Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Arda Denkel
METS YAYINLARI
Binbirdirek Sok. 5/3
Caalolu / ISTANBUL
...Aratrmamz iin zorunlu olan, onu ilerlettike
zmeyi umduumuz sorunlar dilegetirmek yansra,
ne srle.nlerin geerli ynlerinden yararlanp yanllk
[,p,.rm:Ja'(fl, kanabilmek amacyla, bu konuda bizden n
ce dnce yrtm olanlarn grf,ilerini ele almaktr.
Aristoteles, De Anima, 1.2.403b.20
iiND EKiLER
Sayfa
nsz 7
I. OZDELIK 11
II. uz 79
9. Deiim 79
10. zcle Kar 85
11. Tr Kavram 93
12. Olanakl Evrenler 105
13. Kripke'nin zcl 113
Kaynaklar 173
Terimler 177
Kavra.mlar Dizini 178
Adlar Dizini 180
Nilda iin
N SZ
A.D.
ErenJcy, 1985.
BRNC KTAP
Ozdelik
2. Bireyleim9
Nesneler temelseler ve olaylar da onlar zerinde oluu
yorsa, nesnelerin, 'evrenin yaptalar olduklarn ne sre
biliriz. Nesneleri yok etmek evreni yok etmek olurdu. imdi
varolan evren, onu imdi oluturan nesnelerin imdi iinde
olduklar karlkl ilikilerle belirlenir. Ayn nesnelerden de
iik bileimler ve deiik karlkl ilikilerle, imdi varo
landan ayr, sonsuz sayda olanakl evrenler oluabilirdi. An
cak imdi varolan olsun, bu olanakl evrenler olsun, her biri
ayn yaptalarndan oluuyor, olacakt. Hem evrenin yap
talarndan' olumas, hem de bu yaptalarnn birbirleriyle
karlkl ilikiler iind bulunmalar (ya da zde veya fark
l bekler meydana getirmeleri) nesnelerin okluunu ve bir
birlerinden ayn olmalarn zorunlu kilar. 9a Bu koul yerine
gelmeden ne yaptalar ne de bunlarn ilikileri szkonusu
olamaz. Nesnelerin birbirlerinden ayr tik eller, tek balarna
varlk tayan bireyler olmalar, evrenin 'bil?iimiz gibi ol
masnn zorunlu kouludur. Bu balamda tikel ya da birey
lerin varl asndan 'byk nem tayan bir soru beliri
yor. Nesnelerin olduklar bireyler, olarak varolmalan han
gi ilkeye gredir? Nesneler hangi ilkeye gre bireyleirler?
Bir baka dilegetirile, bir nesne evrenin geri kalan blmn
den hangi ilkeye gre ayrt edilir? Bir nesnenin baka nes-,
nelerden ayr olmas nedir? !e btn bu sorular klasik bir
varlkbilim sorunu olan bireyleimi belirler.
Bireyleimin varolabilmenin bir mantksal koulu oldu
unu yle ortaya koyabiliriz : A gibi bir nesnenin tek ba
na varolabilmesi iin onun B gibi herhangi baka bir nes
neden ayn olmas gerekir.. nk byle deilse, A, B'den
ayrt edilemeyeceine, yani bireyleemeyeceine gre A'nn
tek bana, birey olarak varolduu da sylenemeyecektir.
Bunun varlkbilimsel dzeyde geerli oldu\1 ve bu dzeyin
de nesnelerin alg ve bilgi asndan ayrt edilebilirliklerin
den bamsz olduu ak olsa gerek.
Bireyleim sorununu karlayan zm, beraberinde bir,
tyor. Eer ilke zdelik iin yalnzca bir zorunlu koul sap
tyor olsayd, tartmal olmayacakt. nk zde olan iki
nesnenin hibir deiiklii olmayaca, yani tm nitelikleri
nin btnyle benzer olaca kuku gtrmez bir biimde
doru olsa gerek. Ortak olmayan nitelikler tayan, baka
pir deyile deiik olan nesneler zde olamaz; zorunlu ola
rak ayndrlar. Ayn olmadklarn ne srmek elikisizlik
ilkesini zedeleyecektir. zde olduu sylenen nesneler, bu
na gre bir tek nesne olacandan, deiik olmalar, ayn ni
telii ayn nesnenin hem tayp hem de tamad sonucu
ierecek, bylece de eliik olacaktr. oa.
