Você está na página 1de 95

EPSTOLA DEDICATORIA

Generoso atque mangifico viro ac domino, D. Adamo a Al ilustre y magnfico varn y seor D. Adam von
Dietrichstain, libero Baroni in Hollenburg, Finkenstain Dietrichstein, Barn de Hollenburg, Finkenstein y Talberg.
et Talberg, haereditario per Carinthiam Pincernae, Coperohereditario de Carintia, Aposentador Mayor de la
Caesareae M aiestatis Supremo Cubiculario, et Oratori Cesrea Majestad, Embajador ante el Serensimo Rey de las
apud Serenissimum Hispaniarum Regem, necnon Espaas, Preceptor Mayor de los Ilustrsimos Archiduques de
Illustrissimorum Archiducum Austriae, Rudolphi et Austria, Rodolfo y Ernesto, hijos queridsimos de la Cesrea
Ernesti, eiusdem Caesareae Maiestatis charissimorum Majestad, le ofrece sus servicios y desea perpetua felicidad
filiorum summo curiae Magistro, curn oblatione Wolfgang Griesstetter.
servitiorum perpetuam faelicitatem precatur
Vuolffgangus Griestetter. Generoso varn y respetado seor: aunque en algunas visitas y viajes de
estudio a pases extranjeros suele haber, si examinamos con diligencia el
Etsi, vir generase ac Domine observande, nonnullis peregri parecer de los ms sabios y prudentes, ms peligro, gasto y molestia que
nationes ac perlustrationes exterarum gentium plus periculi, sumptus placer y ganancia, vemos con claridad, si examinamos con diligencia el
et molestiae , quam suavitatis et ernolumenti habere videntur, tamen parecer de los ms prudentes y sabios, tanto presentes como pasados, que
prudentissimorum doctissimorumque virorum, qui non solum nos no desaprobaron la costumbre de Ulises de dirigirse a pases extranjeros y
tra, sed et superiori aetate vixerunt, consilium diligentius perpenden remotos, especialmente para conocer leyes, culturas y mentalidades distin
tibus, notissimurn esse scimus, ulysseam consuetudinem, qua exterae tas de las nuestras.
et remotae regiones adeuntur, neutiquam ipsis improbaram fuisse, Pitgoras entre ellos, inventor del apelativo de filsofo, se fue a Egipto
maxime si eo animo suscipiantur, ur aliarum gentium leges, discipli por ansia de virtud y all aprendi de los sacerdotes egipcios el conocimien
nae, iudicia et mores cognoscantur. to del pasado; de all se fue a Persia, segn justino a la propia Babilonia,
Sic erenim Pythagoras, philosophici nminis inventor, ardenti vir para aprender' de los magos persas la trayectoria de las estrellas, todo el
tutis studio, in Aegyptum proectus, transacti temporis notitiarn, et a cmputo del cido y el origen del mundo; de all regres a Creta y a Esparta,
sacerdotibus Aegyptiis in Persidem, inquam ipsam (ut Iustinus ait) donde aprendi de sus sabios modales distinguidos y las leyes de Minos y
Babyloniam, syderum cursus omnemque coeli rationem ac mundi Licurgo. Tambin el sapientsimo Soln, dejando Atenas, fue a Egipto,
originem a Persarum magis, Cretam deinde Spartamque rediens, ab donde se dedic con ardor a la filosofa al lado de Psehofis de Helipolis y
eorum sapientibus mores egregios, Minoisque et Lycurgi instituta Socino de Saita, los sacerdotes ms sabios; de ellos aprendi el mito de la
perdidicit. Similiter et sapientissimus Solon, relictis Athenis, Aegyp Atlntida y comenz a ponerlo en versos griegos.
tum adiit, atque ibi apud Psenophim Heliopolitam et Soncin Saitarn, A ejemplo suyo Platn, con ventaja el ms sabio de todos, tras escuchar
doctissimos inter sacerdotes viros, philosophiae operam navavit, ex a Scrates durante algn tiempo, insatisfecho de sus dilogos con el pueblo
iisque audivit Atlanticum sermonem, ut Plato scribit, eumque aggres acerca de la vida y la moral, pensando que haba que llegar al conocimiento
sus est carmine Graecis interpretari. de la esencia de las cosas, se fue tambin a Egipto en compaa de Eudoxio y
Atque ipsius exemplum Plato, humanae sapientiae longe prnceps el poeta Eurpides y juntos se hicieron acreedores al mrito de haber llevado
imitatus, cum Socratem aliquandiu audivisset, nec contentus esset illis a Grecia y promovido en ella la vieja y erudita filosofa acerca de los mo
popularibus disputationibus de vita et moribus, sed adiungendam esse vimientos de los cuerpos celestes.
censeret doctrinam de rerum natura, eandem Aegyptum petivit, ha
buitque comites peregrinationis Eudoxum et Poetam Euripidem, qui
veteri et erudita philosophia de motibus caelestibus, ex Aegypto in
Graeciam adducta, eaque excitara, optime de Graecia meriti fuere.
Nec id consilium romanis prudentissimis viris displicuisse, Ciceronis

12 13
...
N
exemplum abunde testatur, qui cum Syllae dominatione eloquentiam Cicern demuestra sobradamente que esa costumbre no desagrad a los
rursus, tanquam instrumentum negocia publica cum dignitate tractan romanos ms prudentes: en tiempos de Sila se entreg a la elocuencia como
di arripuissset, et ipse rhetoribus Asianis Xenocli Adramytteno, medio de ocuparse con dignidad de los asuntos pblicos, para lo cual se hizo
Dionysio Magneti ac Menippo Cari, Plutarcho teste, vacavit, ac Mar discpulo de los oradores asiticos Xenocles de Agrigento, Dionisio de
cum filium Athenas ad audiendum Cratippum, aliosque Philosophos Magnesia y Menipo de Caria, como cuenta Plutarco, y envi a su hijo
misit, quod non solum doctoris scientia, sed et urbis exemplis filii Marco a Atenas a escuchar a Cratipo y a otros filsofos, porque consideraba
ingenium erudiri, excolique posse existimaret. que el ingenio de su hijo se poda enriquecer y cultivar tanto con la sabidura
Quid vero dicam de vertice legum nobilissimo Ulpiano, qui Phae de sus maestros como respirando el ambiente de dicha ciudad.
niciae urbe Tyro patria sua relicra, Romam se conferens ut Papiniani Y qu dir del nobilsimo Ulpiano, el ms ilustre abogado, quien, de
iuris asyli ac doctrinae legum thesauri voce erudiretur, ea irnbutus jando su patria Tiro, ciudad de Fenicia, se fue a Roma para hacerse discpulo
non solum insignem nter iureconsultos, et vivens, et post fata famam, de Papiniano, baluarte del derecho y tesoro del saber jurdico y as, imbuido
sed et amplissimos honorum gradus adeptus est. de dicha ciencia, alcanz en vida y despus de muerto insigne fama y gran
Quare cum adolescentiae annos ingressus, ex bonorum auctorurn des honores?
lectione, prudentissimorum hominum consilium cognovissem, ca Por ello al llegar a la adolescencia, cuando conoc en buenos libros esa
piendi cultus ingenii gratia, initro celebriores scholas germanicas adii; manera de actuar de los hombres ms prudentes, para cultivar mi espritu,
deinde in Gallias et Italiam ad continuanda iuris civilis studia profec comenc a frecuentar las escuelas alemanas ms clebres; luego me fui a
tus sum, ac illic aliquot annis non citra maximos sumptus transactis, Francia e Italia a perfeccionar mis estudios de derecho civil y, despus de
in Germaniam rediens, cognitioni usus eorum, quae in exteris natio pasar all algunos aos sin escatimar gastos, vuelto a Alemania, gracias a lo
nibus didicissem in amplissimo imperialis camerae iudicio Spirae me que haba aprendido fuera, comenc a trabajar en el muy prestigioso tri
dedidi. Ea vero relicta, cum a Caesarea Maiestate, tua magnificentia ad bunal de la Cmara Imperial de Spira.
serenissimum Hispaniarum Regem legationis muneri, et charissirno Cuando abandon dicho cargo, tu magnificencia no me consider indig
rum filiorum eius Rudolphi et Ernesri, Archiducum Austriae, curiae no de formar parte de tu squito cuando fuiste adornado por la Cesrea
supremo magisterio praefecta me cornitatu suo non dedignaretur, tan Majestad con el cargo de embajador ante el serensimo rey de las Espaas y
tam Hispaniae nobilissimae nationis videndae occasionem minime ne Preceptor Mayor de sus queridsimos hijos, los Archiduques de Austria
gligendam ratus, tuam magnificentiam sectatus sum eique servitia me Rodolfo y Ernesto; y pensando que no deba desaprovechar la ocasin de
debita fide praestiti, hoc interim agens ne consilii quo exterae profec conocer la nobilsima nacin espaola, acompa a tu magnificencia y a ella
tiones suscipiuntur, penitus oblitus esse viderer, sed in id intenrus, ut consagr mis obligados servicios con fidelidad, procurando al mismo tiem
cum Hispanorum in illustrandis et interpretandis iuribus civilibus po no olvidar los 'objetivos por los que se hacen los viajes al extranjero sino
dexteritas atque industria nulli fere nationi cedat, eorum ve! viva voce aumentar mi erudicin, ya de viva voz, cuando la ocasin se presentaba, o
data occasione, ve! scriptorum lectione informarer, eruditiorque red leyendo a sus escritores, dado que la destreza y habilidad de los espaoles
deret. para explicar e interpretar el derecho civil no es inferior al de casi ningn
In eo vero dum sedulo versor fit ut mihi, inter caetera, tractatus pas.
viri clarissimi doctissimique Bartholomaei de las Casas, Episcopi Ocupado en esto con empeo, cierta persona sabia me ense, entre
Chiapensis, de potestate Regum ac Principum in alienandis bis, quae otras cosas, el tratado del famossimo y sapientsimo Bartolom de las Ca
ad regna pertinent, per virurn quemdam doctum exhibeatur. Quo sas, obispo de Chiapas, acerca del derecho de los reyes y prncipes a enaje
perlecto, cum gravissimam ac utilissimam materiam, ab eo, ut nullo nar los bienes del reino. Cuando lo le pens que vala la pena editarlo tal y
alo interpretum tractatam, discussam atque examinatam cernerem, como estaba para utilidad pblica y honra de varn tan erudito, pues trataba
operae pretium facturum me existimavi, si ipsam descriptam ad publi de un tema muy importante y til, no estudiado, discutido y examinado an
cam utilitatem et laudem viri eruditissirni in lucem proferri, et cum por ningn jurista; comenc a hablar de ello con muchas personas, y me
multis communicari curarem. In qua sententia tanto magis persevera confirm en mis propsitos cuando, vuelto a Alemania antes de un ao,
vi, quod ante annum in Germaniam reversus, cum hunc tractatum ense el tratado a algunos sabios y amigos mos y comprob que su
doctis .quibusdam viris atque amicis meis commonstrassem, corum opinin coincida con la ma en que convena editarlo.
iudicia cum meo congruere, ac ipsum eorum calculo dignum editione As pues, inducido por la utilidad del tema y por el parecer de personas
censeri compererim. tan cualificadas, entregu el tratado a un impresor con orden de que lo
Itaque et utilitate rnateriae, et iudicio optimorum virorum motus,
tractatum hunc typographo tradidi, eumque cum tuae magnificentiae.

14 15
no~inis in~crip_tion~, pu~!ice apparere volui, cum quod dum ei per publicase dedicado a ti, no slo porque fue durante los cinco aos de servi
q~_mquenm~m 1~ _H1spanus servitia praesto, ipsum adeptus sim cum cio en Espaa cuando consegu el tratado, junto con algunos otros tiles
a_l11s ~onnulhs utilibus monumentis, tum ut qualerncurnque anirni gra documentos, sino para expresar de algn modo con esta minscula ofrenda
tirudinern pro multis, maximisque beneficiis, quibus me magnificentia, literaria la gratitud que siento por los muchos y grandes beneficioscon los
tua non dico ornavit sed cumulavit, huius litterarii munusculi oblatio que tu magnificencia no digo me distingui sino me colm.
ne ei ostenderem. S, y lo reconozco de buen grado, cun pequeo e insuficientees com
A~no~c~ equide~, ac fateor lubens, id exile admodum et impar parado con la magnitud de los favores que de ti he recibido. Espero, sin
magnitudini tuorum in me beneficiorum esse. Verum magnificentiam embargo, que tu magnificencia, en prueba de insigne benignidad, manse
t~am pro insigni benignitate, mansuetudine ac comitate,mentem po dumbre y bondad, y a ejemplo de Dios ptimo Mximo y de muchos
nus dat~ris, quam pretium ac magnitudinem muneris, Optimi Ma hroes ilus~res,tendr ms en cuenta la intencin del donante que el precio
x1m1_ Dei, et multorum praestantium heroum exemplo respecturam de la magnitud del don. Hasta los paganos supieron que Dios no desprecia
confido. Nam Deum, sacrificia eorum qui cum thura non habeant, los sacrificios de quienes, no teniendo incienso, ofrecen harina sagradapor
m~la falsa litant, min_ime despicere etiarn ethnici scivere, magis que mira ms la intencin del oferente que el esplendor y la magnificencia
arnmum ex quo ea proficiscuntur, quam sacrificiorum splendorem ac de los sacrificios, como muy acertadamente escribi S. Juan Crisstorno,
magnificentiam intuentern, ut rectissime D. Ioannes Chrysostomus pico de oro de la elocuencia, en el lib. XII de las Moralium: Abe!agrad a
aureum illud eloquentiae os, lib. 12 Moralim scripserit: Abelern non Dios no _ror los dones que ofrend, sino por la ofrenda de s mismo y, as,
ex mu~e_ribus, s~~ ex Abe! munera oblata placuisse, ob pietatem ergo por la piedad fueron gratos sus sacrificios.
suam illius sacrificia Deo grata extitisse. Tambin muchos hroes, elevados a la ms alta cumbre del gnero hu
Et multi heroes in excelsissimo generis humani fastigio collocati, mano, leemos que muchas veces, a ejemplo de Dios, aceptaron con suma
hoc Dei exemplum considerantes, saepissime vilia atque exigua mu clemencia y humanidad dones viles y pequeos. Muchos ejemplos podran
nera a suis, summa clementia et humanitate accepisseleguntur. Multa referirse sobre pero es muy digno de recordarse lo que se cuenta en la
ad id exempla referri possent, sed memoratu dignissimum, id est quod fuentes literarias de Artajerjes, rey de los persas, llamado Longimano por
de Artaxerxe, Persarum Rege, qui a manu altera longiuscula MmtQ tener una _nano ms larga que la otra. Nunca se le ofrend algo tan pequeo
XELQ dictus est, litterarum rnonumentis prodirum est. Ei siquidern o desprecia?le que n~ lo aceptase con sumo gozo, y admirable afabilidad y
nihil unquam tam pusillum aut contemptum oblatum est, quod non benevolencia. Pues bien, una vez un plebeyo le ofrend una granada muy
summo cum gaudio, et mira affabilitate et comitate morum acceperit. grande y hermosa y l la acept con increble alegra y gratitud, ponderando
Unde cum illi quidam ex plebe malum punicum insigni pul el ingenio de aquel hombre, de quien dijo que, si tuviese oportunidad para
~hritudin_e_ ac magnitudine dono dedisset, incredibile dictu, qua ello, sera capaz de convertir un villorrio en una gran ciudad. Tambin
illud laeritia, quamque gratanter acceperit, ingenio horninis co cuentan de un campesino, o carpintero, segn otros, que estaba viendo
llaudato testatus, si comrnodus ei locus tribueretur, facile ingen cmo le entregaban al rey varios dones, y, como no tena nada para ofrecer
tern urbem ex pusilla factururn. Alterius quoque rustici vel, ut le, cogi agua de un ro prximo en el cuenco de sus manos y el rey no slo
alii volunt, fabri lignarii, videntis ad regem varia donara afferri, no despreci el don, sino que, conmovido por la gentileza del donante,
nec aliud habentis quod largiretur, sed illi utraque cava man u orden al punto le diesen una copa de oro y mil daricos, demostrando con
aquarn ex proxirno flurnine haustam offerentis animurn, adeo ello que estimaba ms la voluntad y sencillez de sus sbditos que la impor
non conrempsit, ut hominis urbanitate excitatus, ilico Phialam tancia de los dones.
auream, atque mille daricos nurnmos ei reddi iusserit, rnagis vo Aunque no dudo que tu magnificenciatendr presentes estos ejemplosal
l~ntatem atque simplicitatem suorum, quam magna donara aes recibir esta obrilla y esta dedicatoria no le desagradar, sumisa y reverente
tirnandarn statuens. mente suplico, ms por costumbre que por necesidad, se digne aceptar y
Ac etsi rni_nime arnbigo magnificentiae tuae in exiguae huius tolerar rru ofrenda, y en el futuro con su benevolencia seguir patrocinando y
opellae oblatione, haec exempla ob oculos versatura, eique hanc apoyando mis estudios, acordndose del dicho de Iscrates de que los me
dedicationem minirne ingratam futurarn, tamen consuetudine jores clientes son los que se mantienen fieles y reverencian a sus seores
quadam magis quam necessitate ab ea reverenter atque submisse como meritsimos ms cuando estn ausentes que cuando estn presentes.
peto, ut non solum hoc dedicationis consilium benigne adrnittere
et approbare, sed et in posterum me, meaque studia sua benevo ..
lentia prosequi, amplecti atque promovere dignetur, recor
datione dicti Isocratei, eos esse optimos dientes, qui non tam

16 17
praesentes, quam absentes dominos arnplectuntur et reverentur Si as es, como lo espero, me esforzar con todo mi empeo y todas mis
ut meritissirnos. fuerzas en emular e intentar superar a cuantos defensores y admiradores
Id quod si (ut spero) obtinuero, omni animi contentione, tiene tu magnificencia, quienes de todo corazn se esfuerzan y desean tu
totisque viribus enitar, ut licet magnificentia tua cultores et ad fama, tu buen nombre, tu felicidad y prosperidad, y procurar en la medida
miratores quam plurimos habeat, qui nominis et famae et faeli de mis fuerzas demostrar mi gratitud y merecer la benevolencia de tu mag
citatis et successuum rerum illius, ex roto corde sunt studiosi ac nificencia.
cupidi, ego tamen cum ipsis certasse nullique cessisse, sed quae Finalmente, as como quiero que mis servicios sean siempre una prueba
ad gratitudinem animi declarandam et benevolentiam tuae mag de gratitud a tu magnificencia, as suplico con toda la devocin de mi esp
nificentiae demerendam pertinere possint, expetiisse videri ritu se digne conservarme en el nmero de sus clientes, entre los que se
queam. Ad extremum, ut mea officia magnificentiae tuae in per dign admitirme. Ruego y deseo que tu magnificencia y los suyos se man
petuum obligara esse volo, sic omni animi subiectione peto, ut in tengan por siempre e imperturbablemente florecientes, salvos e inclumes.
quem numerum suorum clientum, magnificentia tua me recepit, Spira, 22 de marzo de 1571.
in eo me retinere dignetur. Quam una cum suis florentem, sal
vam, incolumemque, quam diutissirne rectissirneque servari ex
animo precor ac opto. Datae Spirae Nerneturn, XXII Marrii,
Anno
M.D.LXXI.
....
00

18 19
QUAESTIO DE IMPERATORIA VEL REGIA SOBRE EL PODER DEL EMPERADOR O DEL REY
POTESTATE
Es decir, sobre si tienen derecho los prncipes a enajenar de
A.n videlicet Reges vel Principes iure aliquo uel titulo, si, real Corona a sus ciudadanos y sbditos y ponerlos bajo
et salva. conscientia, cives ac subditos suos a regia la jurisdiccin de otro se~or p_articular sin gravar su
corona alienare et alterius domini particularis ditioni conciencia.
subicere possint
Puesto que de todos los perjuicios que los reyes pueden ocasionar a sus
Quoniam inter omnia gravamina, quae populis reges inferre po pueblos parece muy grande, o el mayor, enajenar de la real Corona a sus
tuerunt, illud videtur gravius, immo gravissimum quod cives sive op ciudadanos_ o habitantes y so~eterlos a la jurisdiccin de otro seor parti
pidanos a regia corona alienent et alterius domini particularis su cular, med1ant_e venta, donacin, delegacin, concesin o privilegio, nos
biciantur ditioni, ve! per viam venditionis, donationis, delegationis preguntamos si_ los _reyes pueden hacer eso con algn derecho o ttulo y sin
sive concessionis aut privilegii, an iure aliquo ve! titulo, et salva cons gravar su conciencia.
cientia , reges id facere possint, quaeritur. Es necesario plantear esta cuestin porque vemos que frecuentemente se
Dubitandi rationem facit, cum res sir valde onerosa, et maxime recae y sin escrpulo en la prctica a que nos hemos referido, a pesar de ser
praejudicialis populis, passim tamen in regnis absque scrupulo fieri muy gravosa y extraordinariamente perjudicial para los pueblos. En efecto,
conspicitur. Sunt nimirum qui aulicis seu pallatinis, et collateralibus algunos, deseosos de favorecer a cortesanos o palaciegos y a parientes co
regum, aliquas donationes eiusmodi ambientibus favere satagentes, laterales suyos ambiciosos de donaciones como stas, no tienen en cuenta,
nec regnicolarum angustias et intolerabilia incommoda, prout de como debieran, los sufrimientos e insoportables perjuicios que ocasionan a
berent considerantes, afferunt pro parte affirmativa nonnullas spe sus s~bdi.t~s, aduciendo en favor de su parecer algunas razones particulares
ciales causas quibus praefatas alienationes ve! iustificare ve! saltem para justificar o, al menos, hacer tolerables las susodichas enajenaciones.
colorare conantur.
Quarum quidem una est, si princeps vult remunerare merita et La primera de ellas es la obligacin que tienen de remunerar los servi
servitia eorum qui ei servierunt, potissime optime meritorum de repu c_ios y r_n'.itos de su~ sbditos,_ especialmente los _ms acreedores a la gra
blica, quibus princeps et tora ipsa respublica eis obligara est (ad an titud pblica, con quienes el pnnc1pe y todos los ciudadanos han contrado
tidora, l. sed et si lege, consuluit, De petit. haered.; c. 1, De nat, [eu., u~a <:'bli~acin1 Adems el prncipe est obligado, para atenerse a la justicia
in usib. feud.; et quod notat loan. And. c. cum uenissent, De !ud.; et d1St~1but1va ~~ los bienes de la c_omunidad y de todo el reino, a premiar
Bald. l. cum mulier, C. De bon. quae lib.; l. Attilius Regules, De segun sus mentos a los que trabajaron por la repblica, para lo cual puede.
donat.; l. qui piures, De admi. tut.)1 Immo potest his addi quod prin
ceps tenetur ut servet iustitiam distributivarn de bonis cornmunitatis
et totius regni, eos qui pro republica laborarunt, remunerare secun

1. Dig.5.3 De peritione haereditaris. 25.11: Plane si acceperunt,dicendum est eate


nus loculetiores factos, quatenus acceperunt: uelut genus quoddam hoc esset permu
tattonis (Norembergae 1529) 1,234; (Zrich 1973) 115. De hereditatis peticione.
Consuetud. Feud. 1.7. l.
Joann. Andr., Novellajoannis Andreae super sec. lib. Decret. 2.1.12 (Venitiis 1489).
Baldus, Ad lib. VI Codicis, tt. 61 De bonis quae liberis, 1.6 Cum multa: Ex bis
conclude quod si castrurn conceditur alicui ab lmperatore ve/ Ecclesia Romana, quod
videtur concessum cum plenissima iurisdictione (Augustae T. 1576) 217.
Dig.39.5 De donationibus, 27 Attilius Regulus (Norembergae 1529) 3,1677; (Zrich
1973) 1,653. Aquilius Regulus.

