olan D'mocratie Nouvelle (Ocak 194 7-Temmuz 968) adl der
ginin siyasetten sorumlu yneticisiydi. Althusser'in yazs bu dergi tarafndan
dzenlenen, "kltrler" ve "kltr" konulu uluslararas bir soruturma ere
vesinde yaynlanmt. (Fr. M . )
lardr. Althusser'in kendi kendine sunabildii, belki de

kendi kendine zorla benimsetebildii bir zgrlktr bu .
Ama, sorunlu bir zgrlktr bu: "Soyutun Ressam: Cre
monini" yazs kadar hibir ey bu kadar iyi kantlamaz bu
durumu . Bu yaz ilk biimiyle 1 965 ylnda Almanya' da ya
ynlanr; Cremonini heyecanlanr ve bu yazdan kendi a
lmas konusunda "o gne dek okuduu en ie ileyen
sayfalar"25 olarak szeder. 1 966 yl yaz aylarnda Althusser
bu yazy yeniden elden geirir. Yapt en nemli deiik
lik , "teorik anti-hmanizm" konulu ve yaznn ilk biimin
deki ruha olduka uzak den uzun bir amlama eklemi
olmasdr. Ortaya kan sonu tam anlamyla iine sinme
dii iin 17 Eyll 1 966 tarihinde Franca'ya yazd bir
mektupta kendini dorulamaya alr: "ok fazla retici
olduu kesin , sylenenler de 'teorik ilkelerle' ilintilendiril
di, kesinletirildi her ey . Gsterdiin tepkiyi anlyorum.
Bu yl boyunca btn bu olup bitenlerden sonra , '66 Ekim
aynda sanrm baka bir ey de yapamazdm zaten. Yazd
m her ey soyup soana evriliyor, kelimesi kelimesine
kabul ediliyor . . . Ank yerine getirdiim , stlenmek zorun
da olduum nesnel roln tutsaym . "
Louis Althusser'e zg anlayn lye gelmezlii her

eyden nce, balangtan baka hibir yerde bulunmak is
temeyen bir dncenin lye gelmezliidir: Machiavel
li'nin yazlarnda ok erken bir tarihte saptad ve zde-
25) Leonardo Cremonini'nin Louis Akhusser'e yazdg mektup, 14 ubat 1965. (Fr. M.)
Sanat Uzrrinc Yazlar 67
lctii yalnzlk d a bundan kaynaklanr. Ancak b u yalnz

lk, hep kendi kartn kendi iinde tarm gibi olur he
men . Gerekten de, Althusser kendi dncesini son dere
ce boucu zorlamalar ama hapsetmiti; stelik bu a ken
di kendisine zorla kabul ettiren de gene kendisiydi. Dola
ysyla , boluk dncesi fazla-dolu ile tartr hep , balan
g ise sonu gelmez canekimeyle ; Althusser'in yaptnn
tm de paradoks burcunda yer alr.
En bata , Louis Althusser'in mirass Franois Bodda

ert, Olivier Corpet ve Yann Moulier-Boutang olmak zere ,
bu kitabn yayma hazrlanmasnda bize yardm eden her
kese teekkr etmek isteriz . Roberto Alvarez-Rios, Etienne
Balibar, Gilles Candar, Andre Chabin , Leonardo Cremoni
ni, Hemi Cretella, Andre Daspre, Yoshihiko Ichida , Ma
dam Lorin-Lam, Jean-Pierre Osier, Giorgio Passerone , jac
queline Sichler, Andre Tosel'e ayrca teekkr ederiz .
Sandrine Samson'a da zellikle teekkr ederiz .
ev.: Alp Tmertekin Franois MATHERON

Sanat zerine Yazlar
Paolo Grassi'ye 1 Mektup
( 6 Mart 1 968)
O srada Milano'daki Kk Tiyatro'nun2 mdr olan Pa

olo Grassi'y e yazlan bu mektup, Aubervilliers Belediyesi'nin
tiyatrosnda Goldoni'nin lki Efendinin Ua1 adl yap t n n
oynand b i r akam y a d a ertesi gn kaleme alnmtr.
.
Oyunu sahneye koyan Giorgio Strehler . , mektubu 1 Nisan
1 968 gn Kk Tiyatro Dostlar Demei'nin Milano'daki
merkezinde kendisiyle Althusser arasnda geen dinleyiciye
ak bir tartma srasnda Italyanca olarak okumutur.
Bu mektubun iki kopyas vardr; yaz makinesinde temize
ekilmi iki kopya arasnda sayfa dzeninden baka bir ay
rm yoktur. Yazmalarndan anlaldna gre, Althusser
bu metni en az birka arkadana okutmutur.
l ) Paolo Grassi (Milano 30. 1 1 . 1 9 1 9 - Londra 1 3 . 3 . 1 98 1 ) Tiyatro adam. 1 947'de
G . Strchler ile Milano'd<1 Piccolo Teatro'yu kumrn, 1 972-77 arasnda Scala'nn
yoneticiligin, 1 977-80 yllannda RAl 'nin bakanlgn yapmur. ltalyan tele\izyo
nunda surekli tiyatro gsteren bir kanal meydana getirmitir. Ayn zamanda ti
yatro eletirmenidir, Quaranl"an n i di palcoscenico adl bir deneme kitab \' ardr.
( n)
2) Piccolo Teatro di Milano ( n.)
3) il se rvo di due padroni, 1 745. lstanbul ehir Tiyatrosunca ilk ke 1 943-44 y
lnda oynanmtr. ( .n.)
4) 1 92 1 - 1 997. ltalyan tiyatro adam. Sahneye koyu sanatna yenilikler getirdigin
dc birleilir. Gali/eo'nun Yaam'ndan Cosi fan ru t tc ye kadar ok etli tiyatro
'
oyunlan ve operalar sahnelemitir. ( .n.)

Azizim Grassi ,
'Arlequin'inizin5 oynannda srad izlenimler edin

dim . Bu yaptta, tasarlannn insan afallatan tutarlgnda,
sahneye konuunda , kiilerinin oyununda ltalyan tiyatro
sundaki , ltalyan halkndaki ve ksaca halktaki o yei doldu
rulamaz ey gsteriliyor .
lkinci "Arlequin"e biim veren b u birincisinin yks

n okuyup da, inan bana , heyecan duymamak olanaksz .
Strehler'in o zl sayfalan6 duygu ykl bir gzellikte.
Bunlar, olsa olsa, gsterinin arka yzn , izleyicinin d
nda olup biteni , grenin iinde yaamadan nce oynaya
nn iinde "yaayan" bir yaptn sessiz yksnde olup bi
teni anlatyor. O arka yz ap "iitmesini" bilene oyun
cu olmayan pek ok kiinin kendi almasndan, kendi
savamlarndan , kendi yaamndan grendiklerini -ve
neler bahasna grendiklerini- daha sonrakilere brakma
yolunda gsterdigi sabrl abay anlatyor. Oyuncu bun
lar, szcgn geni anlamyla , oynayan yani yerinde dur
mayan adamlar.
5) Szkonusu oyunun ba kiisi, Arlecchino. Yapll Franszca oynand, mektup

Franszca yazld iin Alhusser adn Franszca biimini kullanyor. ( . n . )
6 ) Giorgio Strehler'in oyunun program dergisinde yer alan bir yazs. "Birinci
Arlequin", 1947'de Piccolo Teatro'da (Milano) G. Strehler tarafndan sahneye
konmum. (Fr. M.)
Sanat Uzeine Yazlar 73
Evet, Arlequin hakknda esas olan sylemisiniz , Sole

ri7 de birlikte yapmak istediiniz ey olmu. Kendisi sy
lyor bunu : lki alemle atma durumunda , midesi bo ,
gn gnne bann aresine bakmak zorunda , kendisi
ni ezmek isteyen anlalmaz glerle kar karya bir
adam . . . yine de kendini kurtarmak, oldusu bittisi "kamn
doyurmak" iin bavurmak zorunda olduu yntemlerden
sonunda "ruhunu kurtaran" bir halk adam. Byle bir
oyun kiisinin teden beri yaanagelen o eski halk daya
nkllndan , halk becerikliliinden bir eyleri "temsil" et
memi olmas , etmemesi kolay dnlemiyor.
Fakat , olabilirse , u yadsnamaz izlee bir szck ekle
mek istiyorum . Soleri'nin oyununu oyun kiisinin ilerleyi
ynne balayan mantkta Arlequin'in canllnn pek
benzersiz dzeyine vurulduumu syleyebilir miyim:> So
leri'den sz ediyorum ama , oyun kiiliiyle uyumasnn
oyunun iinde yazl ve baka birinin ortaya koyamayaca
ya da bu kertede ortaya koyamayaca bir gerein bilin
cine vardn sylemek, ona sunulacak en byk sayg
dr . O gerek, Arlequin'in c a n l l nda doru olarak ger
ekletiriliyor . Sz dolandrmadan ve yaln biimde sy
lersem, bu canllk bana artc bir eyle ve cinsel trden
simgesel bir eyle ykl gibi grnyor. Arlequin hep a.
Fakat adam sadece alk deil. Hizmeti kzn "kadn"
ynleriyle bir an "ilgileniyor" diye cinsel organ da denile
mez . Arlequin, cinselliin kaba anlamyla, hatta "somut"
7) Arlequin rolndeki oyuncu. (Fr. M )

74 Felsefi ve Siyasi Yaz lar
anlamyla cinsel organ degil ama, bambaka bir anlamda,

simgesel anlamda cinsel organ . Nasl kendisini yaptn tm
teki kiileriyle kar karya getirecek biimde dzenlen
mi "oyun"un iinde alk ise yle cinsel organ. Kendi
maddesel varlgna getirdikleri, omuzlarnn arasna sk
m ba, tm devinimlerinin yuvarlaklg, tm dengesiz
liklerinden dogan inanlmaz dengesi, el kol hareketleri ve
onlarn etkileiminden dogan gle gelen gelime ; bir aya
g srekli havada , bir sonraki davranna hazr , kendisini
her an yerden ayran o hafiflik , arkas gelmez fkrlar ,
atllar , st ste sraylar, hem her yerde olup hem hi
bir yerde olmama becerisi, dikey, yatay , ba yukar , ba
aag olabilmesi, yz koyun, srt st yatabilmesi , kendi
sini olmamas gereken yere koyan , hem perdenin arkasn
dan hem efendilerinin bacaklarnn arasndan frlamasn
saglayan her yerdeligi - ksaca, kendisine fiziksel vcudu
nun boyutlarndan bambaka llere sahip ve arkadala
rnnkinden apayr ileyen bir vcut veren her ey. Bu v
cudun bir vcut olmadrn , bunun cinsel organ gibi sim
gesel olarak iledigini "grmemek" olanaksz . Neredeyse
Arlequin'in alg alk deil, deyip kacam: Ackm bir
cinsel organ o.
Arlequin'in srarl ve insann zihninden kmayan , g
znn nnden gitmeyen tm "hareket"lerinin olutukla
r uzam iinde resmettikleri "vcudun" tm zellikleri ko
layca yinelenebilir ve bu alas vcudun (tekiler hi de
yle bir vcuda sahip deiller) hareketlerinin yaptn kii-
Sanat zcnne Yazlar 7b
leri arasndaki dzenli oyunun iinde , erkeklik organ fal

lusun simgesel ilevini, onun "biim"ini de canlandrarak
belirleyen hareketler olduu kolayca gsterilebilir . Arle
quin'in "canll" sadece ackm bir adamn canll de
il . B u , ackmaya ackm bir adamn canll; bu , Fre
ud'un dilini kullanrsak, "libido"nun canll . Arlequin'in
oyunun merkezi olmas ve ayn zamanda ele avuca gelme
mesi bir rastlant deil. Oyunun merkezi , nk herkesi n
yerine ackmaya ackmtr. Eksikleriyle belirlenmi teki
lerin ayet olduklar ey olmasalard olacaklar eydir. O
olmasa tekilerin hibiri sahnede bir saniye bile "yaaya
maz " . Onlar, kavrayamadklar (szcn iki anlamnda
da , hem ellerine geiremedikleri he m de canlandrd eyi
anlayamadklar) onunla yayorlar ancak . Ele gemiyor,
nk , oyunun merkezi ama , hibir zaman yerinde deil ,
hibir zaman oyunun fiziksel ''merkezinde" deil , nk o
merkezin dnyann hibir sahnesinde herhangi bir yeri
yoktur. lki efendiye uaklk etmesi, bunlardan birinin er
kek , tekinin kadn olmas da kukusuz bir rastlan t deil:
nk o olmasa ne erkek ne kadn var olur.
Acaba Soleri'nin yorumu (gelenee derinden bal ya
da gelenei kefetmi olsa da) popler bir oyun kiiliin
de alk ve ci;sel organ ya da daha az kaba bir dille sy
lersek, alk ile ackmann aln byle olaanst bir bi
imde st ste bindirmiyor mu? Bize "halkn" "yerini" tut
mann, halk "oynayan" kiiye hi duyulmadk bir ayrca
lk verdiini sezdiren ey belki bu. O ayrcalk da , nasl iki
e fendiye ayn anda hizmet ediyorsa , iki eyi ayn anda sy

leyebilmesi . Hem al hem cinsel organ , yani ala ack
tn syleyebilmesi ve bylelikle kendisi yaam olan tek
oyun kiisi olmas . Bununla, bu ayrcaln alt biraz ara
trlrsa, unlar "syleye bilenin" , onlar yksek sesle "sy
leyebilenin", bakalarnn sylemediklerini yksek sesle
syleyebilenin sadece halk olduu ortaya kar: dnya
(aralarndaki ilikileriyle insanlar) , iyice lp biilirse ,
"adlan" alk ve cinsel organ olan iki tane gereklie daya
nr. Sadece ackm olan lar al adyla anar ama , onu
adyla anmak iin onun ayn zamanda cinsel organ da ol
duunu sylemek, cinsel organ "olmak" gerekir. Bu da, sa
dece cinsellik anlamnda deil (cinselliin allagelmi ,
hatta "popler" biimlerine bu edep dolu oyunda rastlan
maz) , birden ok anlamla anlalabilir ve anlalmaldr:
Her eyden nce , genel geer bir ad olan canllk ya da da
ha dorusu dvkenlik, dvme istei adn verebilecei
miz ackmaya ackmann en genel anlamnda - dvme
istei 'syrtmak" iin , ellerinde her trl arac , gcn
hepsini tutan yani yiyen ve "evliliklerde" toplumsal ve cin
sel ilikileri de yneten kartlarn alt etmek, kendini ez
dirmemek, yaamak yani yaamda kalabilmek iin duyu
luyor. Aln cinsel organa ve onu sylemeye (Arlequin
acktn syler) ya da o olmaya, cinsel organ olmaya (Ar
lequin cinsel organdr) eit olduunun halkn "yeri nden "
grlebilmesi, halkn yeindeyken a olunmasndan , ala

alk duyulmasndan ve yaamda (snfl toplumlarda ezel-
den beri bu byle kaytldr) alk eittir ackmaya ack

mak eittir savam istenci diye yazlmasndandr.
Bunu sylerken belki Goldoni'nin metninin zn ya
da sizin Arlequin yorumunuzu ayorum. Sanmam: Hibir
yerinde olmad iin her yerinde olduu sahnenin insan
sal uzam iinde Arlequin'in, "cinsel organ" oldugu iin
"acktn" syleyen o oyun kiisinin izdii alas biim
iinde yazl olann zn olduu gibi benimsiyorum .
Brecht ve Marx Hakknda
( 1 968)
Brecht ve Marx hakkndaki b metne Althmer'in kendisi

hibir balk koymamtr. ilk satrlar bunun da 1 Nisan
1 968 tarihli Piccolo Teatro di Milano'da yaplan ve Paolo
Grassi'ye yazd mektubun okunduu ak oturum iin ya
zldn gsteriyor. Ancak, hem bitmemi havasndan hem
de oturumun 3 Nisan 1 968 gnk, Unita gazetesinde6 yayn
lanan haberinde hi sz edilmemesinden bu metnin o toplan
tda okunmad anlalyor. Althusser arivinde ok ilgin
hazrlk notlar -bunlarn bir blmnn ierii bu metinde
bulunamaz- ile Brecht'in Tiyatro zerine Yazlar' hakk nda
okuma notlar da vardr.
Kk Tiyatro Dostlar ve nnde konumaktan ekini

yorum, nk tiyatroyla ilgili tm sorunlarda son derece
de bilgisizimdir. Felsefe ve siyasette az buuk bir eyler bi
lirim. Biraz Marx' ve Lenin'i tanrm. Hepsi o kadar.
8) ltalyan Komnist Panisi'nin yayn organ. ( .n.)

Tiyatroya gelince, tm syleyebileceim Kk Tiyat

ro'nun tm yaptklarn ok beeniyorum. Ne yazk ki, yal
nzca El Nost Milan'9, Barufje Chiozzotte , ve Arlecchino'yu10
grdm11 ama , bu oyun beni derinden etkiledi. El Nost
Milan felsefe aratrmalarmda nemli bir rol oynad . El
Nost Milan' grdkten sonra Marx'n dncesinin baz
nemli eylerini biraz daha iyi anladm.
Brecht'in tiyatro hakkndaki Teorik Yazlar'n bildiimi
de ekleyeyim Son gnlerde o yazlar yeniden okudum
12
Marksist bir filozof iin tmden artc.