Leibniz'in ilkesi Aristotetesi yaldama yalnzca yeterli
koul yorumunda aykr dyor. Buna karlk, onun yeterli
koul olarak bir mantksal zorunluk oluturmad, yani ye
terli koul olarak her zaman doru olmayabilecei ne s
rlmtr: Btnyle benzer niteliklerden oluan iki ayr
nesne dncsi eliik deildir. rnein, fabrikadan yeni
km ayn modlden iki kalem ya da arabann en ince ay
rntlarna dek benzer olduklarn elikiye dmeden d
nebiliyoruz. 11 Leibniz byle bir dnceye iki aamada kar
kyor. Clarke ile yazmalarnda, 12 btnyle zde gibi
duran iki nesnenin gerekte deiik olduklarn kavramak
iin yaplmas gerekenin bunlar daha yakndan incelemek
olduunu vurgular. Birbirine ok benzeyen iki kalemi daha
ince ayrntyla, rnein mikroskop altnda inceleyecek olur
sak, aralarnda birok bakalk grrz, Leibniz'e gre. Bir
ormandaki aalarn yapraklarnn hibiri brne btny
le uymaz; yeterince ayrntyla bakldnda, bir st damla
snn bile bir bakasna tam olarak benzemedii grlr.
Buna verilen Aristotelesi yant, nitelikleri ortak (ya da
ok benzer) olan iki ayn nesne bulmadaki deneysel g
lkler bir yana, bu kavramn, dncenin eliik olmad
dr. Eer eliki yoksa, bu bir mantksal olanakllktr. Max
lOa) Apak bir doruluk olan zorunlu koul yorumundaki ilke, kimi
yerde, tartmal olan Leibniz'in kendi yeterli koul yorumundan
ayrt edilebilmesi amaciyla, zdelerin Ayrtedilmezlib (indis
cernibility of indenticals) diye adlandrlmaktadr. Bkz. David Wig
gins, Sameness and Substance, Oxford. Blackwell, 1980, s. 19;
Saul Kripke, Time and ldentity, yaymlanmam seminer notta
n, 1978.
11) Bkz . Quinton, T,he Nature of Things, Routledge, 1973, s. 29.
12) G.W.F\. Leibniz, Philosophical Writings, London. Dent, 1934, s. 204.
ZDELK 23
ZDELK 27
3. zdelilk nermeleri
Bir nesnenin kendi kendisiyle zde olduu, bir zde
lik nermesinde dilegelir. zdelii ya belirli bir zaman aa
mas, belirli bir zaman kesiti (rnein u an) iin, ya da za
manlar aras bir baka deyile de zaman boyunca dilegetiririz.
rnein a, a'dr gibi nermeler yansra, a, a idit gibi
nermeler de kullanrz. Ancak zdelii dilegetiri, yalnz
ca a = a gibi 21 analitik nermelerle olmaz. Bize verdii
bilii ve ortaya koyduu savn deeri asndan a = b gibi
sentetik zdelik nermeleri analitik olanlardan daha il
gintir. a = a ve a = b gibi nermelerin anlamlarnn ay
rln zmsel bir deerlendirmeyle ilk ele alan dnr
Frege olmutur. 22 Bir uslamlama biimini alan bu deerlen
dirme, adlarn anlam ve ynletimini ayrt etmeyen kuram
larn rtlmesini .amalar. Frege'nin dncesi, sentetik
zdelik nermelerinin analitik zdelik nermelerine gre
daha ok bilii vermelerini nermeleri,n anlamlarna ba
lar.
a = a gibi bir nerme bir sorun dourmuyor. Oysa
a = b sanki bir eiki dilegetiriyormu gibi, iki ayr nes
nenin zde olduu biliisini veriyor. Burada bir elikinin
szkonusu olmad, ynletimi anlamdan ayrt etmekle an
lalacaktr, diyor Frege. a = b anlaml olduuna gre, bu
nerme iki ayn eyin zde olduunu ne sryor olmamal.
Yani a ve b ayn nesneye ynletim yapan, deiik an
laml deiik terimler olmallar. Frege'ye gre bir terimin
anlam, bu terimle bir nerme yapan kiinin belirli bir ti
kele ynletim yapmasna olanak veren bir bilii ieriidir.