21

N
20

.....
N
O
dum merita eorum, vel in honoribus vel in pecuniis vel aliis rebus, repartir entre los que se entregan al servicio de la comunidad honores,
mobilibus vel inmobilibus, quae dispartiri possunt nter eos qui com dinero u otros bienes, muebles o inmuebles2
munitate communicant, secundum Arisrotelern (5 Ethic.)2. La segunda razn, es que el prncipe quiera, para remisin de sus pe
Secunda est, secundum eosdem, si princeps vult dare ecclesiis vel cados, hacer donaciones a iglesias o lugares de culto o fundar iglesias o
piis locis pro remedio peccatorum suorum (ext. De rer. permut., c. 1)3 capillas.
vel ecclesias vel capellas fundare. La tercera es que mediante estas donaciones regias de ciudades, forta
Tertia, quoniam per has donationes regales magnatibus, et genere lezas y otros lugares a magnates y nobles, especialmente a los benemritos
nobilibus, praessertim de republica benemeritis, factas de oppidis, de l_a repblica, _el reino se torna ms ilustre y famoso entre los otros reyes y
castris et aliis locis, quibus sic divitiis et potentia donatis, regnum naciones extranjeras, y el rey ms reverenciado con lo que los extranjeros se
redditur illustrius et famosius apud alios reges et exteras nationes, ac atrevern menos a hacer algo en perjuicio del reino o que redunde en su
proinde regem ipsum magis reverenter et minus aliquid moliri contra detrimento.
regnum, et quod in regni praeiudicium vergere possit, audebunt. Cuarta. Puede suceder que el rey se comporte mal en el ejercicio de su
Quarta, quia potest accidere regem in regimine regni, male se poder, oprimiendo a sus sbditos, imponindoles tributos y exacciones in
habere, utpote regncolas opprimere, tributis et exactionibus iniustis justas y que ningn miembro del estamento popular, que es quien suele
vexare, nemo tamen popularium et quia aerumnas paterentur, auderet sufrir esas tribulaciones, se atreva a acceder al rey para poner remedio a sus
ad regem accedere pro suis miseriis sublevandis. Et ideo videtur ne miserias. Parece por ello necesario que haya en el reino hombres grandes en
cessaria causa in regno existendi viros potentia et divitiis magnos mag poder y riquezas y de gran autoridad, titulares, incluso, de bienes del reino,
naeque auctoriratis, etiarn de bonis totius regni, scilicet, de oppidis et c?m_o_ ciudades y fo~tal_ezas, que pu~dan atreverse a acercarse a dicho rey, le
castris dicatos, qui libere possent regem talem audenter adire, atque signifiquen los sufrimientos y quejas del pueblo y supliquen oportuna e
gravamina et querelas populi significare, necnon oportune et impor irnportunamente la moderacin y remisin de las miserias del pueblo.
tune suppliciter petere moderamen ac remissionem angustiarum po Aducen tambin otras causas que llaman necesarias, como la quinta: si
puli gravati. el prncipe, en virtud de un voto hecho antes de su coronacin", debe hacer
Addunt alias causas, quas dicunt necessarias, et sit quinta ir or una peregrinacin que le ocasionar muchos gastos", dicen que puede, entre
dine: Si" prnceps, voto praecedente quod eum?" obligat (ut in c. licet, otras medidas extraordinarias, enajenar algunos bienes del reino.
De voto; et l. si quis rem, De pollicitat. )4, vulr facere peregrinationem, Sexta, si quiere construir un monasterio o hacer una donacin a la
in qua facturus est magnas expensas (eod. tit. De voto, c. magnae)5, Iglesia 6.
praeter alias extraordinarias, vult aliqua bona regni alienare, potest, ut
dicunt.
Sexta, si vult construere rnonasterium vel pro donatione Ecclesiae

''Si: F Sic Tsi; ,:,:eum: F cum Teum

Dig.26.7 De administratione et periculo tutorum et curatorurn qui gesserint ve! non


et de agentibus ve! conveniendis uno ve! pluribus, 40 (Norembergae 1529) 2,956; (Zri
ch 1973) 1,383.L.41.
2. Arist., Ethicorum 5.2: lustitiae autem eius, quae est pars, et eius, quod ad ipsam
attinet, iusti, una quidem species est ea, quae in distributione constitit, aut honoris, aut
pecuniarum, aut caeterarum rerum, qu11:e nter eos divid possunt, qui in eadem civili
societate uersantur, In bis enim fit, ut quispiam et non aequum habeat ad alium, et t'
etiam aequum (Lugduni, 1549) 2, col. 661.
3. Corpus luris Canonici X.3.19 De rerum permutatione. 1: Si prnceps uolxerit rem
immobilem sanctis locis praestare et accipereab eis aliam immobilem rem ... (Graz 1959)
2, col. 522.
4. Idem. X.3.34 De voto et voti redemptione. 6: Licet uniuersis liberum sit arbi
trium in vovendo, nec necessitas in votis locum habeat, sed uoluntas usque adeo tamen
solutio necessario est post uotum ... (Graz 1959) 2, col. 590.
Dig.50.12 De pollicitationibus.Z: Si quis rem aliquam uouerit, voto obligatur... (No
rembergae 1529) 3,2344; (Zrich 1973) 1,905.
5. C.I.C. X.3.34 De voto, et voti redemptione. 7 (Graz 1959) 2, col. 591.
N
N

22 23
(extra De donat., c. ad Apostolicae; c. Abbate, De re iud, lib. 6, ubi Sptima, para pagar el estipendio a los soldados en una guerra justa7
Rex Aragoniae donavit monasterium ad Bonifac. quaedam loca)6. Octava, si el rey quiere llevar a efecto o cumplir la ltima voluntad de su
Septima, si Rex habet solvere armigeris stipendium in bello iusto padre, a quien ha sucedido en el gobierno del reino8
(/. 1, C. De re mil., lib. 12)7. Novena, que el rey quiera hacer donaciones a la reina9.
Octava, si rex vult supplere vel implere ultimam voluntatem pa Dcima, si quiere dotar a sus hermanas y proveer con dignidad para que
tris cui succedit" in regni gubernaculis (ut in dict. cap. licet; et in l. fin. sus hermanos menores vivan decentemente'P.
et Auth. posita, C. De fideicom.)8. La undcima se podra formular diciendo: Se puede hacer a travs de
Nona, si rex vult donare reginae (C. De donat. inter virum et otro lo que uno mismo puede hacer!", o tambin, Lo que puedo por mi
uxor., l. donationes)9. mismo, puedo hacerlo a travs de otro12
Decima, si vult dotare sorores ac fratribus infantibus de statu Ahora bien, el rey puede gobernar, y de hecho gobierna, el reino y cada
decenti providere secundum dignitatem (l. cum piures penult., ff. De una de sus partes ejerciendo el mando a travs de leyes y estatutos, cuya
admi. tut.)1. ejecucin encarga a gobernadores, magistrados, virreyes, jueces y vicarios
Undecima?", adduci potest: Potest qui per alium facere, quod suyos, que no se diferencian de los seores, condes, marqueses y duques, a
potest per se ipsum (lib. 6, De reg. iur.)11 et quae possum per me, quienes el rey da y enajena ciudades y otros lugares, sino en que aqullos
possum per alium (l. si mihi, regula, ff. De legat_)i2. son temporales y stos son perpetuos. Es decir que el rey puede encargar a
Sed Rex potest gubemare et actu gubernat regnum et singulas stos la autoridad de establecer leyes y estatutos y gobernar bajo su mando
regni partes, scilicet, imperando per leges suas et statuta, quorum o, por lo menos, juzgar segn las leyes y estatutos del rey los lugares y
executionern committit praesidibus, magistratibus, viceregibus, iudi ciudades que se les han dado y enajenado perpetuamente, como aqullos
ciis et vicariis suis, et sic illis mediantibus, qui non videntur differre a juzgan temporalmente; en ambos casos no se trata sino de ejercer media
dominis, comitibus, marchionibus vel ducibus, quibus rex donat et
alienat civitates et alia loca, nisi quia illi temporales, isti autem sunt
perpetui. Ergo potest Rex committere talibus dominis autoritatem
condendi leges faciendique statuta, et sic imperio suo illa gubernare
vel saltero iudicandi secundum leges et statuta regis eiusmodi loca et

"cui succedit: T cui succedt; '''*Undecima: FT Unde

6. C.I.C. X.3.24 De donationbus. 9 Apostolcae Sedis (Graz 1959) 2, col. 536.


C.I.C. In VI, De re iudicata, c. Abbate (Graz 1959) 2, col. 1011.
7. Cod.12.36 De re militan. 1: Stipendia et donativa temporis quo apud hostes[uisse
te dicis, restitu tibi postliminio regressorestuutoque non iure desideras (Pars 1548)
2,796v; (Zrich 1970) 2,469. 35 De re militan.
8. C.I.C. X.3.34 De voto et voti redernprione. 6 (Graz 1959) 2, col. 590 (cit. supra
en nota 4).
Cod.6.42. De fideicommissis. 32: Cum et in leges respeximus quae justis dispositioni
bus testatorurn omnmodo baeredes obedire compellunt (Lugduni 1540) 304v; (Zrich
1970) 2,273.
9. Cod.5.16 De donationibus nter virurn et uxorern et a parentibus in !iberos [actis
et de rehabilitatione. 26: Donacionesquas divus lmperator in piissimam reginam coniu
gem, ve/ i/la in serenisstmum maritum contulerit, ilico va/ere sanamus et plenissimam
babere firmatatem (Lugduni 1540) 223v; (Zrich 1970) 1,219.
10. Dig.26.7 De administratione et periculo tutorurn et curatorum qui gesserint vel
non et de agentibus vel conveniendis uno vel pluribus. 11.3. (Norembergae 1529) 2, 948;
(Zrich 1973) 1,380.L.12.3.
11. C.I.C. In VIS.12. De rerum significatione. 5 De regulis iuris. 68: Potest quisper
alium, quod potest [acere per se ipsum (Lugduni 1559) col. 774; (Graz 1959) 2, col.
1124.
12. Dig.30.1 De legatis et fideicommissis. 12.2: Regula civilis est, quae efficit, ut
quibus ipsis legarepossumus, eorum quoque servs legarepossimus (Norernbergae 1529)
2, col. 1147; (Zrich 1973) 1,456.

24 25
civitates sibi donatas et alienatas perpetuo, sicut illi iudicant tempo tamente el regimiento de las cosas, esto es, a travs de las personas indicadas,
raliter, quod nihil aliud est in utroque casu, nisi exercere rerum regala a quienes concede, de manera parecida a como otros lo ejercen temporal
mediate, id est, praedictis mediantibus, quemadmodum temporaliter mente, ttulos honorficos de duques, marqueses y condes y les otorga, en
facit, donando eos titulis honorariis, scilicet ducum, marchionum aut vez de la merced del salario o estipendio, o una parte o todos los rditos que
comiturn, ac loco mercedis stipendii et salariorum ve! quotam partem corresponden al rey en una provincia, fortaleza o ciudad.
redituum, aut omnes concedendo, qui sibi debentur ex tali provincia, La duodcima es que, aunque el hombre libre, libre de nacimiento, de
oppido aut civitate, por s no puede ser legado, donado o vendido porque no tiene precio,
Duododecima praedictis additur, quia licet horno lber, ingenuus, puede, no obstante, ser donado y enajenado consecuente y accidentalmente,
non possit delegari, donari aut vend per se, cuius nulla est aestimatio es decir, junto con otras cosas, como cuando se vende todo un condado o
(l. liber horno, ff. Ad l. Aquil; l. l. C. De novat, et ibi per Cyn.)13, ducado, esto es, como parte de un todo 13.
potest tamen donari et alienari, ex consequenti ac de per accidens, En efecto, los juristas admiten esta enajenacin formando parte de un
scilicet, cum curia, id est, cum venditur totus comitatus ve! ducatus, et todo 14, como en la donacin general, por ejemplo, del mero imperio de un
sic cum universitate. lugar o fortaleza, porque cuando se concede una totalidad se incluyen en
Certum enim est, ut placet legisris, licere alienari cum universitate ella los bienes incorporales15 En consecuencia, segn lnocencio IV, ciudad
(cap. 1, De cap. qui cur. vend., in usib. feud.)14 sicut in generali do y fortaleza son nombres que designan como totalidades que incluyen el
natione, puta alicuius castri ve! loci transfertur merum imperium, derecho de ejercer la jurisdiccin en un territorio y el derecho de patro
unde cum universitas conceditur, etiarn incorporalia veniunt (l. Prin nato!",
ceps, De ver. signifi.)15. Et ideo, secundum Innocentium, villa et cas Es decir que bienes especficamente no transferibles, si forman parte de
trum sunt quaedam nomina universitatem quamdam designantia,
quae in se continent iurisdictionem, districtum et ius patronatus (c. ex
litteris, De iure patro. et ibi notatur per eum)16.
Unde etiam in specie non transmissibilia cum ista universitate
2

Vi
..
..
~
>
<l)
...
o:l
<l)
13. Dig.9.2 Ad legem Aquiliam. 13: Liber horno suo nomine utilem Aquiliae habet
actionem: directam enim non habet, quoniam dominus membrorum suorum nema vi
detur (Norembergae 1529) 1,346; (Zrich 1973) 1,157.
Cod.8.42 De novationibus et delegationibus. 1: Delegatio debiti, nisi consentiente et
supulanti promittente debitore, iure perfici non potest: nomints autem venditio et ig
norante ve/ invito ea adoersus quem actiones mandantur, contrahi so/et (Pars 1548)
601 v; (Zrich 1970) 2.354. Tt. 41.
Cyn. de Pistoia, In Codicem et alquod titulas primi Pandectarum tomi, id est, Digesti
ueteris, doctissima commentaria 8.42.2: Azo, cuius fuit hacec quaestio, determinar quod
sicut vasallus non potest invito domino feudum alienare, ita nec dominus potest invito
vasallo ... (Francofurri 1578) 513.
14. Constit. Feudorum 2.51.1: Controversia est inter capttaneum et emptorem, di
cente emptore se curiam cum beneficio emisse, domino vero contradicente ad eum be
neficium non pertinere. Respondetur illud beneficium in uendiuone non contineri, nisi
expresse de eo actum sit.
15. Dig.50.16 De verborum significatione. 21: Prnceps bona concedendo, uidetur
etiam obligationes concedere (Norernbergae 1529) 3,2354; (Zrich 1973) 1,909.
16. C.I.C. X.3.38.7: Mandamus, quatenus, si vobis constiteru, quod praefato militi
praescripta villa [uerit non excepto iure patronatus ad firmam concessa ... (Graz 1959) 2,
col. 61 t.
Innocentius IV, Super tertio Decre. 38 De iure patronatus. 7 Ex literis: Sed si quis
obliget ve/ vendat omnia iura quae habet in aliqua villa, curn non sit sua, sed ibi tantum
certos fundos habeat ve/ certa iura, et villa non su sua, numquid in tali contractu transit
ius patronatus. Respondeo non, nam ad hoc ut transeat, oportet quod res quae venditur
sit ta/is quae etiam sine expressione universitatem ve/ ius patronatus in se contineat, sicut
est villa ve/ castrum quae in se continent iurisdictionem, bonorem, districtum et ius
patronatus (Venetiis 1540) 169.

26 27
transferuntur (ut l. in modicis, ff De contrahen. empt.; dict. leg. sunt una totalidad, son transferibles 17 Y que tambin los hombres se transfieren
quaedam; et c. cum Bertoldus. De re iud.)17 Et quod etiarn transfe de esa manera est claro porque los siervos adscripticios y originarios, inclu
rantur et alienentur homines cum universitate patet, quia cum praedio so contra su voluntad, son transferidos y enajenados con el predio18.
ascriptitii et originarii, etiam inviti transfruntur et alienamur, ut l. Otros dicen/? que es lcito incluso sin la curia, con tal que el seor
quemadmodum, C. De agric. cens. lib. 1118, quamquam ipsi ingenui enajene toda la propiedad a otro seor igual o mayor, porque el vasallo no
sint, ut not. in lnstit.19 debe descender, lo que sucedera si su seor enajenase sus propiedades a un
Alii dixerunt (secundum Baldum, in tit. De leg. Corrad., ex rstico, etc. Esto lo dice Baldo. Est claro, pues, que el rey puede transferir

ead. leg.)2 quod etiam sine curia licitum, dummodo totam proprieta sus sbditos a otro seor por donaciones o ventas formando parte de una
tem dominus alienet. Et quod dicunt licitum esse, imelligunt quando totalidad, por ejemplo, vendiendo una provincia, una villa o una ciudad.
dominus alienat maiori ve! pari, quia vasallus non debet descendere, Aadamos una decimotercera razn, porque es comn opinin entre
quod esset si force dominus alienaret proprietates suas cuidam rusti los doctores, siguiendo a Bartolo21, que el prncipe puede hacer aquellas
co, etc. Haec Baldus. Patet igitur quod licet reg transferre subditos donaciones y enajenaciones que no redunden en detrimento grande de la
in alium dominum vel per donaciones ve! venditiones cum aliqua jurisdiccin o dignidad regias o que no perjudiquen mucho al reino o a la
universitate, id est, unam provinciam vendendo, villam ve! civitatern. dignidad misma del rey. Por tanto, puede el rey dar y enajenar algunos
Decimamtertiam addamus, quia communis est opinio doctorurn lugares del reino, siempre que no salgan perjudicados el reino o su dignidad.
post Bartolurn (l. prohibere, sane, ff quod vi aut clam)21 quod illas Hay adems una razn decimocuarta, que se basa en la aprobacin de la
donaciones et alienaciones potest prnceps facere, quae non fuerim in Sagrada Escritura. En efecto, Salomn dio veinte fortalezas de Galilea al rey
detrimentum magnum iurisdictionis aut dignitatis regalis, ve! quod de Tiro en recompensa del favor o ayuda que recibi de l cuando regal
ipsa regia dignitas sive regnum, enormiter laedatur. Ergo etc. Rex
potest alqua loca regni donare vel alienare, cum id facere possit sine
hoc quod regnum et ipsa regni dignitas, laedatur.
Itern decimamquartam addamus, quia videtur illud divina Scrip
tura approbare. Ecce Salomon dedit viginti oppida in terra Galileae

17. Dig.18.1 De concrahenda ernprione et de pactis incer emptorem et vendirorem


compositis et quae res venire non possunc. 24: In modicis autem ex empto esse actio
nem, quia specialiter locus sacer ve/ religiosus uenit, sed emptioni maioris parts accessit
(Norembergae 1529) 1,640; (Zrich 1973) 1,264.
Dig.41.1 De acquirendo rerum dominio. 62: Quaedam, quae non possunt sola alie
nari, per untuersalitatem transeunt ... (Norembergae 1529) 3, 1792; (Zrich 1973) l ,696.
C.I.C. X.2.27 De sentenria et re iudicata. 18 (Graz 1959) 2, col. 402.
18. Cod.11.47 De agricolis censitis vel colonis. 7.2: Sed mm soliditas [undorum ve/
certa portio ad unumquemque perveniat, tanti quoque servi et originarii transeant,
quanti apud superiores dominas et possessores ve/ in soliditate ve/ in parte manserunt: et
emptor pretium quod dederit amissum exisumet, nihilo minus venditori ad repetendos
servos cum aequatione eorum uindicatione concessa (Pars 1548) 746; (Zrich 1970) 2,
440. Tt. 48.
19. lnst.1.4 De ingenuis (Lugduni 1501) 10; (Zrich 1973) 1,2.
20. Bald., In usus feudorum comen t. doctissima (Augustae Taur. 1578) fol. 59v: Alii
dixerunt quod etiam sine curia licitum est, dummodo totam propietatem altenet. Nimi
rum videtur licere domino de sua propietate disponere cum propietas affecta non su.
Sicut etiam licet alienare cum praedio ascriptitios et censttos etiam invitos . . quamquam
ipsi ngenu sint ... Et quod dicunt licitum esse, intelligunt quando dominus alienat
maiori ve! par, secus enim si minori, quia vasallus non debet descender quod esset si
forre domines alienaret propietates suas cuidam rustico.
21. Barr., In primam Digesti novi partem: Si rex alienaret aliqua quorum donatio
esset in magnam diminutionem iurisdiaionis regalis, non potest hoc [acere ettam si
iuramento donationem formaret (Venetiis 1596) 5,147.

28 29
N
00
reg Tyro in recompensationem propter beneficium ve! auxilium ab oro y maderas de cedro para edificar la casa del Seor y la casa del rey, como
eo receptum, praebente ligna cedrina et aurum pro aedificarione do cuenta el libro 111 de los Reyes22
mus Domini et domus regs, ut J Reg., cap. 922 apparet. Finalmente, no podemos dejar de lado la razn decimoquinta que dice
Decimamquintam tandem non ornittirnus, quia si rex non potuis que si el rey no pudiese ni siquiera dar entre vivos o legar al morir, su
set saltem donare nter vivos vel in morte legare, nimis servilis esset condicin, sera demasiado servil, porque dar es propio de los reyes23.
conditio regalis, cum regum sic proprium donare, ut c. 1, De donat.23, Estas ltimas razones y otras parecidas son las que llaman necesarias,
apparet. por la cuales opinan que los reyes pueden donar, vender y enajenar los
Superiores igitur causas et smiles appellant necessarias, propter bienes del reino, las ciudades y otros territorios, a pesar del juramento que
quas regibus licitum esse putant, bona regni, civitates et ala loca, vel hacen en la coronacin de no enajenarlos24.
donare vel vendere aut alienare, iuramento quod in su coronatione Dicen, sin embargo, los defensores de esta opinin que la juzgan verda
praestant de non alienando non obstante. dera siempre que tales enajenaciones no perjudiquen mucho al reino, por
Adducunt ad hoc cap. Apostolicae, ext. De donat.; et c. querela,
De iureiur; et l. nica, C. nemi. Lic. ab emp. reced.; et C. De man.
Licon. lib. 10; l. cum ad foelicissimam cum seq., C. de quib. mun. vel
praestationibus ne. Lic. se exc.; et l. multi C. de nav. non excus., lib. 11:
Ibi omne in commune, si necessitas exegerit, convenir uriliraribus
publicis oboedire, et subiectionem sine dignitatis privilegio celebrare;
l. iubemus, C. De sacro san et. e celes. 24
Fatentur nihilominus praefati quod illa vera iudicant, dum tamen

22. 3 Rey 9.11: Hiram rege Tyri praebente Salomoni ligna cedina et abiegna, et
aurum juxta omne quod opus habuerat, tune decit Saloman Hiram viginti oppida in
terra Galilceae.
23. C.I.C. X.3.24 De donacionibus. 1: ... Et nisi in beneficiis suis creuerit, nihil se
praestitisse putet (Graz 1959) 2, col. 532.
24. C.l.C. X.3.24 De donarionibus.9 Aposrolicae Sedis (Graz 1959) 2, col. 536 (cit.
supra en la nota 6).
C.l.C. X.2.24 De iureiurando. 10 (Graz 1959) 2, col. 362. .
Cod.4.45 Quando liceat ab emptione discedere. 1 y 2: Re quidem integra ab emp
tione et venditione utriusque parts consensu recedi potest. Etenim quod actum est,
contrarie voluntatis adminiculo dissoloitur (Lugduni 1540) 180v; (Zrich 1970) 2,180.
Cod.10.48 De quibus muneribus ve) praesrationibus nemini liceac se excusari. 2:
Cum ad fe/icissimam expeditionem nominis riostri omnium provincialium per loca qua
iter arripimus, debeant nobis solida ministeria exbiberi: neminem penitus ab angariis,
ve/ parangariis, ve/ plaustris, ve/ quolibet munere excusari praecipimus; sed omnes, siue
ad divinam nostram demum, siue ad venerabilis augustae, ve/ ad sacrosanctas ecclessias,
ve/ quaslibet illustres domos pertinent, nec lege pragmatica, nec divina adnotatione,
sacrove oraculo excusaros, indictionibus magnificae tuae sedis tempere nostrae expedi
tionis obedire decernimus (Pars 1548) 717v; (Zrich 1970) 2,421. Tt. 49.
Cod.11.3 De navibus non excusandis .. 1: Multi naves suas diuersorum nominibus et
titulis tuentur, cui fraudi obviantes praecipimus, ut si quis ad evitationem publicis neces
sitatis tuulum crediderit opponendum, sciat navem esse fisco sociandam, nam ut privatos
quoque non prohibemus habere navigia ita fraudi locum esse non sinimus, cum omnes in
commune si necessitas exegerit conveniat utilitatibus publicis obedire, et subiectionem
dignitatis privilegio celebrare (Pars 1548) 728v; (Zrich 1970) 2,429. Tt. 4.
Cod.1.5 De sacrosanctis ecclesiis. 10: Quod etiam in omnibus causis cupimus obser
vari ut generaliter si quid eusmodi contra ius ve/ uuluatem publicam in quolibet negotio
proferatur, non ualeat. Nec si cae/este contra imperatorum oraculum sioe annotatio fit
sioe divina pragmatica sanctio, providentissimae /egis regulas excusaredebe bit (Lugduni
1540) 6v; (Zrich 1970) 2,13.

30 31
regnum per cales alienationcs enormiter non laedatur, quod quidem que en ese caso las razones y los derechos seran dudosos y difciles de

::r

O-
O-
~'
O-

:
~

;:l

O
O
'"..,
O
..,

'"
'"
;:l
N

(>
O
..,

'"
(>
(>

'"
rationes et iura rem dubiam faciunt maioremque ingerunt difficul

1
aceptar.
tatem. Ad cuius dubii tamen dictionem quid sentiam, dicam. Ad rem Pues bien, voy a pronunciarme sobre esta cuestin y lo voy a hacer en
ergo veniendo tria praernittam: tres partes:
Primo notabilia. Primero establecer unos principios.
Secundo inferam aliquas conclusiones. De ellos sacar, despus, algunas conclusiones.
Tercio respondebo ad rationes et causas quae pro parte affirmati En tercer lugar responder a las razones y objeciones de la opinin

O:
S"
O-

;:l
o
(>
va allegantur.

"O
contraria a la ma.

32 33
PRIMER PRINCIPIO
NOTABILE I I
I
...c

'2

:.
'2

...9
:5
'u
1.1. Se prueba extensamente que desde los inicios del gnero
::l
S
<Il

o
S
<Il

el)
el)
Cl.l

el)

o
el)
1. A prmc1pw genens humani ornrua fuisse libera, late
probatur. "1:l
humano todas las cosas fueron libres.

"1:l
'u

.9

"1:l
'u
1.2. La servidumbre no tiene una causa natural, sino acciden
el)
Cl.l

00::

...
u

Cl.l
e
<Il

el)

o
00::
u

Il.)
6
I
2. Servitus non habet causam naturalem, sed accidenta
lem. tal.
...o

...9
'c<Il

.....o...
1.3. El hombre es libre mientras no se demuestre lo contrario.
o...