Gryorsunuz ite . Benim tiyatroyla ilikilerim daha
ok felsefi ve siyasi . Elbette , grdm birka tiyatro yap
tyla dorudan kiisel ilikim de var . Fakat fazlasyla ksa
bir deneyime sahibim. Size syleyebileceklerimi dzeltme
niz iin bunu bilmelisiniz . Aslnda ben tiyatro hakknda
felsefeci ve siyaseti olarak, Marksist felsefeci olarak bir
eyler sylerken hariten konuuyorum . Yani sizlerin hem
ok kat hem ok hogrl olmanz bekliyoru m .
Bir felsefeciden baka bir ey olmayan ben, yine de ti
yatrodan sz etme cretini gsterebiliyorum, nk bana
yle geliyor ki, tiyatroyu bilen Brecht veriyor bana bu izni.
Brecht, tiyatro ile felsefeyi dorudan ilikilendirmekten ya-
9) Kr. '"Piccolo', Benolazzi \e Brecht (Maddeci Bir Tiyatro zerine Notlar)'. Marx iin
lhaki Yaynlan s. 59-86. (.n.)
10) El Nos Milan (=Milano"muz). l rnlyanca yazdklanndan ok Milano lehesiyle
yazdg ve halkn sefaletini, zadegann bozulmuluunu anlatan oyunlarla baa
nya ulam Carlo Bertolazzi'nin 1893 tarihli oyunu. Baruffe Chiozoe (=Chi
-
oggia Kavgalan). Carlo Goldoni'nin 1 762 tarihli oyunu. (.n.)

l 1) Bkz. Paolo Grassi'ye melup. (Fr. M.)
1 2) Brecht'in Tiyatro zerine Yazlan ile ilgili daktilo edilmi notlar Alhusser ari
vinde saklanmaktadr. (Fr. M.)
am boyunca geri kalmamtr.

l 929'da "Tiyatronun gelecei felsefededir," diye yazar
("Son Aama: Oidipos") 1 3 1 9 53'te yani bunu yazdktan yir
mi drt yl sonra, ayn sav ona tm gcn vererek yeni
den ele almtr ("Bir Sosyalist Grmesi" , 7 Mart 1 9 5 3) 1 4
O zaman yazd unlar:
"Benim tiyatrom. . . felsefi -bu kavramn ilk anlamyla

kullanyorum szc- bir tiyatrodur. Demek istediim,
benim tiyatrom insanlarn davranlaryla ve dnme , yar
glama yollaryla ilgilenir. Kendimi balatmak iin, izin
verilirse Einstein'dan bir rnek vereyim. Bilgin, fiziki ln
feld'e pek kk yandan beri iki adam hakknda dn
mekten baka bir ey yapmadn sylemi: Adamlardan
biri bir k nnn peinden koan bir kimse , teki de bo
lua den bir asansrn iinde kapal kalm bir adamm.
Bu dnceden ne karmak eyler ktn biliyoruz. Ti
yatroda u ilkeyi anlatmak istedim: Dnyay yorumlamakla
yetinmemeli; onu ayn zamanda dnme uratmak da
gerekir. Bu istencin (bunun bir isten olduunun bilincine
kendim de zamanla vardm) sonucu olarak ortaya kan de
iiklikler, ister kk ister byk olsun, hep bir tiyatro
kurgusunun iinde belirlenegeldi . Baka bir anlatmla, eski
kurallarn birou elbette deimeden kald . Benim tm
yanlm bu "elbette" szcnde yatyor. Deimeden ka
lan bu eski kurallardan neredeyse hibir zaman sz etme-
1 3) Ecrits sur le theatre, Paris, l'Arche, 1 963, s . 24. (Fr. M )

1 4 ) agy . , s. 265-266. (Fr. M)
dim; oyunculara verdiim tleri ve kendi oyunlarm ko

nusundaki dncelerimi okuyanlarn iinde pek ok kii o
kurallar da kaldrma niyetinde olduumu sanmtr. Beni
eletirenler, her eyden nce teorilerimle uraacaklarna,
yaptm tiyatroyu sade bir izleyici gibi gidip grsnler; sa
dece tiyatro greceklerdir, d rnleri , gldrme ve d
nce dolu olduunu umduum bir tiyatro . lte bu tiyatro
nun yaratt etkiyi zmlerken kendilerini artan yeni
liklerle karlaacaklardr, ondan sonra , bu yeniliklerin
aklamasn benim teorik szlerimde bulabilirler."
lzin verirseniz , uslu bir felsefeci olup bu ok nemli

metnin ana noktalarn zetleyeceim. Brecht , dolaysz ya
da dolayl olarak birka sav ortaya koyar. Onlar ele alp
ok sade bir biimde aklayacam. Brecht'in bize syle
dikleri unlar:
1 . Tiyatro vardr. Bu , tarihsel ve kltrel bir olgudur.
Bir olgudur .
2 . Onun eski kurallarn ortadan kaldrmak istemedim
Yani ben tiyatroyu ortadan kaldrmak istemedim. nk
tiyatroyu tiyatro yapan, asl o eski kurallardr. Bu sav ok
nemli . Bu demektir ki, tiyatro yaam deildir , bilim deil
dir, propaganda ya da dorudan siyasi ajitasyon deildir.
Bu, Brecht'in yaamn, bilimin ve siyasetin nemini kabul
etmedii anlamna gelmez. Tersine , bu gerekliklerin tiyat
ro iin birincil nem tad kansndadr; baka hi kim
se de bunu onun kadar gl biimde dile getirmemitir.
Sanal zerine Yazlar 83
Bu , Brecht iin tiyatronun tiyatro yani bir sanat olarak kal

mas gerektii anlamna gelir. Bu , onun u szlerinden
aka belli oluyor: Gidip oyunlarm seyredin; "sadece ti
yatro greceksiniz , d rnleri, gldrme ve dnce ile
dolu olduunu umduum bir tiyatro . "
3 . Yeni etkiler yaratabilmek iin tiyatronun iine , tiyat
ro "oyun"unun iine birka degiiklik sokmakla yetindim
"Oyun" szcn iki anlamda almak gerekir. nce , tiyat
ro oyununun geleneksel anlam (tiyatro bir oyundur:
[oyuncular] oynarlar; tiyatro gerekliin kurmaca bir gste
risidir. Oyun , yaam deildir, gereklik deildir. Tiyatroda
gsterilen ey, yaamn kendisi , bilimin kendisi, siyasetin
kendisi deildir. Canlandrlmasnn nedeni canl olmama
sdr. ) Fakat "oyun" ikinci bir anlamda alnmaldr. nk
o oyuna (ya da kurguya, ileyie, bir kapnn , bir mentee
nin, bir makinenin ileyii gibi) olanak veren tiyatrodur.
Yani, tiyatro yle vcut bulmutur ki, szkonusu deime
leri yerletirecek bir yere ve bir "oyun"a, bir "ileyi" olana
na sahiptir.
4. Tiyatroya soktuum bu deiiklikler benim felsefi is
tencime baldr. O felsefe de Marx'n Feuerbach 15 hakkn
daki nl 1 1 . tezindeki tmceyle zetlenir: Tiyatronun
kurgusuna getirdii deiikliklerde Brecht'i yeden felsefe ,
Marksist felsefe olmutur.
lte , beni ok etkileyen bir ey, tiyatroda Brecht'in dev
rimi ile felsefede Marx'n devrimi arasnda bir eit kout-
1 5) Ludwig Andreas Feuerbach ( 1 80-f- 1 872) Alm<1n filo::of. ( n)

luk bulunmasdr. Brecht bir filozof degildi , diyeceksiniz,

felsefe gretmenleri Brecht'in felsefesinden ders konusu
karmazlar. Neden? nk o felsefe kitab yazmamtr, bir
felsefe sistemi yaratmamtr, teorik felsefi bir sylemi ol
mamtr. Brecht'in kendisi felsefede pek acemi oldugunu
sylerdi . Felsefe gretmenleri haksz . nk Brecht
Marx'n felsefi devriminin zn pekala kavramt . Onu
teorik bir sylemde deil, pratiginde , tiyatro uygu lamas
diyecegim eyde kavramt. Brecht tiyatrodaki uygulama
lardan hi sz etmez, onun szn ettii tiyatro yntemle
rindeki degimelerdir. Sadece yntemden sz eder gibidir.
Fakat rlplak bir yntem yoktur. Bir yntem her zaman
bir uygulamann iinde yer alr. Yntem , hep bir uygula
mann yntemidir. Brecht'in tiyatro yntemindeki dev
rim [ler ] i tiyatro uygulamas iinde bir devrimin sonulan
olarak anlalmaldr6 . Bu , Brecht'in metinlerinde ok ak
tr: Tiyatro yntemlerine getirdigi reformlar hep bir kavra
ma, mizansen btnlg kavramna bagldr, o da bir ko
nu kavramna, konu kavramysa sahne-izleyici , oyuncu-iz
leyici ilikisi kavramna, bu , tiyatro-tarih ilikisi kavram
na, o da bir felsefe kavramna bagldr. Btn bu terimle
rden, Brecht'in yntem reformlar tiyatro pratigindeki bir
devrimin sonular olarak kabul edilmelidir.
lte ana nokta burada. Marx'n felsefi devrimi, her nok-
1 6) Metinde bir belrsizlik grluyor. Dakuloyla yazlm sayfalarda unlar okunur:

Tiyatro yntemleri iinde Brech'in yap devrim tiyatro ynemleri iinde bir
devnmin sonulan gibi grlmelidirler. ITumcenin znesi tekil, eylemi oul.
l.n. J ; bundan nce Althusser tarafndan uzeri izilmi unlar var:"Brecht'in
yntemsel devnmlcri yle anlalmaldr. . . " (Fr. M . )
tada Brecht'in tiyatro devrimine benzer: Felsefenin uygula

mas111da bir devrim
Brecht tiyatroyu ortadan kaldrmyor. Tiyatro yayor;
belirli bir rol oynuyor. Marx felsefeyi ortadan kaldrmyor.
Felsefe yayor, belirli bir rol oynuyor. Brecht batan sona
yepyeni bir tiyatro yani bir anti-tiyatro yani gemiteki tiyat
ronun tm ile balar koparan, rnein btn repertuar
yok eden bir tiyatro imal etmiyor. Ayn ekilde, Marx ve
Marksistler de batan sona yepyeni bir felsefe , bir anti-felse
fe ya da felsefi gelenein tm ile balar koparan bir felse
fe imal etmiyor. Brecht tiyatroyu olduu gibi alyor ve var
olduu biimiyle o tiyatronun iinde hareket ediyor. Ayn
ekilde, Marx felsefeyi olduu gibi alyor ve var olduu bii
miyle o felsefenin iinde hareket ediyor. Brecht'in devrimini
yapt, tiyatroyu uygulama biimi. Getirdii yeni ey, tiyat
ronun yeni bir uygulan . Ayn ekilde, Marx'n felsefede
devrimini yapt, felsefeyi uygulama biimi. Getirdii yeni
ey, felsefenin yeni bir uygulan, yoksa Gramsci'nin yanl
olarak dedii gibi, yeni bir felsefe deil , praksisin11 yeni bir
felsefesi deil, felsefenin yeni bir uygulan18. Ayn ekilde,
yle denilebilir: Brecht'in tiyatrosu bir praksis tiyatrosu de
ildir, onda yeni olan tiyatronun yeni bir uygulandr.
ok daha ileri gitmek gerek. Marx'n ve Brecht'in felse
fede ve tiyatroda yeni bir uygulama nermelerine yol aan
1 7) Praksis. Fr. le praxis. Bir sonu amalayarak giriilmi ve bir yandan bilginin
e yandan varln karsnda yer alan etkinlik. ( .n.)
1 8) Anmsaalm ki, Lenin ve Felsefe balkl konfe ransnn (24 uba 1968) son
paragraf yle son bulur: "Marksizm praksisin (yeni) bir felsefes deil, felse
fenin (yeni) bir uygulandr." (fr. M.)
86 Febefi ve Siyasi Yazlar
nedir? Temel bir koul: Felsefenin (Marx iin) ve tiyatro

nun (Brecht iin) doasnn ve ileyiinin bilinmesi .
Bu , tmden belirleyici bir nokta . Bu bilginin, felsefe ve
tiyatronun doalarnn ve ileyilerinin bilinmesinin koca
kitaplara konu olmas ya da olmamasnn bir nemi yok.
Olsa iyi olur ama , hi de zorunlu deil Bugn hala , ne fel
sefenin ne de tiyatronun doalar ve ileyilerini doyurucu
biimde ortaya koyan bir teorimiz yok. Bu gr noktasn
dan baklrsa, Brecht tiyatronun doas ve ileyii karsn
da ne denli "doal ve sade" ise , 1 " Lenin ile Marx da felsefe
nin doas ve ileyii karsnda o denli doal ve sadedir.
isterseniz , onlara, her zaman aklayc ve kusursuz teorik
tantma kitaplarna gereksinim duyan felsefe retmenleri
nin gr asndan, teorik sade diyelim. Fakat, bizim iin
nemli olan , yeni olgular, yeni uygulamalardr; bu devrim
ci olgu ve uygulamalar aklayc ve kusursuz sylemlere
konu olmasa da bu , byledir. Gerek Marx ile Lenin'in ge
rek Brecht'in konularnn yani felsefe ve tiyatronun doas
ve ileyii , az ya da ok aklanm olarak, uygulamalarn
da ilk ikisininki felsefi uygulamada, sonuncununki ise ti
yatro uygulamasnda tannabilir.
Bu iki uygulamay incelersek, felsefe ve tiyatro iin or
tak olan u sonucu gzlemleyebiliriz: Kesinlikle aktr ki,
bir yandan Marx ve Lenin, te yandan Brecht felsefe ile ti
yatronun hem bilimlerle hem de siyasetle derin ilikileri ol
duunu ok iyi bilirler, bunu ok iyi anlamlardr. ite bu ,
1 9) Fr. naif; Doal \'e sade. ( n.)

birinci nokta.
Fakat bu yetmez . Anlatacaklarm sadeletirmek iin bi
limle ilikiyi bir yana brakyor, sadece siyasetle ilikileri
ele alyorum. Marx ve Brecht, her ikisi de kendince , anla
mtr ki, felsefenin ve tiyatronun zgn nitelii siyasetle
gizli , iten ie bir iliki srdrmesidir. Temelde, felsefe de
tiyatro da siyasetle belirlenir, ikisinin de snrlar siyasetle
izilir, ancak bu belirlenmeyi silmek, onu yadsmak, siya
setten kaar gibi grnmek iin ikisi de tm abalarn har
carlar. Tiyatronun olduu gibi, felsefenin ta derininde ko
nuan siyasettir. Fakat felsefe ya da tiyatro konutuklarn
da artk siyasetin sesi duyulmamas gibi bir sonula kar
lalr. Felsefe ve tiyatro hep siyasetin sesini bastrmak iin
konuurlar. Bunda pekala da baarl olurlar. Hatta denile
bilir ki, ok byk bir ounlukla, felsefenin ve tiyatronun
ilevi siyasetin sesini bastrmaktr. Onlar siyasetle vardr,
ama ayn zamanda, varlklarn borlu olduklar siyaseti or
tadan kaldrmak iin vardrlar. Sonucu iyi biliyoruz : Felse
fe vaktini siyaset yapmadn, kendisinin snf siyasetinin
zerinde olduunu , tm insanlara seslendiini, taraf tut
makszn yani tuttuu taraf itiraf etmeksizin insanlk ad
na konutugunu sylemekle geirir. Bu , Marx'n dnyay
yorumlamakla yetiniyor dedigi felsefedir. Gerekte , hibir
felsefe dnyay yorumlamakla yetinmez; her febefe siyasi
bakmdan etkindir ama, felsefelerin ou vakitlerini kendi
lerinin siyasi bakmdan etkin olduklarn yadsmakla gei
rirler. yle derler: Biz siyasal adan taraf tutmuyoruz ,
dnyay yorumlamakla yetiniyoruz , o naslsa onu dile ge

tirmekle yetiniyoruz . Bu , Freud'un yadsma dedii eydir.
Birisi gelip de size 'Ben siyaset yapmyorum' derse , adamn
siyaset yaptndan emin olabilirsiniz . Tiyatro szkonusu
olduunda da durum ayndr. Brecht siyaset yapan fakat
yapmadn syleyen tiyatroyu adyla anmtr: Gece e
lencesi tiyatrosu , mutfak tiyatrosu, basit estetik zevk tiyat
rosu . Byle utanan tiyatro olduu gibi , utanan bir felsefe de
var . Utanan felsefe , teori hastasdr, utanan tiyatro da este
tik zerine eletirel sylem hastas, tiyatro kurallarna uy
ma hastasdr. Her iki safta da tam bir din, bir bylenme ,
bir ba dnmesi, bir uyutma , bir katksz hazlanma gr
rz . Felsefe , bir tketim ve teorik haz nesnesine , tiyatro bir
tketim ve estetik haz nesnesine , dnyor . Sonunda , fel
sefeciler tketime ve teorik hazza ynelik felsefeler reti
yorlar. Oyun yazarlar , sahneye koyanlar ve oyuncular da ,
sonunda, tketim amal, estetik hazz ya da mutfak zevki
vb . 'yi amalayan tiyatro retiyorlar. Marx'taki dnyann te
orilere balanmasnn , yorumlanmasnn eletirisi ile
Brecht'teki mutfak tiyatrosunun ya da operasnn eletirisi
hep ayn eletiridir.
Marx ve Brecht'teki uygulamann devrimi ite bundan
geliyor. Amaladklar yeni bir felsefe ya da yeni bir tiyatro
deil . Amalanan, felsefenin iine -felsefenin dnyann yo
rumlanmas yani bir aldatmaca olmas son bulsun ve felse
fe dnyann dntrlmesine yardm etmek zere- yeni
bir uygulama yerletirmektir; amalanan, tiyatronun iinde
-artk bir aldatmaca yani mutfak elencesi olmasn ve o da

dnyann dntrlmesine yardm etsin diye- yeni bir uy
gulama yerletirmektir. u halde , yeni uygulamann ilk so
nucu, felsefe ve tiyatro aldatmacasnn yklmasnda grle
cektir. Felsefeyi de tiyatroyu da ortadan kaldrma szkonu
su degil. Szkonusu olan, aldatmacay ortadan kaldrmak.
u halde her eyin adn aka koymak gerek. Felsefeyi de ,
tiyatroyu da adyla adlandrmak gerek. O aldatmacay orta
ya karmak iin ve ayn zamanda felsefenin ve tiyatronun
asl ilevini gstermek iin , felsefeyi kendi yerine , tiyatroyu
kendi yerine oturtacaz. Elbette btn bunlar felsefenin ve
tiyatronun iinde olup bitecek. Felsefe ve tiyatroyu kendi
yerlerine oturtmak iin felsefenin ve tiyatronun iinde bir
yer deitinne (spostamentoY0 yapmak gerekir.
Bu noktada da, her ey Marx'ta ve Brecht'te tpatp bir
birine benzer. Brecht'in Verfremdungseffekt21 dedigi eyi bu
anlamda almak gerekiyor. Bu , szck Franszcaya 'effet de
distanciation' diye evrildi; olduka da iyi bir karlk ama ,
ben yer deitirme etkisi ya da aralk etkisi demeyi yeglerim.
Bu etki sadece tiyatro yntemiyle ilgili bir etki olarak
degil, ayn zamanda tiyatro uygulamasndaki devrimin bir
etkisi olarak da anlalmaldr. Amalanan ey, yer deitir
mek, oyuncularnn kurgusunda birka kk eye yer
20) Metnin aslnda da lalyanca.(.n.)