Bu bilii ieriine uyan, nitelikleri bu ierikle akan ti
kel ise ynletilen nesnedir. Sentetik bir zdelik ner
mesi eliik bir biimde ayr olanlarn zdeliini ne sr
mek yerine, daha nce iki ayr nesne sanlan bir tikelin
zdeliinin anlaln dilegetirir. Bir rnek dnelim. a
lma yerinizdeki i arkadanz Hamdi beyi, sizinkine
benzer bir grev yrten, gzlkl, elli yalarnda, ince
la ilikisini saptar.
Zamann ak, kendini kalc nesneler zerinde . meyda
na gelen olaylarla ortaya koyar. Kalc nesneler zdelikle
rini yitirmeden deiirler. 2 5a zdeliini yitirenler de, by
lece, varlklarn yitirirler. Zaman iinde zdeliin bir fel
sefe sorunu olarak domas, zdeliin deiime karn sre
gidebilmesi nedeniyledir. Ayn kalc nesnenin zaman boyu
tundaki iki ayr kesiti birbirinden aknlk uyandracak l
de deiik olabilir. Bir baka deyile, deiik zamansal b
lmler, uzaysal blmleri asndan da deiik olabilir. Bu
anlamda, dev yapl bir sporcunun bir gn kk bir bebek
olduunu, eskilikten imdi yrtk prtk olan bir kitabn bir
zamanlar yepyeni ve parlak olduunu, bugn n camekanl
bir dkka; olan bir yerin eskiden pencereli ve balkonlu bir
apartman 1 dairesi olduunu syleyebiliyoruz. Btn bu ve
buna benzer durumlarda, dncemizi, o zaman ve imdiki
deiik nitelikleriyle, ayn nesneden szeden bir biimde di
legetiriyoruz : zde bir tek nesneye iki deiik durumunda
ynletim yapyoruz. imdi ortada yant bekleyen yle bir
soru var. Nitelikleri asndan deiik olan iki nesne-aama
snn zaman iinde tek bir zde nesne oluturduklarn han
gi metafizik ya da varlkbilimsel lte gre ne srebiliriz?
Bu zdelik hangi ilkeyle temelleniyor? Kimi durumlarda
inanmaz boyutlara erien deiime karn zde kalnabi
liyorsa, bunu salayan nedir?
Bu sorular yantlamak, bir nesnenin zaman iinde z
de kaldn syleyebilmenin hangi zorunlu ve yeterli ko;.
ullara bal olduunu aratrmaktan geer. Bu dorultuda
27a) Bkz. W.D. Ross, Aritle, New York: Meridian Books, 1959, s.
165-11>6.
ZDELK 41
ki, bu .zorunlu bir koul mu? Ayn nesnenin iki ayr zaman
aamasn (iki ayr zamansal blmn) aldmzda, bun
larn ayn dzene uymas, paralarnn ayn plana gre bir
araya gelmi olmas zorunlu mu? Yaplar zde olmayan
ayr aamalardaki iki nesne zde olamaz m? Bu sorularn
y ant deiik ulamlardaki nesnelere gre deiiyor. Masa,
iskemle, saat, yap, gibi nesnelerde plan ya da dzenin z
delii, nesnenin zaman iinde zde kal iin zorunlu ko
uldur. Oysa canllarda zaman iinde bymeler, yap de
iiklikleri gzlemliyoruz: Bir fidanla yirmi yl sonraki aa,
tl!'f.lla kelebek arasnda, tanmay bile olanakszlatracak
lde byk deiiklikler var. te yandan kum ynlar,
b:lmumu paralar, tun kleleri ya da mermer bloklarnn
biimlerini istediimiz gibi deitirebiliyor, yine de ayn nes
neyi korumu oluyoruz. Demek ki, biimin 'zdelii canl
lar ve zdeksel bileim trleri iin zorunlu deilken, insan
yaps nesnelerde (artefact) zorunlu. .
zdeksel ieriin zdelii nesnenin zaman iinde zde
kalmas iin yeterli midir? Yantlardaki eitlilik ayn ba
famlarda bu kez ters ynde kyor. Az yukarda grdmz
gibi i skemle, ev, TV alcs, yontu gibi insan yaps ve par
almabilir nesnelerin yap dzenini deitirmekle nesneyi
o nesne olarak yok ediyoruz. Byle durumlarda zdeksel
ierii, ya da uzaysal blmlerin kendilerini deitirmedii
mize gre, bunlarn zdelii nesnenin zdelii iin yeterli
olamamal. Bir oyuncak evi yapmada kullanlm kpleri
al p onlarla oyuncak bir kpr yapacak olsam, bu oyuncak
kprnn oyuncak ev ile zde olmayaca kesindir. 28 te
yandan zdeksel ierik tun kleleri, mermer bloklar ve
kum ynlar iin -neredeyse analitik anlamda- yeterlidir.