...
...
o
Cl.l

...
::l
...
u
o

...
c
...
::l
S

u
o
e
<Il
...
3. Horno semper est liber, donec probetur contrarium
4. Quis dicatur horno liber.
j 1.4. Quin es hombre libre.
5. In quo differat servus ab homine. l 1.5. En qu se diferencian un hombre y un siervo.
1
I.1. Desde los comienzos del gnero humano todos los hombres, todas
f. las tierras y todas las cosas fueron libres y alodiales, esto es, francas y no
1. A principio generis humani, omnis horno et omnis terra et 1 sujetas a servidumbre, por derecho natural y de gentes. .
omnis res, de iure naturali et gentium primaevo fuit libera et allo ' Esto, referido a los seres humanos, se demuestra porque nacen libres
dalis, id est, franca, nulli subiecta servituti. como consecuencia de su naturaleza racional25. Como todos tienen la mis
Et quidern, quantum ad homines, probatur quoniam ab origine ma naturaleza, Dios no hace a uno siervo del otro, sino que concede a todos
naturae rationalis liberi nascebantur, ut l. manumissiones, De iust. et el mismo libre albedro. Y la razn de ello es, segn S. Toms26. que la
iur. 25. Quia in natura pari Deus non facit unum alterius servum, sed naturaleza racional, como es per se, no est ordenada a otra que sea su fin,
par omnibus concessit arbitrium. Cuius ratio est secundum Thomam como tampoco un hombre est ordenado a otro, porque la libertad es un
(2 sent. dist. 44, q. 1, art. 3)26, quia natura rationalis, quanturn est de
se, non ordinatur ut ad finem ad alium, ut horno ad horninern. Nam
libertas est ius insiturn hominibus de necessitate et per se ab exordio

25. Dig.1.1. De iustitia et iure. 4: ... iure naturalt, omnes liberi nascerentur nec esset
nota manumissio cum seruuus esset incognita (Norembergae 1529) 1,2; (Zrich 1973)
1,29.
26. S. Thomae Aquinatis opera omnia I In quattuor libros sententiarum (Srutrgarr
1980) 255: Sed creatura raciona/is, quanturn est de se, non ordinatur ut ad [inem ad
aliam, ut horno ad hominem (2. Sent. dist. 44. q. l. art. 3).

34
35
rationalis naturae, et sic de iure naturali (ut 1. dist. c. ius natura/e, ibi: derecho nsito en el hombre por necesidad y per se, corno consecuencia
Omnium una libertas)27 de la naturaleza racional y, por ello, es de derecho natural27.
2. Servirus autem est accidenralis, iniuncta hominibus a casu et a I.2. En cambio la esclavitud es algo accidental que les sobreviene a los
fortuna, unumquodque autem consequitur speciem secundum illud hombres por obra del acaso y de la suerte. Ahora bien, todas las cosas se
quod est per se, non secundum illud quod est per accidens: quia ea acomodan a su especie segn lo que son per se y no per accidens,
quae sunt per accidens, sunt extra retionem speciei. Hoc autern di porque lo que es per accidens est fuera de la esencia de la especie y se
cimus per accidens esse quod est praeter intentionern naturae, ut llama per accidens lo que es ajeno a la tendencia de la naturaleza".
patet 2 Physic.; et sec. Thom. 1.2, q. 72, art. 1, c.28 Ahora bien, hay que dar el juicio sobre las cosas atendiendo a lo que es
Iudicium autem de rebus dandurn est secundum illud quod est per per se y no per accidens, segn Toms29 Por ello la esclavitud no tiene
se, et non secundum illud quod est per accidens, secundum Thomam regularmente una causa natural sino accidental, es decir, impuesta o precep
(ubi supra q. 71, art. 5 c.)29. Et sic servitus regulariter non habet tuada30.
causam naturalem, sed accidentalem, id est, irnpositam ve! praescrip De aqu se deduce claramente que, si una esclavitud no est probada, hay
tam ( ult, lnstit. De seruit.; et aqua plu. arcend., l. altius et iustius ll. que senten~iar a favor de la libertad y de acuerdo con la libertad y, en
sequent.v", consecuencia.
Ex hoc manifeste sequitur quod non probato quod aliqua sir servi I.3. Si no se prueba [o contrario, hay que suponer que roto hombre es
tus et in dubio, iudicium dandum est pro libertare et secundum liber libre31. Y como el juramento de fidelidad y la misma fidelidad son una
tatern, et per consequens
3. Praesumendum est quod horno sir liber nisi probetur contra
rium (ut l. quotiens dubia, De reg. iu., ubi dicitur quotiens dubia
interpretatio est libertatis, respondendum erit secundum libertatem,
et in l. inter.pares, ff De re iud.; et c. ex litteris, De probat.; et cap. fin.
De re iud.; et cap. fin. De coniug. seru.; et 12, q. 2, c. cum Redemp
tor)31.

27. C.J.C. D. 1 c. 7: lus natura/e est commune omnium nationum, eo quod ubique
instinctu naturae, non constitutione aliqu babetur, ut viri et feminae coniunctio, libero
rum successio et educatio, ommunts omnium possessio et omnium una libertas acquisitio
eorum quae celo, terra manque capiuntur (Graz 1959) 1'. col. 2. .
28. Aristot. Physica 2.5: Quare patet et tn bisce, esse al,qua, c,rca_ quae potest id esse,
quod alicuiu gratia fit. Sunt autem alicuius gratia quae_a mente ag1 poss~nt, et quae a
natura. Talia ,gitur cum per accidens [iunt, a fortuna diamus esse (Lugdun, 1549) I, col.
435.
S. Thom., la 2ae, q.72, art. 1 (BAC 80; Madrid 1953) 458: ... ea quae sunt per
accidens, sunt extra rationem speciei ...
29. S. Thom., ta 2ae. q.71, art. 5 (BAC 80; Madrid 1953)454: Hoc autem dicimus
per accidens esse, quod est praeter imentionem, ~t _patet_ in Il _Phisicorum. . .
30. Inst.2 .3 De servitutibus. 4: 51 quis uelit vzcmo aliquod ms constttuere pactions
bus atque stipulationibus id efficere debet (Lugdini 1501) 55v; (Zrich 1973) 1,13.
Dig.39.3 De aqua et aquae pluviae ' arcendae, 14 Areius ait (Norembergae 1529)
3,1663; (Zrich 1973) 1,648. . ..
31. Dig.50.17 De diversis regulis iuris antiqui. 20: Quot1ens dubia mterpretatio
/ibertatis ese, secundum /ibertatem respondendum ent (Norembergae 1529) 3,2385;
(Zrich 1973) 1,921. . . . .
Dig.42.1 De re iudicata et de efectu sentennarurn et de_ mterlocuuonibu_s. 38: lnter
pares numero iudices si dissonae sententiae proferantur, m l1beral1b_us qu,derrz causis,
secundum quod a divo Pio constitutum est, pro libertate statutum opunet, in alns autem
causis pro reo, quod et in iudiciis publicis optinere oportet (Norembergae 1529) 3, 1841;
(Zrich 1973) 1,715. . .
C.I.C. X.2.19 De probitionibus. 3: Quod si [orte ambarum parttum testes stnt aeque

36 37
Et quia iuramentum fidelitatis, et ipsa fidelitas, est quaedam servi
tus (l. si cuius, 1, ff De usufruct.; et nota in glo. ex cap. cum olim forma de servidumbre32, est claro que nadie es vasallo o subordinado a otro
el 2. De privileg., ibi: ius possessionis, quod est contrarium libertati)32, si no hay prueba de ello, para lo cual hay que probar que debe serlo33
constat quod nemo est alterius horno vel vasallus seu fidelis, nisi hoc 1.4. Llmase libre quien posee libre albedro3\ es decir, la facultad de
esse probetur; et probatur esse, probato quod debeat esse. Ita dicit disponer libremente, como quiera, de su persona y de sus bienes.
Baldus (l. libertas, De iure pers.; et dem Baldus l. 1 C. De servit. et 1.5. La diferencia entre el hombre y el esclavo consiste. en esto, porque
aqua plu. arcend.; et c. cum omnes, in 11 colum. ad fin. ext. De toda prohibicin, temporal o perpetua, va contra la libertad35 e implica
constit.)33 mengua de ella36. Por eso ningn hombre bueno pierde la libertad sin
4. Est autem considerandum quod ille dicitur liber horno qui est perder al mismo tiempo su almaV.
sui arbitrii (secundum Aristot. 1 metaph.; l. fin. ff De lib. hom. ex
hib.)34. Unde habent facultatem libere de personis propriis et rebus
disponendis, prout volunt.
5. Nam in hoc differt servus ab homine: omnis enim prohibitio,
sive temporalis sive perpetua, contradicit libertati (/. libertas ff De
stat. homi. )35, unde definitio libertatis est ( seruitus, De iure per
son. )36. Ideo libertatem nemo bonus nisi cum anima simul amittit
(ut dicit Salust, in Catil. De hoc pulchre Lucas de Penna l. unica C.
De capit. civ. cens. exhib. colum. J, lib. 11)37

idonii possessoris testes praeferentur, cum promptiora sint iura ad absolvendum quam ad
condemnandum, praeterquam in liberali causa, in qua si utrisque parts testes forte
aequales fuerint, pro libertare tamen semper sententia proferetur (Graz 1959) 2, col.
307.
C.l.C. X.2.27 De sentencia et re iudicata. 26: Duobus iudicibus, ta accepimus, diver
sas sentencias proferentibus, si ex iurisdictione ordinaria processerunt, tenet pro reo, non
pro actore sententia, nisi in causa favorabili, puta matrimonio, libertate, dote seu testa
mento, pro ipso fuerit promulgara (Graz 1959) 2, col. 409.
C.I.C. X.4.9 De coniugio servorum. 4 (Graz 1959) 2, col. 692.
C.l.C. C. 12 q. 2. c. 48: ... !iberos ex hoc die civesque Romanos efficimus, omneque
uestrum vobis relaxamus servitutis peculium ... (Graz 1959) 2, col. 709.
32. Dig.7.1 De usu fructu et quemadmodum quis utatur fruatur. 13.1 (Norernber
gae 1529) 1,270; (Zrich 1973) 1,128.
C.l.C. X.4.33 De privilegiis. 12 (Lipsiae 1879) 2, col. 853.
33. Bald, Commentaria ad quattuor lnsit. libros: Libertas est facultas a naturali
iure proueniens quicquid placuerit faciendi, nisi iure gentium ve! civili prohibeatur
(Lugduni 1585) 8.
ldem., In prtmum, sec. et tert. Codicis librum. Ad lib. tertiurn Codicis. De servituti
bus et aqua (Augustae T. 1576) fol. 249: ... ltem quia per hoc non es adeptas alicuius iuris
quasi possessionem, nec etiam cadit servitus in libero homine, nec eius quasi possessio ...
Idem., In primum, sec. et tert. Decret., In primum Decreraliurn, De constitutionibus,
6 Cum omnes (Venetiis 1571) fol. 11: ... nam plenum arbitrium limitatur ut ad ea quae
sunt exprese iniqua porrigant.
34. Arist., Metaphysica 1.2.11: Patet itaque quod ob alliam nullam utiluatem
quaerimus, sed quemadmodum dicimus liber homo de eo qui sui ipsius et non alterius
gratia est, ita et bree sola saentiarum libera est si quid in sola haec, sui ipsius gratia est
(Lugduni 1549) 2, col. 1372.
Dig.43.28 De homine libero exhibendo. 4.1: Si quis liberum hominem ignorantem
suum staturn retineat, tamen si dolo malo retinet, cogitur exhibere (Norembergae 1529)
3,1940; (Zrich 1973) 1,752. 1
38
39
11

-
II

U14:.l.;>N ...

II. l. Las cosas inanimadas son libres por derecho natural.
l. Res inanimatas iure naturali primaevo fuisse liberas. 11.2. La servidumbre no se supone, sino que hay que probarla.
2. Servitus non praesumitur, nisi probetur. 11.3. Qu son bienes alodiales. .

~t--l
)-oooI~~l--4to--o(
3. Traditur definitio bonorum allodialium. Il.4. Basta la negligencia para que la servidumbre prescriba.
4. Sola negligentia sufficit ad praescriptionem servitutis. II.S. En cambio, la libertad nunca prescribe.
S. Libertas nullo tempore praescribi potest.

~
II.1. En lo referente a las cosas inanimadas, como la tierra, las hacien
1. Quantum autem ad res inanimatas, ut sunt terra, praedia, et das y cualquiera otra cosa, tambin hay que decir que al principio fueron
quaelibet res aliae, similiter est dicendum quod fuerint originaliter de libres por derecho natural38
iure naturali primaevo liberae (ut [erae Instit. De rer. divis.; et l. 1, Se prueba por el Gnesis39, donde se lee que Jos en po~a de ~amb:e
ff eod. tit. cum seq.; l. ex hoc iure, De iust. et iur., cap. nimis, De someti al faran toda la tierra de los egipcios, esto es, la hizo tributaria
iuretur. et qua e ibi notant doct. )38 suya, lo que antes no era. Si desde estonces se le deduca la quinta parte, se
Et probatur per illud Genesis 4739, ubi legitur quod Ioseph tem sigue de ello que antes era libre.
pore famis omnem terram .IEgyptiorum subiecit Pharaoni, hoc est,
tributariam fecit, quod antea non erat. Ergo sequitur, si de ea solve
batur quinta pars, quod ante libera erat.

35. Dig.1.5 De statu hominum. 4: libertas est natura/is facultas eius quod cuique
[acere libet, nisi si quid vi aut iure prohibetur. Seruitus est constitutio turis gentium, qua
quis dominio alieno contra naturam subicitur. Seroi ex eo appellati sunt, quod impera
tores captivos uendere ac per boc servare nec occidere solent: mancipia vero dicta, quod
ah bostibus manu capiantur (Norembergae 1529) 1,16. (MommsenKrueger, C.I.C.
35). Es uno de los principios fundamentales de los discpulos de Salamanca que la
libertad es un derecho natural, anterior a la existencia de la sociedad (derecho subjetivo)
y no consecuencia de la convivencia poltica, como sostenan los juristas humanistas, al
estilo de Seplveda. A. Pagden ed., 'Dispossessing the barbaran: the language of Spa
nish Thomist and the debate over the property rights of rhe American Indians', Tbe
languages of political tbeory in earlymodem Europe (Cambridge 1987) 80.
36. lnst.1.3 De personarum. 1: Et libertas quidem est, ex qua etiam liberi uocantur,
natura/is facultas eius quod cuique [acere libet, nisi quod aut vi aut iure prohibetur
(Lugduni 1501) 9v; (Zrich 1973) 1,8.
37. Salust. De coniurauone Catilinae 33: At nos non impenum neque divitias pe
timus, quarum rerurn causa bella atque certamina omnia inter mortales sunt, sed liber
tatem, quam nema bonus nisi cum anima simul amittit.
Lucas de Penna, Commentaria D. locae de Penna iurisconsulti clarissimi in tres
postenors libros Codicis 11.48.10: Nihil enim odiosius et deterius seruuute, quae morti
comparatur (Lugduni 1582) 520. . . . .
38. Inst.2.1 De rerum divisione. 12: Ferae... ante nullius esr, id natural, rattone
occupanti conceditur ... Fere igitur bestiae, oolucres, pisces et omnia animalia quae in
mari, coelo et terra nascuntur simul arque si ab aliquo capta [uerunt, iure gentium
statim illius esse incipiunt (Lugduni 1501) 46; (Zrich 1973) 1,10.
Dig.1.8 De divisione rerum et qualitaee {Norembergae 1529) 1,2629; {Zrich 1973)
1,39: Et quidem naturali iure commurua sunt illa: aer, aqua profluens, et mare et per
hoc litara maris.
41
40
Apparet etiarn hac ratione: omnis terra et omnis res, antequam Se prueba tambin porque las tierras y las cosas, antes de ser ocupadas,
no pertenecian a na d.~
re . E s d ecir
. que, antes d e ser ocupada, toda cosa era
occuparetur, in nullius bonis erat, ut patet Institutionibus (De rer.
divis. ferae )4. Ergo omnis res ante occupationem libera era t. Ex hoc libre. De aqu tambin se deduce que ninguna cosa inanimada, ninguna
etiam sequitur quod nulla res inanimata, nulla terra ve! haereditas, tierra, ninguna herencia, se supone sometida a servidumbre u obligacin.
praesumitur serva ve! obligata. 11.2. Del mismo modo, no se presupone ninguna sujecin o servidum
2. ltem nulla subiectio ve! servitus praesumitur, nisi probetur per bre, si quien la afirma no la demuestra41
asserentem (ut l. siue possidetis, C. De probat.; l. nec creditur, C. De 11.3. Se llaman alodiales o libres los bienes que no estn bajo el dominio
pig. act.; secundum Innocent. in c. bonae; el 2, De postul. praelat.; et de nadie ms que de Dios42, porque todo lo que Dios cre lo hizo para
boc unusquisque scire debet secundum Baldum dict. l. 1, C. De seruit,
et aqua plu. arcend.; Alexander, consil. 15,5 uolumi; Jason, l. si prius
quam, De nov. oper. nunc., 13 colum.)41
3. Bona autern allodialia dicuntur res propriae, quae ab alo non
recognoscuntur, nisi a solo Deo (cap. 1 De allod, in usib. feud., et ibi
Alvarotus)42 quia cuneta quae Deus creavit, fecit in ministerium cune

Dig. 1. 1 De iustitia et iure. 5: Ex hox iure gentium introducta bella, discreteegentes,


regna condita, dominia distincta, agris termini positi, aedificia collocata, commercium,
emptiones, uenditiones, locationes, conductiones, obligationes institutae: exceptis qui
busdam quae iure civili introductae sunt (Norembergae 1529) 1,2; (Zrich 1973) 1,29.
C.l.C. X.2.24 De iureiurando 30: ... seruus suo domino stat aut cadit, sacriauctoritate
concilii probibemus, in tales clerici personis saecularibus praestare cogantur huiusmodi
iuramenta (Graz 1959) 2,col. 372.
Panorm., Super sec. Decret., tt. De iureiurando, c. 30 Nimis (Lugduni) fol. 173v.
Host. In sec. Decret. librum commentaria (Venetiis 1581) fol. 137: Ratio diversitatis
haec est, quia non praesumuur res feuda/is, nisi probetur cum et multa a/odia sint, et a
iure primaevo omnis persona, et omnis terra libera est, nisi in quantum violentia est
illata, t patet lnstiuaiorubus .
39. Gen.47.26: Ex ea tempere usque in praesentem diem, in universa terra Aegypti
regibus quinta pars solvitur, et factum est quasi in legem, absque terra sacerdotali, quae
libera ab conditione fuit.
40. lnst.2. 1 De rerum divisione 12 (cit. supra en la nota 38).
41. Cod.4.18 De probarionibus. 16: Sive possidetis praedia, quae a patre communi
sibi emancipati donata contendentes vindicant, ipsis incumbit facti probatione necessitas
(Lugduni 1540) 140v; (Zrich 1970) 2.
Cod.4.24 De pignoraticia actione. 9: Ut autem creditor pignoris defensionis se tueri
possit, extorquetur ei necessitas probandi debiti uel, si tu teneas, per vindicationem
pignoris, hoc idem inducitur et tibi non erit difficilis, ve/ solutione ve/ oblatione atque
solemni depositione pignoris liberatio (Lugduni 1540) 156; (Zrich 1970) 2,165.L. 10.
lnnoc. Super primo Decret., tir V De postulatione praelarorum, cap. 4 Bone me
moriae n. 5 (Venetiis 1540) fol. 17: Si autem ageretur confessoriapro aliquo iure tune
dicerem quod incumberet agenti probatio.
Bald. Ad primum. sec. et tert. Codic. lib., Ad lib. tertiurn Codicis, 34 De servitutibus
et aqua, l. 1 Si quas actiones (Augusta T. 1576) fol. 249v. Alex, de !mola Consiliorum
Alexandri, vol. V, cons. 15, n.1 (Lugduni 1585) fol. 16.
Iason de Mayno, fu princanc Digesti novi part. comencnet. /Lugduni 1572) fol. 36.
42. Consuetud. Feudorum 2.54.1: Ad hoc, qui allodium suum vendiderit, distric
tum et iurisdictionem Imperatons uendere non praesumat: et si fiat, non valeat.
Jac. Alvarotus, Super feudis (Venetiis 1477): Insuper habemus differentiam nter
[eudum et allodium, quoniam feudum recognoscitur a domino, a/lodium vero a nmine
recognoscitur, et diatur allodium res haereditaria quae propria est et libera.

42 43
tis gentibus quae sub coelo sunt (ut dicitur Deu. 4)43 Unde horno s~r:7icio de to?as las gentes que hay bajo el cielo'". Por ello, por concesin
quilibet concessione divina potestatem habuit praeoccupandi posses d1:m~ ~ualqu1er hombre puede ocupar la posesin de todas las cosas, que al
sionem cuiuscumque rei, quae a principio erat communis, et omnis pnncipio eran comunes; y as todas las cosas, mientras no se demuestre lo
res praesurnirur allodialis, donec probetur contrariurn (l. libertas, De contrario, son alodiales44
stat. hom. )44 . I_I.4. Por ello, para que prescriba la esclavitud basta la negligencia de no
4. Hinc fit quod sufficit ad praescriptionem servitutis sola negli ex1g1rla45
gentia non petentis (l. si is qui pro emptore si seruus,Jf De usucap.; . II.5. En cambio, la libertad es un derecho irnprescriprible'".
et l. 1, C. De long. temp. quae pro libert. et non cont. libert.)45
S. Libertas vero nullo tempore praescribi potest (l. fin. dict. tit.)46

43. Deut.4.19: Videas solem et lunam, et omnta astra coeli, et erroredeceptusadores


ea et colas quae creavit Dominus Deus t><us in ministenum cunctts genubus quae sub
coelo sunt,
44. Dig.1.5 De staru hominum. 4 (cit. supra en la nota 35) (Zrich 1973) 1,35.
45. Dig.41.3 De usurpationibus et usucapionibus. 15.1 (Norembergae 1529)
3,1814; (Zrich 1973) 1,704.
Cod.7.22 De longi ternporis praescriptione, quae pro libertare, et non adversus liber
tarem opponitur. 1: Mala fide morato in libertate diu prodesse non potest tempons
praescriptio... (Pars 1548) 498v; (Zrich 1970) 2,305.
46. Cod.7.22 De longi temporis ... (v. nota 45). 3: Solam tempons longinquitatem
etiamsi sexaginta annorum curnoda excesserunt.libertatisiura minime mutilare opor
tere congruit aequitati (Pars 1548) 499; (Zrich 1970) 2,305.