2 1 ) Metnin aslnda da Almanca. ilk kez Brecht tarafndan ortaya atlm bir szck.
Yabanclatrma; ) Sahnede oyuncunun kendisiyle canlandrdg oyun kiisi
arasnda bir ara brakmas, ondan geregince uzaklamas ya da 2) seyircinin
oyunda canlandnlan olayla arasnda bir uzaklk brakmas durumu. Fr. L dis
tancition; l ng. Ali enation veya Distancing effect. (.n.)
90 Felsefi ve Siyasi Yaz i a r
deitirtmek deildir; amalanan, tiyatronun koullarnn

tmn etkileyen bir yer cleitirtmedir. Ayn kural felsefe
iin de geerlidir. Yani orada da bu yeni uygulamay olu
turan bir yer deitirtmeler btn szkonusudur.
Btn bu yer deitirmeler arasnda , temel olan bir ta
nesi v ardr; bu, tekilerin tmnn nedenidir ve ayn za
manda tekilerin tmn zetle r . Bu , bah a s n n yer
deiti rm es idir. Marx ve Brecht'in verdii nemli ders u
dur: Felsefe ve tiyatronun tm sorunlar hangi genel ba
k asndan ele alnyorsa, ite o ay deitirmek gere
kir. Dnyann teorik yorumu (felsefe) ya da estetik mut
fak zevki (tiyatro) bak alarn unut mak ve yer deiti
rip baka bir yeri , kaba izgilerle sylemek gerekirse , si
yasetin yerini doldurmak gerekir. Az nce dedim ki , fel
sefede de , t iyatroda da konuan siyasettir ama , genellikle
sesi bastrlr. u halde , iitilen sesin siyasetin yerinden
konuan ses olmas iin , siyasete yeniden sesini vermeli ,
felsefenin ve tiyatronun sesine yer deitirtmeli Bu , Le
nin'in felsefede parti konumu dedii ey Brecht'te 'tiyat
roda bir parti konumuna sahip olmak gerekir' anlamna
gelen pek ok sz vardr. Parti konumu derken siyasette
ki parti konumuna denk bir ey anlalmamaldr , nk
felsefe ve tiyatro (ya da sanat) siyaset deildi r. Felsefe bi
limden baka bir eydir, ve siyasetten baka bir eydir. Ti
yatro, bilimden ve siyasetten baka bir eydir. u halde ,
felsefeyle bilimi, felsefeyle siyaseti, tiyatroyla bilimi , tiyat
royla siyaseti zdeletirmemek, onun yerine , felsefenin
SanJt Uzeine Yazlar 91
ve tiyatronun iinde siyaseti temsil eden yeri doldurmak

ge rek. Elbette doldurmak iin de o yeri bulmak gerek.
Bu , kolay bir ey degil , nk siyasetin felsefedeki ve ti
yatrodaki yerinin nerede o ldugunu bulmak iin , felsefe
nin ve tiyatronun nasl iledigini , v e siyasetin (ve bilimin)
orada n a s l temsil edildiini bilmek gerek. Siyasetin tiyat
ro iindeki yerini plak gzle grmyoruz . (O yer , za
man iinde degiiyor olabilir, ya da , daha kesin konu
mak gerekirse , siyaset felse fenin ve tiyatronun tarihi iin
de temsilci degitirmektcdir . )
B u temel yer degitirmcyi yaptktan sonra , btn teki
yer degitirmeler onun sonular olarak ortaya kar . Asln
da btn bunlar ayn zamanda olur. Bu ayrmlar anlattk
larma aklk kazandrmak iin ben yapyorum. Gerekte
ayrma, ayrlma yok.
Brecht'in szn ettii tm yer degitirme etkileri, o te
mel yer deitirmenin sonulardr. Tek tek saymaya al
acam .
1 . nce , tiyatroyu seyircilerin kafasnda var olan tiyatro
ideolojisine gre baka bir yere oturtmak gerek. Bunun iin
de , tiyatronun tiyatro olduunu, sadece tiyatro olduunu ,
yaam olmadn "gstermek" gerek. Sahnenin salonun
bir uzants olmadn, seyircilerin karsna yapay yolla
dikilmi bir sahne olduunu gstermek gerek. Salon ile
sahne arasnda bir boluk, bir ara bulunduunu gster
mek gerek. Bu aray sahnenin zerinde, onun kendisinin
zerinde gstermek gerek. lte dekorla, klarla , nesneler-
le , giysilerle , afilerle , panolarla , songlarla22 ilgili bir dizi

teknik reform. Seyircilerle seyir arasndaki anlama bozul
mal; o, aldatmacal bir anlamadr. Yaplmas gereken,
maddesel bir yer deitirme , tiyatronun ve seyircilerin gr
mek istemediini yani tiyatronun yaam olmadn gste
recek bir yer deitirme.
2. Bundan sonra , sahne yapt anlay geleneksel anla
ya oranla baka yere oturtulacak. "Epik bi e m "den sz
ederken Brecht'in dnm olduu ey bu . Bu , her ey
den nce , sahneye koyann kavr;:yyla ilgili, ve elbette , bir
oyun yazarken yazarn kavrayyla da ilgili. Fakat sahneye
koyannki tmden belirleyici. lyi bir sahne yapt kt (r
nein Ulusal Halk Tiyatrosu'nda [TNP] Cesaret Ana23) , o
kadar iyi olmayan bir yapt da ok iyi oynanabilir (rne
in El Nost MilanH) . Bu yer deitirmeyle , her eyden n
ce, yaptn merkezi kaydrlr , yaptn seyircinin yaam,
srtmeler, oyun ve oyunun zm hakknda kafasnda
kurduu biimi almas nlenir. Bu yer deitirmeyi t
myle simgesel bir rnekle zetleyebiliriz. Diyebiliriz ki ,
oyunun merkezi kendi iinde deil , dnda olacak , oyun
da kahraman kalmayacak, oyunda her eyin hazr bulun
duu , her eyin zetlendii byk bir sahne gemeyecek ,
klasik atma sahnesi olmayacak. rnein, Brecht'in Ga-
2 2) lng Song ark; Almancaya daha ok halk arks, dans arks olarak giren
=
bu szck Brecht tiyatrosunda sk geer. ( .n.)

2 3) Brecht'in Cesaret Ana adl oyunu 1 9 5 1 ylnda Theatre National Populaire'dc
jean Vilar tarafndan sahneye konulmutu. (Fr. M.) - jean Vilar 1947'de Avig
non Festivali'ni kuran. 1 95 ile 963 arasnda TNP'nin banda bulunan, eski ya
ptlara yeni soluk getirdiinde birok kaynan birletii Fransz tiyatro adam
( 1 9 1 2 - 1 9 7 1 ) ( n )
24) Kr "'Le Piccolo', Bertolazzi et Brecht"', agy (Fr. M )
1i1eo'daki dahice buluu , byk duruma sahnesini gster

memesi olmutur (kr . Dort25). Galileo'nun yarglanmas;
herkes onu greceini sanr. Herkes Galieo'nun dnya iin
"ama yine de dnyor" demesini bekler. Brecht durumay
gstermiyor , Galileo tarihe geen o sz sylemiyor . Sonu
u ki , oyunun merkezi oyunun iinde deil, oyunun dn
da, ve biz o merkezi hi grmyoruz.
3 . Son olarak da, oyuncularn oynna, oyuncularn
kendileri ve seyirciler, kafalarnda bir oyuncunun oyunu
diye nasl bir ey yaratmlarsa ona gre yer deitinilecek.
Bu noktada Brecht'in getirdii byk teknik yenilikleri
herkes bilir. Oyuncu bu "uzakl" kendisiyle arasna koya
caktr: Oyuncu, oyuncunun ideoloj isi karsnda yer dei
tirecektir. Genellikle Brecht'in btn bu yeniliklerini batan
aa teknik eyler diye dnrz . Doru: Brecht oyuncu
nun ovun tekniini deitirmitir ama, o teknik daha geni
bir deitirmenin bir parasdr, tiyatro tekniklerinin ken
di btn iinde deitirilmesinin bir parasdr. Onu geri
kalandan ayrrsak, boa dner, boa iler. Bugn herkes
Brecht'in o yntemlerini uyguluyor. Yanlma korkusu ol
madan denilebilir ki, Brecht'in tiyatro uygulamalarndaki
devrimini basit teknik reetelere indirgemek, Brecht'in
devrimine bir ihanet olur. Uygulamalar , bir teknikten
bambaka bir eydir.
Btn bu yer deitirmelerin sonucu , gsteri ile seyirci
ler arasnda yeni bir iliki retir. Bu , yeri deitirilmi bir ili-
2 5 ) Bemard Don'a gnderme olabilir. "Galilee e le cocher de Fiacre" (=Galileo ile

Arnbac), Theatre public. Essais de citique, P.ris, Seuil, l %7, 55. 188- 1 96 (Fr. M )
94 f'elsefi ve Siyasi Yazlar
kidir. Brecht, bu yer degitirme etkisine seyirci kitlesinin

iinde ve zdelemenin amac olarak 'V' etkise0 demitir. Se
yirci kitlesi, sahne ile zdelemesini kesecektir, karar veren
konumunda kalacaktr; seim yapacak, yarglayacak, see
cek ve karar verecek olan kendisidir artk. Sahne yapt
onun yerine hibir karar vermiyor. Sahne yapt hazr giysi
deil . Sahne yapt giysi deil . Seyirci kendi giysisini yaptn
kumandan biecek, daha dorusu , yaptn ona verdii ku
ma paralarndan biecek. nk sahne oyununda hazr
giysi yok . Yaln szcklerle sylersek, kahraman yok.
Vakit olmad iin , Marx'n felsefe devriminde de bun
larn byle olup bittiini gsteremiyorum . Marx'n felsefe
devrimi felsefe iinde yer deitirtmelcrden oluuyor. O
yer deitirmelerin ifte amac var: Felsefi aldatmacann so
nularn hemen hemen ortadan kaldrmak ve Marksist fel
sefedeki uygulamadan etkilenmi kiilere olgular iyice ta
nyarak karar verme olanan tanmak.
Yine de, ufak bir ayrm kalyor: o da u : Btn bu ben
zeyilere karn tiyatro felsefe deildir, tiyatronun malzeme
si felsefenin malzemesi deildir. Tiyatro sanat , felsefe ise
teoridir.
Brecht belki bu noktada snrlarna ulayor. Aka ti
yatronun siyaset ve bilimi gstereceini, fakat , zgn bir ey
olduu iin, tiyatro olarak kalmas gerektiini sylyor ; an
cak, tiyatronun ne bakmdan zgn bir ey olduunu sy
lemiyor, tiyatroyu baka ey deil de tiyatro yapan eyin ne
26) "Uzaklama etkisi ya da V' etkisi (Vcfrcmdungsfffr krr: Brecht. Nou\elle tech
nique d'inerprcati,n. Eoirs sur le rhtalr', agy, s. 1 4 8 (Fr. M . )
Sanat lJzerine Yazlar 95
olduunu sylemiyor. Halbuki ayn Brecht pekala birtakm

elle tutulur ipular da verir. rnein, der ki, tiyatro gster
mek zorundadr, oyuncularnn davrannda, somut olarak ,
grlr olarak grmeyi salayacaktr, tiyatronun ayrt edici
zellii gstermektir. Fakat, ayn zamanda tiyatro oyalama
! d r da der. Nasl hem gsterip hem oyalama yaplabilir, ve
oyalama nereden gelir? Brecht'in bu konuda verdii akla
malar pek doyurucu deil. "Gsterme"yi tantma (bilim) ile
zdeletirm<:' egilimindedir. (Brech 'in bir AjhlareP yan
vardr; "bilim ann tiyatrosu" izlei, falan filan) Oyalan
may bir elence , bir nee olarak, anlamaktan duyulan ne
e , dnyann dnmne katlabildiini hissetmekten , d
nmden duyulan nee olarak yorumlama eilimindedir.
Dnyann dntrlmesi ile seyircinin dntrlmesini,
yeni an bilimi ile tiyatronun seyirciye gsterdii nesnel
bilgiyi dorudan , aracsz ilikiye sokmak ister. Bununla
birlikte bu aklamalar birtakm zorluklara arpyor. Asl
glk, onu Brecht'in kendisi sylemitir, tiyatro sahnesin
de olup bitenin bilim de yaam da olmadn , seyirciyi afal
latmak, beklentisini krmak gerektiini sylerken asl g
l dile getirmitir. Bu d krkl nasl oluyor da ayn
zamanda bir nee olabiliyor? Brecht'in teorik aklamalar
yetersiz. Fakat , yineleyelim ki , tm Brecht'in, teorik akla
malarnda bulunacan sanmamal. Uygulamasnda teorik
aklamalarndakinden ok daha fazla ey vardr. Kendi he
sabma , Brecht'in uygulamasndan -ayn zamanda Streh-
2 7) Aydnhmrna dnemi filozofu; yol gsteren; izci. ( n )

96 Felsefi w Siyasi Yazlar
ler'inkinden de- birka tane ek teorik aklama karmak is

terim .
nce pek yaln bir soru sormak istiyorum Brecht'in
kendisi bu soruyu yantlamt. Soru u : Tiyatro gsteri
sinin malzemesi nedir7 Tiyatro gsterisinin hem seyirciler
tarafnda hem oyuncular tarafnda meydana gelmesini
salayan o malzeme neden yaplmtr? u , bir olgu : Ti
yatro vardr . Faka t , var olmas iin seyircilerle sahne ara
snda bir eyler olmas, meydana gelmesi gerekiyor . Yani
tiyatro iletiimine olanak veren ve zerinde tiyatro uygu
lamasnn yapld bir ey olmas gerekiyor. Brecht onu
ok iyi syler: Bu ey , insanlar n dii nce ve davranlan
dr. Bizim Marksist teori dilimizde bunu yle syleyece
iz : Tiyatronun malzemesi , ideolojik ola11dr8_ ideoloj ik
olan , yalnzca d nceler, dnce dizgeleri demek de
ildir, ayn zamanda , Gramsci'nin ok iyi grd gib i ,
hem dnceler hem davranlardr, davranlar iinde
dncelerdir, ve bunlarn hepsi bir btn oluturu r .
Seyirciler tiyatroya geldiklerinde kafalarnda v e vcutla
rnda birtakm dnceler ve birtakm davranlar var
dr. Sahnede onlara dnceler ve davranlar , davran
lar iinde dnceler gsterilir, ideolojik olan gsterilir
onlara . Tiyatronun var olmasna olanak veren , kafas'lda
ve vcudunda olan sahne zerinde grmek uzcre gel
mesidir seyircinin . Eski , fakat yanl olmayan bir sz yi-
28) Yazar burada ideologique sfatn bir ad gibi kullanyor ve bunu brok kez
yineliyor. Dilimizde omegin 'sorunsal' gibi sfatan adJ cYriln )ir 'deolojik'
ad bulunmadgndan Fransz szluklcnndc de gemeyen bu ad ideolojik olan'
diye e\irdik. ( n )
nelersek, seyircinin tiyatroda grmeye geldii ey, kendi

sidir. Tiyatro , seyircilerin kendilerine bakmak zere kar
sna ge tikleri, kendilerini grp grntleriyle tan
k t k l a r bir aynadr. Bu son derecede nemli ; nk
ideolojik olann ilevi , bilinenin grlp onunla tan
k l m a s d r (yoksa ilk kez bilme k , bilmediini grp
renmek deildir) . Bunun dorulamasn bir oyun kii
sinin tiyatroda baarl canlandrlmas karsnda halkn
kendiliinden, zorlamasz olarak verdii tepkide gr
rz . Halk "Tpatp yle! Ne kadar da gere k ! " der. Bu , bir
portre karsnda " ta kendisi' " szleriyle gsterilen tan
kma tepkisinin ayndr . Halk tiyatroya geldii zaman,
sonunda "tpatp yle ! " diyebilme umudu iinde gelir.
Kendini grp tan knca, kendisini grdnden
emin olunca , honut kalr . Birinci doyu m .
Fakat ideolojik "kendi"ni grp de tanmaktan alnan
bu zevkin gerekten tat vermesi iin, iinde bir miktar ri
ziko , bir miktar tehlike olasl bulunmas gerekir . insan
tiyatroya iyi bir kendini dorulama iin , kendini grp
de iyice tan kma iin geliyorsa, kendinden tam emin
deil, kendinden biraz kukulanyor demektir. Elbette
bunu itiraf e tmeyiz ama, o da beklenen zevkin bir para
sdr. ite bunun iindir ki , tiyatro ancak o riziko , o teh
like , o kuku ile oynarken gerekten zevk verip sonunda
her trl rizikoyu , tehlikeyi, kukuyu bir kenara atar.
Bu , seyirciye bir ifte zevk verir. nc e , gler , nk kor
kann ; kukulanann hep bakalar olduunu sanmakta-
dr. Sonra , honut kalr , nk alt taraf her ey sonun

da, yle ya da byle , hep dzelmektedir; yan bandan
getiimiz tehlikeler ne kadar oksa aldmz zevk de
ona gredir. Sonunda kendimizi grdmzde tanrz ,
grdmz kendimizle tan karz . "Tpatp byle ! "
deriz , b u demektir ki kendimizi grp tanmzdr, yap
tmz iyi ki yapmzdr . Seyirci tiyatroya geldiinde
oyunun kuraln kabul eder: Dncelerinin ve davran
larnn hibir tehlike altnda olmadn ona gstermek
iin onun dnceleri ve davranlar ile "oynamaktadr
lar" . Aristoteles "Tiyatro bir arnmadr" demi. Freud ise
"Sanat yapay bir utkudur" diyordu . evirisini verelim:
Yapay u tku demek, yapay tehlike demektir. Tiyatroda
seyirci , ortada bir ate bulunmadndan emin olmak
iin ya da yangnn kendi evinde deil de bakalarnn
evinde olduundan, hi deilse kendi evinde yangn k
madndan emin olmak iin kendi kendisine atele oy
nama zevkini verir.
Tiyatronun niin insana ho vakit geirttiini ren
mek istiyorsak zevkin bu ok zel eidini dikkate alma
mz gerekir : Tehlikeye girmeden atele oynama zevki . u
iki koul altnda : 1 . Sahne zerinde olduu na gre , b u ,
tehlikesiz bir atetir v e tiyatro yapt atei h e r zaman sn
dr r , 2 . Yangn varsa, her zaman komudadr.
Bu noktada , komular yani salonu dolduran seyirciler
hakknda bir iki sz etmek gerekiyor. nk , salondaki
ler, komulardan oluuyor. Tiyatroyu sinemadan ayran
ey , uzun zamandr sylenegelen bir ey bu , tiyatroda

gsteri salonun iindedir . Tarihsel olarak dogru : Bir ti
yatroda toplumun farkl snflaryla karlalr, ya doru
dan doruya snfn kendisiyle , ya da, kalabalk olsun az
sayda olsun temsilcileriyle . lyi yerleri, kt yerleri, per
de aralar, sohbetleriyle bir tiyatro, toplumsal ilikilerin
ve ayrlklarn temsil edildii kk bir toplumdur . Aa
tabaka , oraya bykleri grmek zere gelir . Bykler
kendilerine bakldgnn farkndadrlar . Bir tiyatro salo
nunda insanlar grrler ve bakrlar. Birbirlerini gr
meleri iki katldr : nce salonda , sonra sahnede Sahne
de evi yanan komular, sanki rastlant gibi , ayn zaman
da salondadrlar da. Salondayken byklere saygyla ba
kan kkler sahnede ayn byklerin evinde yangn
ktn grnce g lerler ya da onlar , yaamlarnn ve
vicdanlarnn bunalmlarn alt ediyorlar diye , sahnede
de byk bulurlar .
Sanat Bilgisi Konusunda Mektup
(Andre Daspre'a yant)
( 1 966)
Bu mehtup La Nouvelle Critique dergisinin Nisan 1 966 (n

