Anadolu Seluklularnda Sosyal, Din ve Mezheb Yap

Yrd.Do.Dr. Metin BOZKU*

Giri
Anadolu Seluklular zamannda, mslman toplumun sosyal ve din yaps ile mezheb
eilimlerinin tespit edilebilmesi ancak, Trklerin Anadoluya hangi inanlarla geldiklerine ve
neler bulduklarna baldr. Bundan dolay biz nce, Trklerin Anadoluya glerini ve bu
glerle birlikte Anadoluya tanan din inan boyutunu incelemeye altk. Daha sonra
Seluklu ynetiminin uygulad sosyal ve din politika ile bu politikalara paralel olarak
toplumsal yapda kendiliinden oluan ehirli ile gebe halkn birbirlerine bak alarn ve
bunun din-mezheb alana yansmasn irdelemeye gayret ettik. Neticede ise gnmzde n plana
kan ve Anadoluya zg olan Alevlik ve Snnlik gibi ayrmalar ile bunlarn o dneme ait
tarih temelleri olarak kabul edilen bir takm sosyo-ekonomik merkezli toplumsal olaylarla
balantlarnn olup-olmadn tespite altk.
1. Trklerin Anadoluya Gleri ve Sonrasnda Oluan Sosyal Yap :
Byk Seluklu Devletinin kurulmas ile Trkistandan slm lkelerine hzl bir g
yaanmaya balanmtr. Seluklu sultanlar 1071 Malazgirt Savana kadar, hem Bizansn
gcn zayflatmak ve hem de lkede olas i huzursuzluklar nlemek amacyla youn bir
ekilde cereyan eden bu Trkmen nfusun Anadoluya sevkini tevik etmilerdir.1 Yani,
Seluklu Ynetimi, gebe Trkmenlerin kalabalk olmasnn birtakm sosyal ve ekonomik
skntlara sebep olmasndan endie etmi ve kendi yurtlarnn selameti asndan, bir tedbir
olarak, bu gleri srekli olarak Anadoluya ynlendirmilerdir.
Trkistandan, nce ran, sonra Azerbaycan ve Dou Anadolu topraklarna gelmi olan
Trkmenler, kaynaklarn ifade ettii gibi, ok kalabalk olmalar nedeniyle yer bulma sknts
ekmiler ve neticede Anadoluyu, kendileri iin kolayca fethedilebilecek ve daha iyi yaama
imkanlar temin edilebilecek bir lke olarak grmlerdir.2 Bylece, Anadoluya olan bu
Trkmen gnn siyas sebepleri kadar iktisad sebeplerinin de nemli olduu grlmektedir.
1071 Malazgirt zaferi ile birlikte Anadoluya byk bir Trk nfusu g yaanmt.
nk bu zaferin ardndan, Bizansn askeri gc zayflam ve artk Trkler karsnda g
oluturacak bir ordusu kalmamt. Bylece Anadolunun daha kolay bir ekilde Trkleme ve
slamlama dnemi balam ve bu sre birka asr srmt.3 Malazgirt sava sonras yaanan
ve aralksz olarak XIV. Yzyla kadar devam eden bu g dalgalar ile Anadoluya gelen
Trklerin byk ounluunu Maverannehir, Horasan, Azerbaycan ve Erran blgelerinden
gelen topluluklar oluturmutur.
Byk Seluklular asndan, Anadolunun fethi hayat bir neme sahipti. nk yaplan
bu fetihlerle lkelerine gelen youn Ouz gleri karsnda bir yandan onlara yurt bulma ve
onlar yerletirme iini salyorlar, dier yandan da kendi lkelerinin i huzurunu salamada
zorluklarla karlamyorlard. Bunlara ilaveten, Bizansa kar cihad faaliyetlerini de bylece
devam ettirmi oluyorlard.4
Anadoluya randan gelen glerin nedenlerinden birisi de, hi phesiz Byk Seluklu
Devletini kuran Ouzlarn, devleti kuran unsur olmakla birlikte, brokraside, yani devletin
ynetim kademelerinde yer alamam olmalar ve bundan dolay da devlet ynetimine kar
olumsuz bir tavr alm olmalardr. Seluklu ynetiminin bu ekilde kendi rkdalar olan
Trkmenlere kar bir nevi kaytsz ve ilgisiz davranmas ve onlar devlet hizmetlerinden

*
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi retim yesi.