44 45
--
III III

1. lmperator et rex non est dominus super rebus singulo III.1. Los reyes y emperadores no son dueos de los bienes
rum, sed tantum quoad iurisdictionem. privados ms que en cuanto a la jurisdiccin.
2. In concessione allodiorum, an comprehendatur iuris III.2. Al conceder un bien alodial se incluye la jurisdiccin?
dictio. III.3. Cmo hay que entender el dicho de que el Emperador es
3. Quomodo intelligendum quod dicitur lmperatorem dueo del mundo.
esse dominum totius orbis. III.4. Los pronombres mo y tuyo no siempre implican
4. Pronomina rneum et tuum non semper denotant propiedad.
proprietatem rei. III.5. Corresponde a quien dice tenerla probar la servidumbre.
5. Probatio servitutis incumbit dicenti, III.6. Todas las cosas temporales se suponen libres.
6. In temporalibus omnis res praesumitur libera. 111.7. Todo poseedor de una cosa se supone que es propietario
7. Quilibet possessor praesumitur proprietarius. de ella.
8. lmperatores et reges sunt tantum protectores et defen III.8. Los emperadores y los reyes son slo protectores y de
sores, et non domini directi rerum privatarum. fensores, no dueos directos de los bienes privados.
9. Verbum Potestatis pluribus modis accipitur. III. 9. Tres significados del trmino potestad.
10. Refutatur error Hostiensis. 111.10. Refutacin del Hostiense.
11. Ratione protectionis Imperator dicitur dominus 111.11. El Emperador se denomina dueo del mundo en cuan
mundi. to protector del mismo.
12. Traditur intellectus legis bene a Zenone C. De qua III.12. Explicacin de la 1. Bene a Zenone, c. De quadrienni
drienii praescriptione. praescriptione.
IIl.1. De todo ello se deduce que, segn los doctores, ni los reyes ni el
l. Ex quibus colligitur, secundum doctores, quod nec reges nec emperador tienen poder fundamentado sobre las pertenencias de cada una
imperator fundant intentionem suam super rebus singulorum ho de las personas ni sobre las posesiones, provincias o tierras situadas en ellas,
minum, et possessionibus ipsarum rerum, seu provinciarum, seu te ni sobre el dominio til y directo. Por lo cual los poseedores de ellas no
rrarum sitis in eis, nec super utili, nec super directo dominio. Unde pueden llamarse respecto a ellas vasallos de los reyes o seores, sino sbdi
illarum possessores non possunt dici respectu illarum vasalli regum tos o sometidos a los reyes o seores de los territorios respectivos en cuanto
vel dominorum, sed tntum subsunt, vel dicuntur subditi vel subiecti a la jurisdiccin47.
dominis ve! regibus locorum, quantum ad iurisdictionem.
Et sic potest intelligi l. incola,ff Ad municip. et l. forma, si vites,
ff De censib.; l. imperatores, !f. De public.; l. fin., C. ubi in rem act.,
secundum Panormitanum47

47. Dig.50.1 Ad minicipalem et de incolis. 29: Incola de bis magistratibus parere


debet, apud quos incolam est; et illis apud quos civis est, nec tantum municipali iurisdic
ttonem utroque municipio subiectus est, uerum etiam omnibus publicis munenbus f ungi
debet (Norembergae 1529) 3,2315; (Zrich 1973) 1,895.
Dig.50.15 De censibus 4. (Norembergae 1529) 3,2350; (Zrich 1973) 1,908.
Dig.39.4 De publicanis et vectigalibus et commissis. 7 (Norembergae 1529) 3, 1668;
(Zrich 1973) 1,650.
Cod.3.19 Ubi in rem actio exerceri deber: Actor rei [orum, sve in personam sit actio,

47
46
Hay que difere~ciar los bienes de los particulares o de cada una de las
Aliud namque est res particularium seu singularium personarum personas a quienes pertenecen por derecho, la propiedad de los mismos y la
et quibus de iure competunt, et aliud rei proprietas, aliud autem iuris jurisdiccin. Basta para que la esencia del bien alodial que no est bajo el
dictio, Sufficit enim ad rei allodii substantiam quod a nemine recog dominio de nadie, aunque est sometido a jurisdiccin.
noscatur, licet sit iurisdictio alterius. III.2. Por eso en la concesin de bienes alodiales nunca se considera
2. Ideo in concessione allodiorum nunquam censetur iurisdictio incluida la jurisdiccin del prncipe, sino que se excluye siempre, porque el
principis comprehendi, sed semper excipitur, cum allodium et iuris alodio y la jurisdiccin son cosas distintas y separadas. Por eso todos ad
dictio sint diversa et separata, et sic concluditur per omnes quod miten que el emperador o cualquier rey, reconozca o no superior en su
Imperator aut rex quicumque cognoscens ve! non congnoscens su reino o en alguna parte de mismo, fundan su poder en el mismo derecho! es
periorem in suo regno et in qualibet eius parte haber fundatam de iure decir, en la suprema jurisdiccin, porque no hay nadie que no est sometido
communi suam intentionern: ergo ad iurisdictionem supremam, quia a ellos.
nemo est qui non ei subsit. III.3. En este sentido se dice que el emperador es seor del orbe48 y el
3. Et quoad haec dicitur ipse Imperator dominus orbis (/. depre rey de su reino. Aunque digan los reyes que el reino es suyo, se entiende que
catio, Ad leg. Rhod. de iact.)48 et rex in suo regno. Nec obstat quod lo es slo en cuanto a la jurisdiccin y la proteccin.
dicant reges regnum esse suum, quia intelligitur suum esse quoad III.4. Los pronombres mo y tuyo no siempre significan propiedad
iurisdictionem et protectionem. de la cosa a que se refieren, sino que a veces significan dominio respecto a la
4. Quia pronomina ista rneum et tuum non semper denotant jurisdiccin y el gobierno, como dice la glosa49
proprietatem rei cui adiunguntur, sed quandoque designant do III.5. E incumbe al que afirma o alega una servidumbre la prueba que
minium respectu iurisdictionis ve! gubernationis, ut notar glossa (8 hay que hacer de ella. 50.
distinct. c. quo iure; Dominicum de S. Geminiano c. 1, 2 colum. De III.6. Concluyen los autores que toda cosa temporal, aunque est dentro
Sum. Trin. lib. 6)49. de un reino o imperio, se supone libre mientras quien alegue lo contrario no
S. Et probatio quae super servitute fieri debet, incumbir hoc di lo demuestre, porque si se trata de un castillo con su territorio se considera
centi ve! asserenti (/. 2, De probat.; et plene in cap. nimis, De iureiu.; provincia con jurisdiccin51
et Panormitanus, Henricus Boich, Felynus et alii De praescript.",
6. Ubi concludunt quod in temporalibus omnis res, licet intra

_
regnum ve! imperium sita, praesurnitur libera nisi asserens contrarium
probet, quia si esset castrum cum territorio, diceretur provincia ha
bens de per se iurisdictionem, secundum eos et consuluit Paulum de
Castro (Consil. 163, incipit in causa)51

sequuur, sed et in locis, in quibus res propter qu_as contenditur mnstutae sunt, iubemus
in rem aduersus possidentem moveri (Lugdum 1540) 103v; (Zunch 19'.0~ 2, 129. .
Panorm. In sec. sec. Decret. partem, tt. 4 De iureiurando, cap. 30 N1m1s (Lugdum)
fol. 173v: Et ita potest dici secundum Hostiensen quoad bona temporalia, ut_ quoad
iurisdictionem subsint dominis locorum... non autem subsunt quoad dominium directum
ve/ aliam seruttutem, nisi probetur imposita ve/ anexa (cit. supra en l_a nota 38).
48. Dig.14 .2 Ad legemRhodiam, de iactu: ... E 'yw tv TOV xouou KUpwK (Norern
bergae 1529) 1,514; (Zrich 1973) 1,221.
49. C.I.C. D. 8 c. quo iure (Lipsiae 1789) l, col. 12.
Dom. a S. Geminiano, In VI Decret.: Nec obstat iura quae dicunt ecclesiam meam
~

ve/ tuam, quia istud pronomen 'meus' et 'tuus' non_ semper denotat_prop7:ietatemrei cui
adiungitur, sed quandoque designa: tantum dominium respectuiurisdicuonis ve/ guber
nationis.
50. Cod.4.18 De probationibus. 2: Possessionesquas ad te pertinere dicis, more
iudiciorum persequere. Nec enim possessori incumbit necessitatsproband, eas_ ad se
~

pertinere, cum te in probatione cessantedominium apud eum remaneat (Lugdum 1540)


~ __

146; (Zrich 1970) 2,156. . .


Hostien. In sec. Decret. lib. commentaria, tt. 24 De iureiurando, c. 30 N1m1s (Ve
netiis 1581) fol. 137 (cir supra en la nota 38).
49
48
~.;..=o~~~=~
Et si iurisdictio regi vel alteri pertineret, non minus diceretur fran
cum vel liberum dominium possessori pertinens quoad liberam dis
Incluso si pertenece la jurisdiccin a un rey o a otro seor, n .J,j.;1 i., de
considerarse libre o franco el dominio del propietario en cuanto :: h ,',re
positionem. Quia sicut libera rerum proprietas iurisdictionem (ut disposicin de su pertenencia. Porque, as como la libre propieo~d <k )as
dictum est), ita nec iurisdictio includit proprietatem. Non enim sequi cosas, segn hemos dicho, no incluye la jurisdiccin, tampoco ! ' 111r"d~c
tur: res est in tua iurisdictione, ergo tenetur a te in feudum aut emp cin incluye la propiedad. Es decir que de que una cosa est baj.. '. .' ru ,,.,J1c
hyteosim, nisi aliud per asserentem probaretur, secundum Specularo cin no se sigue que la tengas en fe~do o enfit_eus~s, a no ser_ q11<'1 L ;,mues

-----~_.-_
rem (tt. De loe., nunc aliqua verb. 60 et 61)52 Ideo qui petit se tres:'. Por e!l" ouien reclama para st el dominio directo y cx1> .icl 1 edor
dominium directum, et petit a possessore censum, tenetur rem osten una renta, est obligado a mostrar el ttulo e:: :'..!y:i_ virtud.Ia e,;it
dere ad causam cuius praetendit censum. IIl.7 En cambio, se supone que todo poseedor es propietario mientras
7. Inus;., ::.,:Eb!:'t possessor praesumitur proprietarius, nisi aliud no se demuestre lo contrario53 Sobre esta materia tratan Jacobo ,k Santo
probetur (gloss. l. et si quis, j sed interdum, lf. D"' ,c!!.0. "t sump.; et l. Giorgio54 y Guillermo Benedicto55 .
pen, C. De ing. manu.)53 De hac materia vide Iacobum de Sancto

... _-_
Ul.8. Por tanto, los reyes y emperadores, todos los dems p: .ncipes
Georgio (in tractatu feud., dictisque,fol. 9, 1 et 2 colum.)5". Guiliel soberano; y. con mayor razn, los inferiores a ellos no tienen el .iorrnruo
mum Benedictum (in repetit. c. Raynutius, De testam. super verbo et

...,
..._, ......
directo, ni siquiera :! til, de las cosas privadas, sino que son protr. cores Y
uxorem nomine, decs. 1 et 2)55. defensores con suprema jurisdiccin. 56.

------
8. Reges igitur et Imperatores, et alii quicumque supremi prn
cipes, et minus inferiores eis, non sunt rerum privatarum dornini di
recti, nec etiam utiles, sed protectores, defensores cum sua suprema
iurisdictione. Ita doct. dict. cap nimis, De iureiur.; et c. quae in eccle
siarum, De constit.; et in c. quia plerique, De irnmun, eccles. per In
nocent.; et l. bene a Zenone, C. De quad. praescript.56

Panorm., In sec. Decret. lib. partem, tt. 4 De iureiurando, c. 30 Nimis (Lugduni) fol.
173v: ... boc etiam uidetur ve/le Hostiensis dicens quod non boc ipso quod aliquis tenet
temporalia intra regnum ve/ provinciam alicuius, debet illifidelitatem nisi ipsa se habere
in feudum cognoscat, quia praesumitur feudatarius, nisi probetur (cit. supra en la nota
38).
Henr. Boich, In quinque Decret. libros commentaria, De praescriptionibus. Si di
ligenti: Nam non praesumitur res feuda/is nisi probetur, cum et multa al/odia sunt, et a
iure primaevo omnis persona et terra libera est (Venetiis 1576) J16.
Felyn. Sandeus, Ad V libr. Decret. (Augustae T. 1578) 3,49v.
Hosr., In secundum Decret. librum commentaria, De parescriprionibus, c. 17 Si
diligenti (V eneriis 1581) l 53v: Et ideo nota hic quod non sufficit dicere, nisi et probetur.
51. P. de Castro, Consilia et allegationes, cons. 163: An vasallus possit disponere
quod primogenitus succedat in feudo aliis exclusis. Et an praesumatur res seu alodialissi
non constat de feudo (Norernbergae 1485).
52. Specular., Speculum iuris 4.3 De emphyteusi. nunc aliqua.
53. Dig.11.17 De religiosis et sumptibus funerum, et ur funus ducere liceat. 14 Si
quis. 7 Sed interdum: Praesumitur ut supra eadem lege scriptus in principio. Sed ar
gumentum in contra, Codex De repudianda haereditate, l. 1. Solutio ibi plus [ecu, quia
stabat in domo et afia unde contra eum 'praesumitur nisi probetur contrarium ', scilicet
quod non animo adeundifecerit (Lugduni 1612) 1, col. 1227.
Cod.7.14 De ingenuis manumissis. 13: lngenuum se contendendo noc probando non
amittit libertinitatem (Pars 1548) 488v; (Zrich 1970) 2,300.
54. Jacobinus a S. Georgia, Tractatus de feudis 6: Feudatarius non praesumitur nisi
probetur (Coloniae Agrippinae 1574) 272v.
55. Guiljelm. Benedictus, Repetitio admodum solemnis c. Reynutius, extra. De tes
tamentis, prima decisio: Attamen in temporalibus omnis res licet infra regnum sita
praesumitur al/odia/is (Lugdini 1530) 74v.
56. Panorm. In sec. sec. Decret. lib., tt. 4 De iureiurando, c. 30 Nimis (Lugduni)
Lt'\
o

50 51

- Lt'\
9. Ita Speculator (tit. De [eud. quoniam, quaest. 14t7, inquiens Por eso dice G~illermo Durando57 que, ~unque los grandes personajes,
quod licet magni barones, scilicet comites palatini, duces et alii s como condes palatmos, duques y otros semejantes son vasallos inmediatos u
miles, sint immediate vasalli sive homines ligii regs, in cuius regno hombres al servicio del rey, en cuyo reino estn, o del emperador'", sin
sunt, ve! Imperatoris (11, q. 1, c. nullus extra. De offic. ord., c. embargo todos !os_ hombres que estn e~ el r~ino de Francia estn bajo la
pastora/is;et c. romana cod. tit. lib. 6)58, bene tamen omnes homines potestad y el principado del rey de Francia y tiene ste sobre ellos el poder
qui sunt in regno Franciae, sunt sub potestate et principatu regs de mando general de la jurisdiccin y la potestad.
Franciae, et in eis habet imperium generalis iurisdictionis et potesta III. 9. La palabra potestad tiene varios significados59. Como todo es del
tis. emperador en cuanto a la jurisdiccin porque es seor del mundo, as tam
9. Nam verbum potestatis pluribus modis accipitur (ut ff De ver bin todo lo que est en el reino es del rey en cuanto a la jurisdiccin
borum l. Potestatis verbum)59 Sicut omnia sunt Imperatoris quan general60 Hasta aqu Durando.
tum ad iurisdictionem, cum sit dominus mundi, sic et omnia ea quae Guido de Baysio61 cita las palabras de Durando y se pone de su parte
sunt in regno, regs sunt quantum ad iurisdicitonem generalero (8 cuando reprende al Hostiense por decir en la Suma, contra el parecer de
distinct. c. qua iure)6. Haec Speculator. todos los doctores62 que todo es del prncipe no slo en cuanto a la propie
Item Archidiaconus (post gloss. quamvis sub cap. tributum 23,
quaest. 8, in gloss. ibi imperatores) refert verba Speculatoris61 Is et
eum sequitur reprehendens Hostiensem dicentem in Summa contra
omnes doctores (tit. De praescrip. quae exigantur, verba sed nam
quid maius)62, ubi dicit quod omnia sunt principis, et quantum ad

fol. 173v: ... quia subsunt quoad iurisdictionem, non quad dominium ( cit. supra en la
nota 50).
Idem., Super prima parte primi Decret., De constitutionibus, c. quae in ecclesiarum
(Lugdini 1542) 22v: Imperator, licet sit dominus mundi, tamen non posset auferre rem
privati sine causa.
Innoc. IV, Super quarto Decret., tt. 49 Deinmunitate ecclesiarum cerniterii et rerum
ad eas pertinentium. cap. 8 Quia plerique (Venetiis 1540) fol. 176: Constitutio tantum
restringenda est ad eum casum ubi fuit iusta constitutio.
Cod.7.37 De quadrienni praescriptione. 3 (Pars 1548) 51051J; (Zrich 1970) 2,310.
57. Speculat., Speculam iuris (Lugdini 1578) 3,146.
58. C.I.C. C. 9 q. 3 c. 7 (Graz 1959) 1, col. 608.
Idem. X. 1.31.11. (Graz 1959) 2, col. 190.
Idem. In VI 1.16 De officio ordinarii.1 (Graz 1959) 2, col. 985.
59. Dig.50.16 De verborum significatione. 215: Potestatisverbo plura significantur
(Norembergae 1529) 3,2378; (Zrich 1973) 1,918.
60. C.I.C. D. 8 c. 1 (Graz 1959) 1, col. 12 (cit. supra en la nota 49).
61. Archid. In Decret. volumen commentaria (Venetiis 1601) pars JI, causa 23, q. 8,
n. 67, fol. 317: ... sed Hostiensis scripsit in summa ... quod omnia sint principis quoad
iurisdictionem, tuitionem et defensionem, tamen verius est secundum eurn quod etiam
quad propietatem et maius dominium, et ut in alium possit maius dominium transferre,
non solum quoad utilitatem sed fructuum perceptionem, et ideo videtur potius dare
suam quam alienam secundum Hostiensem, quod alii non admittunt ... Dicas ergo quod
omnia sunt imperatoris quoad iurisdictionem. Sic et omnia quae sunt in regno sunt regis
quantum ad iurisdictionem generalem.
62. Hostien. Summa, 1.II, tt. De praescriprione rerum immobilium,$ quae exigan
tur in praescriptione (Venetiis 1531) fol. 116: Nam hoc est ius principis, quod potest rem
alienam donare, quia quantumcunque aliena sint, ipse tamen est dominus, ut patet in his
quae notantur in eodem versu. ltem hoc intelligas, et supra, eodem uersu proximo et
licet aliqui intelliquant quod omnia sint principis quoad iurisdictionem, tuitionem et
defensionem, uenus est tamen quod etiam quad proprietatem et maius dominium, et ut
in alium dominium possit transferre non solum quoad utilitatem vel fructuum percep
tionem, ideo potius videtur dare suam quam alienam.

52 53
N
V1
proprieratem et maius dominium, et quod possit in alium transferre dad sino en cuanto al dominio supremo y que puede transferirlo a otro no
non solum quoad utilitatem, sed fructuum perceptionem. Quod si slo para utilizarlo sino para percibir sus frutos. Esto no lo interpretaba el
non intellexit Hostiensis iuxta ea quae notantur dict. l. bene a Zenone, Hostiense en el sentido de lo que se dice en la citada ley Bene a Zenone,
vid. quod possit imperator rem alterius donare vel alienare putans esse pues, segn la glosa, el emperador parece que puede dar o enajenar una cosa
suam, ut ibi notat gloss.63; et Andreas de Iserna (lib. feud. c. quae sint de otro como si fuese suya63.
regalia, in verbo bona ommittentium crimen laesae maiestatisv", In Lo mismo dice Andrs de lserna64 En este caso, como en lo referente a
quo casu, quemadmodum in privato, iustus error habetur pro titulo, la propiedad privada, el error justo se considera corno un ttulo y da motivo
et dat causam usucapiendi (/. quod vulgo, ff Pro emp.; et l. fin. ff Pro para la usucapin65 As el dominio se transfiere al prncipe, reservndose el
suo)65. Ita in principe dominium transfert, reservata domino actione dueo por cuatro aos el derecho de exigir judicialmente el precio66.
ad pretium intra quadriennium (ut dict; l. bene a Zenone, et lex 2 eod. III.10. Si esto es lo que el Hostiense quiso decir, fue un gran error suyo
tit.)66 y contrario al parecer de todos los doctores, como tambin se equivoc del
10. Si intellexit, inquam, Hosriensis secundum praedicta, magnus todo cuando, contra la razn, y hasta contra el derecho natural y divino,
error suus Iuit loquens contra sententiam omnium doctorum, sicut dijo que, con la venida de Cristo, todo dominio y jurisdiccin fueron sus
alias maxime erravit contra rationem et etiam ius naturale et divinum, trados a los infieles y transferidos a los creyentes67, error perniciossimo,
quando dixit quod omne dominium et iurisdictio in adventu Christi
substracta fuerunt omni infideli, et ad fideles translata (cap. quod
super bis, De voto )67 Qui error perniciosissimus est, et contra sacram

63. Corpus luris Civilis ]ustiniani cum Accursii commentariis, Cod.6.37 De qua
driennii praescriptione. 3 Bene a Zenone: Omnia principisetiam quo ad proprietatem...
sed vulga contra etiam ibdem, et hic expone ad protectionem ve! iurisdictionem sic et
littora Romani imperu dicuntur populi Romani (Lugduni 1612) 4, col. 1867.
64. Andr. de Iserna, In ususfeudorum commentaria. Quae sine regala. 73 Et bona
committentium crimen maie. Sed quantum interese pecunianter alterius, illud non pos
set remitiere, quia sicut non potest dare meum, sic nec mihi debitum, secundum commu
nem distinctionem (Francofuni 1598) 779.
65. Dig.41.5.11: Quo vulgo traditum est eum, qui existimet se quid emisse, cum non
emerit, non posse pro emptore usucapere; hactenus verum esse ait, si nullam iustam
causam eius errons emptor habeat, nam si f orte serv~s ve/ procurator, cui emendam rem
mandesset, persuaserit ei se emisse, atque tradiderit magis esse, ut usucapio sequaucr
(Norembergae 1529) 3,1827. Ibid. 41.10.5.
66. Cod.7.37 De quadrienni praescriptione. 2 Omnes, qui quascumque. 3 Bene a
Zenone: ... data volentibus licentia intra quadrennium contra sacrattssimum aerarium,
si quas sibi competere "acttones existimant, exercere: ita tamen, ut post elapsum qua
driennium, nec sacratissimum fiscum licere sibimeJ quibuslibet actionibus pulsare cog
noscant (Pars 1548) 509v; (Zrich 1970) 2,309310. Hay indicios en las obras de Las
Casas de haberse ocupado de la interpretacin de la doctrina del Hostiense en un
tratado latino: 'Dije arriba, segn dicen que dice Hostiensis, porque yo creo que no
habl tan generalmente que comprendiese los infieles que carecan de las causas sobre
que l se fund, sino de los que tuvo noticia que haba en su tiempo, como eran los
turcos y moros, mayormente los que tirnicamente usurpada la Tierra Sancta, y Espa
a, y Africa tenan, segn en un tratado especial que en latn yo compuse (salvando y
declarando la intencin de Hostiensis por razones y auctoridades del mismo y de los
doctores canonistas que le siguen) muestro'. Obras escogidasde Fray Bartolom de las
CAsas. V. Opsculos, cartas y memoriales (Biblioteca de Autores espaoles CX; Ma
drid 1958) 390.
67. Hostien., In tertium Decret. lib. commentaria c. 8, n. 26 (Venetiis 1581) fol.
128v: Mihi tamen videtur quod in adventu Cbristi omnis honor, et omnis principatus, et
omne dominium et iurisdictio de iure et ex causa iusta et per illum qui supremam
manum habet, nec errare potest, omni infideli substractaf uerit et ad [ideles translata,
quod boc iusta causa f uerit, probatur.

54 55
Scripturam et doctrinam omnium sanctorum, et etiarn piissirnam Ec contrario a la Escritura, a la doctrina de todos los santos y a la piadossima
clesiae consuetudinem, aditum praebens mille rapinis, bellis iniustis, costumbre de la Iglesia, origen de mil rapias, injustas guerras, innumera
homicidiis innumeris, et omni genere peccatorum, ut alib contra eum bles homicidios y todo gnero de pecados; pero ya probamos en otro lugar
et suam sententiam esse haereticam probavimus. que l y su parecer son ambos herticos.
11. Et quoque illa opinio Hostiensis est contra glossam (1. barba 111 .11. Dicho parecer es tambin contrario a la glosa68 y a las de Bartolo,
rus De offic praefect.; et gloss. in 1 constit. ff veteris)68, et utrobique en la segunda de las cuales dice que el emperador es seor del orbe en cuanto
Bartolus qui in secundo loco dicir quod ratione protectionis et iuris a la proteccin y la jurisdiccin, porque est obligado a defender el mundo,
dictionis lmperator dicitur dominus mundi, quia tenetur rnundum, es decir, a la Iglesia: Vemos dice Bartolo que en cuanto protector
id est, Ecclesiam defendere. Nam videmus, inquit Bartolus, quod alguien se dice seor69.
ratione protectionis quis dicitur dominus (ut l. interdum, qui tu Lo mismo ensean el cardenal Zabarella/", Andrs de Iserna71 y Lucas
telam, ff. De furt.; et l. qui fundum, si tutor, ff. pro emp.) de Penna ", quien interpreta la ley Bene a Zenone refirindose al Hostiense.
12. Idem Bartolus dicit /. 1, per hanc, De rei vend.; idem ait in III.12. Guido de Baysio73 es de la misma opinin, de acuerdo en ello con
extravag. ad reprimendum, in verb. totius orbis69 Itern Cardinalis
Zabarella in Clem. pastora/is, ut illud. De re iud. num. 270; Andreas
de Iserna super feud. tu. De capit. qui cur. vend. similiter potest, 4
colum. in fin.71 Lucas de Penna l. praedia domus, ult. colum., C. De
loe. praed. civil. lib. 11, ubi ponit intellectum l. bene a Zenone, re
ferens Hostien.f?
Archidiaconus73 etiam sequitur hanc opinionem, secundum
S.
..~.

..
3
.D

::
...,
(1)
(1)

'"

68. Corpus luris Civilis Justiniani cum Accursii commentariis, Dig. 1.14 De officio
praecorum. 3 Barbarius: Et sic not. quod ex causa iusta prnceps alienum seruum ma
numisit, non alias, ut puto, quia licet omnia principis intelligantur, uerum est qua ad
protectionem (Lugduni 1612) 1, col. 130.
Idem. Omnem reipublicae: Et quod hic dicit, omnem totius reipublicae nostrae, ed est
totius imperii, quod est suum et res in eo contentae, ratione iurisdictionis uel protectionis
(Lugduni 1612) 1, col. 42.
69. Dig.47.2 De furtis 58.4 (Norembergae 1529) 3; (Zrich 1973) 1,821.L.57,4.
Ibid. 41.4.7.3.
Bart. In primam Digesti oeteris partem (Veneciis 1596) fol. 169vl 70: Pro boc ego
sum consuetus dicere in prima constituuone huius libri quod imperator sil domtnus totius
mundi. Et glossatores dicunt dominum quoad protectionem, quia cum alii sunt domini
singulariter, piures non poterunt esse domini in solidum. Ego dico quod Imperator est
dominus totius mundi vere. Nec obstat quod alii sunt domini particulariter, quia mun
dus est universitas quaedam. Unde potest quis habere dictam universitatem, licet sin
gulares non sint suae. Unde si alius teneret mundum, ipse lmperator posset uendicare.
70. Zabar., Super Clement., De sentencia et re iudicaca. c. 2 Pastoralis,$ ut illud, n. 2
(Veneciis 1602) fol. 89v: Papa restnngitur iurisdictionem Imperatoris ad certum distric
tum, cum tamen lmperator sit Domins mundi.
71. Andr. de Iserna, In usus feudorum commentaria: Bona subditorum sunt prin
cipis quantum ad protectionem (Francofurti 1598) 586.
72. Luc. de Penna, In tres posteriores lib. Codicis. De locacione praediorum ci
vilium: Quod autem ibi dicitur omnia principis esse intelligitur, verum est de patri
monia/ibus et fisca/ibus, ut manifeste ltttera subdit, non autem boc uerurn est de bonis
aliis privatorum ut ibi notat (Lugduni 1582) 628.
73. Archid., In Decret. volumen commentaria, pars 11, causa IX. q. 3, n. 1 (Venetiis
1601) fol. 200v: Prnceps bene potest auferre actionem perpetuam et temporalem, sed si
vult a uferre rem meam rescripto, non potest, quia do minia rerum sunt de iure naturali ... 1
et naturabi/ia immutabilia sunt.