1 75) saysnda "Sanat Bilgisi Konusunda lhi Mehtup " balh
l bir dizi iinde yaynlanmt Althusser'in "Marhsizm ve
Hmanizm " ve "'Reel-Hmanizm ' zeine Tamamlayc Not"
ba l hlann tayan ve Marx lin adl yapta ald ihi ma
halenin yayn zerine ortaya han hman izm tart mas
balamna oturtulmas gerehir. Ta rtma, o tari hte Tolon Li
ses 'inde Franszca retmenlii yapan, ileride de Nice niver
sitesi 'nde ders vereceh ve Roger Martin d Gard hahhnda bir-
,
oh yapt yay111layacah olan Andre Daspre'n bi r mehtbyla
balar. Andre Daspre, Althusser'in bilim ile ideoloji arasna ge
ti rclii ayrm n hatln habullenmehle birlihte, sanat ide
olojinin basit bir paras olarah ele alan herhangi bir yahla
trmay reddeder, ve sanatn bize dnya honsnda bir bilgi
verdiini, bu bilginin bilimsel bilgiden stn de aa da olma
dn, sadece ondan farhl olduunu gstermeye alr. Bu
honuda hendisine sorular ynelttiimiz Andre Daspre, o tarih-
1 02 Felsefi ve Siyasi Yazlar
te Fransz Kom nist Partisi 'nde yaanan tartmalar srasn

da kendisinin daha ok, partinin "alma istei "nin birer sim
gesi gibi grd A ragon ile Roger Garaudy safnda yer ald
n doru lad .
"Sanat Bilgisi Konusunda Mektup" bal szkonusu mek
tuplarn yaza rlarndan ikisine de ait deil Balk, La No
uvelle Critique dergisinin yaz ilerince seilmi. Eksiklii ne
olursa olsun, bu bal atmamay yeledik. Althusser arivin
de bu mektup alverii konusunda hibir somut kant bulun
muyor.
Dergi29 bana senin metnini gndermi. izin verirsen,

oradaki sorularn hepsine yant vermesem de , hi deilse
senin zerinde durduun noktalara , kendi dncen izgi
sinde birka ekleme yapacam.
nce unu bil ki , hmanizm konusundaki makalemin
ok ematik olduunun tmden farkndaym. lyi grm
sn, ayrntlarn zmlenmesine girmeden ideoloji konu
sunda "topluca" fikir verme gibi bir kusuru var. Sanattan
sz etmedii iin, sanatn sanat olarak ideoloj iler iine yer
letirilip yerletirilmeyecei, aka sanat ile ideolojinin tek
bir ey, ayn ey olup olmad sorusunun sorulabileceini
anlyorum. Sanrm, benim sessiz geirdiim blm by
le yorwnlamak gelmi senin iinden
Sanat ve ideoloji ilikileri sorunu ok karmak ve ok zor
bir sorundur. Sana ancak aratrmalanmzn hangi yollara
29) La Nouvcl/e Crtique dergisi. (Fr M . )

Sanat zerine Yazlar 1 03
saptn syleyebilirim. Her ne kadar sanatn ideoloji ile olan

ilikisi tmden zel ve zgl ise de, gerek sanat ideolojiler
arasna yerleti rmem. Bu savn ilk eleri ve arkasndan gele
ceini belli ettii ok karmak gelimeler konusunda bir fikir
edinmek istiyorsan, sana Pierre Macherey'nin La Pensee der
gisinin 1965 yl saysnda10 yaynlanan ve 'Tolstoy eletirme
ni Lenin"e ayrlm makalesini dikkatle okumam tlerim.
Elbette, o makale sadece bir balang, ama sanat ile ideoloji
arasndaki ilikiler sorununu , sanatn zgnl sorununu
iyi ortaya koyuyor. lte bu yolda alyoruz ve birka ay son
ra konu zerinde nemli almalar yaynlamay umuyoruz.
O makale sana aynca sanat ile bilgi arasndaki iliki konu
sunda da bir n fikir verecektir. Sanat (gerek sanattan sz
ediyorum, orta derecede ya da ortann altnda yaptlardan de
il) bize dar anlamda bir bilgi vermez11 , yani bilginin (modem
anlamda: bilimsel bilgi) yerini tutmaz ama, onun bize verdi
i ey, bilgi ile zgl bir iliki yrtr. Bu , bir benzerlik iliki
si deil, bakalk ilikisidir. Aklayaym. Sanatn ayrc nite
lii , gereklii andran bir eyi "grmemizi", "a lg lamamz",
"dymsamam z" salamasdr. Roman ele alrsak madem
ki sen onlardan sz ediyorsun, Balzac ya da Soljenitsin'i 12 ala
lm, onlar bize grmemiz, alg lamamz (bilmemiz degil) iin
JO) Szkonusu makale daha scra u kiapta yer almtr: Pierre Macherey. Pour
unt' hto'if de la producion /irt'rnire. Paris. Maspero, "Theorie" dizisi, 1 966.
(fr. M )
1 l) An el re Daspre mektubunda yle yazmt: "Sanat bilgisini yeri doldurulamaz
yapan ey, ite, bilimsel bilg ile yanmaya gitmemesi. baka bir dzeyde yer al
masdr. Sana, insann dzeyinde. insanlar arasnda yaanan ilikilerin duze
yin<le yer alr." (Fr. M.)
J2) Andre Daspre "Soljenitsin'in olagand roman lvan Denisovi(in Bir Gn nclen
"
soz etmti. (Fr M.)

1 04 Felse fi ve Siyasi Yazlar
gereklii a n d r r bir ey veriyorlar.

Bize sanatn verdii ile bilimin verdiini zdeletirme
ye dmemek iin bu geici ilk tanmlamay oluturan sz
ckleri dar anlamlarnda almak gerek. Sanat bize "grl
mek" zere verdiini, "grmek" , "alglamak" ve "duyumsa
mak" (tanmak deil) biimi altnda verir; bu , ideolojidir,
sanat ondan doar, onun iinde yzer, sanat nitelii ile on
dan kopup ayrlr ve onu a n t r r . Macherey bunu Tols
toy'da Lenin'in zmlemelerine uzantlar getirerek pek
gzel gstermi. Balzac ve Soljenitsin bize yaptlarnn s
rekli olar?k antrd ve yaptlarn srekli olarak beslemi
olan ideoloji hakknda bir "gr" verirler; bu , geri ekilip
de iinden yaptlarnn kt ideolojiye gre b ir i uzaklk
brakma , uzaktan bakma gerektiren bir grtr. O roman
clar, kendilerini kavram olan ideolojiyi , bir bakma ieri
den, bir i uzaklkla alglamamz (tanmamz deil) sal
yorlar.
ok basit nanslar deil, kesin farklar olan o ayrmla
rn, teoik olarak bakarsak , birok sorunun zlmesine
olanak tanmas gerekir.
nce , sanat ile bilimin "ilikileri" sorunu Ne Balzac ne
Soljenitsin bize betimledikleri dnyann bilgisini verir, ne de
onu tanmamz salar; saladklar, sadece, bizim o dnya
nn ideolojisinin gerekliini "grmemiz", "alglamamz" ya
da "duyumsamamzdr". ideolojiden sz ettiimiz zaman
bilmemiz gerekir ki, ideoloj i insanlarn tm etkinliklerinin
iine kayar, szar ve o, ideoloji, insan yaamnn "yaanm''
ile ayn eydir . Bundan trdr ki, bize byk roman iin
de ideoloj iyi gsteren biim bireylerin "yaanm" ya da "ya
ant"sdr. O "yaant" veilmi , katksz "gereklik" tarafn
dan verilmi bir ey deil, ideoloji ile ge,.rek arasndaki ili
ki iinde ideolojinin kendiliinden olan, d etki altnda
meydana gelmi olmayan "yaant"sdr. Bu nokta nemli,
nk sanat kendine yani sanata zg bir gereklikle , gerek
liin tekeli onda yani sanatta olan, srf sanata ait bulunan bir
blm ile iliki iinde deildir (sen de "bilgi sanatla insan
cllar", sanatn konusu "bireysel olan"drB, derken sz bu
raya getiriyorsun, halbuki bilimin gerekliin baka bir alan
{"yaanm" ve "bireysel olan"a kar yaplarn soyutlanmas
diyelim} ile ilikisi var gibi grnyor1. ldeoloji ayn zaman
da bilimin de konusudur, "yaanm" ayn zamanda bilimin
de konusudur, "bireysel olan" ayn zamanda bilimin de ko
nusudur. Sanat ile bilim arasndaki asl ayrm, bunlarn z
gl bi imi dir Bize ayr eyi apayr biimler altnda, sanat
.
"grme" ve "alglama" ya da "duyumsama" biimi altnda, bi

lim ise tamma (dar anlamda: kavramlarla) biimi altnda ve
rirler.
Ayn ey, baka szcklerle de anlatlabilir. Soljenitsin
bizim "yaanm" (daha nce tanmlamas verilen anlamda)
alam "grmemize olanak veriyor" ama, hibir biimde
"klt" ve etkilerinin bilgisini vermiyor, "tantmyor"; o ta
nma, sonunda Soljenitsin'in romannda "yaanan" rete-
33) "Tarih, sanatyla insancllar. . . Sanatn mucizesi, bireyin dizeyindc yer almas
\'e yine de herkes iin geer ake bir ders verrnrsidir. " (Fr. M )
34) 'degildir' sozcugunden sonra balayan ayracn nerede kapand belli deil; 'hal
buki' den nce bpandgm \'ar sayabiliriz. ( n.)
1 06 felsefi ve Si yasi Yazlar
cek olan birtakm karmak ileyilerin kavramsal tannma

sdr. Burada Spinoza'nm dilini kullanmaya devam etsem
derim ki, sanat "nclsz sonular" grmemizi, bilgi ise
"ncl"lerden yola km "sonu"lar reten ileyilerin
iine girmemizi salar. Bu ayrm nemli, nk "klt"
hakknda bir roman, ne kadar derin olursa olsun, ayet
dikkatleri kltn "yaanm" sonular zerine ekmek is
tiyorsa, kltn anlamm veremez; "klt" sorununu gnde
me getirebilse de, o sonulara deva olacak aralar tanm
layamaz.
Ayn ekilde , bu birka temel ilke , belki senin sordu
un bir baka soruya yant getirebilecek yolu gsterir:
Nasl olur da Balzac , kiisel siyasal seimlerine karn, ka
pital ist toplumun ''yaantsn" "grmemizi salyor"'?
Sanmam ki , senin dediin gibi " romanc almas iinde,
sanatn n mant ta rafndan siyasal d nceleri nden ba
zlar n b rakmaya zorl a n m tr, " diyebilelim Tersine ,
Balzac'n siyasal konumunu hibir zaman b ra k madn
biliyoruz. Hatta daha fazlasn biliyoruz : Gerici olan ken
di siyasi konumu , yaptnn ieriinin oluumunda kesin
bir rol oynamtr. Kukusuz, bu bir eliki ama, byle i
te. Tarih de bize bunun birok rneini verir. Marx o r
neklere dikkatimizi ekmitir (Balzac hakknda Roger Fa
yolle'un Europe dergisinin 1 96 5 zel saysndaki makale
yi tlerim sana) . Bunlar , ideoloj iler diyalektiinde ok
sk rastlanan dengesizlikler . Len in'in Tolstoy hakknda
sylediine bak (kr . Macherey'nin makalesi) : Tolstoy'un
Sanat U:erne Yazlar 107
kiisel ideolojik konumu, yaptnn iengnm derin ne

denleri arasnda yer alr. Balzac ve Tolstoy'un yaptlarn
daki ieriin o yazarlarn kendi siyasal ideolojilerinden
"kopup ayrlmas" , o ideolojiyi bir bakma d a r dan gs
termesi , o ideoloj iden biraz uzaklatrp onu "alglatma
s", yine o ideolojinin varl n n bir iaretidir. Elbette diye
biliriz ki, ideoloj ilerinde isel olarak bulunan ve bize
onu , o ideolojiyi "alglatan" bylesine bir uzaklatrma ,
onlarn romanclk sanatnn yaratt bir "etki"clir; fakat
senin yaptn gibi "sanatn kendis i n i n bir ma nt b ln
d m, Balzcc'a siyasal dncelerini brakt tann o man
tk olduu n u " syleyemeyiz. Tersine , siyasal dncelerini
b rakmad iindir ki, yaptn retebiliyor, siyasal ide
olojisine yapt iindir ki , om iinde b izim o ideoloj i
yi eletirel bir "gr" ile grmemizi salayan o i 'uzak
l" verebiliyor.
Grdn gibi, sanatn varlnn ve zgl doasnn bi
ze sorduu sorularn ouna yant \Trebilmck iin, bir sa
nat yaptnn "estetik etki"sini yaratan srelerden uygun
bir (bilimsel) bilgi retmek zorunda kalyoruz. Baka bir
anlatmla, sanat ile bilgi arasndaki iliki sorusuna yant
vermek iin bir sanat bilgisini yaratmak zorundayz.
Bu gerekliin iyice bilincindesin . Fakat unu da bilme
lisin ki , bu konuda henz gereklerin ok uzandayz .
Sanatn varlnn ve neminin kabl (siyasal hile olsa bu
kabul) bir sanat bilgisine gtrmez. Alntlacln metinle
rin , hatta Marcenac tarafndan alntlanan j oliot-Cu-
rie'nin15 bile , bilgiye balang olarak kabul edilebilecekle

rini sanmam. joliot-Curie'nin azndan dile getirilen cmle
hakknda unu syleyeyim: Bunda birtakm terim var: "es
tetik yarat, bilimsel yarat"; elbette ok yaygn terimler
ama, bana kalrsa b rakl mas ve sanat bilgisi sorununu
uygun bir biimde ortaya koyabilmemiz iin, yerine baka
bir ey kullanlmas gereken terimler. Elbette biliyorum ki,
sanatsever gibi sanat da kendiliinden , zorlamasz olarak
"yarat" vb . szleri eder. Bu , "zorlamasz" bir dildir ama,
Marx ve Lenin'den sonra biliyoruz ki, "zorlamasz" her dil
ideolojik dildir ve bir ideoloji tayor , burada sanatn ve es
tetik etkiler reticisi ideolojisini tayor . Her bilgi gibi, sa
nat bilgisi de , daha nceden ideolojik zorlamasz.ln dilin
den kopmu , ayrlm olmay ve onun yerine konulacak bir
bilimsel kavramlar topluluunun meydana gelmi olmasn
gerektirir. Bir sanat bilgisi yaps kurmaya giriebilmek iin
ideolojiden byle kopmann gerekliliinin farknda olun
maldr.
Sylediin ey hakknda ak bir ekinceyi belki bu nok
tada dile getireceim . Belki tam senin sylemek istediinden
ya da dersem iyi olur dediinden bahsetmiyorum. Gerekten
sylediin eyden bahsediyorum. "Marksizmin kavramlan
35) 935 ylnda Nobel fzik duln alan Frederic jolio-Curie ( 1 900- 1 958). ikinci
Dnya Sa\a indc katldg Fransz Konst Panisi'nin buyk blgin
yelerindendir. Ban hareketinin nemli yneticileri arasnda yer almtr. Jean
Marccnac ( 1 9 1 1 - 1 98-+) o tarihte Letrrs Jran aises dergisine yazmakcyd. Andre
Daspre'n mektubunda Alhusser'in gndermede bulundgu para uras
(Fr. M ) : "Bununla birlikte Marcenac 'n bir uncei dkkaini ckiynrdu . . . : 'Elu
ard'n lmnde. Frederic jolio-Curie bana bir asanda sz emii; onu hi
bir zaman gerekleirmei olduuna hep uzulumdr. Tasan iir yara ts
ile bilim yaratsnn karlatrmal bir incelcmei olacakt; hoylc bir eyin bir
davran t arlg beli rleyeceim duniyord.' ..
Sanat Uzerinc Yazlar 1 09
hakknda titiz dnce"yi "baka ey"e, hele sanatn bize ver

dii eye kar kardn zaman , sanrm, ya sakat ya da do
ru yoldan uzaklaan bir karlatrma yapmaktasn. Sanat
gerekte bize bilimden baka ey getirdii iin aralarnda kar
tlk yoktur, bir fark vardr. Buna kar, sanat tanmak, bil
mek amalanyorsa, zorunlu olarak "Marksizmin kavranlan
hakknda titiz d nce den balanacak, baka bir yol yok.
"
"Balanacak" diyorum ama, demek yetmez , yapmak gerek, ya