1
Osman TURAN, Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1993, s. 35-36.
2
Zeki Velidi TOAN, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 140-141.
3
Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 37-38.
4
Osman TURAN, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, s. 75.
1
mahrum brakmas, Trkmenler zerinde olumsuz bir takm etkiler brakmtr.5 Sonuta Byk
Seluklularn randa, Anadolu Seluklularnn da Anadoluda, Trkmenlere kar ihmalleri ve
yanl hareketleri, her iki lkeye byk zararlar vermi, belki de bu devletlerin zamanla
zayflayarak yklmalarna zemin hazrlamtr.
Byk Seluklular tarafndan Bat boylarna sevkedilen ve bundan dolay da ynetime
kar nefret hissi duyan Trkmenler, Anadolu Seluklar zamannda da benzer bir muameleye
tb tutulmu ve Bat istikametinde u blgelere yerletirilmilerdir. blgelere sevkedilen bu
Trkmen topluluklar, tabiatyla ynetime kar bir tepki olarak, geleneksel yaplarn koruma
hususunda ok hassas davranmlardr.6 Bu durum da Anadoluda Trkmenler arasnda da
kapal sosyal bir yapnn olumasnda ve bylece de eski inan ve geleneklerin devam
ettirilmesinde nemli bir etken olmutur.
Byk Seluklular zamannda, sosyal ve ekonomik sebeplerden dolay Trkistandan
Anadoluya kalabalk bir Trkmen gnn yaandn ifade etmitik. Anadoluya gelen bu
Trkmen topluluklar slamiyeti benimsemekle beraber, onu kendi sosyal ve ekonomik imkanlar
lsnde renmeye ve yaamaya almlardr. Neticede tpk Byk Seluklular zamannda
olduu gibi, Anadoluda da yerli mslman halk, birtakm inan ve davranlarndan dolay bu
gebe topluluklardan pek holanmamtr. Arlkl olarak, Arap-Fars kltr unsurlar ile
desteklenen devlet ynetimi de, gebelere kar benzer bir bak asyla yaklam ve onlar
kazanmaktan ok bandan savmaya almtr. Bu durum, Trkistanda olduu gibi,
Anadoluda da gebelerin dillerini kolayca anlayabildikleri baz dervi ve eyhleri kendilerine
nder olarak kabul etmelerini ve dini bilgilerini onlardan renmelerini beraberinde getirmitir.7
Daha sonralar geleneksel gebe kltrnn bir devam niteliindeki, bir takm sema ve raks
ayinleri icra eden bu eyh ve dervilere ynetim kadrosunun ilgi duymu olmas, onlarn zorunlu
olarak Trkmenlerin ruh anlayna uyma ihtiyacndan kaynaklanmtr.
Anadoluya gelen ilk Trkmen Topluluklar, genellikle gebe bir hayat srdren
topluluklard. Ancak XIII. Asrdan itibaren, gebelerle birlikte, ehirlerde yaayan sanatkarlar,
tccarlar ve alimler de Anadoluya gelmilerdir.8 Dolaysyla bu asrdaki glerin ok farkl
zmreleri Anadoluya tadn grmekteyiz.
Anadoluya gelen ve saylar 1-2 milyon arasnda bulunan gebe Trkmenler Anadolu
Seluklu devleti ierisinde her alanda nemli deimelere sebebiyet vermilerdir. Mesela,
Ynetim, gelen gebe topluluklar asayi nedeniyle kk gruplar halinde Dou ve Orta
Anadolunun bozkrlarna datma ihtiyac hissederken, gebeler de gten nce yaadklar
blgelerin artlarna benzer zellikler tayan blgelerde yaamay kendilerince tercih
etmilerdir.9 Ynetim, glerle gelen halk yerletirme konusunda, daha nceden de ehirlerde
yaam olanlar, genellikle ehir merkezlerine kylere ise daha nceden krsalda gebe olarak
yaayanlar yerletirmitir. Bylece Anadoluya gelen topluluklarn kendi sosyal snflarna bal
olarak yerletirildiklerini grmekteyiz. Bu yerletirme politikas ile de ynetimin, sosyal
btnln salanmasn ve ekonomik verimliliin arttrlmasn amaladn syleyebiliriz.