56 57

l
Thomam, quodlib. 12, art. 15 ad 1 ubi dicit quod omnia sunt prin
cipum ad gubernandum, non ad retinendum sibi, vel dandum aliis, Toms en las Quodlibetales74, donde se dice que todo es del prncipe para
etc.?", Idem in lib. de regim. princ. opuscul. 2075 gobernarlo, no para guardrselo o para drselo a otros, etc.75.

74. S. Thom., Quodlibeto 12, q. 15, a. 24, ad!: Ad primum ergo dicendum quod
uerum est quod omnia sunt principum ad gubernandum, non ad retinendum sibi ve/ ad
dandum aliis; et si quae leges tales sunt, tyrinnicae sunt, et non abso/vunt a consaentia,
sed a foro iudiciali et violentia.
75. S_. Thom., De reg. principum 1.11 (Opera omnia !; Stuttgart 1980) 598: Quod
rex et pnnceps studere debet. ad bonum regimen propter bonum sui ipsius et uti/e quod
inde sequuur; cutus contrartum sequttur regimen tyrannicum.
L/'>
00

58
59
NOTABILE II SEGUNDO PRINCIPIO

-
IV IV

1. Nullum onus populo imponi potest, rusi voluntarie IV. l. No se puede imponer ninguna carga al pueblo sin su

s
8
~.
8

2.
o-

2.

"'

Vl
o::l
'"O

(b
o
r::

'"O
o
'"O
'"O

consentiat. consentimiento.
2. Civilis iura quando esse coeperunt. IV .2. Origen de los derechos civiles.
3. Populus est causa effectiva regum. IV.3. El pueblo es la causa eficiente de los reyes.
4. Populus eligendo regem, libertatern non armsit. IV.4. El pueblo no renunci a su libertad al darse reyes.
5. Quod omnibus est profuturum et nocere potest, om IV.5. Todo lo que redunda en provecho o perjuicio de todos,
nium consensus requiritur. requiere el consentimiento de todos.
6. Princeps non potest petere quicquam a subditis, nisi de IV.6. El prncipe no puede exigir de sus sbditos nada que no
quibus cum populo convenit. haya pactado previamente con ellos.

1. Nulla subjectio, nulla servitus, nullum onus unquam irnposi


tum fuit, nisi populus qui subiturus illa onera erat, impositioni IV.l. Nunca se impuso sujecin ni servidumbre algunani carga sin
eiusmodi voluntarie consentiret. Immo a principio dem populus ea que el pueblo que las iba a soportar consintiese voluntariamente en dicha
constituir cum ipso prncipe. imposicin. El pueblo mismo lo estableci as con los prncipes, como lo
Probatur. Ab initio omnis res, omnis populus fuit lber; si contra demuestra el que inicialmente toda cosa, todo pueblo fueron libres, de mo
populi vel privati dominii alicuius rei voluntatem imponerentur, fo do que si se hacan coacciones contra la voluntad del pueblo o del dominio
rent absque dubio violenta, et sic prohiberetur populus uti sua liber privado de una cosa, fue por la fuerza impidiendo al pueblo usar de la
tate, quae de iure naturali competebat. libertad que le perteneca de derecho natural. Nada hay ms contrario al
Nihil enim tam disconveniens naturali aequitari quam contra vo derecho natural que privar de una cosa a su legtimo dueo, contra su
luntatem domini nolentis rem suam vel propriam amittere aut ea ca voluntad, que no quiere desprenderse de lo que es suyo propio, o entregarla
rere, sive alieno dominio subici quocumque modo illicito per tra al dominio ajeno de cualquier modo ilcito76 Adems, en origen, toda la
. ditionem, Instit. De rer. divis.; a contrario sensu arguitur l. 1 et 2, ff autoridad, potestad y jurisdiccin de los reyes, prncipes o cualesquiera
De lib. hom. exhib.76 Praeterea originaliter ab ipso populo libero supremos magistrados que imponen censos y tributos proceden del pueblo
reges et prncipes, ac quilibet supremi magistratus per quos census et libre77.
tributa imposita sunt, omnis eorum auctoritas, potestas et iurisdictio, IV.2. Los derechos civiles comenzaron a existir cuando se fundaron las
per liberam voluntatem processerunt (/.2, deinde, De orig. iur.)77
2. Civilia autem iura tune esse coeperunt, et cum civitates condi

60 61
et magistratus creari coeperunr?". Et populus romanus omnem po ciudades y se comenzaron a crear magistrados78 y el Imperio Romano co
testatern in principem transtulit quoad onus. menz a transferir al prncipe toda la potestad de imponer cargas.
3. Unde imperium immediate processit a populo, et populus fuit IV.3. De este modo el pueblo fue la causa eficiente de todos los reyes,
causa effectiva regum seu principum, aut quorumcumque magistra
prncipes y magistrados legtimos79. . . . .
tuum, si iusturn habuerunt ingressum (93 distinct. cap. legimus)79 Por tanto, si el pueblo fue la causa efectiva o eficiente y f1~al de los reyes
Ergo si populus fuit causa effectiva seu efficiens et finalis regum et y los prncipes, puesto que tuvieron origen en el pueblo mediante un_a _elec
principurn, ut a populo per liberam electionem originem duxerunt,
cin libre, no pudieron imponer al pueblo nunca ms ~ue l~s .s,erv1c10~ y
non potuerunt imponere populo a principio nisi tributa et servicia tributos que fuesen gratos al mismo pueblo y con cuya 1mpos1c1on consin
quae ipsi populo grata essent, et quorum impositioni libenter populus
tiese libremente el pueblo.
consensisset. IV.4. De donde se deduce claramente que al elegir al prncipe o rey el
4. Patet consequens: populus eligendo principem seu regem, liber pueblo no renunci a su libertad ni le entreg o conced~ l_a yotestad de
tatem suam non arnisit, nec potestatem commisit aut concessit gra gravarle o violentarle o de hacer o legislar cosa alguna en pequ1c10 de todo el
vandi se, sibi violentiam inferendi aut aliquid aliud in praeiudicium
pueblo o de la comunidad. ,
totius populi sive cornmunitatis faciendi aut constituendi. No fue necesario explicitar esto cuando elegan al rey, porque lo que esta

--~._'---------_
Neque oportuit hoc explicari eo tempore quo regem eligebant, implcito ni se aumenta ni disminuye aunque no se diga expresa y declarada
quoniam quae insunt, etsi non dicantur expressa et dicta, non im mente80.
rnutant vel addunt (C. De fideius.; l. 3, ff De condit. et demons As, pues, se hizo necesario el consentimiento dei pueblo par.a impedir
trat.)8. Ergo ad hoc quod populus non gravaretur, nec eius libertati que fuese ~ravado, privado de su libertad o la comu~1dad fuese v1ol~ntada.
derogaretur, tori comrnunitati violenta inferretur, et sic necesse erat Otra prueba: antes de que existiesen reyes ':( magistraturas: los bienes a
consensum populi intervenire. que nos hemos referido eran de toda la comurudad y pert~nec1an a ella por
Item probatur: antequam fuissent reges et magistratus, omnia b~ derecho natural81. El pueblo, natural e histricamente, es anterior a los

..
_-~.------------------------ .---------------------
na praedicta totius cornmunitatis erant, et ad ipsam iure naturae pert1
nebant (Instit. De rer. divi.)81 Populus prior fuir natura et tempore

76. Insc.2.1 De rerum divisione. 40: ... et ideo cuiuscumque genens sit corporalis res,
tradi potest et a domino tradita alienatur (Lugduni 1540) 53; (Zrich 1973) 1,12.
Dig.43.28 De homine libero exhibendo. 1 y 2: Quem liberum dolo malo retines,
exhibeas. Hoc interdictum proponitur tuendae libertatis causa, videlicet ne homines
rettneantur a quoquam: nihil enim multum a specie seruientium differunt, quibus facul
tas non datur recedendi (Norembergae 1529) 3, 1938; (Zrich 1973) 1,752.
77. Dig.1.2 De origine iuris et successione prudentium. 2,8 y 9: Deinde quia diffi
cile plebs conuenire coepu, populusque multo difficilius in tanta turba hominum, neces
sitas ipsa curam reipublicaead senatum deduxit (Norembergae 1529) 1,5; (Zrich 1973)
1,30.
78. Inst.2.1 De rerum divisione. 11: Civilia enim iura tune coeperunt esse, cum et
civitate condi et magistratus creari et leges scribi coeperunt (Lugduni 1501) 46; (Zrich
1973) 1,10
79 C.l.C. D. 93 c. 14 (Graz 1959) I, col. 327.
80. Cod.8.40 De fideiussoribus et mandatoribus. 12: Blanditus tibi est, qui non
teneri te persuasit, quod, cum pro afio interuenires, n oov 6t>.1:1,, rtototo ... pri

dem receptum sit (Pars 1548) 598v; (Zrich 1970) 2,352: ... cum pro alio interuenires,
ayoa dixisti, cum et bis uerbis obligationem uerborum contrahi pridem receptum est.
Dig.35.1 De condicionibus et dernonstrationibus et causis et modis eorurn, quae in
testamento scribuncur. 3: Obtinuit impossibi/es conditiones testamento adscriptas pro
nullis habendas (Norembergae 1529) 2,1374; (Zrich 1973) 1,539.
81. Inst.2.1 De rerum divisione. 11: ... quarundam enim rerum dominium nancisci
mur iure naturali, quod, sicut diximus, apellatur ius gentium, quarundam iure civili...
palam est autem uetustius esse natura/e ius... (Lugduni 1501) 46; (Zrich 1973) I, 10 (cit.
supra en la nota 78).

62 63
"-------- --------------------
ipsis regibus. Sed populus tenebatur exhibere de publico aliqua ex reyes, pero tuvo que dedicar parte de los bienes pblicos al mantenimiento
quibus rex sustentari possit. Ergo populus praedicta iura regala fecit de los reyes; por eso fue el pueblo quien cre o estableci los derechos de
vel decrevit. los reyes.
5. Itern, id quod est omnibus profuturum, et potest esse no IV.5. Adems, lo que tiene que aprovechar a todos o a todos puede
civum, de consensu omnium est agendum (l. quicumque, la 2, C. De perjudicar ha de hacerse con consentimiento de todos82, por lo que se re
om. ag. deser., lib. 11)82 Propter quod requirendus est omnium ho quiere el consentimiento de todos los hombres libres, es decir, de todo el
minum liberorum consensus in omni tali negotio. Ergo totus vocan pueblo, en asunto de esa clase; y como no haba otros bienes (para el mante
dus erat. Sed non erat aliud unde assignarentur, nisi ea quae totius nimiento de los reyes) que los pertenecientes a la comunidad, el pueblo
universitatis erant. Ergo ipse populus ea decrevit, Vide etiam secund. estableci dichos derechos83.
Thom. 2.2 q. 62, art, 7 cap. Item in Epistolam ad Ducissam Brab. Esto se prueba en quinto lugar por la Suma de Raimundo84, la Suma del
opuse. 2183. Hostiense85 y la de Astesano86 y por otros doctores.
Quinto probatur ex summa Raymundi (tit. De rapt.)84, et Hos IV.6. Todos ellos sostienen que el prncipe o seor no puede exigir de
tiensis in Summa (tt. De immunit. Eccle.; et tit. De cens. f ex quibus sus sbditos sino lo convenido por l o sus antecesores con sus sbditos o
causis; sed expressiustt. De pens. et remis. quibus et qualiter, uers. sus antecesores con absoluta buena f, sin dolo o coaccin: es decir que
quid de militibus)85; et in Summa Astesana (lib. 1, tit. 32, art. 5)86, et todos los derechos de los reyes y sus rentas y tributos fueron pactados desde

----------------------~-------------------------"-------
alii doctores. el principio entre los reyes y los pueblos y, por consiguiente, no han sido
6. Qui omnes determinant quod prnceps vel dominus non potest establecidos sin el libre consentimiento del pueblo y, por tanto, mnguna
petere a subdiris, nisi ea de quibus nter eum vel eius antecessores et sujecin fue impuesta sin el consentimiento del mismo.
ipsos subditos aut antecessores eorum, plane bona fide, sine dolo et
coactione, conventa fuerint. Ergo omnia iura regalia, reditus et tri
buta, pacta fuerunt ab initio nter reges et populos, et per consequens
non sine consensu libero populi sunt constituta. Ergo nulla subiectio
imposita fuit sine consensu populi.

82. Cod.11.58 De omni agro deserto et quando steriles fertilibus irnponuntur. 7: Ut


id consensu omnium fiat quod omnibus profuturum est (Pars 1548} 755v; (Zrich 1970)
2,59. Ver sobre este aspecto J. A. Maravall, 'La corriente democrtica medieval en
Espaa y la frmula quod omnes tangit', Estudios de Historia del pensamiento espaol l
(Madrid 1973) 173.
83. S. Thom.2a, 2ae., q. 62., art. 7 (BAC 81; Madrid, 1956) 404.
Idem. De regimineJudaeorum, art. 6 (Sruttgart 1980) 1,595: Prncipesterrarum sunt
a Deo instituti non quidem ut propria lucra quaerant, sed ut communem populi tili
tatem procurent,
84. Raym. de Peafort, Summa 2.5.11: ... non debet dominus a subditis petere, nisi
ea quae mter ipsum et suos antecessores plane bona [ide, sine dolo ac coaccioneconue
nit ... (Lugduni 1718) 169.
85. Host., Summa, lib. 3, tt. De irnmunitare Ecclessiae cemiterii et rerum ad eas
pertinentium, 12 (Veneriis 1531) fol 191: ... nunquid enim dices quod populus Romanus
qui potestatem suam transtulit in principem et pastea abstulit...
Idem. Summa, lib. 3, tt. De censibus et excationibus et procurationibus. 7 Exacrio ex
quibus causis possir fieri (Venetiis 1531) fol. 182v: ... is qui mutavit pro lucro temporali
in gravamen populi tenent ad satisfactionem...
Idem. Summa, lib. 5, tt. De poenitentibus et remissionibus. 61 Restitutio male
acquisitorurn quibus et qualiter et in quatum sis facienda (Venetiis 1531) fol. 284v:
Quid de militibus qui nihil percipiunt ah hominibus suis nisi tallias:boc uix credibile est;
... si tamen ita est, dicit Raym. Quod de voluntate hominum licet aliquid certum sta
tuendum quod eis darent in signum dominii.
86. Astesanus, Summa de casibus. De pedagiis: ... dominus petere non debet a subdi
tis nisi ea de quibus inter eum ve/ eius antecessoresve/ ipsos ve/ eorum antecessoresplane
bona fide sine dolo et coactione conuenit (Lugduni 1518) 43.

64 65
DE LOS DOS ANTERIORES SE DEDUCE EL TERCER

el
...:

o
el
.....
V)

o
V)
SEQUITUR NOTABILE III EX DUOBUS PRINCIPIO
PROECEDENTIS
V

>
V
V.1. Hasta dnde se extiende la jurisdiccin de los reyes.

>
-('.l
l. Iurisdictio regum, quam late extendatur. V.2. Qu se entiende propiamente por posesin.
2. Possessio quomodo proprie accipiatur. V .3. Son verdaderamente del rey los bienes de su reino?

.~
('\..
...

o
ti)
;:l
...
c:
3. Bona regni, an sint proprie ipsius regis.
V .1. La potestad, la jurisdiccin de los reyes slo tiene por finalidad
1. Potestas, iurisdictio" regum non se extendit, nisi ad pro procurar el bien comn de los pueblos sin impedimento o perjuicio al
curandam utilitatem communem populorum duntaxat, nec ullum guno de su libertad.
impedimentum vel praeiudicium affert libertati. Se prueba porque quien es regido por otro est sometido a l med_iante
Probatur: qui ab alo regitur, per modum iurisdictionis est illi jurisdiccin, pero quien tiene la jurisdiccin no se dice que tenga ~a~ su
subiectus; sed qui iurisdictionem haber, non dicitur sub sua potestate potestad a aquellos sobre los que la ejerce. Y la razn es que todo pnn~1pa
habere omnes illos in quos iurisdictionern exercet. Causa est haec, do tiene poder pata obligar al sbdito a algo, pero no a todos de igual
quia omnis principatus habet vim coercendi subditum in aliquo, sed manera. Porque (quien manda) tiene sobre sus sbditos una potestad no
non coercet orones aequaliter. Habet enim super eos potestatem non suya sino de la ley, que est subordinada al bien comn, por lo que los
suam, sed legis, subiectam bono communi. ideo non sunt illi sub sbditos no estn bajo la potestad de quien manda, sino de la ley, ya que no
potestate sua, sed sub potestate legis, quia non sunt sub homine, sed estn debajo de un hombre, sino bajo la ley justa87 De lo que se deduce que,
sub recta lege. Ita Aristteles (5 Ethic =r- 9; 3 Ethic cap. 12)87 Unde aunque los reyes tengan ciudadanos y sbditos, stos no son plena y propia
constat quod, quamvis reges possideant cives sive subditos, non ta mente posesiones suyas.
men sunt eorum totalis et propiae possessionis. V.2. La posesin propiamente dicha significa que algo es totalmente de
2. Nam accipiendo proprie possessionem, appellatur possessio, id otro. De ello se deduce que el dominio (como impropiamente se llama) que
est, quod totaliter alterius. Ex quibus colligitur dominium (quod im reciben los reyes sobre sus reinos no implica ningn perjuicio a la libertad,
proprie dicitur) quod reges super regna sua obtinent, nullum segn Aristteles, con quien coincide Sneca; ste, en su libro de las Tra
praeiudicium afferre libertati secundum Aristotelem, cui consonat Se

<iurisdiccio: T potestas ac iurisdiccio


87. Arist. Etbicorum 5. 9: Non enim is ini~riam facit cui inest iniustum, sed is, cui
potestas inest id faciendi sponte. Haec autem est, inde est principium actus: quod qeidem
in ipso est distribuente, non in accipiente (Lugduni 1549) 2, col. 671.
Idem., Ethicorum 3.12: Quam ob rem mediocressint ipsae,et parpauce, et rationi non
adversentur oportet. Atque id, quod est tale, obediens et temperatum, castigatumque
vocamus (Lugduni 1549) 2, col. 642.
67
66
neca, qui in libro Tragoediarum'", Joq,,.'m" Je Ibertate, ait quod n~Ua
maior libertas qu::im vivere sub rege p10. Sanctus Thomas praedicta gedias, dice hablando de la libertad: No hay mayor libertad que vivir bajo
confirmat (2 sent. dist. 44, q. 1, art. J ad 1; et q. 2, art. ~ a~ 1; et 4 sen_t. 1. un rey piadoso88. Y lo mismo confirma Toms89 Por tanto, los reyes y
dist. 24, q. 1, art, 1, q. 1 ad 1)89 Colligitur reges et pnnc1pes,yropne 1 prncipes no son, realmente, dueos de sus reinos, sino rectores, prepsitos
loquendo, non esse dominos regnorum, sed rectores, praeposuos, ad ! y administradores de las repblicas.
ministratoresque rerum publicarum. . . . . . . V.3. Por ello, los bienes del reino no son propiamente del rey sino de la
3. Unde bona regni non sunt proprie 1psius regis, sed dignitatis dignidad real, como se demostr en el principio primero Pnr P> ,.ro ,.
regalis, ut probatum fuit in primo notabili. Hinc gloss~ in c. Moyses 7, glosa"? que el rey ha <le cer puesto por eleccin, aunque la costumbre esta
blezca lo contrario91 As como entre el marido y la esposa se contrae el
q. 1: Regem eligendum per electionem, Ii_cet ~~nt~anu?1 servetur de
consuerudine?? (not. c. intellecto, De zurezur.) . Sicut inter mantum vnculo matrimonial y entre la Iglesia y el obispo un matrimonio espi
ritual'", lo mismo sucede entre el rey y el reino y entre el prncipe y la
et uxorem matrirnonium contrahitur , et nter Ecclesiam et episcopum
repblica. 93.
matrimonium spirituale (7, q. 1, c. sicut)92, ita nter regem et regnum,
et prnceps in republica (7, q. 1, c. in apibus), ubi comparantur rex,
Imperator et episcopus93.

88. Sneca, Hrcules [urens 432434: Lycus: 'Cur ergo seruit et patitur iu_gum?'.
Megara: 'Imperio dura talle quid uirtus esti', Lycus: 'Obici fers monstrtsque utrtutem
putas'. .
89. S. Thom., In quattuor libros Sententiarum, 2 Sent., d. 44'. q. 1, art .. ~. _ad 1
(Opera omnia 1; Stutrgart 1980) 255: Liberum enim, secundum Pbilosopbum tn I Me
taphysic. est quod sui causa est, unus enim horno ex natura sua non ordz~atur ad alteru".'
sicut ad finem; et ideo secundus modus praelitionis non [uisset, qui libenatem subdi
torurn tollit; sed primus modus esse posset, qui nullum prae1udmu_m libertati affe_rt, dum
subditi ad bonum praeposiu non ordinantur, sed e converso regzmen praeposui ad bo
num subditorum; unde non incongrue se eorum servos appellant. .
Idem., In quatt. lib. Sent., 2 sent., q. 2, art. 2, ad l_,256: Ad pnmum ergo dicendum,
quod illa praelatio quae ad utilitatem subditorum ordinatur, liberuaem subditorum non
tollit. d
Idem., In quatt. lib. Sent., 4 Sent., dist. 24'. q. I, _art. 1, ad l,_571: A primum erg?
dicendum quod subiectio servituts repugnat libertati: quae seroztus est quando al,qu_is
dominatur ad sui utilitatem subiectis utens; talis autem subiectio non requtruur m
ordine, per quem qui praesunt salutem , subditorum quaerere debent, non propnam
utilitatem. .
90. Decretum Gratiani emendatum et notatibus illustratum una cum glossis (Lug
duni 1584) col. 849. ..
91. Nova Decret. compilatio Gregorii IX impressa (Veneriis 1468) col. 830.
92. C.LC. C. 7, q. 1, c. 39 Sicut (Graz 1959) 1, col. 581.
93. C.l.C., C. 7, q. 1, c.41: In apibus prnceps unus est; grues unam sequuntur
ordine luterario: Imperator unus, ludex unus, unus prooinaae, Roma,_ ut_ condita est,
duos fratres simul habere Reges non potuit ... singuli Ecclesiaru7:1 Episcopi, smg_ul1 Archi
presbyteri, singuli Archidiaconi, et omnis ordo Ecclesiasticas suts rectonbus nttttur (Graz
1959) 1, col. 198.