placak. Yoksa, bir selam akp yle diyerek iin iinden sy
rlabilinir: "Althusser Marksist teorinin yeniden titiz bir incele
mesinin yaplmasn istiyor. Bu, bana da kanlmaz geliyor.
Izninizle; bu da yetmez sanrm . . . " Sana ynelteceim tek ger
ek eletiri bu : Filanca yoldaki istei "kanlmaz" ilan etme
nin bir biimi var ki, asl o biimle ka n l yo r-; bir selam a
kp "baka eye" geerek altta yatan gizli gerekler konusun
da, olabilecek sonular konusunda zenle dnmekten ka
nlyor. Halbuki, sanrm sanatn gerek tannmasna vara
bilmeyi ummann, sanat yaptnn zgllgn derinletir
menin , "estetik etki"yi yapan ileyileri tanmann tek yolu ,
ite , verilebilecek en byk dikkatle ve uzun uzun "Marksiz
min temel ilkeleri" zerinde durmaktan ve "baka eye ge
mek" iin acele etmemekten geer, nk "baka ey"e gere
inden nce gidilirse, o yol bir sanat bilgisi deil de, sanatn
bir ideolojisine, rnein, senin sanat ile "insancl" olan, sanat
sal "yaran" vb. arasndaki ilikiler hakknda sylediklerine
indirgenebilir, belirtisiz, sakl hmanist ideolojiye kar.
Estetik zorlamaszln, kendiliindenliin ideolojik kav-
ramlaryla deil de , ele aldklar nesnelere uygun bilimsel

kavramlarla yani zorunlu olarak yeni kavramlarla doru
[dne ]bilmek16 iin "Marksizmin temel ilkeler"ine ba
vurmak gerekiyorsa (bu aba uzun ve etindir) , bu , sanat
es gemek ya da bilime feda etmek iin deil, sadece onu
tanmak, onun hakkn ona vermek iin yaplyor .
36) Metin burada ok belirsiz. B u metnin n e e l yazs n e daktilo edilmi baka bir
kopyas yok; La Nouvelle Cririqu: dergisince baslanda da "koymak" szc
var; bundan ise bask srasnda tmcenin bir paras yitirilmemise . hemen
hibir anlam kmyor. (Fr. M )
Gerekstclk Karsnda:
Alvarez-Rios 37
( 1 962)
Les Lettres franaises dergisinin 954. (29 Kasm - 6 Ara

lk 1 962) says nda yaynlanan "Gerekstclk Karsn
da: Alvarez-Rios " balkl makale, sahibi Althusser'in dostla
rndan Bayan Inna Salomon olan "La Cour d'Ingres "18 galeri
sinde Kbal ressam Roberto Alvarez-Rios 'un at serginin
deerlendirmesidir. 1 932 doumlu ressam bunwla 1 958'den
beri oturduu ve alt Paris'teki ilk kiisel sergisini am
oluyordu. Althusser arivinde bu makaleye ait ne el yazs ne
daktilo edilmi bir iz vardr. Bu nedenle Les Lettres frana
ises de kt biimiyle, ancak birka bask yanln d
'
zeltmekle yetinerek yaynlyoruz.
Kbal gen ressam Alvarez-Rios'un insan sarsan tablolar

gerekstclk sorununu bir kez daha nmze getiriyor.
3 7) Les Lrtres franaises dergisinde yaynlanan makalenin balnda yanllkla
"Alvares-Rios" biimde baslm. (Fr. M.)
38) l ngres'in saray . (.n.)
u srada bir kiliseye benzemesi , ayinleri, Latincesi , ken

dine zg szdilimi, szck daar bulunmas, dipteki eski
orgundan iniltiler ykselmesi , "ilk yumurta . . . , minik kuu
artacak. . . , melankolinin kurban. . ." gibi deimeyen laf .
kalplar, dualar olmas, -dua olduklarn anlamlarndan
deil (zaten dinleyen kim?) az iinde mrldanma/arndan
karyoruz- btn bunlar, aka gerekstclk ld di
yen btn bunlar, resimde gerekstcln ancak birka
bykte , Ernst , Matta, Lam gibi birka bykte yaamas
na ve birka gente yeniden domas na engel deil .
Rios39 o genlerden. Otuz bir yanda. Yaamnn yirmi
yedi yln Havana'da geirmi . Klasik bir gzel sanatlar
renimi grm Rembrandt, Cezanne, Van Gogh, Picasso'yu
dleyerek. 1 950'de , henz Havana' dayken Lam ile tan
m, sergisinden ok etkilenmi. 1 958'de Paris'e gelmi . Ri
os imdi niversite yurdunun bodrum katndaki odasnda
(evli) skk, neredeyse ksz bir ortamda alyor.
Ona gre gerekstclk yayor; dahas, yaamn ken
disi. Rios hep yle diyor: "Ne gerekilik iinde ne soyut
resimde zgr olabilirdim. Gerekstclkte zgr m . "
Neden, hangi eyden zgr? Bunu onun zgrlgnn iko
nografisine yani tablolarna sormak gerek. Klelii knama
zgrl ; devrimci savam yceltme ("Davud'un Frlatt
Saban": bir adann kysnda denize kadar inen, kollarn
gkyzn tkayan bin silahl canavara doru kaldrm er
kek -karde- kalabal) ; gelecekteki bar arma zgrl-
39) Makalede de soyadnn ikinci yans kullanlmaktadr. (Fr. M.)

; Mutlu Amil [adas] (yapraklar ve meyveler arasnda

birbirine kout tane kadn , uzakta puslar iinde cokulu
bir kent) ; kendisinden daha dik bir koltua oturmu, me
melerinin arasnda bir nar bulunan, morlar giymi, ehresi
neredeyse bir cinsel organ olan bir Meryem Ana; uyuyan
apkal kadn; erkeklerin, gn, kularn ve kadnlarn b
yk uzlamas: Tek szckle , mutluluk.
Demek ki, sadece zgrln arksn syleyen byle
sine sade bu zgrln belki artk bir dilden baka bir ey
olmayan bir eye , gerekstcle gereksinimi var.
Neden Rios gibi birer Kbal olan Lam'n, Cardenas'm ,
ilili Matta'nn ve daha baka Latin Amerikallarn zgrl
, bu dili kullanmak zorunda kald , ve kullanmaya bala
dktan sonra da o dili neden deitirdi":> Herhalde bir dn
yann canl gemiiyle , pek yakndaki bir halk yaamnn
malzemesiyle olan derin benzerlikler nedeniyle: O dilin
burada sahip olmu olduu anlam, bugn orada o dilde
yok. Orada, akta bir bilindnn doal dili ; buradaysa ,
geceye gmlm bir uurumu yakalayverme istenciydi.
Orada, domakta olan bir tarihin insanlardan ve doadan ,
kleliklerden ve efendilerden, lmden ve zgrlkten sz
eden sylemi; burada ise yoldan km, bozulmu ve olan
ca gcmzle ynn uygun bir yana evirmek istediimiz
bir tarihin bys . lte ylesine arpc olan o acayip ay
rm , ayn dili iki ayr biimde konuma arasndaki ayrm
_
bundan douyor. Burada, dourulmu olmaktan ok do
maya zorlanm bir zgrln gergin sylemi, orada in-
sanlar ve varlklar dile getiren neredeyse iten bir ses .

lte Rios'un insan duygulandran ckiciligi burada .
Franszca "konuur" gibi gerekstce "konuuyor" : Yani
kendinden nce dogmu bir dili konuuyor. Bizimkilerin
kaynaklardan skp karmak, bir nesne (o nesne ister bir
iir, ister bir 'readymade-+ o , ya da bir tablo olsun) olarak do
gurmak iin diditikleri ve hemen us yolundan ayrlan i
tenlii, Rios sesinin o dile uydurulmasnda buluyor: szn
de, vurgulamasnda, szdizimi ve anlambilim bakmndan
bulularnda, anlatm, szle canlandrmalar dntrme
sinde . O zaman her ey yer deitirmi oluyor. Amalanan ,
artk her an gerekstcl yeniden icat edip onun s
rekli devriminin lsz sorumluluunu stlenmek deil
Amalanan, gerekstcl olduu gibi, kendi nitelii
neyse yle , yani yerlemi bir kltrel olgu olarak ele al
mak ve onu bir dnyann yaayan tarihi ile ilikilendirmek.
Rios'da insan duygulandran u : Onun zgrl iin
neden bu dilin gerektiini grrken , ayn zamanda onun
bu dilden n as l kurtulduunu da gryoruz Sergilenen
tablolarn an nda , bir adamn zgrlk aralarnn o ada
ma kendi zorunluluunun balama noktasn gsterdii an
da , o dilden kurtulmas az grlen bir eydir. lte Rios'un
" La Cour d'lngres" galerisinde sergilenen son tablolarnda
o an grlyor.
Ben kendi hesabma iki tane gelecek izgisi gryorum.
40) lng. hazr. llk rnekleri Marcel Duchamp'da gnilen, daha sonralan frist, da
da, vb. akmlanndan birok sanat tarafndan reulen 'ilemden gememi nes
nelerin bir araya getirilerek sunuldugu' bir sanat yapu eidi, hazr-yapH. ( .n.)
Sanat \)zerine Yazlar 1 15
nce u biimin dinamizmi ( 1 7 numaral tablonun byk,

buyurgan ve gergin kegeni ; donup kalm bir maddeyi
evreleyen biimlerdeki dayanlmaz ne at l; 23 numara
l tablonun dokunakl byk yatay izgisi+ )
Sonra, 1 8 numaral "Bir bakalama doru'' tablosunda
(yukardaH) grlen maddenin ylesine deiik ilenii. Bu
iki nokta zerinde Rios kendi kendini haber veriyor. Ken
disinde olan tek ve hibir dilin ona veremeyecei ey ile :
Yani iaretlerinde kendini ortaya koyarak. Bu iki nokta ze
rinde imdiye kadar yapmad bir eyi yapyor: Gereks
tc akmn pek sevdii devinimsiz ve oturmu biim-nes
neden ayrlyor; k geirmez ya da geirir fakat ounluk
la kat , kaygan ve donup kalm madde ile ondan ayrlyor.
Ben yeni tarihli bu tablosunda (yukarda) o kurtuluun, o
doumun yansdn sylemekten yanaym. Resmin alt ke
siminin tm sadece o yeni madde , ilenen , tam dogum
annda, henz biimi olmayan, fakat deiik o madde, b
yk, sessiz simgelerin buyruuna uymu, sanki bir gelece
e yrr gibi. Bunlar belki insan ama, kendi biimlerini,
kendi amalarn arayan insanlar: O nedenle de gidiyorlar.
Az sonra o simgelere gereksinimleri kalmayacak artk.
Bu resmin derinliindeki itenlik11 ayn zamanda ken
dinden, Rios'un, byk olabilen bu ressamn geleceinden
sz etmesidir.
-+ l ) Yatay izgi (Fr. une honzontale) ayn zamanda sokak kadn' anlamna da gelir;
tabloyu grmedike szcgun hangi anlamda kullanld kestiilemiyor. ( n )
-+2) "Bir bakalama doru" tablounun siyah beyaz br rprodksiyonu
Althusser'in makalesini resimlemit i . (St.)
-+J) eviridc 'itenlik' szcgnden sonra yer abn 'ya da butn bir . . . olan' sozck
lei atlanmtr. Bkz. 30 sayl dipnot. ( .n.)
Soyutun Ressam :
Leonardo Cremonini
( 1 964-1 966)
Althusser, Venedik Bienali 'nde (Haziran - Eyll 1 964) Le

onardo Cremonini 'nin at bir sergi dolaysyla wleme al
d bu yazya Austos 1 966 tarihini atm. Yaz 1 966 yl
Kasm aynda Democratie nouvelle dergisi nde, "Kltrler ve
kltr konusunda uluslar, aras aratrma" erevesi iinde
yaymlanmt! I". Dergi tarafndan zellikle dikkati ekecek
biimde sunulan makale parlak kada baslm olup Cremo
nini'nin birok tablosunun siyah-beyaz basklaryla sslyd.
Althusser bu metnin ilk biimini Almanya'da yaynlamt
(Tendenzen 3, 1 965) . Bazlar nemli olan bi rka ayrnt
nn dzeltilmesinin tesinde, metnin ikinci biimi birinciden
1 96 6 yl yaznda yazarn kendisi tarafndan eklenmi olan
uzun bir sonu blmyle ayrlr; bu son blm metnin
verdii genel izlenimi deitirmitir.
Burada Democratie nouvelle dergisinde km olan met
ni yaynlyoruz. Ancak, ilk kaleme alnta olup da Althus
ser'in sonradan kard blmleri de notlarda veriyoruz;
1 18 Felsefi ve Siyasi Yaz la r
notlarda ayn zamanda birincide olmayp ikinciye katlm

blmler de belirtilmitir.
Venedik'te44 Cremonini'nin hayran olunacak tablolar

sergiledii salonda bulunduum srada ieriye iki Fransz
girdi ; yle bir baktmtan sonra "Bir ie yaramaz : Davu
rumculuk," diyerek kapnn yolunu tuttular. O gnden
sonra eletirmenlerden de ayn eyi duydugum nlclu . Cre
monini iin kullanlnca davunmculuk terimi , pek gze
arpan bir yanl anlamay gsteriyor. Aslna baklrsa, bu ,
estetik tketimin -teorik de olsa o tketim- yorumlanma
sndan baka bir ey olmayan her eit eletirel yargda var
olan yanl anlamadr: Sanatn ada eletirisine egemen
olan yanl anlama O ada eletiri , "yarg"sm anlam
sakl szcklere brmedii zaman , plak bir dil konutu
u zaman, iyi tat almann yani gastronominin bir dalndan
baka bir ey olmadn gsterir hepimize . Anlam gizli
szcklere gelince, onlar olsa olsa bir yanl anlamann
taraflar birbirlerine karlkl anlamaylarn iletmede
kullanrlar.
Cremonini'yi "grmek" iin, hele gsterdii eyden sz
etmek iin tketim estetii kategorilerini brakmal: Bedenin
ald hazlarn ya da "nesne"lere duyulan tiksintinin bakn
dan baka bir bak gerek. nk , Cremonini'nin figratif
ressam olarak gcnn tm "nesne"lerden (o paralanm
44) 1 964 Bieali . (h M.)

Sanat Uzcrine Yazlar 1 19
koyunlar; ikencelerden geirilmi o cesetler; o ta; o bitki

ler; 1 900 ylndan kalma o koltuk), "yer"lerden (bir adann
paralar iyice ayrt edilebilen ar karkasndan grlen, bo
lua alm bir pencereden grlen deniz; gkte asl duran
o balkon; cilal dolaplar ve karyolalaryla o odalar; o kirli la
vabo; gece trenindeki o kompartman) ve "saatler" ya da an
lardan (tan aarmas; gece ; kk kzlarn kzgn gne al
tnda seksek oynad avluda le vakti) "resmetmedikleri"
arasnda bulunur. Cremonini, iine nesnelerin, yerlerin ve
saatlerin skt ilikilei "resmeder" . Cremonini soyutlama
n n ressamdr. Yeni bir biim ya da maddede bulunmayan
olas bir duruyu, ary "resmeden" bir soyut ressam deil,
gerek soyutun ressamdr; belirtelim: " lnsanlar" ile onlarn
"nesneleri" arasndaki ya da, daha dorusu szc en g
l anlamyla kullanrsak, "nesneler" ile onlarn "insanlar"
arasndaki gerek (iliki olduklarna gre, soyut olmalar da
zorunlu bulunan) ilikileri "resmeden" gerek soyutun ressa
mdr.
Cremonini'nin tablolarnda bu ilikileri "grmek"45, ayn
zamanda baka ilikilere girmek demektir. Bu baka iliki
ler, "ressamn" "yapt" ile yrtt ya da daha dorusu
yaptn kendi ressam ile yrtt ilikilerdir. Bu noktada
45) Bu paragrafn ilk biimi ok deiiktir (Fr. M.): "Cremonini'nin tablolannda bu
ilikiler grlnce hemen baka ilikilere, en gizli ilikilere girili Sanatnn
yaptyla yrtt ilikiler. Orada da moda sanat eletirmeni kendisindeki
gizem boluunu bir ressamn i dnyasyla dolduracaktr, oysa bir ressamn i
dnyas, onun grunen yaptndan baka bir ey deildir: insann gzne bacan
eyi, onu, ressam grmek iin, grnen yapn iyi grmek yeter. Bir ressamn
yapn ile olan ilikisi resmettii eyden baka deildir. Nesnelerin insanlanyla
olan i likilerini resmeden Cremonini, ayn zamanda, ressam ile yapt
arasndaki ilikileri deil de, bir yaptn ressam ile arasndaki ilikileri yani ola
bilecek olan tek biimdeki ilikileri resmeder."
da, modem sanat eletirmeni , pek ok kez bu ilikileri res

samn znelliginin gizemi iinde dnr; nk ressam
"yaratc tasar"sn "yarat"snn dsel maddeselligine ge
irmektedir. Tketimdeki estetik ile yaratmadaki estetik
ayn eydir, tek bir estetiktir: Her ikisi de ayn asal ideolo
j ik kategorilere dayanr. unlara: 1 . znelligin nitelikleri
(zgrlk, tasar, yaratma ve yarg verme edimi, estetik ge
reksinimi, vb . ) ile donatlm , ister yaratc ister tketici ol
sun (yani bir "yapt" retsin ya da bir estetik yarg retsin)
zne kategorisi; 2 . Nesne (yapt iinde dolayl ya da dolay
sz betimlenen "nesne"ler, retilen ya da tketilen nesne ni
teligi ile yapt) kategorisi . Demek ki , yaratmadaki znellik
tketimdeki znelligin aynada yansmasndan (o yansma
da estetik ideolojinin ta kendisi) baka bir ey degil: Yapt ,
sanatnn znelliginin gze grn sadece; bu znellik
ister psikolojik ister akn46 estetik olsun, bu byle. Cremo
nini unu dnmemize olanak veriyor: Bir ressamn "i
yz"nn, onun "yaratc tasar"snn "gizem"i, yaptndan
baka bir ey degildir, bir ressamn "yapt" ile yrttg
ilikiler "resmettigi" "ilikiler"den baka bir ey degildir.
Cremonini, "ey"lerin insanlar ile ilikilerini grmemizi
saglarken, bir yandan da ressamn yapt ile olan -estetik bir
varlga sahip bulunmayan- ilikileri degil ama, bir "yapt"n
kendi ressam ile ilikilerini grmemizi de saglar, bu sonun
cularsa ayn zamanda o yaptn bizimle olan ilikileridir de .
Cremonini'nin resminin tm kiisel taihesi ite u ge-
46) Fr. Transcendemal. Deneyden nce bulundugu varsaylan bir durumun ya da

nesnenin sfat, deneyst. ( .n.)
reksinimi yorumlamaktan baka bir ey yapmaz : retimin