Bylece gebelerin ancak yaylalarda ve klaklarda hayvanclk yaparak retime katk
yapabilecekleri dnlm, esnaf ve tccar grubunun da ehirlerde yerletirilmeleri uygun
grlmtr. Buna bal olarak, byk bir ounluu hayvanclkla uraan ve hayvanlarn
doyurmak iin srekli klak ve yazlk blgeleri gezmek zorunda olan Trkmenler, ayn zamanda
zor hayat artlarna kar kendi ilerinde gl, geleneksel sosyal bir yapy da oluturmulardr.

5
Faruk SMER, Ouzlar, stanbul, 1980, s. 117.
6
Togan, a.g.e., s. 217.
7
M. Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1984, s. 14; Togan, a.g.e., s. 220; Ahmet
Yaar OCAK, Kalenderiler, Ankara, 1992, s. 24; Emel ESN, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama
Giri, stanbul 1978, s. 89.
8
M. H. YNAN, Anadolunun Fethi, stanbul, 1944, s. 168.
9
KPRL, a.g.e., s. 164-166; sa DOAN, Trklk ve Alevlik, Samsun, 1997, s. 145-146.
2
 2. Din Yap :
Seluklular dneminde Anadoludaki din hayatn bilinmesi asndan, Ouz Trklerinin
batan beri yaylm olduklar btn Horasan, Azerbaycan, Irak ve Suriye blgelerindeki din
hayatlarnn dikkatle incelenmesi gerekmektedir. nk Ouzlarn, yurtlarn terk ettikten sonra
ilk urak yerleri Horasan olmutur. Horasan, Ouzlarn yaylmalarnda bir k vazifesi
grmtr. Ouzlar bylece burada mterek bir dini anlaya sahip olmular ve gittikleri her
yere bu dini duygu ve dncelerini gtrmlerdir.10 Bu balamda Anadoludaki dini hayat
inceleme konusu yaparken, Trklerin Horasan ve ran sahasnda bulunduklarnda, byk lde
ran, hatta ksmen Hint kltrnn tesirinde kalarak yayldklar hemen her blgeye bu
kltrlerin izlerini tam olmalarn dikkatten uzak tutmamalyz.
nceden de iaret ettiimiz gibi, Anadoludaki dini hayat, Anadolu ncesi yaanan dini
hayatn bir devam niteliinde olmutur. Anadolu ncesinde olduu gibi Anadoluda da ehirli ve
gebe topluluklar arasndaki dini hayat bakmndan var olan bir takm farkllklar burada da
aynen devam etmitir. zellikle Seluklular zamannda Anadoluda kentli halkn ounlukla
kitab-snn anlaya sahip olduunu dnrsek, kylerde ve u blgelerde yaayan, ifah ve
geleneksel inan yapsn tayan, ou gebelerle bu ehirli snn halk arasnda dini anlay
bakmndan farkllklarn daima var olduu dnlebilir.
Dini ilimlerin retildii medreseler ile birtakm dini messeselerin arlkl olarak
ehirlerde olmas, ehirli halkn, tabiatyla gebe ve kyl halka nispeten daha yksek bir din
bilgisi ve kltrne sahip olduu gereini ifade etmektedir. ehirlerden uzak blgelerde
yaayan halk ise, Trkmen eyh ve dervilerin etkisinde dini bilgileri zayf ve inanlar
ounlukla geleneksel ananelere dayal dini bir hayat srdrmtr.11 Bu gebe Trkmenlerin
kitab-dini bilgiler asndan zayf olmalar, onlar, Ehl-i Snnet anlayyla tam rtmeyen baz
mezheb ve tasavvuf faaliyetlerin propagandalar karsnda pasif bir durumda brakm olmas
dnlebilir. Ancak bu durum, Trkmenlerin btnyle Ehl-i Snnet d mezhep ve tarikatlarn
inanlarn benimsedikleri anlamna gelmez.