Bu adan oyuncak ev ve kprnn ayn kp yn olduk
lar sylenebilecektir. Canllar iin zdeksel ieriin yeterli
olamayaca ak olsa gerek. Bir saat nceki koyunla im
di mezbahada paralarna ayrlm koyun eti, ayn uzaysal
bfmlerden olutuu halde ayn koyun saylamaz.
Uzaysal blmlerinin zde kalmas, zaman iinde nes
nenin zde kalmas iin zorunlt mudur? Tahmin edilebilece
i gibi, yantlar burada d a nesne ulamlarna gre deiiyor.
Metal kleleri ve balmumu paralarn kapsayan ulamda
1
tE>rli ve zorunlu koulu. Bunun neredeyse analitik anlamda
olmas, bu tr nesnelerin kavram ve adlarnn onlara ierik
oJan zdeksel malzemenin adndan tretilmesinden kaynak
lanyor. Eli Hirsch tr bildiren terimleri ikiye ayryor. :
:Bunlardan biri blml tr terimleri diye adlandrd ve
canllarla yapay nesneleri kapsayan ulam. Hirsch'e gre, bir
tr teriminin blml olmas, onun bir nesneye uygulanabi
lir olmasnn yine onun, nesnenin tm uzaysal blmlerine
de uygulanabilmesini iermiyor oluuna baldr. te yan
dan blml tr terimlerinin uygulanamad nesneler
Hirsch'e gre zdek tr terimlerince kapsanr. Bir tr te
r iminin bu ulama bal olmas, onun bir nesneye uygulana
blir olmasnn bu nesnenin her bi r uzaysal blmne de uy
gulanabilirliini ieriyor olmasna. baldr. Su, kir, kum, z
dek trdr. Birikinti, yn , kle, blok gibi sz
ckler, Hirsch'e gre, blmlendirici (articulator) terimler
dir. Bir blmlendirici terimle zdek tr terimini bala
makla blmlenmi zdek tr elde edilir ki, bu da zdek
paralann, yani canllar ve yapay nesneler dndaki cisim
kri dilegetirir. Su birikintisi, altn klesi, kum yn, ta
paras, byle cisimlerdir.
zdek paralan ya da cisimlerin zdeliinin daha ya
ln bir koula bal olmasnn .bir nedeni, nesne olarak biI
ilev yklenmemeleridir. nk br ulamlardaki nesnele
rin ilevleri onlan blmlendirir ve standart formlar olutu
rur. Bir nesnenin grebilecei ilv, onun uzaysal blmle
rinin dzenine bamldr. Bundan tr de yapay nesneler
ve canllann zaman iindeki zdeliklri, fo:m.el deiiklik
lerden, paralarn biraraya geliindeki bakalamlardan da
ha ok etkilenir. :a te yandan, her biimsel deiim de
ozdelii etkilemez. Biimsel deiim ile yapay ve canl nes
nelerin zdelik asndan ilikilerini ayn ayr inceleyeceiz.
Bu blm sonulandrmak iin, zdek paralar konusunda
Hobbes'un hakl olduunu onayladmz belirtelim.
tmas iin bkz. Eli Hisch, The Concept of Identty, Oxford U.P.,
1982, s. 7-33.
ZDELK 45
z2 bl bl;
z
a
bl
u u
31a) John Locke, Essay, Londra, 1690,, Book II, Ch. xxvii, Para 1. Locke
Zn
;/j/ u
and lndividuation, Milton Munitz (der.} New York U.P., 1971, s. 53.
37) Robert Coburn ldentity and Spatiotemporal Continuity, Idenfy
ZDELK 49
6. Dallma
biliriz :
zaman
'\?"e C ayn anda var olan iki ayn teknedir. Bu rnek, yukar
da grdmz ve dn zmlerle bartrlmaya allan
sezgi ve kuram arasndaki gerginlii bir tek ykde birletirip
serimliyor.