salt znelliinin yani tketimin znelliinin aynadaki g
rntsnn yadsn.
O sre, yani Cremonini'nin resminin kiisel tarihesi ,
filanca "nesne" ile balad ve falancas ile devam ettii iin
ilgin deil , ka koymak zorunda kald sorunlar nede
niyle ilgintir; szkonusu sre ite o sorunlarn -gitgide
gelien ve kolay yok edilemeyen- elerini, ortaya konulu
biimini , dnmn ve zmn oluturmutur.
Aslnda , Cremonini -elbette bir yerden balanacak- je
olojik olandan balam: Tam deniz denebilecek bir denizin
kysna yakn, madded bir ufka kar, kayalarn ar uy
kusuna dalm bir adann edilgen vcudunun yerekimiy
le , tarihle st ste skm paralar , boumlar. Fakat da
ha o zamandan, bir "nesne" ressamnn, bir manzara ressa
mnn tam tersi. Kayalardan onlarn bilmediini resmedi
yor : Arlklarn ve belleklerini (unutmay) yani onlarn
kendilerinden baka olan eyle aralarndaki farklar , onla
r insanlarn zerlerine bast yer olan eyi.
Cremonini, bitkisel olan ile devam etmi: Dilim dilim
alm bir iek soan, dilsiz saplarn uzun l, hava
da sessiz bir ku gibi hareketsiz duran bir iein tiz ve ye
in fkrmas . Hibir zaman bu varlklarda yokluktan ba
ka bir ey "resmetmiyordu" : Ahenk, fkrma , anlk yani
sonsuz bitkilerde "biim bulmu" zamann atrdamas ,
kendisinden bambaka olanda, hareketler, alnan yollar ve
bekleyite "biim bulmu" bir sesin l.
1 22 h::lsefi ve Siyasi Yazlar
CremoniniH sonra hayvanlara gelmi: Deriyi delen ke

mikleri devinimin devinimsizliinde atrdayan, kprda
maz koyunlar; zerinde otladklar ta ygnlarna benzeyen
srler; cinsel kzgnl bronzda donup kalm kpekler;
kemik kalm kadavralar toplayan ve sska omuzlarna
ykledikleri o kadavralara benzeyen insanlarn arasnda,
yere serilmi parampara hayvanlar. Hayvann sadece do
rudan kayadan yontulmu ve blmleri ;ka seilen ke
miklerini "resmediyordu" : Bunlar, daha yaam srerken
lmn iinde donup kalm blmlerdi. Tek tk insanla
r, ayn biimde yaayan ller olan, iinden yontulduklar
ta ile , iinde kendilerini zgr sandklar hava ile kuatl
m hayvanlar, ve onlar n insanlarn da ayn madde iinde
durduruyor, devinimsiz brakyordu48 Cremonini neyi "res
mediyordu"? inde benzemezlikler oturmu benzerlikleri
(kayalar, kemikler, hayvanlar ve insanlar) . O benzerlikleri
resmederken benzemezliklerin "resmini iziyordu" : Onun
hayvanlar ve insanlar, bizim "dncemizin" yani insann
baat ideolojisinin onlar iin saptad doadan uzaktr.
Cremonini en son olarak zaten hayvanlarn arasnda do
lap duran "insanlar"a gelmi.
Kendisinin49 ressam olarak kiisel gemiinde bir Tarihin
47) evirimize kaynak olan metinde bu ras paragraf ba degil. (.n.)
48) Metnin ilk biimimle paragraf burada son buluyor. (Fr. M . )
49) Bundan sonraki iki paragraf metnin ilk biiminde tek bir paragraf olarak
grluyor (Fr. M . ) : "Her ressamn resmettigi alemin anrs oldugunu duleye
rek az ok arnladg 'Yaradl'n lhristiyanlk ve museviligin kutsal kitabnn
ilk blt\mt\: Genesis, .n. J tm evrimini batan sona gemit. O evrimi
batan sona gemiti ama, bunu. resam bile olsa, herhangi bir tanrnn o
evrim iinde bulunmadgn, onun dna atlm oldugunu gstererek
yapmt. O evrimi maddesel -yoksa maddeci mi demeJiL sras iinde
yaamt:
Sanat Uzerim: Yazlar 1 23
htn evrimini (kayalar, hayvan lar, insanlar) batan baa

yaam ve retiminde ortaya koymutu , fakat bunu yapar
ken o evrimde herhangi bir tanrnn , ressam da olsa, bu
lunmadgn , evrimin dna srldn gsteriyordu .
O , bu Tarihi maddesel -yoksa maddeci mi demeli"?- sras
iinde vermiti : Toprak, bitkiler, canl, en sonda da insan.
uras fazlasyla ak ki Cremonini'nin yaptn, daha ba
tan balayJrak, insan ile doa arasndaki dorudan ilikiye
ait bir eit deoloj i esinlemitir: Bir koltuun kolluunda
ya da bir alette onu hala byleyen ey, bunlarn insan ya
da hayvanlarn kemikli kol ve bacaklarnn uzantlar olma
sdr; o eklemler olsa olsa doann baka ileyileridir; do
ann o ileyileri kayalarda yerekimi kaldralarnn den
ge-dengesizlik ilikilerini oluturan ilk ileyiler ile ayn
kktendir. Kendi yaam yksn yaarken bu Tarhi orta
ya koymada izledii s ra n n onun iin tad anlam ite
bundan domutur: Bu , bir 'Yaradl'n (hatta maddeci)
olaylar zinciri yani 'ey'lerin gerek a n l a m n , insann doa
ile , "nesneleri" ile olan gerek likisini , her eyden nce de
bir zanaatarn iledii maddeyle, aletleri ve rn ile olan
ilikisini ieren bir kaynaktan yola kan dzeni de olabi
lirdi.
nce toprak vard, sonra bir kiler, c;:nl, e n sonunda insan; e\"Jirni onu dolaysz
ve kanlmaz ideoloj ik sonucunu gosererek baan sonra gemiti. !'<asl bir
bylik filozof. devrim yolunda byuk bir siyase adam, aldktan konumun ari
hsel sonulann kendi dnceleri iinde hesaba kararlar, dkkae alrlarsa, b
ylik bir sanat da, kendi varlnn ureigi ideolojik ekilrn yapnda. i kur
gulamasnda, i ynetiminde hesaba kamazlk, dikkate almazlk edemez. Bu
stlenmenin an bilin nda gerekleip gereklemeyecei bala bir sorun
dur. Her ne olursa olsun, biliriz ki. 'bilin' dnd zaman bile maddeciliin
ilkesinde, onun tremi ve koullandnlm konumunda ikincildir.
Cremonini'ye esin veren yani zihninden hi kmayarak

hep onu izlemi olan eyin bu ideolojik "tasar" olmas ,
ierdii yanl yorumun aralarnn ileyiine katlmas , so
nunda tablolarn ve kendi yaam yksn retmesi ok
akla uygun geliyor: Sonu (bizim iin sadece o vardr, yani
szn ettiimiz tablolar) ite bu "ideolojik" tasardan
bambaka olan bir eydir. Drt dzlemin (jeolojik, bitkisel,
hayvansal ve insansal) biimleri arasndaki yaklatrmalar
(benzerlikler) , aslnda, baat rgtleme ilkesi deil, bunla
rn kendisi de baka bir rgtleme ilkesine , ayrmlara da
yanan rgtleme ilkesine bal. Cremonini belki bir ara sa
dece "benzerlikleri", biimler dizininin (kayalar, bitkiler ,
eklemli kemikler, aletler, vcut hareketleri ) ideolojik ta
sarsnn kotarlmas iin gerekli "izomorfizmleri"50 resmet
tiini sanm olabilir; as l nda bu benzerlikler, daha pek er
ken bir aamada, bambaka bir mantn kurallarna uy
mak zorunda kalmtr: Bu , Cremonini'nin "resmetmek
ten" geri kalmad ayrmla r n mantdr ve onlarn en n
srasnda da biimler dizininin o ideolojik tasars ile olan ay
r m gelir Btn bunlar Cremonini'nin resmindeki son
aama olan "insanlar" aamasnda aka grebiliriz .
lnsanlar: Onlar nce "nesnelerinin" , "nesnelerin" biimi

ne sahip oldular, hep o biime sahipler. Asal "kaynaklar"
nesnelerinde ve hareketlerinde belli olan tatan cesetler ve
insan betimleri: Alet biimi alm o kemikler, sandalye ko-
50) Ebiimlilik. ( n )
luna dnm o clz dirsekler , balkonlarnn demir u

buklar gibi dikilmi o kadnlar ve bellerine oturttuklar o
cuklar51 . nsanlar: Ne yaama isteminde bulunmu ne de ni
in yaadn sormu, zlerinde, gemilerinde, kaynakla
rnda yani onlar o yapan 'yokluk'larnda donup kalm var
lklar. "eyler": o aralar, o aletler, duvarlar, ieriyi dar
dan, glgeyi havadan, ypranm cilalarn lo parlakln g
n i duruluundan ayran o eperler " insanlar" : Nesne
lerinin maddesinde biimlenmi, o maddeyle kuatlm, ya
kalanm ve sonsuza dek belirlenmi insanlar; havann an
drp kemirdii, bir blm kesilmi gibi ehreler (neredey
se fazladan ehreler), kprdamayan yerekiminin iinde do
nup kalm vcut hareketleri ve lklar, insan zamannn
sonsuzlua, madde zamanna indirgenmi gln durumu .
Bu da bitince, birka yl nce , o "yklenen"in iinde ses
sizce konuan ey yani insanlarn kendi aralarndaki ilikiler
ortaya kmaya balad. Bu nesnenin Cremonini'de aynalarn
kullanlmas biimini almasna, her eyden nce de halktan
kiilerin evlerindeki l 900'l yllarn itici grnmdeki ayna
l dolaplarnda bulunan aynalarn kullanlmasna amamal:
Tek zenginlikleriyle, iinde kendilerine baktklar o sefil ge
mile savaan insanlar. Kendilerine bakyorlar: Hayr, onlara
bak lyor. Onlara gzn dikip bakan, kendi aynalar , ken
di sefaletleridir; aynalar onlara istemedikleri halde , ne yapar
larsa yapsnlar hi ellerinde:- karamayacaklar, hi devrede-
5 1 ) Yazar burada 'a bou de taille' diye bir deyim kullanyor; bu deyime hibir Fran
szca szlkte rastlamadgnz iin meinleri yayna hazrlayan Profesr frano
is Matheron'un bilgisine bavurduk; o da byle bir deyim bilmedigini, Althus
ser'in uydurmu olabilecegini syledi . ( . n . )
1 26 Felsefi ve <;; yasi Yazlar
meyecekleri tek mlklerini, kendi gntlerini gnderiyor

Tuvalet masalarna oturmu da aynalarna bakan o kadn
lar kendilerini grmyorlar, plak arzusunu elinde tuttuu
aynann arkasnda bizim grdgmz o gen kadn bile ke n
dini grmyor . Onlar gren kendileri deil, aynalar. Ayna
lar. kr olmakla birlikte, onlarn g emberini gyor.
Aynalar insanlar uykularna, sevimelerine varncaya kadar
grr: Acmasz yansma , modeline ilgi duymakszn o etten,
uykudan , arzudan , uykusuzluktan yaplm varlklar , onla
rn ba dnmelerine aslp kalm ge varncaya kadar g
yor ve bunu bizim admL:a, bizim iin yapyor Bununla
birlikte, btn bu tablolarda, yksek dikey/er, kap , pencere,
i duvar, d duvar , hepsi orada da, yorgun bedenlerine va
rncaya kadar insanlara hkmeden acmasz yasa, maddenin
yani yaamlarnn a rl nerede 'resmedilmi"? Crcmoni
ni'nin yaptnda duvar olarak karmza kan byk dikeyle
in tam da aynalarda insanlar aras ilikilere egemen olan o
kanlmaz embein , nesnelerin insanlaryla yrtt iliki
lerden geerek gsterilmesiyle ayn zamanda ortaya kna
kimse rastlant demeyecektir. Aynalar emberinde, biimle
rin benzemesinden bambaka -ve bir balant ideolojisinin
iinde yer alan- bir gnderme de "canlandrlr" . Aynalarn
emberi gsterir ki, nesneler ve biimleri, aralarnda ilikili
olsalar da , ancak ayn ember iinde dndkleri iin , nesne
lerle onlarn insanlar arasndak ilikiye egemen olan ve bu
egemenligi artk "gzle grlr" duruma gelmi olan ayn
yasaya boyun edikleri iin ilikilidirler.
stelik5 bu ember basbayag bir emberdir: "Kendi e,

resinde dner durur," her trl balang noktasn yitir
mitir; fakat balang noktasyla birlikte "son zmleme-
de iki bilgi arasnda olabilecek her trl iliki"yi de yitirmi
tir. insanlarla nesneleri, bizi nesnelerle insanlarna gnde
rirler ve bu , tersten de ileyerek sonsuza kadar byle srp
gider. Bununla birlikte bu emberin dn yn , hibir e
yi kastetmeden , -hangi eydrn farkl olduu belirt ilmeksi
zin- far h ile saptanmtr; bu fark , emberin _vanndahi ar
ve byk dikeylerin varlndan baka bir ey deildir. Bu
byk dikeyler, insan bireylerden nesne bireylere , nesne bi
reylerden insan bireylere kar lkl sonsuza dek sren gn
dermelerden balw bir eyi , ideolojik varln o emberinden
baha bir eyi "canlanc.lrr" : O, bu emberin fa rh ile , baka
bir yap, embersel olmayan baka bir yap ile , bambaka e
itten bir yasa ile , hibir Yaradl kitabna indirgenemeye
cek olan yerekimi ile , artk Cremonini'nin btn tablola
rnda nceden belirli yohl ile dolaan yerckimi ile belir
lenmesidir.
Son yaptlarda emberin "resmedilmesi" iin artk ayna
larn fiziksel varl gerekmez olmu. ember, dorudan
doruya ierinin ve darnn emberi oluyor, nesnelerin
emberi iine skan bak ve hareketlerin emberi oluyor:
rnein bir pencereden grlen komu dairenin i meka
nnda komular, bakalarnn onlara bakt teki i meka
na bakyorlar; ya da rnein, iinde bir eyler aradklar
52) Metnin birinci hiimde bu xr.graf karlg yktur. (Fr M.)

(insan ile hayvann emberi) kesilmi srn koskoca vcu

du ile karan ve vitrine doru dnm (ieri ile darnn
emberi) kasaplar; daha onlara bakmadan yasak tarafndan
vitrine frlatlm (arzunun ve yasan emberi) ve kaan
kk bir kz; rnein ev eyas arasnda koan ocuklarn
"kuralsz" oyunu ; kuralsz nk o oyunun kural "zgr
lklerinin" gze grnr tek varl olan kapal bir meka
nn kapanma yasasndan baka bir ey deil. Onlara ege
men olan "tamamlanm"51 dnyada Cremonini bylece in
sanlarn gemiini daha ilk ocukluk oyunlarndan bala
yarak soyutlama ile belirlenmi bir tarih olarak resmediyor
(yani farklardaki benzerliklerin ileyii ile canlandryor) .
Soyutlama, ehrelerin (ocuk, kadn, erkek ehresi) kim-
53) Biinci biimde memin sonu ok daha ksa \'e buradakinden ok deiik
(Fr. M.): "Cn:monini insanlarn gemiini , cnlara egemen olan ,.e amamlanm
dnyalannda, daha ilk ocukluk oyunlarndan balayarak resmediyor; ocuk
luk ise, insanlarn nesnelerinin, yerlerinin, uzamlarnn. ksaca kat yaam
koullarnn yokluunun ekisi altnda. O insanlarn ve o ocuklarn ehreleri
ni, ehrelerinin kendne ozg izgi ve anlatmlarn g:rnyor demek fazla ileri
gitmek olur, nk ehreleri ruhlarnn izgilerini, anlatmn da vurmuyor
ama, dnyalarnn zgilerini, atln, anlatmn, tm ruhlarn yapan yaam
koullarnn uradg soyutlanmay da vuruyor.
"Tm insan Cremonini"nin resmedilmi yaptnda ,ardr, nk orda deldir,
nk o yokluk onun varlnn a kendisidir. Cremonin resme bakan kiinin
resmin iinde grlcbldii, ablonun bylece bir tamamlanma esteii iinde
kendi kendisinin zerine kapanabildii gibi bir de kaplmyor. Cremonini
insann sadece gerekliini yani kendi du iinde insan meydana getiren o
gerek ilikilerden soyutlanmasn resrnediyorsa. bu, her resmedilmi yaptn
sadece grlmek zere ve kendi gorntleriyle kurtarlm, olduklar ey ne ise
onun grnts ile belirlenebilecek yaayan insanlar tarafndan glmek zere
resmedildiini bilmesindendir. Cremonini'nin yolu, insanlarn ozgrlnn
kleliklerinin yasalarn bilmelerinden ve somut zgnlklerinin
gereklemesinin de onlar yneten dnyann soyu ozmlcnmesinden
geiini bilen devrimci byuk dnurlerin insanlara akbr yolu izliyor.
Kendine gre , kendi aralaryla, Cremonini de ayn yolcla ilerliyor. Soyutun bu
ressam, somut insanlar ,.e sadece onlar iin, onlar olduklar eyin eletirisiyle
edime ararak resmeneseydi , resim yapmazd, insanlarn dnyasnn soyut
lanmasn resmetmezdi. "Bu tablolarda bulunmayan somut insanlar isteyerek,
bilinle bu tablolarn dnda braklmtr. O yokluk. o bulunmay, bizlere,
ablolarn nnde duran bizlere ok yksek bir ar gib sesleniyor "
liksizliine varncaya kadar, insanlarn yerlerinin, uzamla

rnn, nesnelerinin soyutlanmas yani "son zmlemede"
onlarn yaam koullar n yapan ilikiler olan ilk soyutla
malar belirleyen ve zetleyen gerek soyutlama.
"Yaam koullar"nn, toplumsal ilikilerin , retim ili
kilerinin ya da belirli bir toplumun iindeki snflar sava
m biimlerinin54 resmedilebileceini sylemek istemiyo
rum , byle bir ey tmden anlamsz olur. Fakat grlebilen
ilikiler, nesnelerinden geerek, kendilerini yneten kesin
ve belirli yokluu ileyileriyle nasl canlandryorlarsa, o bi
imleriyle resmedilebilir. nsanlarn somut varlna komut
veren yani insanlarn nesneler ve baka insanlarla olan ili
kileri konusunda ideolojik bilgi veren yap, hibir zaman bir
yap niteliiyle , hibir zaman kiiletiilmi, boyutlu ola
rak, olumlu biimiyle resmedilemez; fakat ancak55 , izleri ve
etkileriyle , olumsuz biimiyle , yokluunun izleriyle, kalp
taki ukuruyla resmedilebilir. Kesi n, belirli bir yokluu "res
meden" bu ukur, tam da ite daha nce sz edilen uy
gun farklarda yer alr: Resmedilmi bir nesnenin kendi
zne uygun olmamasnda , kendinden baka bir eye yak
latrlm olmasndadr bu ukur ; allagelmi ilikilerin
(rnein insan-nesne ilikileri) ters evrilmesinde , kaydrl
masndadr; son olarak da, bu sonuncu hepsini zetler,
54) Byle bir ey, bana gre, Georges Da n di n i n Planchon tarafndan sa'l.neye konu
'
luundaki, en azndan benim 966 Temmuzunda Avignon'da grdm bii