68
69
'I
l
1
1

J
1

t

1
:>
NOTABILE - IV t
1
CUARTO PRINCIPIO
VI

-:>
VI
1. Rex habens plura regna, an _tenean~r _ter:ipore belli et

...
el)
VI.1. Si un rey tiene varios reinos estn obligados a ayudarse
necessitatis alteri subvenire, et quid de civitatibus. los unos a los otros en estado de guerra o de necesidad " sucede lo
2. Quilibet originarius nascitur propriae patriae. mismo con las ciudades?
3. Solutio obiectionis. VI.2. Todos tiene por patria el lugar donde nacen.
4. Definitio civitatis. VI.3. Respuesta a una objecin.
Vl.4. Definicin de ciudad.
Si rex aut princeps habere contingat plur~ regna, pl.ure~ civit~
tes, quarum aliqua patitur bellorum molestias, vel altas mcu~nt
Vl.1. Si un rey tiene varios reinos o ciudades, y uno de ellos sufre las
graves necessitates, licet alia regna vel civitat~s d~beap.~ ~x chanta
molestias de una guerra u otras necesidades graves, aunque los otros
te aut pietate quadam naturali eidem sub~e.mre,.mtelltg1t~r tamen
reinos o ciudades deben ayudarlo por caridad o piedad natural, se entien
sine proprio notabili detrimento et prov1S1s prius propn~s neces
de, sin embargo, que lo tendrn que hacer sin notable detrimento pro
sitatibus, et quod voluntarie illud agat, nec propter vitandurn
pio, y tras haber provedo antes a las propias necesidades; y volun
quodcumque malum vel incom~odu.~, si~e pro?1ovendum q~od
tariamente, pues no hay ley que obligue a exponerse a un peligro de total
libet bonum et utilitatem altenus crvrtatrs, obltgatur lege aliqua
destruccin de s mismo o dao grave por evitar cualquier mal o per
exponere se tali periculo, quod vergat in totalem sui ipsius destruc
juicio a otra ciudad o para que sta consiga algn bien o provecho.
tionem aut grave damnum. .~
La razn es, incluso en el caso de la ciudad, que es parte del reino,
Probatur hoc, et hoc quidem de civitate, quae membrum est regn!, porque toda ciudad es una comunidad perfecta y autosuficiente, cuya vida
e_s su repuiblirea ; por tanto, de be antes que nada mirar
.
94
quia civitas quaecumque cornrnunitas cum sit perfect~, est per se suffi por todo lo que
ciens, cuius vita est respublica sua, sec~ndum .Anstotelem (1 _et 4 tiende~ su defensa o conservacin y, consiguientemente, no est obligada,
Polit.)94. Ergo prius sibi debet consulere m mnibus quae ad sur de para evitar algn mal o desgracia del reino o de alguna de sus partes, o para
fensionem spectant et conservationern, et per ~onsequens non _tenetur,
propter vitandum quodcumque malum vel incornmodurn ~1ve pr~
movendum quodcumque bonum et utilitatern regni ve! alterius parns

94. Arist., Poltica, 4.4: Fatemur enim, non unam partem sed piures omnem habere
civitatem (Lugduni 1549) 2, col. 814.
'/;
70
"
o

71
regni, saltern tali periculo se exponere quod vergat in totalem sur promover al~u~a.utilidad o beneficio a los mismos, a exponerse a un peligro
ipsius destructionem vel etiam in grave damnum.. . . . . que pueda significar su total destruccin o un dao grave.
2. Probatur sequentia cum sua sequela. Quomam quilibet on~1 VI.2. Se prueba el principio y su consecuencia diciendo que la patria de
narius civitatis naturaliter nascitur patriae propriae atque oboedire uno es el lugar donde nace y est obligado a obedecerla y a luchar por
!
tenetur eidem, ac pr~ defensio~e illius pugnare (ut v1:ti, De iust.. et d_efende~la95; por ~so las ciudades tienen potestad sobre los ciudadanos96 y
iur.; et ff. De oent. m poss. mu., l. 1, et generaliter) . Et est rano, si_ la patria de los cmdadanos es el lugar donde nacen, tiene que mirar por su
quoniam civitates habent suos cives in potestat~ (arg. l. 1, ff. f!e bien ante todo y,_por tanto, no hay ley que les obligue a que su ciudad se
decur.)96. Cum igitur cives propriae nascantur, pnus tenentur patnae exponga a un peligro que pueda significar su total destruccin o un dao
consulere, ac proinde nulla !ex eos obligar, ve! eandem civitat~m pro gr~ve po~ ayud~r a otra ciudad o a una parte del reino o por evitar a todo el
iuvanda alia civitate vel regni parte, ve! etiarn pro toro regno virando remo algun peligro o para procurarle algn bien 97 pues cada uno debe darse
que malo quocumque, ve! quaerendo illius bono aliquo tali peric~lo primero limosna a s mismo y luego al prjirno'".
saltem se exponat quod vergat in eversionem sui totalern, vel aliud VI.3. No se opone a ello el que toda ciudad sea parte del reino. Cada
grave dammum. . . . . p~rte debe estar subordinada ~l todo del que forma parte, porque la parte no
3. Hoc etiam probatur C. De aq. l. si quis la 2, libri 11 i et l. p~ae~es solo es parte de otra cosa, sino que a ella pertenece. Por eso de manera
C. De ser97 ubi sitientibus agris nostris aquam non dabimus ahems. natural vemos cada da que una parte del cuerpo se pone en peligro por
Et quilibet prius sibi eleemosynam facere debet, deinde proximis (De salvar a todo el cuerpo. As sucede en la naturaleza porque todo lo que
poen. 3, c. sane)98 pertenece a otra cosa que es ms importante que ella se subordina a aquello
Non obstat quod quaelibet civitas est pars regni. Pars autern om de lo que ~orrna parte ms que a s mismo: la mano, por ejemplo, que es una
nis ad sui totum ordinatur, quia pars non solum est alterius pars, sed parte y miembro natural del cuerpo, se expone al peligro de su destruccin
etiam omnino alterius. Et ideo pro salute totius corporis naturaliter por salvar a todo el cuerpo.
omnis pars periculo sui perditionis exponitur, hoc satis videmus quo Si as es por lo que se refiere a los miembros de ambos cuerpos, el fsico
tidie. Nam unumquodque in rebus naturalibus secundum quod est o ?atura! y el poltico o civil, consiguientemente la ciudad, que es como un
alterius, idem sibi principalius, ideo magis inclinatur in id, cuius est miembro del rein?, est obligada naturalmente a exponerse al peligro inclu
pars; quam in se ipsum. Sic patet quod manus, ~ua_e est naturalis p~rs so de su destruccin por la salvacin de todo el reino. Es lcito razonar as,
et membrum, exponit se periculo suae perempuoms pro conservau? pasando del cuerpo fsico al civil o mstico, que es la repblica.
ne totius corporis. Cum igitur sic sit in membris utriusque corpons, . Pero no es la misma ni t~n fuerte la obligacin de la ciudad para con el
scilicet physici sive naturalis, et politici seu civilis, ergo civitas, quae remo, aunque sea i:'arte o miembro suyo, como la que obliga al ciudadano,
membrum quoddam est regni, naturali obligatione tenetur se expone q~e. es par~e ~e la ciudad, a procurar su bien y evitar su mal y a anteponer la
re, etiam periculo propriae peremptionis pro salute totius re~ni. utilidad publica. Hay entre ambas gran distancia o diferencia.
Est namque bona consequentia arguendo a corpore physico a~
civile sive mysticum. Respublica quod non est eadem, nec tam Iortis
obligario civitatis ad regnum, quamvis sir regni pars ve! membrum

95. Dig. t .1.2: Veluti erga deum religio, ut parentibus et patriae pareamus (Norern
bergae 1529) 1,1.
Dig.37.9 De ventre in possessionem mittendo et curatore eius. l. 15: ... si non tantum
parenti, cuius esse dicitur, verum etiam rei publicae nascitur (Norembergae 1529)
3,1531; (Zrich 1973) 1,599.
96. Dig.50.2 De decurionibus et filiis eorum. 1: Decuriones, quos sedibus civitatis,
ad quam pertinent, relictis in alia loca transmigrasse probabitur, praeses proutnaae m
patrium solum revocare et muneribus congruentibus fungi curet (Norembergae 1529)
3,2317; (Zrich 1973) 1,895.
97. Cod.11.42.2: Si quis de caeterovetiti furoris audaciaflorentissimae urbis com
moda voluerit mutilare aquam ad suum [undum ex aquaeduct publico derivando, sciat
eundem fundum fiscalis tituli proscriptionesignatum prioatis rebus nostris adgregan
dum. (Lugduni 1561) 316.
98. C.I.C. C. 33, q. 3, c. 19: Qui uuet ellemosynam ordinate dare, a seipso debet
incipere, et eam sibi primum dare (Graz 1959) 1, col. 1214.

72 73
cum ea, qua quilibet civis, qui est pars civitatis, ad bonum illius tuen . El ciud~dano est ligado a la ciudad con un vnculo ms fuerte que la
dum et malum vitandum, et praeferendam publicam utilitatem tenetur ciudad al remo Y est~, por ~!lo, ms obligado que la ciudad respecto al reino
propriae. Est enim nter utrumque magna distantia seu differentia. a exponerse a cualquier peligro de muerte por la salvacin de la patria o de la
Civis namque ad civitatem maiori vinculo astringitur, quam civitas ciudad. Por las siguientes razones:
ad regnum, ac per hoc ille ad exponendum se cuicumque mortis pe Primero porque el reino no es la patria de la ciudad como lo es la ciudad
riculo pro salute propriae patriae ve! civitatis, non autem sic civitas del ciudadano, ~undamento de la obligacin por la que el ciudadano debe
pro regno. Hoc patet primo, quia regnum non est patria civitatis, exponers~ al P:l~gro ~orla salvacin de la patria en la que ha nacido, porque
sicut civitas est patria civis, in quo rota fundatur ratio obligationis qua todo el bien civil ~o tiene d~ ~!la y no de s ni en s, porque es imperfecto.
civis nascitur patriae, atque ad exponendum se periculo pro illius ~or lo tanto, la crn?ad esta ligada al rey con un vnculo ms dbil que el
salute tenetur, quoniam totum bonum civile ab ipsa habet, et non a se crn?ad~no con su ciudad o su patria y, consiguientemente, no es igual la
nec in se, quia imperfectus in se est; ergo leviori iure astringitur civitas obligacin de ambos.
ad regnum quam civis ad civitatem suam ve! patriam; ergo non est VI.4. Segundo. Segn Aristteles, la ciudad es autosuficiente99 y Agus
, 100 1 d f , '
eadem obligatio in utrisque. un . a ~ me como un gran numero de hombres unidos por un vnculo de
4. Secundo, civitas est per se sufficiens secundum Aristotelem convivencia que surgeyor la reunin de una multitud para convivir polti
(1 Polit. ca. 2)99 Augustinus (lib. 15, cap. 8, De civitate Dei)1 definit camente; en ella sus miembros se ayudan los unos a los otros, desempean
eam esse hominum multitudinem aliquo societatis vinculo colligatam, do cada uno un menester de manera coordinada; as, uno es mdico, otro
iuncta hominum rnultitudine ad politice convivendum, quae civitas d_esempea otro me~ester, y as es como la ciudad consigue su autosuficien
dicitur; unus ab alo adiuvatur, et diversi diversis inveniendis per ra cia y pued~ subvenir a sus necesidades independientemente de que forme
tionem occupantur, puta unus in medicina, unus in hoc, alius in alo, parte del remo, excepto en una coyuntura pasajera, como en una guerra o en
et sic acquisita est civitatis per se sufficientia, quae sine hoc quod sir alguna necesidad urgente.
intra regnum, potest sibi consulere per se ipsam absque regno de En cam~io _el ciudadano no e_s autosuficiente en muchsimas cosas y no
necessariis, nisi in aliquo accidentali casu, puta tempore belli ve! al puede ~or sr mismo resolver su vida adecuadamente sin la ayuda y el auxilio
terius urgentis necessitaris. Civis autem, inquam, plurimis non sibi de su ciudad. En consecuencia, el ciudadano est ligado a su ciudad con un
sufficit, nec potest per se sufficienter vitarn transigere absque auxilio vnculo ms fuerte que el que liga la ciudad a su reino.
et comrnunicatione suae civitatis; ergo maiori vinculo astringitur civis Tercero. Si la ciudad estuviese naturalmente obligada a exponerse a peli
ad civitatern, quam civitas ad regnum teneatur. gro~ por el reino, incluso a la total destruccin, con la misma obligacin que
Tertio, si civitas naturaliter teneretur exponere se periculis pro el ciudadano respecto de su patria o ciudad, resultara que estaba obligada a
regno, etiam eversionis totalis, ea obligatione qua civis pro patria ve! algo que puede redundar en dao grande e irreparable del reino mismo, ya
civitate, videretur naturaliter teneri ad hoc quod sit causa privativa que sr se destruye una ciudad, el reino todo puede perecer, cosa que no
magni et intolerabilis damni ipsius regni si tota civitas periret, quia sucede aunque mueran uno o incluso muchos miembros de una ciudad. Por
destructa tota una civitate, facilius regnum totum periclitaretur, quod c?nsiguiente, no est obligada la ciudad a exponerse al peligro de destruc
non evenit propter mortem unius ve! multorum civium civitati, Non c~n o a otro grav~simo dao para liberar al reino, mientras que cualquier
ergo tenetur una civitas se exponere periculo eversionis ve! ulterius crndadano est obligado a hacerlo por su ciudad; es decir, que no es igual la.
gravissimi damni pro regno liberando, sicut civis quilibet tenetur pro obligacin de ambos.
civitate; et, per consequens, non est eadem obligatio. Cuarto. La ciudad es un gran nmero de ciudadanos, pero ms vincu
Quarto, civitas est ipsa civium multitudo, sed ista civium multi lada y obligada pa~a con su ciudad, su patria y su repblica que con el reino
tudo naturaliter magis inclinatur et obligatur civitati et propriae pa y su defensa. Los ciudadanos, por tanto, se inclinarn ms naturalmente a su
triae ac eius reipublicae quam regno et eius incolumitati. Ergo magis patria y ciudad y a luchar por su salvacin que por la defensa del reino;
inclinabuntur naturaliter ad defendendam patriarn seu civitatem et
-

99. Arisr., Poltica 1.2: Quae autem ex pluribus pagis conficitur societas civitas est
__

quae quidem (ut ita dixerim) totius sufficientiafinem habet (Lugduni 1549)2, col. 749.
...,."'_

100. August., De civitate Dei, 15.8 (PL 41 447): ... qua nec constitu tune ab uno
poterat civitas, quae nihil aliud est quam bominum multuudo aliquo societatis vinculo
~"'_,$"Iit,,_= .

colligata.

74 75
._ _.~
regni, saltem tali periculo se exponere quod vergat in totalern sui promover al~u~a.utilidad o beneficio a los mismos, a exponerse a un peligro
ipsius destructionem vel etiarn in grave damnum. . . . . que pueda significar su total destruccin o un dao grave.
2. Probatur sequentia cum sua sequela. Quoniam quilibet on~1 VI.2._Se prueba el principio y su consecuencia diciendo que la patria de
narius civitatis naturaliter nascitur patriae propriae atque oboedire uno es el lugar donde nace y est obligado a obedecerla y a luchar por
tenetur eidem, ac pro defensione illius pugnare (ut l. oeluti, De iust .. et ~efende~la95; por :so las ciudades tienen potestad sobre los ciudadanos't" y
iur.; et ff. De uent. in poss. mit., l. 1, et generaliter)95 Et est ratio, si_ la patria de los ciudadanos es el lugar donde nacen, tiene que mirar por su
quoniam civitates habent suos cives in potestat: (arg. l. 1, ff. J?e bien ante todo y, por tanto, no hay ley que les obligue a que su ciudad se
decur.)96. Cum igitur cives propriae na~cantur, pnus ten~I?~ur patnae exponga a un peligro que pueda significar su total destruccin o un dao
consulere, ac proinde nulla lex eos obligar, vel eandem c1v1tat~m pro grf ve po~ ayudfr a otra ciudad o a una parte del reino o por evitar a todo el
iuvanda alia civitate vel regni parte, vel etiam pro toto regno vitando remo algun peligro o para procurarle algn bien97 pues cada uno debe darse
que malo quocumque, vel quaerendo illius bono aliquo tali peric~lo primero limosna a s mismo y luego al prjimo?",
saltem se exponat quod vergat in eversionem sui totalem, vel aliud VI.3. No se opone a ello el que toda ciudad sea parte del reino. Cada
grave dammum. . . . . p~rte debe estar subordinada ~l todo del que forma parte, porque la parte no
3. Hoc etiam probatur C. De aq. l. si quis la 2, libri 11 f et l. p~ae:es solo es parte de otra cosa, sino que a ella pertenece. Por eso de manera
C. De ser'", ubi sitienribus agris nostris aquam non dabirnus alienis, natural vemos cada da que una parte del cuerpo se pone en peligro por
Et quilibet prius sibi eleemosynam facere deber, deinde proximis (De salvar a todo el cuerpo. As sucede en la naturaleza porque todo lo que
poen. 3, c. sane)98. pertenece a otra cosa que es ms importante que ella se subordina a aquello
Non obstat quod quaelibet civitas est pars regni. Pars autem orn de lo que ~orma parte ms que a s mismo: la mano, por ejemplo, que es una
nis ad sui totum ordinatur, quia pars non solum est alterius pars, sed parte y miembro natural del cuerpo, se expone al peligro de su destruccin
etiam omnino alterius. Et ideo pro salute totius corporis naturaliter por salvar a todo el cuerpo.
omnis pars periculo sui perditionis exponitur, hoc satis videmus quo Si as es por lo que se refiere a los miembros de ambos cuerpos, el fsico
tidie. Nam unumquodque in rebus naturalibus secundum quod est o ?atural y el poltico o civil, consiguientemente la ciudad, que es como un
alterius, idem sibi principalius, ideo magis inclinatur in id, cuius est miembro del rein?, est obligada naturalmente a exponerse al peligro inclu
pars, quam in se ipsum. Sic patet quod manus, 9ua.e est naturalis p~rs so de su destruccin por la salvacin de todo el reino. Es lcito razonar as,
et membrum, exponit se periculo suae perempuoms pro conservano pasando del cuerp~ fsico. al civil o mstico, que es la repblica.
ne totius corporis. Cum igitur sic sit in membris utriusque corporis, . Pero no es la misma ru tfn fuerte la obligacin de la ciudad para con el
scilicet physici sive naturalis, et politici seu civilis, ergo civkas, quae remo, aunque sea J:>arte o miembro suyo, como la que obliga al ciudadano,
membrum quoddam est regni, naturali obligatione teneu~r se exp?ne q~e. es pa~e ~e la ciudad, a procurar su bien y evitar su mal y a anteponer la
re, etiam periculo propriae peremptionis pro salute tonus re~m. utilidad publica. Hay entre ambas gran distancia o diferencia.
Est namque bona consequentia arguendo a corpore physico a~
civile sive mysticum. Respublica quod non est eadem, nec tam tortis
obligatio civitatis ad regnum, quamvis sit regni pars vel membrum

95. Dig.1.1.2: Veluti erga deum religio, ut parentibus et patriae pareamus (Norern
bergae 1529) 1,1.
Dig.37.9 De venere in possessionem mittendo et curatore eius. 1.15: ... si non tantum
parenti, cuius esse dicitur, oerum etiam rei publicae nascitur (Norembergae 1529)
3,1531; (Zrich 1973) 1,599.
96. Dig.50.2 De decurionibus et filiis eorum. 1: Decuriones, quos sedibus civitatis,
ad quam pertinent, relictis in alia loca transmigrasteprobabitur, praeses prouinaae m
patrium solum revocare et muneribus congruentibus fungi curet (Norembergae 1529)
3,2317; (Zrich 1973) 1,895.
97. Cod.11.42.2: Si quis de caetero uetiti furoris audaciaflorentissimae urbis com
moda voluerit mutilare aquam ad suum fundum ex aquaeductu publico derivando, sciat
eundem fundum [iscalis tituli proscriptione signatum priuatis rebus nostrts adgregan
dum. (Lugduni 1561) 316. .
98. C.I.C. C. 33, q. 3, c. 19: Qui uuet ellemosynam ordinate dare, a seipsodebet
incipere, et eam sibi primum dare (Graz 1959) 1, col. 1214.

72 73
cum ea, qua quilibet civis, qui est pars civitatis, ad bonum illius tuen ., .. El ciud~dano est ligado a la ciudad con un vnculo ms fuerte que la
dum et malum vitandum, et praeferendam publicam utilitatem tenetur i:pudad al remo y est, por ello, ms obligado que la ciudad respecto al reino
propriae. Est enim nter utrumque magna distantia seu differentia. }:.e~ponerse a cua~qu!er peligro de muerte por la salvacin de la patria o de la
Civis namque ad civitatern maiori vinculo astringitur, quam civitas ci:udad. Por las siguientes razones:
ad regnum, ac per hoc ille ad exponendum se cuicumque mortis pe :,'. i~Piimero porque el reino no es la patria de la ciudad como lo es la ciudad
riculo pro salute propriae patriae vel civitatis, non autem sic civitas ,!el,Fi~dadano, !undamento de l~, obligacin por la que el ciudadano debe
pro regno. Hoc patet primo, quia regnum non est patria civitatis, _.e.xr~~e'rs~ al p~l~gro ~orla salvacin de la patria en la que ha nacido, porque
sicut civitas est patria civis, in quo tota fundatur ratio obligationis qua :l~d~/;~ !o
bien c1V1! d: tiene :lla y no de s ni en s, porque es imperfecto.
civis nascitur patriae, atque ad exponendum se periculo pro illius l~orlo tanto, la c1u?ad esta ligada al rey con un vnculo ms dbil que el
salute tenetur, quoniam totum bonum civile ab ipsa habet, et non a se . ciudadano con su ciudad o su patria y, consiguientemente, no es igual la
nec in se, quia imperfectus in se est; ergo leviori iure astringitur civitas obligacin de ambos.
ad regnum quam civis ad civitatern suam vel patriam; ergo non est ,\'.\fA. Se_gundo. Segn Aristteles, la ciudad es au~osuficiente99; y Agus
eadem obligatio in utrisque. j,~~~: .} d:fine como un gran num~~o de hombres ~mdos por un vnculo de
4. Secundo, civitas est per se sufficiens secundum Aristotelem }t~f~enc1a que surgeyor la reunion de una multitud para convivir polti
(1 Polit. ca. 2)99. Augustinus (lib. 15, cap. 8, De civitate Dei)1 definir <:.~piente; en ella sus mierribros se ayudan los unos a los otros, desempean
eam esse hominum multitudinem aliquo societatis vinculo colligatam, 1edo e~ 'cada .~i uno un menester de manera coordinada , as , uno es mdico , otro
iuncta hominum multitudine ad politice convivendum, quae civitas aesevipea otro menester, y as es como la ciudad consigue su autosuficien
dicitur; unus ab alo adiuvatur, et diversi diversis inveniendis per ra 1cia y'pued: subvenir a sus necesidades independientemente de que forme
tionem occupantur, puta unus in medicina, unus in hoc, alius in alio, artelt ,, del remo, excepto en una coyuntura pasajera , como en una guerra o en
et sic acquisita est civitatis per se sufficientia, quae sine hoc quod sit ~
offi1tn~ neces_idad ~rgente.
intra regnum, potest sibi consulere per se ipsam absque regno de 0
, };'.n, cambio el ciudadano no es autosuficiente en muchsimas cosas y no
necessariis, nisi in aliquo accidentali casu, puta tempore belli vel al >B'?ed_e J?r s mismo resolver su vida adecuadamente sin la ayuda y el auxilio
terius urgentis necessitatis, Civis autem, inquam, plurimis non sibi de su ciudad, En consecuencia, el ciudadano est ligado a su ciudad con un
sufficit, nec potest per se sufficienter vitam transigere absque auxilio lfnculo ms fuerte que el que liga la ciudad a su reino.
et communicatione suae civitatis; ergo maiori vinculo astringitur civis :!.ao:Tercero. ~i la ~iudad estuviese naturalmente obligada a exponerse a peli
ad civitatem, quam civitas ad regnum teneatur. ~ro~ por el remo, mcluso a la tot~l des_truccin, con la misma obligacin que
Tertio, si civitas naturaliter teneretur exponere s~ periculis pro 'el ciudadano respecto de su patria o ciudad, resultara que estaba obligada a
regno, etiam eversionis totalis, ea obligatione qua civis pro patria vel algo ~ue puede redundar _en dao grande e irreparable del reino mismo, ya
civitate, videretur naturaliter teneri ad hoc quod sit causa privativa que sr se destruye una ciudad, el reino todo puede perecer, cosa que no
magni et intolerabilis damni ipsius regni si tota civitas periret, quia sucede aunque mueran uno o incluso muchos miembros de una ciudad. Por
destructa tota una civitate, facilius regnum totum periclitaretur, quod c?nsiguiente, no est obligada la ciudad a exponerse al peligro de desrruc
non evenit propter mortem unius vel multorum civium civitati, Non c~n o a otro grav~simo dao para liberar al reino, mientras que cualquier
ergo tenetur una civitas se exponere periculo eversionis vel ulterius ciudadano est obligado a hacerlo por su ciudad; es decir, que no es igual la
gravissimi damni pro regno liberando, sicut civis quilibet tenetur pro obligacin de ambos.
civitate; et, per consequens, non est eadem obligatio. Cuarto. La ciudad es un gran nmero de ciudadanos, pero ms vincu
Quarto, civitas est ipsa civium multitudo, sed ista civium multi lada y obligada para con su ciudad, su patria y su repblica que con el reino
tudo naturaliter magis inclinatur et obligatur civitati et propriae pa y su defensa. Los ciudadanos, por tanto, se inclinarn ms naturalmente a su
j
triae ac eius reipublicae quam regno et eius incolurnitati. Ergo magis ;
~~ patria y ciudad y a luchar por su salvacin que por la defensa del reino;
inclinabuntur naturaliter ad defendendam patriam seu civitatern et

1
99. Arisr., Poltica 1.2: Quae autern ex pluribus pagis conficitur soaetas civitas est
quae quidem (ut ita dixerim) totius sufficientia finem habet (Lugduni 1549)2, col. 749.
100. August., De civitate Dei, 15.8 (PL 41 447): ... quia nec constitu tune ab uno
poterat civitas, quae nihil aliud est quam hominum multitudo aliquo societatis vinculo
colligata.
j
74 75
pro eius salute pugnare quam pro regni incolumitate. Ergo magis deben, pues, ayudar, defender y conservar la patria antes que el reino; la
tenentur iuvare, defendere ac conservare patriam quam regnum. Ergo ciudad, en cambio, debe antes conservarse que exponerse al peligro de su
civitas magis tenetur se conservare quam exponere se periculo pe destruccin. Demustrase la menor porque todo hombre, aunque nace en
remptionis. Minor patet, quoniam horno civitati et patriae suae in un reino o provincia, ms prximamente nace en su ciudad o patria, como
specie, sed regno ve! provinciae nascirur, sicut quis nascitur patri et todos nacemos inmediatamente de un padre y, ms lejanarnente, de un
avo(/. postliminium, filius, De capt.; et postli. reu.; Baldus, auth. sed abuelo 11.
omnino, C. Ne uxor pro marit.)1 1

_-~"'~,~_~,-~

101. Dig.49.15.19.7: Filius quoque familias transfuga non potest postliminio revert,
r

neque vivo patre, quia pater sic illum amisit, quemadmodum patria et quia disciplina
castrorum antiquior fuit parentibus Romanis quam chantas /iberorum (Norembergae

1529) 3,22932294.
Bald., Super quarto Codicis 4.12.29: Nam horno nascuur civitatis suae in specie, sed
prooinciae nascitur genere, sicut quis nasciturpatri et avo ut /. postliminium, S si fi/ius,
De capuois; et /. asumptio. (Lugduni 1526) 2,22.