Yine bu balamda Trkmenlerin karlatklar farkl din ve mezhep mensuplarna kar
hogrl yaklamlar da yine onlarn Ehl-i Snnet d inanlar benimsediklerine dair bir
anlam ifade etmez. nk onlarn bu hogrl yaklamnn benzeri btn Seluklu Trklerinde
grlmektedir. zellikle XII. Ve XIII. Yzyllarda, dervi gazilerin inan ve davranlarnda,
slm dnyasnn hibir yerinde karlamadmz bir dini msamahayla birlikte cihad ve
slamlatrma anlaynn beraber olduunu grmekteyiz.12
Mool istilas ile birlikte farkl tarikatlere mensup eyh ve derviler, gerek emniyet
asndan ve gerekse fikirlerini daha kolay bir ekilde yaymak maksadyla Anadoluyu kendileri
iin iyi bir ortam olarak tercih etmilerdir. Bunlardan yksek ve gelimi kltr evresinden
gelenler genellikle ehirlere yerlemi ve brokraside etkin rol oynamlardr. Gebeler
arasndaki tasavvuf hayat ise, daha ok eski Trk inanlarndaki Ozanlar artran babalar
vastasyla, ehirlerde yaanandan farkl olarak, daha basit ve sade bir anlay biimiyle ve
Anadolu artlarna da uygun bir halk tasavvufu ekliyle yaylmtr. Bu ayn zamanda gebe
Trkmenlerin dini anlayn da yanstmtr. Din nderlerin bunlara rettii mslmanlk,
Trkmenlerin yaayna uygun, sade ve daha ok menkbelere dayal, tasavvufi yn, yani
duygusall ar basan bir mslmanlk anlay eklinde olmutur. Bu anlaya sonradan bir
nevi Trk Halk Mslmanl da denilmitir. nk bu Trkmen boylar, henz yzeysel bir
slm anlayna sahip olduklarndan, hem eski mn inanlar ve hem de atalarndan kalma bir
takm geleneksel szl inanlar bnyelerinde tamlardr. Ayn zamanda, bunlar, ehirlerde

10
Osman ETN, Anadoluda slamiyetin Yaylmas, stanbul, s. 121. Bkz. Y. Ziya YNKAN, Orta Asyada
Trk Boylar, Darulfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, C. 5, say: 24, s. 56-57, 62.
11
Tahir Harimi BALCIOLU, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, stanbul, 1940, s. 31-32.
12
Claude CAHEN, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran), stanbul, 1979, s. 204, Mustafa
LHAN, Kprlzade Mehmet Fuat ve Trkiye Tarihi, Kayseri, 1991 (Baslmam Yksek Lisans Tezi), s. 140.
3
yaygn olan Fars kltrnn her trl etkisinden uzak olarak, Trke konuan abdal veya
dede-baba unvanlarn tayan din byklerinin vaazlarn heyecanla dinlemi ve anlatlanlar
yaamaya almlardr13. Dini yaantlar asndan Trkmenler, slmn ngrd kimi dini
kurallar tamamen zmseyememi, buna karn eskiden beri devam ettiregeldikleri sazl-szl
lenleri devam ettirmilerdir. Bu noktada, namaz, oru, hac gibi gebe hayat ile birlikte ifa
edilmesi g olan ibadetler, Trkmenlerin ilgisini ekmemitir. Bylece Trkmenler din
bykleri olarak bildikleri baba ve dedeler tarafndan telkin edilen eski geleneklerine de uygun
olan, sade ve sfiyne bir dille sunulan bir slm anlayn kendilerine daha yakn
bulmulardr.14 Trkmenler, kendilerine ilahiler, irler okuyan ve Allah rzas iin kendilerine
nasihatta bulunan bu eyhleri eskiden kutsallk verdikleri ozanlara benzetmiler ve onlarn
sylediklerine tabi olmulardr.