mindeki yanln ayn olur: Toplumsal snflann "yapsal sonulannn" ancak
bazlann ele alan bir metinde toplumsal snflar een lemilrcn o/aral sahneye
konulamaz. (LA.)
55) Metnin Althusser arivinde saklanan daktilo edilmi biiminde u szctikler
var (Fr. M.): "fakat ancak, yokluuyla. aracyla, olumsuz biimiyle, yokluk belir
tileriyle, kalptaki ukuruyla".
Cremonini'nin hibir zaman ember ile ayn zamanda ,

onun yan banda ve ona uzak olarak, yasasn yadsyan
eyi resmetmedike emberi resmedememesinde ve ortada
grnmeyen bir baka yasann , byk dikeylerin etkinliini
"canlandrmasndadr" o ukur.
Nihayet, bu gerekliliin, Cremonini'nin resminin ortada
grnmeyen nesnesini oluturan soyut ilikilerin etkililii
nin en son varlan sonucu : lnsan ehrelerinin bana gelen
dir. Biimi bozulmu, bazen ekilsiz deilse de ucube g
rnml olan bu ehrelere bakp da davurumculuk kar
snda olduumuz sylenmitir. nk sanatta insan eh
resinin hmanist-dinsel bir ideolojisinden, ayn zamanda
irkinin idealist bir ideolojisinden (irkinin estetii davu
rumculuun ideolojisidir) teye gidilmemiti; bu ideoloji
de biim deitirme 56 ile biim bozmay56 kartrr. lnsan
ehresinin hmanist-dinsel ideolojik ilevi, "ruh"un, znel
liin barnd yer, yani -zne kavramnn tm ideolojik
gc iinde- insan znenin varlnn grlr kant olma
sdr. (zneyi "dnyann" rgtlenmesinin hareket noktas
olan merkez diye alyorum, nk o , insan zne, alglayan
zne olarak, "yaratan" etkin zne , zgr zne olarak yani
nesnelerinin ve onlarn anlamnn sorumluluunu ykle
nerek kendi dnyasnn merkezi olmaktadr) . Bu ilk ide
olojik ncllerden balayarak insan ehresinin ancak ken
di olarak tannabilir yani grp de tan klabilir bireysel
lii iinde (bir kimsenin bakalarndan ayrt edilebilmesini
56) Deformasyon (Fr. la deforrnaion) ve diforrnasyon (Fr. la dfforrnation) ( n.)

salayan izgiler gibi) ve tekilliinin deikeleri (kendi

"dnyasnn" kayna ve merkezi olan o znenin niteliini
ve dinsel ilevini "dile getiren" duygular gibi) iine varnca
ya kadar tan klabilir bireysellii iinde resmedilebilme
si olaan bulunur. Ucubeliin (irkinin) estetii, aslnda, bu
ideoloj ik-hmanist kategorilerin ne eletirisi ne ortadan
kaldrlmasdr, o estetik onlarn sade deikelerinden biri
dir. Bu nedenledir ki , Cremonini'nin tablolarndaki insan
ehreleri davurumcu deildir, nk onlarn biimi bo
zuk deildir, onlar deitirilmitir: Deitirilmeleri sadece
kararl bir biim yokluudur, anonimliklerinin yani kime
air bulunduklarnn belli olmamasnn "canlandrlmas
dr", ve o anonim niteliktir ki, hmanist ideoloj inin kate
gorilerini kesinlikle yadsr. Akas , Cremonini'nin ehre
lerine uygulad biim deiiklii, bir ehrede bir kimliin
yerine bir bakasn getirmedii iin, ehrelere falan deil
de filan "anlatm" (ruhun, znenin anlatm) vermedii
iin kararl bir biim deitirmesidir: ehrelerden her tr
l anlatm ile birlikte o anlatmn sanatn hmanist ideolo
jisinin uyumalarnda salad ideolojik ilevi de ekip
alr. Cremonini'nin ehrelerinin biimi deitirilmise , bu ,
onlarda bireyselliin biimi yani znellik bulunmamasndan
dr . O znellik, iinde "insanlar"n bir bakp da insan zne
dir, merkezdir, eylemi yapandr, nesnelerinin ve dnyas
nn "yaratcsdr" diyebilecei bir eydir. Cremonini'nin
insan ehreleri znenin ideoloj ik davurum ilevinin tay
cs olarak grlemez yani yle belirlenemez . Bundan t-
rdr ki, sanki hareketlerini yapan onlar deil de , onlar sa

dece o hareketlerin iziymiler gibi, yle bir iziktirilip y
lesine "kt" betimlenmilerdir. Onlarn aralarnda dola
an, hep huzursuz eden bir yokluk, bir bulunmay vardr;
biri salt olumsuz bir yokluktur ve onlara yadsnp verilme
mi ve onlarn yadsd hmanist ilevin yokluu , orada
bulunmaydr: teki olumlu, belirli, onlar belirleyen, na
sl birer anonim varlksalar onlar yle anonim varlklar ya
pan dnya yap s n n yokluudur, bulunmaydr. O eh
relerin tannabilir znelere zg ideolojik biimin iinde
bireysel nitelik kazanmadklar, bunun iin de "anlatmsz ,
ifadesiz" olmalarna yol aan , onlarn "ruhlarnn" anlatm
deil de , kendilerinde gzle grlr bir yokluun, yaan
m zgrlklerine varncaya kadar dnyalarna ve hare
ketlerine egemen olan yapsal ilikilerin yokluunun anla
tmdr (bu anlatm terimi de yerinde deil : yapsal sonu
demek daha iyi olur) . Cremonini'nin yaptnda tm "insan"
pekala boy gsteriyor ama, asl orada olmad iin , ifte
yokluu (olumsuz ve olumlu yokluklar) varlnn ta ken
disi . Bu nedenledir ki, bu ressamn resmi sapna kadar an
ti-hmanist ve maddeci . Ayrca, yine bu nedenledir ki,
onun resmi , resme bakan kiiye hmanist ekmein dosta
paylalmasnda yaanan ortakl duyurtmuyor, bakan ki
inin "kendini resmedilmi" grp de kendini o zorlamasz
ideoloj isinin iinde salamca rahat oturmu hissetmesini
engelliyor. Son olarak da, yine bu nedenledir ki, onun res
mi , kendisinin yani ressamn, tablolarnda kendisini grp
"yaratc" diye tanmasn , yapt resme bakp doyuma ula

m a s n engelliyor: nk onun tablolar, yaratma ideolo
j isinin, o yaratma estetik de olsa, uygulamada yadsnmas
dr . Bu kopukluk Cremonini'nin kendini yinelemesini yani
kendini grp tan karak honut kalmasn engelliyor;
resmi o tan kmay engelledii iindir ki, kendini yinele
yemiyor. Kendini ke iften hi geri kalmamas yani hep de
imesi, bakalarnda grlenin tersine , srf ustalk keyfi
iin , ustalk uygulamas iin deil , yapt eyin mant ge
reidir, ve bu, daha ilk andan balayarak , kendi hareket
noktasna karn, harekete balad "ideolojik tasar"ya
karn byledir. Bir bireyin bu derecede resminden soyut
lanmas yani o resimde kendini grp kvanmann getire
cei tm kazanlar yadsmas , bir resmin bu derecede res
s a m n bir yana itmesi (yani onun kendisinin ideolojik ay
nas, "estetik yaralnn" yansmas olmay kabullenmeme
si) , ite bu, bu resmin anlamna derinden bal bir eydir.
Her ne kadar Cremonini "soyut" ilikileri pekala "resmedi
yor" ise de , dedikleri gibi gerekten soyut ressam ise de ,
ancak kendisi resminde, resmettii ilikilerle belirlenmi
biim altnda hazr bulunmas kouluyla o soyutlamay
"resmedebilir": Onlarn yokluu, bulunmay yani, bu du
rumda, kendisinin bulunmay biimi altnda.
Cremonini'ye bizlerin zerinde yani "insanlar" zerinde
yle bir g veren ey, ite tam da bu anti-hmanizm. Tab
lolarnda kendimizi grp (ideoloj ik olarak) "tan kam
yoruz". Ayrca, bildiimiz kendimizi grp "tan kama-
1 34 felsefi ve Siyasi Yazlar
dgmz" iindir ki, sanatn bize sunulan biiminde yani bu

rnekte resimde , kendimizi grp "tanyoruz, tan yo
nz" . Cremonini'nin "insann" sadece gerekliini, yani -bi
reyselliine ve zgrlne varncaya kadar, insann varl
n meydana getiren o "soyut" ilikileri resmetmesi, res
medilmi her yaptn sadece grlmek ve yaayan, "somut"
insanlar tarafndan, grlmek zere resmedildiini de bil
mesindendir. Grecek olanlarn ksmen kendi zgrlkle
rinin nesnel, belirtilmi snrlan iinde kalarak kendileri
neyseler onun grnts ile kendilerini belirleyebilecek
insanlar olduunu da bilmesindendir. u halde , Cremoni
ni'nin yolu , teorik ve siyasal devrimci byk dnrlerin ,
maddeci byk dnrlerin insanlara atklar yoldan
gemi oluyor; o dnrler insanlarn zgrlnn o
zgrln ideolojik olarak kabulnn yarataca yapay
uzlamadan deil, insanlarn kleliinin yasalarnn reni
l ip tannmas ndan getiini ve insanlarn somut kimlikleri
nin gereklemesinin de onlar yneten soyut ilikileri
zmleyerek o ilikilere egemen olunmasndan getiini an
lamlardr. Cremonini , kendi biiminde kendi dzeyin
de, kendine zg aralaryla, felsefe ya cl. bilime ait bir or
tam iinde deil de resmin ortam iinde , ayn yolu izliyor.
Soyutun bu ressam tpk byk devrimci filozof ve bilgin
ler gibi, yani somut insanlar iin, var olan tek eit insan ya
ni bizler iin resmetmese resmi brakrd.
Her sanat yapt hem estetik hem ideolojik olan bir ta
sardan doar. Sanat yapt olarak var olduunda , sanat ya-
pt nitelii ile ideolojik bir etki yaratr; (bunu da, grme

mizi salad ideolojiyi dikkate alarak oluturduu eletiri
ve bilgi eidiyle yapar). Establet'nin57 geenlerde yazd
ksack bir makalede isabetle belirttii gibi , ayet kltr
Marksist ideolojik olan kavramnn cins ad58 ise , tpk bir
retim aracnn (bir lokomotiO ya da bilimsel bilgilerin
"kltre" ait olmamas gibi, estetik nesne olarak sanat ya
pt da "kltre" ait deildir. Bir sanat yapt , herhangi bir
nesne gibi, bir retim arac ve bir bilgi gibi ya da hatta bi
limlerin t opluluu gibi, ideolojik olann bi r esi durumuna
gelebilir; bu demektir ki , sanat yapt "insanlarn" (yani , bi
zim snfl toplumlarmzda , toplumsal snflarn yeleri
nin) kendi "yaam koullarn" yapan yapsal ilikilerle y
rttkleri ilikilerin dsel bir ba iinde yansd dizgeye
girebilir; o dizge de bir ilikiler dizgesidir ve bu dizgeyi ya
pan ilikiler ideolojik olan meydana getirenlerdir. Hatta
belki yle bir nerme ileri srlebilir: Sanat yaptnn z
gl ilevi, var olan ideolojinin (biimlerinden u ya da bu
nun) gerekliinin -kendisiyle ara ama, bir uzaklk brak
ma yoluyla- grlmesini salamak olduu iin, sanat yap
t dorudan ideolojik etki yapmaktan geri kalamaz, bu ne
denle ideoloji ile baka herhangi bir nesne ile olduundan
ok daha sk ilikilere sahiptir , ve sanat yaptn onun ide
oloji ile olan bu ayrcalkl ilikisini hesaba katmakszn ya-
5 7 ) Bu soruturmann balangc iin bkz. Democratie nouvelle dergisi, say 6. I Roger
Esable , "Culnre et ideologie" . Democratie nouvelle, Haziran 1 966. Makalede u
samlar da okunuyor: "ideolojik olan, tarihsel maddeciliin 'klur' kavramna
hakkyla el koyduu yerdir". (St)I
58) Metnin daktilo ile yazlm biiminde 'halk dilindeki ad (nom vulgaire)'
szckleri bulunuyor. (Fr. M.)
ni dolaysz ve kanlmaz ideolojik etkisini hesaba katmaks

zn zgl estetik varlg iinde dnmek olanakszdr Na
sl bir byk filozof, devrimci bir byk siyaseti kendi
dncelerinin kat ve nesnel dizgesinde yer alan konum
larnn tarihsel sonularn dikkate alrlarsa, bir byk sa
nat da, yaptnn iinde , isel dzenlenmesi, rgtlenme
sinde , kendi varlgnn zorunlu olarak rettigi ideoloj ik et
kilei , ideolojik sonular hesaba katmazlk edemez. Bu tu
tumun tmden bilinli olup olmamas baka bir sorun Her
ne olursa olsun, biliyoruz ki, "bilin" , dnd zaman bi
le , kendisinin saptrlm ve koullandrlm konumu olan
maddecilik ilkesinde ikincildir.
Lucio Fanti Hakknda
(Mart 1 9 7 7)
Althsser'in hibir balk koymad b metin , 2 1 Nisan

-
2 1 Mays 1 9 7 7 tarihleri arasnda Paris'te Krief-Raymond ga

leisinde alan Lucio Fanti sergisinin katalo nda yaynlan
mt. Althusse r- arivinde saklanan daktilo edilmi nshasn
dan ayrld birka nokta metnin sonunda belirtilmitir.
Lucio Fanti "rengin habercisi" olan bir ressamdr. Ne

yi resmetmekte olduu kendisine sorulduunda (zaten
tablolarna bakmak yeter) "Sovyetler Birlii'ni" diye yant
verir. Daha aa deil. Nedeni sorulduunda kendi yaa
myla yant verir: Komnist annesi babas tarafndan
SSCB'nin ateiyle bytlm, kendisi de o lkeyi on be
yandayken ( 1 960) btn bir yaz bir izci kampnda ge
irerek tanmtr. Sovyet ideoloj isinin sosyalizm hakkn
da kendi yaratt dnceye uyduunu gstermek ve
retmenleri ve rencileri elinde tutabilmek iin varlna
inanmak zorunda bulunduu o "yeni insan"n olumaya
balad kamplardan birinde . Neden Sovyetler Birlii'ni

resmetmesini Neden kendi resmini Sovyetler Birlii'nde ,
"kendi imgelerinde" , kendisinin gerekliinde aramasn?
Nasl olsa bir yerden balanmayacak m' Bir ocukluk
vardr, o ocukluk insanda srerse b u , byk insann d
ncesinden, yargsndan tr yle olur.
Fakat "Sovyetler Birlii'ni resmetmek" kadar lsz
bir tasar ne anlama gelir? Lucio Fanti paletini SSCB'nin
ovalar , dalar , rmaklar , kentleri ve halklar arasnda
dolatrmad ki Tersine , resimlerini Paris'te , La Ruc
he'n59 sessiz b i r atlyesinde yapt. Peki , n e resmediyor'
Yontular resmediyor , resimler resmediyor; ayn zamanda
" konular" da (aile , Pazar gn , otlar zerinde , izci kam
pnn girii) resmediyor : hep fotoraflardan . Elbette yontu
lar (Lenin , Mayakovski vb .'nin bstleri ya da boy heykel
leri ) , tablolar (Lenin srgnde) , mzelerde sergilenen e
yay (Lenin'in Finlandiya'da kulland masa , lamba, Le
nin'in Sibirya'daki koltuu) ya da bir aileyi Pazar gn
krda gsteren Sovyet fotoraflardr bunlar .
lyi bir Hegelci yle diyebilir: "Sovyetler Birlii'nin
kendinin bilincinde oluunu resmediyor Lucio Fanti60 . "
Marks biri ise unu syleyebilir: " Lucio Fanti SSCB'nin
59) Paris ' te 1 802 ylnda hcyke!tr, Alfrcc.I Boucher tard[mdan kurulmu, Chagall,
Leger, Modigliani, Soutine gibi ressamlara kapsn am br sanatlar >tesi;
yazar 'sessiz' sfat i le sitenin adnn anlamna (;m ko v an ) ak.K bir gonder
mede bulunuvor olabilir. ( . n )
60) J ean Jourdhul':n Lucio Fanti hakknda yazJg bir yazya (Opus dergi'i no 36)
gnderme . Bu yazda ressamn kulland fotoraflar konusunda unlan o kuyo
ruz (Fr. M.): "Bu fotoraflann zellii udur k, bugn bunlarda Smyetlcr Birli
i'nin bilinci somutlayor. Bu fotoraflar tek bir hareketle Smyeler Brlii'nin
kendinden vermek istediini grmy canlandryorlar."
Sanat Uzerine Yazlar 1,39
resmi Sovyet ideoloj isini yani 'yurttalarnn' ve 'halklar