76 77
___________
1

~
;>
.....
.....
VII

;>
.....
.....
VII

1. An civitas civitati subvenire teneatur. VIl.1. Debe una ciudad socorrer a otra?
2. Civitas sive regnum est multitudo sive cornrnurutas VII.2. Tanto la ciudad como el reino son colectividades o co

o
u
o
I
perfecta. munidades perfectas.
3. Quando regnum recte regi dicatur. VIl.3. Cmo debe ser regido un reino?

. . 1. Ex iam dictis constabit quid dicendum de auxilio praestando a De lo dicho se ver lo que hay que decir del auxilio que una ciudad o un
crvitate vel ~egno necessitatibus alterius regni, cum sub uno rege sunt reino deben prestar a las necesidades de otro reino cuando hay varios y
pl~ra vel diversa regna. Ad hoc facilis est responsio: quod scilicet diversos reinos bajo el mismo rey.
rrunus q~~m regno,. cuius pars civitas est, subvenire alteri regno te VII. l. La respuesta es sencillad: la ciudad est menos obligada que el
n~tur, m~1 vo)untane succurrere velit (extra casum quem supra di reino a ayudar a otro reino del que forma parte, a no ser que quiera volun
xirnus), licet er superabundarent facultates in auro et argento, et rnul tariamente socorrerle (excepto en el caso que antes dijimos) aunque sea muy
tis aliis divitiis. rica en oro, plata o muchas otras riquezas.
2: Cuius ratio est, quia non solum regnum vel civitas, cum sir VIl.2. La razn de ello es que el reino y la ciudad, al ser colectividades o
multitudo sive communitas perfecta per se sufficiens, deber consi comunidades perfectas y autosuficientes, no deben considerar slo el estado
derare res et staturn regni vel civitatis praesentem, sed etiam damna et presente del reino o la ciudad, sino los daos o peligros que pueden pro
pericula quae possibilia sunt futura, eo quod eventus sunt in consi ducirse en el futuro porque son eventualidades que hay que prever102
deratione hominum (ut l. pater filio, De haered. instit. cum simili VIl.3. Adems, el reino sera perjudicado y un reino no es bien gober
bus)102 nado cuando sus bienes se emplean y destinan al bien o inters ajeno.
3. Praeterea regnum illud gravaretur. Non enim regnum regitur
recte, cum bona ipsius ad bonum, velut ad finem alterius, ordinanrur
vel diriguntur.

102. Cod.6.24 De haeredibus instituendis et quae personae hacredes institu non


possunt. : Si pater tuus eum quasi filium suum baeredem insttuit, quae falsa opinone
ductus suum esse credebat, non insttuturus si alienum nosset, isque pastea subdit eum
estensus est auferenda ei successionem (Lugduni 1540) 279; (Zrich 1970) 2,257.
"
00

78 79
SEQUUNTUR ALIQUOT CONCLUSIONES PRIMERA CONCLUSIN

- O
()

Z
-

c:::
Vl
()
O
t'11

Z
:;d
>-
:;d
'"el

t""'"
~
CONCLUSIO I
VIII

.....
..... .....
-<
VIII
-- VIII. l. Pueden el rey o el prncipe legislar u ordenar algo en
-<
te::">

. 1. An rex vel princeps possit in praeiudicium populi ali perjuicio del pueblo?
quid statuere vel ordinare. VIIl.2. Todo se ha de ordenar teniendo como fin los gober

.....

oo-
O-
;"

S"
o.-
o.-

(l)
o.-

rq
3

I
...

"'1
ti)
()
:::

O
:::

O
(l)
:::
(l)
(l)

O
,

"'1
"'1

l"
2. Omnia sunt ordinata in finem gubernationis. ; nados.
3. Obligatus aliquid efficere, contrarium illius tenetur ef Vlll.3. Quien est obligado a hacer algo debe evitar lo contra

-
-

aq
O-

...
o.-

...

:::
o.-

::r"

o
oO-

()
(l)

I
(l)

(l)

"'1
O
(l)
()

"'1

l"
~"
O

l"
"'1
l"
l"
_-------------_ ...._---,.~.,

l"
fugere.

l"
~"
rio.
4. L~bertati populorum nemo praeiudicare potest. VIIl.4. Nadie puede atentar contra la libertad de los pueblos.
5. Libertas est res inaestimabilis. VIIl.5. La libertad es un bien inestimable.

. 1. Nulli principum aut regum, quantumcumque supremo, licet VIII. l. A ningn rey o prncipe, por alto que sea, le es lcito legislar u
an re~o stat~er~ _et ordinare a~quid, concernens totam republi ordenar algo concerniente a toda la repblica en detrimento del pueblo o
cam, tn praeiudiciurn aut detrimentum populi vel subditorum, de los sbditos sin su consentimiento, en la forma debida y lcita; y si lo
eoru~ consensu non habito, licito vel debito, quod si facit, nihil hace, no tiene ningn valor jurdico.
ommno valet de iure. La primera parte de la conclusin se prueba por argumentos de auto-.
Prima pars conclusionis probatur auctoritate et ratione. Ratione ridad y de razn.
sic: yopulus fuit causa efficiens et finalis regum et principum, unde Los argumentos de razn son los siguientes: el pueblo fue la causa
ordinantur ad populurn sive ad bonum populi et utilitatem cornrnu eficiente y final de los reyes y prncipes, por lo que stos estn ordenados al
nem sic~lt ad finem. Ergo non possunt reges aliquid in praeiudicium pueblo, o al bien del pueblo, y a la utilidad comn como a su fin; no puede,
ve! derrimentum populi, et contra utilitatem subditorurn statuere or por tanto, los reyes disponer, ordenar o anular nada en detrimento del
dinare et demoliri. ' pueblo y contra la utilidad de los sbditos.
Patet consequentia: ex eo quod ad aliud ordinatum, naturae or La consecuencia se deduce de que aquello que est ordenado a otra cosa,
din~ ?n dicirur impedimentum ei, aut malum aliquod provenire, sed segn el orden natural, no se debe decir que le sirva de estorbo o le ocasione
a_ux1lmm. Cuius ratio est, quia id quod ad aliud ordinatur, sicut ad algn mal, sino que le sirva de ayuda.
..

fmem, est medium proportionatum eidem; medium enim non assumi La razn de ello es que lo que se ordena a otra cosa como a su fin es un
--------------_

tur nisi ad consecutionem finis (ut patet 1 Polit.; et 7 Etbic.; et 2 medio proporcionado para conseguir ese fin, porque el medio slo se toma
Physic.)103; sed populus assumpsit pro medio eligere et constituere para la consecucin del fin 103.
s~~er se reges ve! prncipes sive rectores, ad consecutionem proprii Ahora bien, el pueblo consider como un medio para la consecucin del
finis, hoc est, prosperiratis, utiliratis, promotionis et conservationis propio fin, es decir, de la prosperidad, utilidad, promocin y conservacin

80 81

.....
00
00
O
boni communis, cum sir causa sui ipsius (ex 1 Metaph.)104. Ergo ex de bien comn, siendo como es el pueblo causa de s mismo, elegir Y poner
ipso rege vel prncipe non debet nec potest secundum ordinem na . d , ,
por encima e sr reyes y pnnc1pes o rect?res
104
. . ,
turae, qui semper est servandus, provenire bono communi malum Por consiguiente del rey o prncipe ru debe m puede, segun el orden
aliquod, sed auxilium. Ergo nulli principum aut regum, quamtum natural, que siempre hay que respetar, provenir ningn mal contra el bien
cumque supremo, licet statuere aut ordinare aliquid in praeiudicium comn, sino ayuda. No puede, por tanto, ningn prncipe o rey, ~or _alto
populi vel subditorum. que sea, legislar u ordenar nada en perjuicio del pueblo . de sus sbditos.
2. 'Secundo, omnium ordinandorum in finem gubernationis, sicut VIII.2. En segundo lugar, es necesario deducir de su fm la norma de las
in coereris rebus vel negotiis, regulam ex fine sum necesse est, ut cosas que hay que disponer para el gobierno, como en los dems asuntos o
patet 2 Phys. et 7 Ethic.105, quia tune unaquaeque res optime dispo negocios1os, porque todo se dispone de manera perfecta cuando se endereza
nitur, cum ad suum finem convenienter deducitur. Sed finis unius a su propio fin. .
cuiusque populi liberi est bonum, etiam utilitas ipsius, quod consistit Ahora bien, el fin de todo pueblo libre es su bien y su J.:>rovecho, que
in hoc quod hornines gubernandi et tora communitas dirigantur in his consiste en que los hombres que hay que gobernar y la co".1~rnd~d toda sea?
quae agenda sunt convenienter, ut suppleantur eorum defectus, corri dirigidos a aquello que conviene _hacer para. suplir sus deficiencias, co rregir

---'-~,----,--------_.
gantur mores ut sint virtuosi, vivant in pace, defendantur ab hostibus, sus costumbres, para que sean virtuosos, vivan en paz, prosperen Y se de
non solum externis sed internis etiam, augeantur. Ergo reg aut prin fiendan de los enemigos internos y externos. .
cipi non erit Iicitum statuere aliquid contra directionem defectuum. No puede, pues, un rey o prncipe mandar nada que no s_ea para cubnr
Prima probatur per locum a contrariis, ubicumque alterum con necesidades. Prubase la primera por su contrario, ya que siempre que se
trariorum praecipitur, alterum prohibetur. manda una cosa, se prohibe la contraria. .
J. Et ubi quis unum aliquod obligatur efficere, contrarium illius VIII.3. Siempre que uno est obligado a hacer una cosa, debe evitar Y
tenetur effugere ac repeliere. . rechazar su contraria.
4. Tertio, nemini licet sine legitima causa praeiudicium inferre VIII.4. En tercer lugar, ningn rey puede sin legtima causa atentar
libertati populorum suorum; sed si aliquis aliquid statueret sine con contra la libertad de sus pueblos; ahora bien, si manda algo contr~ el prove
sensu populi, contra populi communem utilitatern praeiudicaret liber cho comn del pueblo sin su consentimiento, atenta contra la libertad del
rae populi et subditorum; ergo etc. pueblo y de sus sbditos. ~or tan_to... . . .
5. Libertas est res preciosior et inaestimabilior cunctis opibus quae VIII.5. La libertad es mas prec10sa e inestimable que todas las nquezas
populus lber habet (/. libertas, De reg. iur.)106 Ergo praeiudicando que pueda tener un pueblo libret06. Atentando contra la libertad, por tanto,
libertati, prnceps faceret contra iustitiarn. el prncipe obrara injustamente.

103. Arisr., Poliucorum 1.8: Enim vero referat necessarium est. Nam mulieres me
dia pars sunt bominum liberorum (Lugduni 1549) 2, col. 762.
Idem., Ethicorum 7.9: Nam si quispiam hoc ob hoc expetit, aut sequitur, per se
quidem hoc expetit, aut sequitur, per accidens autem, ipsum prius (Lugduni 1549)2, col.
695.
Idem., Physicorum 2 .2: At natura est et id cuius gratia. Quorum namque motionis, si
sit continua, finis aliquis est, eorum is ultimum est, et id cuius gratia (Lugduni 1549} l,
col. 431.
104. ldem., Metaphysica, 1.2.11: Patet itaque quod ob aliam nullam utilitatem
quaerimus, sed quemadmodum dicimus, liber horno de eo, qui sui ipsius et non alterius
gratia est (Lugduni 1549) 2, col. 1372 (cit. supra en la noca 34).
105. ldem., Physicorum 2.8: Praeterea, in quibus est aliquis [inis, in iis et id quod
prius et id quod deinceps agitur buiusce gratia agitur (Lugduni 1549) 1, col. 439.
Idem., Ethicorum 7.9 (cit. supra en la nota 103).
106. Dig.50.117 De diversis regulis iuris antiqui. 106: Libertas inaestimabilisres est
(Norembergae 1529) 3,2392; (Zrich 1973) 1,923.
00
N

82 83
IX IX

><
......
1. Rex sive princeps non potest imperare civibus prout IX. l. El rey o prncipe no puede mandar a los ciudadanos a su

~
o
antojo, sino segn las leyes.

'"O

s::
'"'l
vult, sed secundum leges.
2. Princeps imperat subditis sicut minister legis. IX.2. El prncipe manda a sus subditos como ministro de la

S'

-
.....

o.-
o
(")

o
a

~
a
o

~
ley.

en

(b
'"'l
3. Quare quis dicatur rex.
4. Nemo potest facere irnpossibile, cuius contrarium est IX.3. Por qu se le llama a uno rey.

e'
~
IX.4. Nadie puede hacer algo cuyo contrario est obligado a

~
O
::s
(")

~
a (b
'"'l

en
'"'l
necessarium.
5. Faciens princeps in praeiudicium regni est facere con hacer.

~
IX.5. Es antinatural que el prncipe obre en perjuicio de su

~
(b

(")
en

(")
O
::s
(b
(b
'"'l

c:r ....
tra ordinem naturalem.

S'
t'T1
\Jl
...... >:;

>B'

c:r

ri'

o.-
o'
en

(")

o
(b
'"O
'"'l

::s

"2'
(b
pueblo.

(b
(b
'"'l
O

'"O

c::
'"'l

(b
en
(b
s::
'"O
1. ltem quilibet rector, rex vel princeps, cuiuscumque regni vel
comrnunitatis, quamtumcumque sir supremus, non habet libertatem IX.1. Asimismo, ningn rector, rey o prncipe, de ningn reino o co
aut potestatem imperandi civibus prout vult et secundum libitum suae munidad, por ms alto que sea, no tiene libertad o potestad de mandar a sus
voluntatis, sed solum secundum leges polticas. At leges deb"~nt esse sbditos coi:no quiera y al arbitrio de su voluntad, sino slo segn las leyes.
conscriptae ad comunero omnium urilitatern, et non in praeiudicium Ahora bien, las leyes deben estar redactadas para el bien comn de todos
reipublicae, quin potius accomodandae sunt ad rempublicam et publi y no en perjuicio de la repblica, sino ajustadas a la repblica y al bien
cum bonum; non e contra respublica ad leges. Ergo nemo habet po pblico y no la repblica a las leyes.
testatem aliquid statuendi in praeiudicium populi. Por tanto, nadie tiene potestad para ordenar algo en perjuicio del pue
2. Quia rex vel prnceps non imperat subditis ut horno, sed sicut blo.
minister legis. Unde non dominatur, sed administrat populum per IX.3. Por eso se llaman reyes, porque mantienen las leyes en nombre de
Dios, ordenando lo justo y prohibiendo lo injusto108; de ese modo los
leges (/. digna vox, C. De Legibus)1 7 hombres permanecen libres y no obedecen a un hombre, sino a la ley.
3. Et propterea dicuntur reges, quia Deo servant leges, iusta
praecipiendo et contraria prohibendo (23, q 4, c. si Ecclesia)1 8, et sic Quinto. Nadie puede obrar contra la ley en aquello de que no puede
dispensar; de lo contrario, excedera los lmites de su potestad y no tendra
cives manent liberi, nec oboediunt homini, sed legi.
ningn valor jurdico lo que hiciese.
Quinto probatur: nemo potest contra ea, in quibus dispensare
Ahora bien, el prncipe no puede dispensarse de hacer todo lo que tienda
non potest, facere; alioquin excederet limites suae potestatis, et nihil
al bien del pueblo.
valeret de iure quicquid faceret. Sed indispensabilia sunt principi .
Por tanto, ningn prncipe puede ordenar o hacer nada en perjuicio del
cuicunquebonum commune conservatur. Ergo prnceps quicumque
bin comn y del pueblo sin solicitar y obtener el consentimiento del pue
non potest statuere aut facere aliquid in praeiudicium communis boni
blo109.
et populi, subditorum consensu non requisito et habito (S. Thom. q.
100, ar. 8, et in solutionibus trium argumentorum, ubi dicit quod
intentio legislatoris, etc.)19

107. Cod.1.14 De legibus et constitutionibus principum et edicris. 4: Digna vox


maiestate regnantis legibus alligatum se principem profiteri: adeo de auctoritate iuris
pendet auctoritas et revera maius imperio est submutere legibus principum et oraculo
praesentis edicti quod nobis licere non patimur iudicamus (Lugduni 1540) 30; (Zrich
1970) 2,68.
108. C.I.C. C. 23, q.4, c.42: ... quia vero etiam Rex est, ei seruu, leges iustas
praecipientes, et contrariaprohibentes conuenienti vigore sanciendo (Graz 1959) 1, col.
922. l
t,
,
84
: 85
i

00
\J1
l
4. Sexto, nullus supremus potest facere impossibile, cuius contra _I?C.4. Sexto. Ningn soberano puede hacer algo cuyo contrario es obli
rium est necessarium. Necessarium autem est ius divinum et ius na gaCion suya hacer.
turale, ut dicit Bernardus in lib. De praecep. et dispen P". Unde prn Ahora bien, el derecho divino y el derecho natural son de obligacin 109.
ceps non potest peierare, non potest furari, non adulterari. Sed si Luego no puede el rey perjurar, robar o estafar.
reges statuerent aliquid in praeiudicium populorum sive subditorum, Pero si_lo~ reyes ordenan algo en perjuicio de sus pueblos o sbditos sin
eorum consensu non habito, facerent quae per ius naturale et divinum su consennmienro, hacen algo_prohi~ido por el derecho divino y el natural,
prohibentur, quae Deo valde displicerent, et sic attentarent efficere lo qu_e_ desagrada mucho a D10s; e mtentaran hacer algo que no les est
sibi non possibilia. Ergo nulli licet facere in 'praeiudiciurn. Minor permitido,
probatur, quia manifestum iure naturali prohiberi ut quis alteri faciat En ?onsecuencia, no pueden obrar en perjuicio del pueblo.
quod sibi rationabiliter nollet fieri. Pruebase la menor porque es evidente que el derecho natural prohibe
5. Septimo, quicquid prnceps agit in praeiudicium totius regni hacer a otr? a_lgo que razonablemente no quiere que se le haga a l.
contra eorum consensum et voluntatem, est facere contra ordinem IX.5. S_ep~1mo. Lo que un rey hace en perjuicio de todo el reino contra
naturalem inditum divinitus rebus, et sic facit contra ius naturale. su consent1m~ento y voluntad va contra el orden natural impreso por Dios
Probatur, quia illud facit per vim aut metum subditis inferendo, quae en todo; y dicho rey, por tanto, obra contra el derecho natural.
causant involuntarium. lnvoluntarium autem est contra naturalem in
, S~ prueba porque lo que dicho rey hace es a la fuerza o intimidando a sus
clinationem voluntatis, quae de sui natura est libera, et non potest sbditos, lo que ocasiona una falta de asentimiento.
cog (Ezech. ca. 46)111: Non accipiet prnceps de haereditate populi Ahora bien, la falta de asentimiento va contra la inclinacin natural de la
per violentiam, et de possessione eorum ut non dispergatur populus voluntad, que es por naturaleza libre y no puede ser obligada 111.
meus, unusquisque a possessione sua.

109. S. Thom., la., 2ae., q. 100, art. 8.4 (BAC 80; Madrid 1953)661.
110. Bcmard., Liber de praecepto et dispensatione 3 (PL 182) 364.
111. Ez 46.18: Et non accipietprnceps de haerditate populi per violentiam, et de
possessioneeorum: sed de possessionesua haereditatem dabit filiis suis, ut non disperga
tur populus meus unusquisque a possessionesua,

86
87
X
X
1. Probatur multis auctoritatibus oppress1ones subdi
torum damnari. . X. l. Se pru~ba con muchas autoridades que es un delito opri

o
c.

::s
(\)
E-

"1

CIl
(\)

CIl
'"O
o

CIl
'"O
mir a los sbditos.

a
CIl
1 . Deinde probatur auctoritate omnia detrimenta et oppressiones,
quae in praeiudicium subditorum fiunt damnari atque reprehendi (1 1. Tambin se_ prueba con autoridades que reprenden y condenan todos
Reg. 12 et Reg. cap. 24)112 Legitur etiam (J Reg. lib. c. 21)113 de los danos y opresiones que se hacen en perjuicio de los sbditos' 12 Les d
Achab et lezabel, quia abstulerunt vineam Naboth contra voluntatem A b J b 1n . . e e
ca Y eza e. que quit~ron a Nabot una via contra su voluntad a pesar
illius, et offerentes pretium pro vinea, et tamen rapina illius simul, et de haber ofrec~do u~ precio por ella y el profeta, por el robo y por haber
quia eum occiderant, dicrum fuit per prophetam: occidisti insuper et matado al dueno, d10: Mataste y luego usurpaste 114.
possedisci '!" (2 Cor. 10; et cap. ult.)115 inquit Apostolus: Agam San Pablo . dice
. 115: Obrar
.f. segn la potestad que me dio el S enor
no
secundum potestatern nostram quam nobis dedit Dominus in aedi para d estruir sino para edi icar, texto que comenta Santo Tomsll6
ficationem et non in destrucrionern, ubi S. Thomasl!". Auctoritas
d , Autoridad de derecho humano es un canon+!" comentado por J uan A n
iuris humani c. quanto, De iureiur. 117, ubi est texrus ubi loannes
11s 119
res y otro que condena que el prncipe enajene nada en perjuicio del
Andreas118; et tex. c. intellecto, eod. tit.119, ubi prohibetur principem pueblo.
facere alienationern in praeiudicium regni sui.

112. 1 Rey l~.15; 1 Re 24.


113. 3 Rey 21.
114. 1 Rey 21.
115. 2 Cor 10.8: ...de potestate nostra, quam dedit nobis Dominus in aedificationem
et non in destructionem.
Idem.,13.10: Ideo haec absens scribo, ut non praesens durius agam secundum potesta
tem, quam Dominus dedit mih in aed,fieationem et non in _destruaionem.
116. S. Thom., Super JI ad Corintbios 13.2 (Opera omma 6; Stuttgart 1980)424:
Dedit mihi hanc potestatem, scilicet ligandi atque soloendi, in aedificationem, non in
destructtonem, id est ut vos aedificemini et non ut destruamini et si dure vas corrigerem,
non aedificerem sed destruerem.
117. C.I.C. X.2.24.18: ... iuramentum non ut esset iniquitatis vinculum,fuerit insti
tutum ... (Graz 1959)2, col. 365.
118. J. Andreas, In sec. Decret. librum novel/a commentarta 2.24.3: Prnceps per se
non potest componere de damnis populo datis causis belli (Venetiis 1612) 189v.
119. C.I.C. X.2.24.33: ... illicitum profecto fuit si praestitit de non reeuocandis
alienationibus huiusmodi iuramentum (Graz 1959)2, col. 373.

88
89
00
00
u
o
Z
u
....
~
-o (/'J

'O
o
Z
u
....
~
(/'J
-
Z
(/'J
..
(.)
~
Z
el
-<
CONCLUSIO II CONCLUSIN SEGUNDA
XI XI

I:l

...o
=-B
'::l
1. An prnceps donare vel transigere de rebus subditorum

<l.l

....u
'"
'"::l
'"
XL 1. Puede el prncipe dar cosas de sus sbditos o negociar

...
o
'"
o
c:
<l.l
CJ:J
o
tU"-
possit? .. con ellas?
2. Constitutio Imperatoris, quod certo casu do?1mmi:n XI.2. Se trata ampliamente de si vale la ley de Justiniano segn
rerum de uno in alium transferatur an valeat, copiose hic la cual a veces puede transferirse el dominio de una persona a otra.
tractatur. XI.3. Perjudica a los sbditos el que el prncipe negocie con
3. An transactio principis cum inimicis ne fiat q~~rela per los enemigos para que aqullos no reclamen los daos ocasiona
sbditos, de damnis hinc inde datis, noceat subdms? dos por stos?

1. Non licet principi, quantumcumque supremo, do~are a~t XI. l. No puede el prncipe, por alto que sea, donar, tratar, intercam
remittere seu componere vel transigere de rebus vel_ ~amms su~d1 biar o negociar con las cosas o con el perjuicio de sus sbditos slo con
torum eorum consensu elicito vel debito, non requisito et habito. consentimiento implcito o supuesto y no solicitado y expreso. Razones:
Probatur primo per ea quae dicta sunt in pri~o notabili. Nemo Primera. Por lo que se dijo en el primer principio (111,6): nadie puede
enim plus iuris in alium t~ansfer~epotest quam ~p~e hab~t (L.. ne~00 dar a otro ms derecho que el que tiene12
facit, ff De regul. tur.; vide L. fin C. De pact, ibi cum in ali~.) Segunda. Por el tercer principio (V).
Secundo probatur per tertium notabile. Tertio probatur per pnmam Tercera. Por la primera parte de la primera conclusin (VIIl.l)
partero primae conclusionis. .. . . . Xl.2.Cuarta. Por la mxima de Inocencio IV121, segn la cual, si el
2. Quarto per sententiam Innocentu c. quia plerique, De im prncipe, por alto que sea, o el Emperador ordenan sin causa legtima que el
munit. Eccles., circa fin.121, ubi dicit quod si prnceps, quantumcum
que supremus, vel lmperator statuerit sine causa legitima quod certo

120. Dig.50 .17 De diversis regulis iuris amiqui. 54: Nemo plu~ i~ris ad alium trans
ferre potest, quam ipse haberet (Norembergae 1529) 3,2388;_ (Zunch 1973)_1,9.22. .
Cod.2.3 De pactis. 30: Cum in alienis rebus contra domini volunta_te'."' aliquid fien
vel pacisci secta temporum meorum non patitur (Lugduni 1540) 50v; (Zunch _1970) 2, 94.
121. lnnoc., Super quarto Decret. 49.8 (cit. supra en nota 56): Const1tutwnesautem_
quae sint contra salutem animae, ut de usuris et de iuramentis non seruandts, servan
non debent (V enetiis 1540) fol. 176.