Anadoluya devam eden srekli gler, ayn zamanda slm ncesi inan unsurlarnn da
Anadoluya tanmasn salam ve bylece gebe Trkmen kltrnn takviyesine sebep
olmutur. Anadoluda gler sonucu yaanan slmlama XIV. yzyln balarna kadar devam
etmitir.
Anadoluya glerle birlikte, zellikle Mool stilasndan sonra pek ok alim gelmi ve
bunlarn eliyle de medreseler devlet kademesinde etkili olmutur. Ynetimin Farsay resmi dil
olarak kabul etmi olmas da bu geree dayanmtr. Buna bal olarak devletin kuruluu
srasnda hizmet ederek sknt ekmi olan ve eski Trk kltrn yaatan Trkmenler ise
devletin bu gidiat karsnda mill kltrlerini temsil maksadyla Farsa yerine Trkeyi
yerletirmeye almlardr.15 Trkmenler, kendi geleneklerini devam ettirmek pahasna
ynetim tarafndan kendilerine teklif edilen uzlamay ve zorunlu iskan da reddetmilerdir. Bu
da Trkmenlerin ynetimle var olan ilikilerine zarar vermitir.
Bu aklamalar nda Anadoludaki slmlama olayn oluum itibar ile
deerlendirmek gerekirse, bunu; medrese alimleri ile tekke ve tarikat mensuplar olmak zere iki
grupta deerlendirebiliriz. Medrese alimleri slmiyetin Ehl-i Snnet inancna bal kalarak din,
hukuk ve sosyal muamelelerle ilgili konularla megul olmularken, tarikat ve tekke mensuplar
ise daha ok mistik dncelere bal kalmlardr. Bunlar arasnda byk ehirlerin zengin ve
aristokrat zmrelerine hitap eden tarikat liderleri olduu gibi, bunlardan farkl olarak Trkmen
evrelerden oluan ky, kasaba ve u blgelerdeki halka hitap eden tarikat eyhleri de
varolagelmitir. Bu ikinci kesim kendi dini grlerine uygun olan inan, ayin ve ibadetlerini
cemaat yaplarna uygun olarak devam ettirmilerdir. Bu gebe Trkmenlerin eski inanlarn
devam ettirmelerinde, tarikat eyhlerinin ayn zamanda birer kabile efi olmasnn byk etkisi
olmutur. Bylece hem eyh hem de ef olan bu ahsiyetler, kabilelerini daha kolay bir ekilde
idare etmilerdir. Netice itibariyle, Anadolu Seluklular snn slam anlayn bir devlet
politikas olarak savunmu, Trkmenler ise slamiyeti mslman olmadan nceki inan ve
geleneklerin etkisinde kalarak anlam ve buna uygun tarzda zahir bir slm anlayna tbi
olmulardr.
3. Mezheb Yap :
Anadoluda yaayan mslman halkn arasnda var olan en nemli din farklln,
ehirlerde yaayan halk ile gebe Trkmenler arasndaki anlay farkll olduunu biliyoruz.
Bu anlay farkll sonraki dnemlerde de devam etmi ve Anadoluda resm snn din anlay
dnda farkl bir mslmanlk anlay olumutur. Zaman ierisinde bu din anlay farkll,
topluluklar ve devletle gebe Trkmenler arasnda bir takm mcadelelere sebebiyet vermitir.
ehirli halkn, gebeleri kk grmeleri, ehirli ile gebeyi ayrt etmek iin gebeler
hakknda Aklsz Trkler Pis Trkler syanc Dinsiz Trkler gibi sulamalarda

13
Balcolu, a.g.e., s. 147; Ahmet Yaar OCAK, Babailer syan, stanbul, 1996, s. 63-64, Bkz. Yrkan, a.g.m., C.
5, say: 24, s. 52.
14
Hseyin Gazi YURTAYDIN, slam Tarihi Dersleri, Ankara, 1982, s. 56.