nn' resmi birliini salamak zere Sovyetler Birlii'nin
gereksinim duydugu kimlik tipini resmediyor. "
"Peki , bir ideoloji nasl resmedilir?" diye sorulduunda ,
Lucio Fanti buna, ideoloj ik grevlerine titizlikle dkn
fotoraf larn ektii resmi Sovyet fotoraflarn resme
derek yant veriyor . Herhalde resmi Sovyet ideoloj isi fo
toraftan bambaka biimlerde de "vardr" ama , o foto
raflarda , "konu"nun ileniinde , kiilerin tad simge
de , konuyu ortalamada , manzarann eidinde , baheleri
dolduran heykellerde , heykellerde , heykellerde , evlere
yerlemi heykeller ve tablolarda da "vardr" .
Elbette u da eklenecektir ki, bir ideolojiyi resmetmek iin
ve anm grlmesi iin yani o bir ideoloji olarak grlsn di
ye, kazk gibi yrsn de topallama.sn diye sadece bir g
rnty retmek yetmez : ldeoloji ykl bir grnt , hibir
zaman, resimlerle anlat lan bir ideolojinin yapaca gibi
gstermez kendini. Dengesini bozan, kimliini belirleyen ve
ortaya karan o kk i uzakl yaratmak iin onu ile
mek, yourmak gerekir. Lucio Fanti o sert, kat kopmay ,
eitli yntemlerle , sessizlik iinde uyguluyor: Kah allm
olann allm olmayan yn zerinde durarak, kah rengin
yasn tutarak ve onun iddetini ne kararak; bazen frt
nal bir gn altnda ezilen geni bir ova zerinde yere ya
kn uuan birka kadn, bazen kar zerinde iinden say
falar frlayan bir kitab okuyan insanlarn gariplii; baka bir
zaman da yoklukla resmeder; rnein komnizme zg o
elektrik nakil hatlarnn dev ayaklarn izer, fakat o tablo

larn iinde Sovyetler yoktur! Ama bir korudaki aalar in
sanlarn yerini almtr.
Fanti'ye ideoloj inin grnt lerini " ileten" nedir?
Dmdz yant verir buna, tablolar da yant verir: Maya
kovski. airin ehre ve vcudunu kendi ideoloj isiyle
heykelletiren btn bu Sovyet ikonografisinin arkasn
da61 dnyadaki hibir granitin taa indirgeyemeyecei o
airin kendisi var. nk o konumutur , szckleri ger
ei sylemek iin zorlamtr ve kendini ldrmtr. Bir
airin kesilmi soluu da bir iirdir ve o iir airin yaama
y neden kabul ettiini syler. Yazlanlar uar, szler ka
lr62; geen zaman o szleri madenden daha sert klar. Le
nin, Mayakovski: Onlarn Lucio Fanti'nin tablolarndaki
heykelleri, kn puslar, plak aalarn yas iinden ar
j tc bir hafiflikle , hayalet gibi , syrlp karlar . Bir lden,
anlatt eyin iinde hala canl fakat gerekten l birin
den birka szck: lte bir dnyann, ve dnyann tm
resmi grntlerini anmsatacak bir ey.
Elbette Lucio Fanti bu grntlerin, konformizmindeki
dramdan "ders" karmyor. Tm kastettii, onu , o konfor-
6 1 ) Metnin daktilo edilmi biiminde bu paragrafn sonu deiiktir (Fr. M.): "Kendi
ideolojisiyle airin ehresini ve vcudunu heykelletirmi olan btn bu Sovyet
ikonografisinin arkasnda. dnyann hibir granitinin taa indirgeyemeyecei
ve birka dizesinin anmsanmasyla bile intihan evresinde sylenegelenlerin
sarsld airin kendisi vardr; ve herhalde, onun da heykel olmasna ve park
lar sslemesine karn, Lucio Fanti Mayakovski'nin tatan heykelini o
kadar sk olarak bir eit sis arkasndan, plak aalann yas iinde. kn yalnz
ve nihayet yalnz kald in rahatlam olarak resmeder: Bu . bir lnn,
gerekten lm bir kiinin ansndan baka bir ey olmayan tek heykeldir."
62) Yazar burada 'Verba volan. scripta manent' (;szler uar. yazlmlar kalr)
diyen Latin ataszne tersten bir gnderme yapyor. (.n )
mizmi duru kafayla yaamak: Grn! Sradan bir dize ile

"iir sandal gndelik yaama arpp paralanr" dediine
gre Mayakovski'nin kendisinin grmedii eyi grn' n
k gnlk yaamn bir mit olmamas, onun baka bir ad ta
masndandr. Herhalde bu nedenledir ki, Lucio Fanti ken
disi birok kez bunu sylemeye kalkyor ama, bouna: D
ler kuran ya da bezgin o delikanl bir aaca yaslanp uzak
larda gkle gl arasnda bulunan ve kyya gelmeyecek olan
sandal beklediinde . Huzursuz ve sanatna egemen, onlar,
belki de farkna varmakszn, tabloda ya da yinelemesinde63
resmeden adam o, kendisi
Fakat64 o zaman Sovyetler Birlii sadece bir yol dolam
bac m7 Evet, der Lucio Fanti, byle sorulursa, son zm
lemede Birliin dolamba olduu grlsn diye sadece kli
eler resmeden Fanti Saniyenin binde birinde -hatta bir e
it iirin bile basmakalpln araya sktrabildii- ideolo
jik klieler eken fotoraf makinesi rnleri. SSCB'nde mi
yiz yoksa burada m? Konuyu zorlarsak, bu sorunun hibir
anlam kalmyor. Lucio Fanti , bir aklama yapsa, yle der:
SSCB , bizlerden, benden sz edebilmem iin bana gerekli
olan bir dolamba. Elbette ama, neden gerekli? Bu noktada
Sovyetler'den bir dostumun bir sz taklyor zihnime :
"Anlamaya kalknca baka hibir eylere benzemeyen bu
lkeyi hi brakmayacam, esiz nk burada her ey
apak grlyor; gerek, gerek olarak, sahte de sahte ola
rak; her szcn arkasndan da birtakm anlamlar kar-
63) Daktilo edilmi biimde "ya da yinelem::sinde" szckler yok. (Fr. M.)
64) Bu son paragraf daktilo edilmi biimde yok. (Fr. M.)
lyor . Szcklerle oynamak yasak. " Grntlerle oynamak

yasak. Klielerle "oynayan" fakat oynam olmak iin deil
de plak olarak gstermek iin oynayan Lucio Fanti bunu
biliyor. Tahtta oturanlar sadece plak krallardr.
Lam
( 19 7 7)
Althusser tarafndan Lam bal verilen bu metin kendisi

ne Wifredo Lam tarafndan 18 Austos 1 97 7 taihli bir mektup
la smarlanmtr. Yaz, Nanterre 'deki kltr merkezinde Ni
san 1 9 78'te almas ngrlen Lam toplu yaptlan sergisinin
kataloguna baslacakt; ancak sergi almad. Mektupta yaz
lanlara baklrsa, kataloda Aime Cesaire, Gabriel Garcia
Marquez ve Alejo Capentier'nin de yazlar bulunacakt. Alt
husser bu metni Wifredo Lam 'a 13 Ekim 1 977 tarihli bir mek
tupla yollamtr.
Althusser'in metni 1 982 'de, ressamn lmnden ksa sre
sonra, arka arkaya u mzelerde alm olan bir serginin
katalounda yer almtr: Madid ada sanat mzesi (20
Ekim - 1 2 Aralk 1 982), Pmis kenti modern sanat mzesi (23
Mart - 22 Mays 1 983) ve Brksel'deki Ixelles mzesi. Paris'te
ki serginin katalogu Wifredo Lam: 1 902 - 1 982 ba l n ta
maktayd.
1 44 felsefi ve Siyasi Yazlar
Lam, diyebilirim ki, bunlar benim iin son snrna kadar

ekilip uzatlm cisimler, son noktasna kadar uzatlm izgi
ler, varaca son kumsala kadar boluu yanp gelen gemi bur
nu gibi alar. - Lam, diyebilirim ki, snrlarda resmediyor, ba
z kiilerin -az sayda kiinin- snrlarda dnmesi gibi.
Yine de yle yazmay yeliyorum: Bu szckler, binler
ce kiinin arasndan, bir gn Lam'a yaptnn iinde rastla
m olan bir kiiye ait
Fakat karlamann rastlantsal dilini konumal m? Gi
riin dili daha iyi, mekanlardan en yaknna, evrelerin en
tandk olanna en doal giri .
Her insan gibi benim de ressamlara vurulduum, baz
ressamlar karsnda incinme hatta krlma duygusuna ka
pldm olmutur: En byk ressamlar karsnda. Her se
ferinde kendime zorla sz geirip uzun sre emek harcam
mdr; neden yapmmdr bunu bilin bakalm, bir anla
mann dinginliine varmak ya da acya evet demek iin.
Oysa ki, grdm ilk Lam tablosu karsnda sanki onu
ezelden beri tanyormuum izlenimine kapldm. Tanm
yordum ama, benim bir paramd. Yaptnn iinde her iler
leyiimde, paralardan hareket ederek ve herhangi bir plan
izlemeksizin ilerledike, yaamn dileri arasnda, plak v
cutlarn, ehreler gibi suskun vcutlarn balanglarna
doru yol aldka ya da baka yerde ve daha sonra, o hep
benden nce gelip gemiti.
Sanrm mucizesi burada: Dnyann bir ucundan, sonsuz
bir okyanusun teki kysndan gelen bu adam, ylesine
uzun ve yam izgilerle kular, hayvanlar, iekler, sarma

klar, sk ormanlar ve imdiye kadar hi grlmemi insan
lar izen bu ressam, susan bu yabanc65 adam bizim dilimi
zi, o yabanc dili sessizce konuuyor ve biz onu anlyoruz
Bu mucizenin nedeni mi? O neden, sanrm, Lam'n al
akgnlll ve iyilii. Kim olduunu, toprana ve g
ne ait oluunu kabul eden, bitkilerine, hayvanlarna, in
sanlarna bakan, ksaca onlar seven bu adamn iyilii. Mu
cize ayn zamanda snrlarda resmetmesinde, sadece varlk
lar ve onlarn biimlerini deil, ayn zamanda tarihte yz
yllardr ezilmi bir halkn sessiz ln resmetmesinde .
Alakgnlllk iinde yle bir alakgnlll yadsma,
dinginlik iinde yle bir iddetin gerilimi var ki . . . lte bu ne
denle Lam'n dnyas hemen bizimki olup kyor: nk
o , dnyay rlplak gsteriyor.
Freud yadrganacak yaknlktan, bildik olutan sz eder
di. Lam'n gneten, geceden yaplm iri kular, kutan
fazla bir ey olan kular ya da boluk denecek kadar seyrel
mi bir havada gerilip uzayan o anlalmaz varlklar belki
yadrganr. Yadrganacak olan u ki, bunlar bize yabanc de
il, bildik. Bildik yabanclk. Onlarn dnyasna girdiimiz
de, sessiz bir varlk, bizden ok daha nce , evet demi bu
lunuyor: Vcudumuz ve onun acyla ve dinginlikle paralan
m bellei.
Onu kefediyorum: Lam' ezelden beri tanyorum. Bizler
den nce domu; dnyann en eski ressam: En gen.
65) Lam da Alvarez-Rios gibi Kbaldr. ( . n . )

NDEKLER
Trke Yaymlayann Notu 5
Sunum l 7
Sunum ll 33
Paolo Grassi'ye Mektup 71
Brecht ve Marx Hakknda 79
Sanat Bilgisi Konusunda Mektup

(Andre Daspre'a yant) 101
Gerekstclk Karsda: Alvarez-Rios 111
Soyutun Ressam: Leonardo Cremonini 1 17
Lucio Fanti Hakknda 1 37
Lam 1 43
THAKI TARiH TOPLUM KURAM
louis Althusser
Marx in
Louis Althusser
Felsefe ve Bilimadamlarnn Kendiliinden Felsefesi
Louis Althsser
deoloji ve Devletin deoloj ik Aygtlar

Louis Althsser
Gncel Mdahaleler
Louis Althsser
John Lewis'e Cevap

Louis Althusser
Felsefi ve Siyasi Yazlar Cilt 1

Louis Althusser
Lenin-Tarihi Yazanlar ve Yapanlar

Edmund Wilson
Kaynayan Orta Dou

Gilbert Achcar
Komnist Manifesto
Marx-Engels
Kreselleme Heyulas
Hayri Kozanolu
Baka Bir Siyaset Mmkn

Ufuk Uras
Kbrs Dn ve Bugn
Derleyen: Masis Krkgil
Latin Amerika'nm Kaynayan Damarlan

Derleyen: Masis Krkgil
Dou-Bat Hayali Krlma

Georges Corm
Anlamn Gizi - Dilden deoloj iye

Sava K l
Mithat en ve Beden Yazs 1

Zeynep Sayn
Tekeliyet 1
Yaln Kk
Tekeliyet 2
Yaln Kk
Bilim ve Edebiyat
Yaln Kk
ebeke
Yaln Kk
Srlar
Yaln Kk
Tekelistan
Yaln Kk
Putlar Ykyorum
Yaln Kk
Baramadk
Pnar Selek
Porto Alegre
M. G ret- Y. Sintomer
Psikanalitik Edebiyat Kuram

Ouz Cebeci
Marksist-Liberal
Mehmet Altan
Ak Pencereden 2000'li Yllar- 1

Melih Ak
Ak Pencereden 2000'li Yllar-2

Melih Ak
Mahallede Herkes Kahramandr (Yazlar)

Ahmet Tulgar
Tam Yakalandmz Yerden (Rportajlar)

Ahmet Tulgar
Aile Boyu Sinema

Gkhan Akura
Sahil Yolunda Yrmek

Metin Tkenmez
Kaptan
Marcel Desail ly
T anr'nn Eli
jimmy Bums
Futbol Asla Sadece Futbol Deildir

Simon Kuper
Ajax (Hollandallar ve Sava)
Siman Kuper
Futbol ve Sinema
Tunca Aslan
Kocaman Bir Adam

Bar Tut
Futbolun Beceriksizleri Ansiklopedisi

Christian Eichler

Althusser - Felsefi Ve Siyasi Yazılar - Cilt 1 (Sanat Üzerine Yazılar)

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Althusser - Felsefi Ve Siyasi Yazılar - Cilt 1 (Sanat Üzerine Yazılar)

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

F E L S E F V E S Y A S CLT 1 1

Louis Alhusscr, Birmandreis'cle lCezayir) 16 Ekim 191B'de dodu . Jran Guit

Ensits'ne na kledilir. Fiziksel ve moral du ru mu srekli olarak ktyr gitmektedir.

Felsr( ve Siyasi Yazlar/ Sanat Ozerine Yazlar/ Louis Althusser

Franszca'dan evirenler: Alp Tmerekin / Zhre llkgelen

Yayna Hazrlayan: Ahmet z

1. Bask lstanbul, 2004

Yayn Koordinatr: Fsun Ta

eviri: Alp Tmertekin - Zhre llkgelen

Elinizdeki kitap; Felsefi ve Siyasi Yazlar, Sanat ::::erine

yata, siyasetten tarihe ve asl nesnesi olan felsefeye eilen

Kitapta (Fr. M.) ile gsterilen notlar metinleri yayna ha

"Bu vicdani edimi , Franca'yla yazmam ve yaarken g

le yaynlamaz , oysa bu metin bizim amzdan vazgeilmez

Althusser'in tm de, kesinlikle ayn gnlerde kaleme

3) iinde, Louis Alhusser, Nuevos emitos, Barc elo ne . Laia B. 1978.

tinleri yeniden daktiloya ektirip oaltr ve evresindeki

okuyacaklara yapt Uyar'da yer alan bir notta aka du-

6) jacques Rancicre, La lon d"Althusser, Paris Gallinard. 1975. (Fr. M.)

yurtluu bir kitab, "Bkz . Devimci bir bilim. 'Kapital'in 1 .

ok daha nce , 1968 ya da l 969'da , Revue de l'enseignement

1 0) iinde, Kari Marx, Le Capirrl, L\'re 1. Gamier-FbmmariLn.1 969. p. 18. (Fr. M . )

kuz kitap ile kiisel arivinde bulunan binlerce sayfa, bu

Elinizde bulunan kitap, yazarnn ard arkas kesilmez

3) Dileyen herkes Louis Althusser arivinn btn yannda bu belgeleri de ince

cilt,- znde hi yaynlanmam metinlerden oluuyorsa

14) Bkz. Trke Yaymlayann '.\!otu. s. 5. (y.h.n.)

yanslar, in ve Sovyet ynetimlerinin birbirine kar tavr

yor. te yandan , 1 970'li yllar son derece sorunluydu za

1 9 . yy.'da Fransa'da ok az okunmu olan Hegel, Dn

paralar derlemesi yaynladlar; Alexandre Kojeve 1933 ile

19) rnein, Revur de meaphysique r t de morale adl yaynn 1 9 3 1 Temmuz-Eyll

vitch tarafndan yaplan ilk Franszca evirisi yaynland;

2 3) Paris, Aubier. 1945. (fr. M.)

lmadk bir eydir bu: sava ve tutsaklkla geen sre iin

dmt ; aka grld zere , Ansiklopedi'nin Vera ta

ne notlar der. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk 'ya duy

notlar dmt . Daha ilerki yaptlarn bilen biri iin son

2 5) Bkz. Yarn Moulier Bouang, agy, s. 99- 1 7 1 . (Fr. M )

n tantr26. Bu ciltteki ilk yaz olan " lyi Duygular Enternas

26) Dieu vivant, no. 6, Ediions du Seuil, 1 946. (Fr. M.)

ymlad. Louis Althusser'in kendi serveninde yaad para

28) fransa'nn Alman igalinden kunuluu (.n.)

dnyaya geliini, insanlarn yararsz destei olmakszn, ken

mnist partiye Kasm 1 948'de ye olup, pek az kii kadar

33) Bkz Lere i)ean Lacroix, ( . n . ]can Locroix'ya Meltup). (Fr. M . )

g akt bunu ; Lyssenko'culuk konusunda Aragon'un be

1 970 yl dolaylar Louis Althusser asndan dramatik

zensizlik iinde olundugunu pek fazla gizleyemez: Althus

Althusser , devlet sorunu bata olmak zere Marx'n "mut

nu aktarmak iin bile sayfalar dolusu yazmak gerekir

38) rnegin bkz. "eliki ve st-Belirlenim", Marx !i n 'de yaynland yeniden, ya

lanmamak olanaksz: "Eilim teorisi. Karlamaya ilikin

Louis Althusser'in son sz yok: yapt yolda drur,

En bata, Louis Althusser'in mirass Franois Boddaert

sefe fakltesi dekan Madam Bely'yc, Gilles Candar, Andre

ev.: Alp Tmenekin Franois MATHERON

olan dnmeyi tanmlayan ilk szcn szkonusu oldu

sonunda paylalan alevle, Sartre'n sokaktaki bir emek

Franca Madonia'ya 6 Mays 1 963 tarihini tayan bir

Louis Althusser'in yaptnda orantsz bir ey var. Yaar

l) Bkz . , Trke Yaymlayann Notu, s . 5. (y.h.n.)

gunluk dneminin rn ; szkonusu olgunluk dnemini

Bu cildin ilk blm , Althusser'in zel olarak ele alp i