7. Form-rnei
z Z2
(l)
a
1
< 1
b
ki balant tanmlayalm :
4}) Bkz. Theodore Scaltsas, The Ship of Theseus Anal7sis XL, 1980,
s. 152-157.
ZDELK 67
8. Canll Varllklar
oluturmuyor.
70 NESNE VE DOASI
Oz
9. Deiim
57d) Bu ilke (Ex nihilo nihil fit) dolaysz dilegeliini ilk nce Parme
nides'te bulur. Ancak rtk bir varsaym olarak, bilinen eski d
nemlerinden beri Eski Yunan dncesinin temel talarndan bi
rini oluturur.
.58) Herakleitos deiimi bir karttan brne gei diye betimliyor.
Parmenides ise bu betimlemeyi daha da temel elerine zmle
yerek, deiimi, szkonusu her bir kartn nce varken sonra yok- ,
olmas (ya da nce yokken sonra varolmas) biiminde dilegetiri
yor. Eldeki deiim anlay buyken, hibir eyin yoktan varolma
yaca ve varolani: da btnyle yokolamayaca ilkesiyle doa
cak elikiyi Herakleitos'un nleyi yolu u : Kartlarn ayn nes
nede zde olduunu, nesnenin deiimde art arda izlenen kart
lar zaten iinde bulundurduunu ne sryor. Parmenides ise,
nerilen bu yolun eliik olduunu savunuyor: Kartlarn her iki
si de nesnedeyse, nesnede hem varlk hem de yokluk birarada ol
mal. Oysa, bir eyin hem varolmas hem de varolmamas eli
iktir. Dolaysyla da bu bir mantksal olanakszlktr. (Parme
nides burada Herakleitos'u iki deerli bir. mantk asndan ele
tiriyor. Herakleitos'unsa byle bir mantk izlemedii belli.) lyi
bilindii gibi, sonuta soruna Parmenides'in nerdii zm, bu
ncller balamnda deiimin eliik ve olanaksz bir ey oldu
udur. Deien hibir ey olmadn ne srmtr. Eer alg bi
ze evreni deiim iindeymi gibi gsteriyorsa da, bu bir yanl
samadr, der: Duyularmza deil, usumuza inanmalyz.
82 NESNE VE DOGA.SI
2. 1069b 6-8.
58b) Bk. Physika, I. 7 . ; :Meta.physika., VIII. 1. 1042a. 33-1042.b . 8 , XII .
sika, v. 4.
let de yapabiliriz. Aristoteles'in z kavram iin Bkz. Metaphy
r bir zclk, bal olduu trn nesne iin onsuz olupmaz
Z
1 O. zcle Kar
and Row, 1953, s. 139-159 ; Word a.nd Object, MiT Press, 1960, s .
64) Reference and Modality, From a Logical Point of View, Harper
100.
64a) Bk. Word ad Obj_ect, s. 196-197.
Z 91
11. Tr Kavram
(der.) a.g.y. ; yine Eli Hirsch, The Concept of Identity, Oxford UP.
'18) Bu gr iin Bkz. Eli Hirsch, Identity and Essence M. Munitz
1 2. Olanakh Evrenler
b
------- O.E.1
a
a
-------------- . . . . -------t-- -
io ::anan yn
87)
86) a.g.y., s. 123.
a.g.y., s. 104.
112 NESNE VE DOOASI
----- :E.
Zn a= b ?
1 3. Kripke'nin zcl
Dl
{ iskemle
kereste A
B
kereste C
D2
{ iskemle B
kereste A
iskeinle Y
kereste C
B F Y
X=Y
B ;l: X
iskemle X
D3 f kereste A kereste C
Ozellik
102) Bkz. Devlet, 596 A; Parmenides, 147 D-E ; Byiik Hippias 287 C-D.
ZELLK 131
ZELLK 133 .
109) Bertrand Russell, Human Knowledge: ite Scope and Limits, Allen
and Unwin, 1948, Pt. 2, eh . 3 ; Pt. 4, ch8.
ZELLK 139
Blm 2 v e 3.
112) Francis Bradley. Apptarance and Reality, Londra, 1897 ; Kitap 1 ,
1 6. Adcllk
Part I, sec. 7.
127) David Hume, A Treatise of Human
152 . NESNE VE DOGASI
IVi. 2.
163) Konumun form ile ilikisi konusunda bkz. Aristoteles, Pbysika,
1 952
enet Reallty, Londra,