15
Balcolu, a.g.e., s. 162-163; etin, a.g.e., s. 158.
4
bulunmalar taraflar arasnda bir kopukluu oluturmutur. Yine devletin toprak rejimindeki
uygulamalar, koymu olduu ar vergiler ve kimi devlet yneticilerinin Trkmenlere kt
davranmalar Trkmenlerle Seluklu ynetimi arasnda bir mcadelenin olumasna zemin
hazrlamtr.16
Anadolu Seluklularnda var olan bu toplumsal anlay farkll, Trkmenler arasnda
resm snn anlayn dnda bir anlayn kabul edilip yaylmas iin her trl ortam msait
hale getirmitir. Bu mcadele, neticede Trkmenlerin Seluklu ynetimine kar isyan etmelerine
kadar varmtr. Gnmzde bu konuda tartlan husus, bu isyann temelinde varolan birtakm
sosyal ve ekonomik sebeplerin yannda, dini anlay farkllndan doan herhangi bir etkenin de
olup olmaddr. Baz aratrmaclar, Trkmenlerin bu rahatszln rnein, Baba syannda
olduu gibi, Seluklu ynetiminin uygulad haksz uygulamalara kar halkn tabi bir tepkisi
olarak deerlendirmekte ve bu olayn temelinde din ve mezheple ilgili bir sebebin olmadn
ifade etmektedirler.17 Bu gre gre, Baba hareketini balatanlar ve bu harekete katlanlar
snndirler. Seluklu ynetiminin zulmne kar kmlardr. Seluklu ynetimi ise, savamay
merulatrmak iin bunlara Rafz, Harici gibi armlar veren bir takm snnlik d
isnatlarda bulunmutur. Baz aratrmaclar ise, bu isyann temelinde dier sosyal ve ekonomik
sebeplerin yannda din anlaynn da etkili olduunu ileri srmektedirler. Bu anlayta olanlara
gre bu isyan balatanlar ilie meyyldirler. syana katlan Trkmenler de zaten snnlik d
bir mslmanlk anlayna tabi olarak yaamaktaydlar. Bylece bu isyann dini anlay
farkllndan kaynakland kimi yazarlar tarafndan zellikle vurgulanmaktadr.18
Bu dnemde, Anadoluda var olan i-batn mezheplerin faaliyetleri hakknda kesin bir
ey sylenmemekle beraber, Trkmenlerin, zellikle de Babaler syann balatan Baba shak ve
Baba Resln ilikle ilgilerinin olup olmad meselesi de nemli grlmektedir. nk Baba
lyasn Trkmenleri etkiledii muhakkaktr. Ancak Trkmenlere neler rettiine dair bugn
birinci elden bilgilere sahip bulunmamaktayz. XIII. Yzylda Seluklu ynetiminin snn
olmasna ramen, Trkmenlerin atalarndan kalan inanlar devam ettirmelerinde, ilie dnk
bir propagandann da etkili olmas mmkn grlebilir.19 Netice itibariyle 1240 ylnda patlak
veren Baba syannn temelde Seluklularn temsil ettii resm anlaya kar mill bir
ayaklanma olduu ve bu isyandan sonra Trkmenlerin i-batn unsurlarn etkisinde daha ok
kalm olabilecekleri sylenebilir.20
Seluklular zamannda Anadoluda yaayan Trkmenlerin din-mezheb inanlarn
ksaca sunmaya altk. imdi de buna paralel olarak bu dnemde yaayan halkn inanlarnda
gnmzde anlald ekliyle bir tr ilikten ve Alevlikten sz edilebilir mi, bunu izaha
alacaz :
ilik veya snnlik dnda, hareket ettiini farzettiimiz, Babaler hareketi dnda,
Anadoluda resm anlaya kar oluan bir tepki hareketi yaanmamtr. Bilindii gibi,
Trklerin slmiyeti kabul ettii ve rana g ettii yllarda, aralarnda snn davetilerin
yannda i davetilerin de bulunmasndan hareketle, Trkler arasnda snnlik kadar iliin de
benimsenmi olmas mmkndr. Sonradan Abbasiler zamannda Trklerin snnlii setii ve
Seluklu Devletinin de snnlii resm din anlay olarak benimseyip koruduu bilinmektedir.
Ayrca Anadoluda Moollarn ilie yardm etmi olmalar dnlebilir. lhanllarn ise,
ounlukla mslman olmadklarndan dolay mezhepler arasnda tarafsz kalm olmalar
mmkndr. Bundan da resm anlay olan snnliin menf ynde etkilendiini dnebiliriz.
XIV. yzylda Moollarn halk baznda snn mslmanl kabul etmeleri yannda
hkmdarlarn ilie meyyal grnmeleri Anadoluda iliin gelimesine yardmc olmutur
16
Smer, Ouzlar, s. 39-41; Ocak, Babailer syan, s. 38-45; Doan, a.g.e., s. 170.
17
Flal, Trkiyede Alevlik Bektailik, stanbul, 1994, s. 118-124; Doan, a.g.e., s. 171; Mikail Bayram, Baba
shak ve Ahi Evren, Diyanet Dergisi, XVIII, 1979 s. s. 69-78.
18
Balcolu, a.g.e., s. 83, 152-154; Ocak, a.g.e., s. 84-86.
19
Cahen, a.g.e., s. 225.
20
Yurtaydn, a.g.e., s. 84-85.
5
denilebilir. iliin Anadoluda Moollarn Anadoluyu istila etmeleri ile yaylma imkan
bulduu bir gerektir. Ancak bundan nce Anadoluda bir i hareketinin olup olmadn
belirtmek zordur. Belki bunu takip eden iki yz yl iinde Dou Anadoludaki Trkmenler
arasnda iliin baz izlerini bulmak mmkndr. Yine Anadolu Moollar dneminde de
nceden olduu gibi bir mslman lke olarak varln devam ettirmitir. Moollarn, nceleri
mezheplerle ilgisizliinden dolay, iler Seluklular zamannda bulamadklar propaganda
imkann bulmulardr. Buna ramen Anadolu'da bu dnemde snnlik ile ilik arasndaki
farkllklarn pek iyi anlalmad kanaatindeyiz.21
Netice itibariyle XVI. Yzylda randa kurulan Safevilere kadar, Anadoluda daha nce
buralara szm birtakm i unsurlar olmakla beraber, durumun pek net olmad ve hibir
kimsenin kendisini i sayarak snnlie kar olduunu ifade etmedii bilinmektedir. Ne cahil
halk ierisinde ve ne de tutucu ve din d eilimler arasnda herhangi bir inan ayrmnn
yapld ve ne de daha kltrl evrelerde ilie ve snnlie ait elerin her zaman net bir
biimde ortaya konduu grlmemitir. Bu durumun, randa Safeviler tarafndan iliin resm
mezhep olarak benimsenip ve Anadoluya ihra edilmeye balanmasna kadar devam ettiini
rahatlkla syleyebiliriz. Ayrca Anadoluda yaayan halk arasnda ilikten bamsz olarak ou
tasavvuf evrelerde grlen Hz. Ali ve Ehl-i Beyt ile ilgili sevgiyi de doktriner bir ilik olarak
grmek doru olmaz kanaatindeyiz. Anadoludaki Trkmenler arasnda yaygn olan Hz. Ali
inanc ile X. Yzyln balarnda baz Trklerin Hz. Ali konusunda arya gitmeleri arasnda
belirgin bir fark vardr. Anadoluda yaygn olan Hz. Ali inancnn resmi snn anlaya tam
anlamyla uymad, Trkmenlerin Hz. Aliye baz dnce tarzlar ile daha fazla sempati
duyduklar grlmtr. Bunlara ramen Trkmenler, snnlik ve ilik gibi inanlarla ilgili
tartmalardan ok uzak bir ekilde, Trkmen babalarnn rettiklerine tabi olmulardr
denilebilir.22
slamiyet Trkler arasnda, balangta Budizm, Maniheizm ve amanizm gibi eski
dinlerle baz ynleriyle benzerlik arzeden ilik ve tasavvuf yoluyla yaylmtr. Ancak daha
sonradan, Trkler baz blgelerde slmn bir mezhebinden dierine gemilerdir. Trkler,
Anadoluya g ettiklerinde beraberlerinde eyh ve dervilerini de getirmiledir. Bunlarn
mslmanl yzeysel olup, eski geleneksel inanlarn devam ettirdikleri kuvvetle
muhtemeldir.23 Yine Trkistann baz kalelerinde smailiyye mezhebine bal olarak faaliyet
gsteren Trklerin bulunduu ve bunlarn aracl ile de baz gebe Trk boylarnn smail
inanlara bal olduklar varsaylmaktadr. Sonunda Snn inanca ters den smail mezhebi ve
Kalender tarikatna mensup kimi dervi ve dlerin sapk yaantlar yznden Trkmenlerin de
ynetim tarafndan onlara yaknlkla sulanmasna ve ayrca Trkmenlerin ie dnk bir sosyal
yaantyla eski inanlarnn izlerinin yaatlmasna neden olduunu syleyebiliriz.24
Sonu olarak, Seluklular zamannda Anadoluda yaayan Trkmenlerin i ya da
Alev olduklar inancn ve byle isimlendirildiklerini dorulayacak cidd bir kantn olmad
kanaatindeyiz. Ancak gebe hayat tarz ile yerleik hayat tarz arasnda slm anlayta bir
farklln olduu ve bunun daha doru bir tespit olaca dncesindeyiz.

21
Balcolu, a.g.e., s. 8; Bkz. Cahen, a.g.e., s. 256-338.
22
Bkz. Yurtaydn, a.g.e., s. 76-84; Ahmet Vehbi ECER, Tarihte Trkler, slamiyet ve Mezhepleri, Erdem (Atatrk
Kltr Merkezi Dergisi) Trklerde Hogr zel Says, C. 8, Say: 23, zel Say: II, s. 489.
23
Balcolu, a.g.e., s. 47-48, 76; Smer, a.g.e., s. 157.
24
Ocak, Babiler syan, s. 66, 69-119, Bkz. Nizaml-Mlk, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, st. 1981, s.
259, 282, 284, 285, 315, 316, 324; Balcolu, a.g.e., s. 64-65.
6
 KAYNAKA
Ahmet Vehbi ECER, Tarihte Trkler, slamiyet ve Mezhepleri, Erdem (Atatrk Kltr
Merkezi Dergisi) Trklerde Hogr zel Says, C. 8, Say: 23, zel Say: II.
Ahmet Yaar OCAK, Babailer syan, stanbul, 1996, s. 63-64, Bkz. Yrkan, a.g.m., C. 5, say:
24.
Ahmet Yaar OCAK, Kalenderiler, Ankara, 1992.
Claude CAHEN, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran), stanbul, 1979,
Emel ESN, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978.
Faruk SMER, Ouzlar, stanbul, 1980.
Flal, Trkiyede Alevlik Bektailik, stanbul, 1994.
Hseyin Gazi YURTAYDIN, slam Tarihi Dersleri, Ankara, 1982.
sa DOAN, Trklk ve Alevlik, Samsun, 1997.
M. Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1984.
M. H. YNAN, Anadolunun Fethi, stanbul, 1944.
Mikail Bayram, Baba shak ve Ahi Evren, Diyanet Dergisi, XVIII, 1979.
Mustafa LHAN, Kprlzade Mehmet Fuat ve Trkiye Tarihi, Kayseri, 1991 (Baslmam
Yksek Lisans Tezi).
Nizaml-Mlk, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, st. 1981.
Osman ETN, Anadoluda slamiyetin Yaylmas, stanbul.
Osman TURAN, Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1993.
Osman TURAN, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993.
Tahir Harimi BALCIOLU, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, stanbul, 1940.
Y. Ziya YNKAN, Orta Asyada Trk Boylar, Darulfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, C.
5, say: 24.
Zeki Velidi TOAN, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981.