90 91
casu dorniniurn rerurn de uno in aliurn transferatur, nec in foro dominio de las cosas pase de una persona a otra, ni en el foro interno ni en el
anirnae, nec in foro civili, servanda est talis constitutio. civil hay que obedecer dicha disposicin.
Sequitur Archidiaconus122, et Dorninus et Cardinalis Praepositus, Siguen esta opinin Guido de Baysio122, Juan Antonino de SanJorge123,
c. ius ciuile, 1 dist.123 Idern Dominicus c. 1, 2 colum, De sum. Trinit., Domingo de San Geminiano 124, Francisco Zabarella125, Bartolo de Sassofe
lib. 6124; Cardinalis, consil., 147, incip. dominas Papa, ad fin.125; Bar rrato126, Alejandro de Imola127, Pablo de Castro128, Oldrado de Ponte129, y
tolus in proem., ff 2 colum. 126; Alexander, 1 quaest. ff et in rubnc. si es comn sentencia de los canonistas'v? y juristas+"; entre ellos Nicols
cert. petat; et in 4 part. consiliorum, consil. 93; et in prima parte 1. Tudeschi'Y y Felino SandeoP'', quien dice: Aunque el emperador tenga
36127 Paulus de Castro, consil. 105128, et Oldradus consil. 123129
Et est cornmunis sententia canonistarum (cap. quae in Ecclesia

rum, De constit.)13 et doctorum (/ex fin., C. Si cont. ius ve/ util.
pub.)131; Panorrnitanus'V, Felynus (c. quae in Ecclesiarum)133: Licet

122. Archid., In Decret. volumen commentaria, D. 2, c. ius civile (Venetiis 1601)


fol. 5: De hac materia notat plene lnnocentius in glossaextra. De constuutiontbus, quae
in ecclesiarumet De inmunitate ecclesiae.quia plerique, ubi dicunt quod si imperator vel
aliquis prnceps sine iusta causa[ecent aliquam constitutionem contra ius natura/e, puta
quod dominia divina de uno in alium transferantur sine causa, ta/is constitutio nec in
foro animae, nec civili observanda esr,
123. Joann. Ant. de S. Georgio, Commentum super volumina Decret. lus civile:
Sine causa prnceps si facit aliquam constttutionem por quam dominium rei suae aufert
uni et dat alteri, ta/is constitutio non est servanda (Mediolani 1494).
124. Domin. de S. Geminiano, Super sext. Decret.: Si imperator ve/ prnceps sine
iusta causa[aceret constttutionem quod dominia rerum transferatur in alias, non va/et
constitsaio, et nec in foro civili servanda est (Venetiis 1495).
125. Zabarel., Consilia, cons. 146, therna Dominus noster papa (Lugduni 1552)fol.
89: ltem reuocamus, cassamus et annullamus omnes et singulas concessiones et do
nationes per nos [actas, sub quacumque forma vel expressione verborum... uolumus
quod huius modi concessiones, et donauones ex nunc habeantur pro non factis...
126. Bart., In primam Digesti veteris partem (Lugduni 1561) 4, col. 2: Circa quod
videtur primo dicendum quod non possit donare.
127. Alex. de Imola, In sec. Digesti Vet. partem Commentaria: lmperator mihi non
potest auferre dominium rei meae, nisi ex causa,puta publicae utilitatis (Veneriis 1586)
llll.
128. P. de Castro, Consilia et allegationes, cons. 105: Posito quod hic constaret de
uoluntate principis quod uoluerit confirmare in praejudicium illarum et ius eis quaesi
turn auferre, videtur quod non valeat (Norembergae 1485).
129. Oldrad. de Ponte, Consilia, cons. 123: Tertio hoc videmus regulare esse in
omnibus similibus, quia paria sunt, cum agitur de successionedeferenda, ve/ portione
delata augenda ve! minuenda, aliquos non subesse, ve/ tales subesse qui admitti non
possunt (Lugduni 1550) H.
130. Panorm., Super prima parte primi, c. Quae in ecclessiarum, n. 15: Prncepsnon
potest privare suum vasallum feudo sine causa (Lugduni 1542) 22v.
131. Idem., c. Quae in ecclessiaruni: Et anea quae sunt iuris natura/is possunt tolli
per principem ve/ immutari ex certa scientia, vide quae plene traduntur per Ange. Aret.
ubi multa dicit ad propositum in $ sed naturalia, insti. de iure natu, gentium et civi.
(Lugduni 1542) 24.
132. Idern., Commentaria primae partis in primun Decret. De constirurionibus.
Quae in ecclesiarum. 10: lmperator licet habeat iurisdictionemin universos, non tamen
dominium rerum privatarum quae ab olim [uerunt concessae occupantibus (Venetiis
1605) 2,205.
133. Fel. Sandeus, Ad lib. V Decret. pars prima 13.26: lmperator non potest tollere
ea quae sunt de iure naturali, et sic non potest alicui a uferre rem sua sine causa... et

92
93
habeat iurisdictionem in universo, non tamen dominium rerum pri jurisdiccin sobre el Universo, no tiene el dominio de las cosas privadas,
vatarum, quae olim fuerunt concessae occupantibus; et procedit haec que fueron concedidas antiguamente a quienes las ocuparon. Y vale esta
sententia etiam respectu bonorum infideliurn. Cum igitur princeps sentencia tambin respecto de los bienes de los infieles.
non possit per legem facere ut dominium rerum particularium invitis Ahora bien, si el prncipe no puede hacer por ley que el dominio de las
subditis de uno in alium transferatur, nec auferre veris dominis sine cosas particulares se transfiera de uno a otro sin el consentimiento de los
legitima causa, sequitur quod non possit donare: loannes de Platea (l. sbditos ni quitrselas a sus verdaderos dueos sin causa legtima, se deduce
praedia, J colum. in fin., C. De loe. praed. fis. civil. lib. 11)134 de ello que tampoco puede donarlas':",
3. Sexto probatur per aliam sententiam doctorum (c. quanto, De Xl.3. Sexta razn. Otra mxima de los juristas135, segn la cual si el
iureiur.; et c. fin. De maior. et oboed.; et c. in natura, De tniur, et prncipe, el Emperador, el rey o el pueblo por mandato del prncipe ne
dam. dat.)135, ubi est communis doctrina quod si prnceps, Imperator, gocian con los enemigos para que los sbditos no reclamen los daos
rex aut populus, habens iura principis, componat curo inimicis, pacis ocasionados por aqullos, esa negociacin no puede perjudicar a los sbdi
cendo quod de damnis hinc inde datis non fiat per subditos querela, tos porque es nula.
talis transactio non nocet subditis, nec valet. Concuerdan con ese parecer el Hostiense'P", Antonio de Butrio137, y
Sic Hosriensis'P" singulariter dict. cap. quanto, et dominus An Domingo de San Geminiano P'' .. Agrega el Hostiense+'? que sera absurdo
tonius in secundo notab.137, et notat Dominicus post gloss. quae hoc
probat cap. auctoritate, f fin., De privileg. lib. 6138 Et Hostiens in
summa titul. De poen. et remis penul. colum. verb pone, et ita de facto
respondit reg. peccatum, De reg. iur, lib. 6139; esset absurdum quod

procedit conclusio etiam respectu bonorum infidelium, nam sine causa nec Papa potest
eis auferre bona (Augustae T. 1578) 26.
134. J. de Platea, Super tribus ultimis lib. Codicis. Nom enim potest prnceps sine
iusta causa dominium rei meae ve! obligationem mihi quaesitam mihi auferre, quia ea
quae sunt iuris natura/is ve/ gentium non possunt per rescriptum principis ve/ eius consti
tutionem ve/ per statutum auferri.
135. Panorrnit., I/ Super secundo Decret., tt. De iureiurando, c. 18 Quanto (Lug
duni) fol. 150v: Prnceps non debet aliquid agere in praejudicium populi, ipsius assensu
non requiruo secundum foannem Andream, et ad cap. ad haec, De officioarchidiaconi
quod non, et fadt textus iste in arg. secundum Hostiensem quod prnceps per se non
potest componere de damnts populo datis ratione guerrae, de quo remittu ad summam,
de poenitentus s. si, verbo sed pone, quod guerra ex bis notat principem non posse
disponere ad libitum de substantia subditorum.
Idem., Commentaria sec. part. in primum Decret. lib.: ... quandoque vult obligare
bona universitatis prn delicto ve/ obligatione, et tune s consentit maor pars, potest; alias
non potest 7,216v.
136. Hosrien., In secundum Decret. /ibrum cornmentaria, 1 De iureiurando. 18
Quanto personam suam (Veneriis 1581) fol. 130: Negotium regis reputatur negotium
uniuersitatis regni, et ideo etiam sufficit consensus parts maioris maiorum regni.
137. Ant. de Butr., Completus super quinqu libris Decret. cum repertorio eiusdem,
2.24.18 (Venetiis 1503) fol. 89v: Ad hoc De officio archidiaconi, ed boc, et est argumento
quod prnceps non possit per se componere de damnis populo datis ratione guerrae de
quo remittit ad summam, De poenitentia s. si vi, sed pone quod guerra.
138. Domin. de S. Geminiano, Super sexto Decret. De privilegiis et excesibus
praelatorum: ... dominus non possit remittere ius subditi, quod facit ut reges qui habue
rint guerram faciendo pacem, non possint remitiere damna illata suis subditis nisi ipsi
consentiant (Venetiis 149596) 104v.
139. Hosr., Summa, lib. 5, De poenirenriis et remissionibus. 62 Forma quae servan
da esr in restitutione male acquisitorum (Venetiis 1531) fol. 287v: ... non videtur nisi de
consensu eorumdem sit [acta...
C.I.C. In VI 2.28.1: Peccatum non dimittitur, nisi restituatur ablatum (Graz 1959) 2,
col. 1122.

94 95
f'
l
i
dorninus per suarn renunciationern auferret ius subditis secundurn
Innocentiurn (c. dilect filii circa fin. De appel)14. l

l
que el seor renunciase
sus sbdito
d h I
di a un ere~ o que no e pertenece, privando de l a
s, corno ice Inocencio JVI4o.

140. Innoc, IV, Super secundo Decret., 28 De appellationibus. 1 Dilecri filii (Ve
netiis 1540) fol. 122: Nam si bic dominas iure seo posset petere, ergo eadem ratione et
pactum [acere de non petendo, quia et cuicumque licet renuncien iure suo et boc esset
absonum dicere, quod dominus per suam renunciationem auferret ius subditi sui, quan
do autem criminaliter agitur in publicis iudiais, omnes admittuntur principaliter ac
cusando, nam per procuratorem haec expediri non possunt.

96
97
1
1

TERCERA CONCLUSIN
u
o
Z
u
....;
~
-o- -- V)

-
CONCLUSIO 111
XII
:x:

XII
-<
-
c

XII. t. Puede un prncipe de alguna manera enajenar a sus


..D
:..a...

-;;
o:t

-o
-;;
o~
e
c..

U
e
llJ
c..
V)
V)
~

. 1. An prnceps subditos suos aliquo modo alienare pos


V)
V)
~
o
V)

~
o
o
8
o

e
<':l
~
s...

o
c..
V)
I
o~

su. sbditos?
V)

2. Princeps quattuor species bonorum habet. XIl.2. El prncipe tiene cuatro clases de bienes.
3. Prima species bonorum est iurisdictio. XIl.3. La primera es la jurisdiccin.
4. Secunda species bonorum sunt fiscala. XIl.4. La segunda son los bienes fiscales.
S. Quae dicantur bona fiscalia. XII.5. Qu son los bienes fiscales?
6. Bonorum fiscalium rex est tntum adrninistrator non XII.6. El rey es slo administrador de los bienes fiscales, no su
e
o
e
dominus. ' dueo.
7. Dictio quasi denotar imperfectionem. XII.7. La expresin "casi" denota imperfeccin.
XIl.8. Los bienes patrimoniales son propios del prncipe.
.
8. Bona patrimon~ali~ sunt propria ipsius principis.

test.
9. In rebus et bonis smgulorum prnceps nihil agere po - XIl.9. El prncipe no puede hacer nada con las cosas y bienes
individuales.
10. An prnceps iurisdictionem alienare possit. XIl.10. Puede el prncipe enajenar la jurisdiccin?
11. Definitio iurisdictionis. XIl.11. Qu es jurisdiccin?
XIl.12. La jurisdiccin no se. puede tasar.
0-uc.. -oe
o ~

12. luri_sdi_cti? ~estimationem non recipit,


o;...:::
e s...
e V)
~
s... :;-

XIl.13. Se discute ampliamente si la jurisdiccin temporal se


0

o;;;

~
o~

05
...

13. An iurisdictio mere temporalis vend possit, latissirne


llJ
8
c..
o
<':l

llJ

..;
o...
o

...
-

V)

V)

llJ

discutitur. puede vender.

:..au
.-~
'C

-o
-o

....c:

::o
XIl.14. Las jurisdicciones son de derecho pblico.

.:::
,~
o::!
.~

V)

o
llJ
V)
e
V)
o
e
llJ

llJ
s...
llJ
u
o
c..

o
14. lurisdictiones publici iuris sunt.
s...

. 1. Nemini ~rincipum. ~ut regum, quantumcumque supremo, . XII.1. Ni'.1?n prncipe o rey, por alto que sea, puede enajenar me
licet aut donatione, venditione, permutatione aut afio alienationis diante donacin, venta, permuta o de otro modo una ciudad, villa o
modo,.a~iena~ecivitate~, ~illam! castrum, quantumcumque par fortaleza por pequea que sea, ni negociar la soberana de ellas con otro
~um sibi ~u~1ec~um,. ~hcm ??m~no, seu etiam componere super seo~ sin que los sbditos, ciudadanos o residentes de la villa o lugar
1~r~ s~pen?ntat1s, rusi subditi, crves aut oppidani vel incolae talis consientan voluntariamente en tal enajenacin. Y si el rey obra contra la
civrtans, villae vel loci, voluntarie tali alienationi consentiant. voluntad de sus sbditos o coaccionndoles para que consientan en ello,
Quod si de facto eis invitis aut ad consensum coactis rex facit , peca mortalmente y tal enajenacin, negociacin o sometimiento no

98 99
peccat mortaliter et nihil de iure valet talis alienatio, compositio et tiene valor jurdico y peca igualmente el donatario o comprador y no se
subiectio, et donatarius aut emptor peccat etiam mortaliter, nec puede salvar si no intenta por todos los medios que el prncipe renuncie a
salvari poterit, nisi totis viribus institerit apud principem, qua la donacin y que el contrato de venta o enajenacin se disuelva o revo
tenus donationi renunciaverit vel contractus venditionis et alie que.
nationis dissolvatur seu re vocetur. XIl.2. El prncipe en su principado o el rey en su reino tienen cuatro
2. Hic praemittendum principem quadruplicem speciem bo clases de bienes.
norum habere in suo principatu, sive rex in suo regno: XIl.3. La primera es la jurisdiccin del prncipe, es decir, la potestad
3. Prima species bonorum est iurisdictio principis, id est, potestas civil y criminal con mero y mixto imperio!". Esta potestad la tienen los
civilis et criminalis comprehendens merum et mixturo imperium (tt. prncipes desde que comenz a haber reyes, como manantiales de los que
quae sint regal. in usib. feud.)141 Est enim haec potestas apud prin proceden y a los que retornan todas las jurisdicciones, como los ros al mar;
cipem, postquam reges esse coeperunt, tanquam apud fontem a quo as derivan las jurisdicciones de los prncipes a sus inferiores mediante con
fluunt et refluunt orones iurisdictiones, sicut flumina ad mare, ita cesiones y confirmaciones y retornan a ellos mediante apelaciones, anula
quod ab eo in inferiores per concessiones, commissiones et confirma ciones y demandas. Pero el manantial y origen de todas las potestades y
tioness fluunt, sed ad eum refluunt per apellationes et nullitates et jurisdicciones fue el pueblo.
querelas. Primarius tamen fons et origo omnium potestatum et iuris XIl.4. La segunda clase de bienes del prncipe son los llamados propia
dictionum ipse populus fuir, mente fiscales, es decir, los que pertenecen al fisco, a la repblica o reino y
4. Secunda species bonorum principis sunt bona, quae dicuntur constituyen el patrimonio pblico, llamados fiscales por el fisco, que es la
proprie, similiter fiscalia, id est, ad fiscum et rempublicam ve! regnum caja del reino, donde se guardan todos los beneficios, rentas y ganancias de
pertinentia, publicumque patrimonium, dicta fiscala a fisco, qui est la repblica. El fisco, segn Baldo142 es parte de la repblica.
saccus regni, in quem omnes fructus redditusque atque proventus XII.5. Son bienes fiscales los caminos, los ros, las corrientes navegables,
reipublicae ponuntur. Nam fiscus secundum Baldum (in titulo de el mar, los puertos, las minas, las salinas y otras cosas semejantes junto con
feud. March. c. 1)142, est pars reipublicae. los beneficios que producen 143 Tambin los bienes comunes de la colectivi
5. Sunt ergo fiscalia haec, itinera publica, flumina, navigalia, mare, dad 144.
portus, aurifodinae, salinae et similia, et proventus qui ex illis colli XIl.6. Estos bienes de segunda especie no son propios del rey en exclu
guntur (tt. quae sunt Reg.)143 siva, sino de la Corona, o bienes reales, porque el prncipe no es dueo de
His etiam addi possunt ea quae universitatis sunt communia (ut
not. ff Quod cutus. uni. l. sicut; et l. 1, De rer. divis.)1~4_.
6. Quae quidem numerata in hac secunda specie, sunt bona non
propria regis solius, sed regiae coronae, sive regalia,. q.uia iurium
huiusmodi fiscalium princeps non est dominus, sed adrninistrator seu
quasi dominus (ff Ne quid in loe. publ. l. 2, interdictum. Ibi quasi
proprie et private)145
141. Consueced. Feudorurn, 2.56.
142. Bald., In usus feudorum commentariaa doctissima, De feudo marchiae, vel
ducatus vel cornitatus: Tamen in regno non potest succedere fiscus, sed ipse sanguis qui
perpetuus est (Augustae T. 1578) 23.
Recurre aqu el autor al sentido propio, literal o etimolgico de la palabra [iscus, que
significa propiamente cesto para guardar el dinero. Ver sobre el sentido jurdico literal
D. Kelley, 'Civil science in che Renaissance', The languages of political tbeory in early
modern Europe (Cambridge 1987) 62.
143. Cod.11.58.4 (Zrich 1970) 2,445.
144. Dig.3.4 Quod ciuiscumque universitatis nomine vel contra eam agitur. 7: S
quid untuersitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas,singuli de
bent (Norembergae 1529) 1,117; (Zrich 1973) 1,72.
lnst.2.1 De rerum divisione: Quaedam enim naturali iure communia sunt omnia
quaedam publica quaedam uniuersitatis quaedam nullius pleraque singulorum quae ex
oariis ca u sis cuique acquirunt sicut ex subiectis apparebit (Lugduni 1501) 44; (Zrich
1973) 1,10; (cit. supra en notas, 38,78 y 81).

101

-- o
100
-
o
o
7. Dictio enim quasi denotar imperfectionem (l. in facto, De los derechos fiscales, sino simple administrador o casi dueo145.
condit. et demost.v'"; XII.7. Ahora bien, la expresin casi denota imperfeccinl+".
8. Tertia species bonorum principis sunt bona patrimonialia, pro XIl.8. La tercera clase de bienes del prncipe son los patrimoniales,
pria ipsius principis, quae tanquam privatus possidet vel potest ha propios en exclusiva suyos, que posee o puede tener como persona privada.
bere. Haec quidem sunt in duplici differentia. Prima, vel quae habuit Son de dos clases: los que ha heredado de sus predecesores, a quienes lle
iure haereditario a praedecessoribus suis ad quos aliqua causarum de garon por alguno de los modos de que luego hablaremos; a ellos se refiere
sequentibus pervenerant. De his bonis dicit Lucas de Penna (dict. l. Lucas de Penna'V, En segundo lugar, los bienes que ha obtenido despus,
quicumque C. De om. aq. di. la 2 col. circa fin. lib. 11)147 Secunda, como los que han pasado a su caja privada en castigo de un crimen de alta
quae ad eum noviter pervenire potuerunt, ut puta vel ea quae ob traicin, por prescripcin, carencia de dueo u otra razn 148 o del dinero
crimen perduellionis, praescriptionis, vacationis, vel ob aliam ratio procedente de las rentas del reino, esto es, de los recursos y emolumentos
nem bona fuerunt ad fiscum suum privatum devoluta (/. 1 et 2, ff De destinados al mantenimiento de su casa y de la real persona; la posesiones,
iure fisc.; lex 3, C. De bon. uac.; et per to. lib. 10; et C. De aq., l. 2)148. castillos o territorios que haya comprado a particulares o adquiridos en
Aut si ex pecuniis quae provenerunt ex reditibus regni, scilicet, ex guerra justa contra los infieles149. Dicha clasificacin en dos de los bienes
proventibus seu emolumentis quae ad sui status et regiae personae patrimoniales del prncipe aparece clara en el Cdigo1so.
sustentationem deputantur, aliquas possessiones aut castra ve! loca
emeret a privatis' personis ve! etiam quae per industriam suam iusto
bello contra infideles acquisierit (c. Abbate sane, pro parte, in fin,
De. re iud., li. 6)149. Praedicta differentia principis patrimonii duplicis
probatur apperte l. bene a Zenone, C. De quad. praescri. Idem in
Authenticis, ut fin. obe. iud. pro. si vero, el 3, collat. 5150

145. Dig.43.8 Ne quid in loco publico vel itinere fat. 2.44: lnterdictum hoc non
esse temporarium sciendum est: perunet enim ad publicam utilitatem: condemnatioque
ex eo facienda est, quanti actoris intersist tolli quod factum est (Norembergae 1529) 3,
col. 1888; (Zrich 1973) 1,732.
146. Dig.35.1 De condicionibus et demonstrationibus et causis et modis eorum,
quae in testamento scribuntur. 58.2 (Norembergae 1529) 2,1387; $ 1,544.L.60.
El trmino quasi es, sin duda, uno de los ms empleadospor Las Casas. Vase, por
ejemplo Obras escogidasde Bartolom de las Casas. V Opsculos, cartas y memoriales
(BAE 110: Madrid 1958) 393: Pues para tener jurisdiccin y mando, debida cosa era
que la Sede Apostlica lo invistiese de dignidad suprema y soberana sobre aquellas
gentes y pueblos, porque a rey tal... no convena dalle comoquiera jurisdiccin, como a
un simple comisario, sino honrallo, sublimallo con dalle, y concedelle y envestille de
una cuasi corona imperial.
147. Luc. de Penna, In tres posteriores lib. Codicisjustiniani 11.58: Nam et regula
riter et bona patrimonialia velad usum principis specialiter deputata, et praedia Caesaris
quae in eius patrimonio sunt redacta, non nisi iussu principis alienabilia sunt.
148. Dig.49.14 De iure fisci. 1 y 2 (Norembergae 1529)3,22732275; (Zrich 1973)
1,879.
Cod.10.10 De bonis vacantibus et de incorporatione. 3: Si quando aut alicuius publi
catione, aut ratione iuris aliquid rei nostrae addendum est, rite atque solemniter per
comuem rerum privatarum, deinde per racionalesin singulis quibuscumqueprovinciis
commorantes incorporatio impleatur, et diligens stylus sigillatim omnia scribat; titula
vero quorum adiectione praedia nostris sunt consecranda substantiis, non nisi publica
testificatione proponantur: gravissimis statim subdedis supliciis, qui huiusmodi aliquid
propria usurpatione tentauerunt (Pars 1548) 690v691v; (Zrich 1970) 2,398.
Cod.11.42 De aquaeductu. 2: Si quis de cetero vetiti furoris audacia florentissimae
urbis commoda uoluerit mutilare aquam ad suum [undum, ex aquaeductu publico de
rivando, sciat eundem fundum fiscalis tituli praescriptione signatum privatis rebus nos
tris adgregandum (Pars 1548) 743v; (Zrich 1970) 2,438. Tt. 43.

.,.
-
o""1

102
103

o
...
-
9. Est quarta species bonorum super quibus prnceps dom!nium ~I~. 9. Hay una cuarta cl_ase de bienes sobre los que el prncipe tiene
haber et potestatem, scilicet, bona et res singulorum ~e. regno pnvato dominio y potestad: son los bienes y propiedades privadas del reino y sobre
rum, et in bis nihil habet prnceps agere, nec dom~m~m. h~bet, nec ellos nada puede hacer el prncipe ni tiene dominio sobre ellos ni til ni
quoad utile, nec quoad directum, sed quantum ad iurisdictionem et directo sino en cuanto a la jurisdiccin y proteccin slamente.
protectionem dumtaxat.
Aclarado eso, vamos a examinar cada una de las clases de bienes.
His praemissis discurrendum per singulas species supra positas XII. to. Respecto a la primera clase de bienes, la jurisdiccin, estable
cemos la siguiente conclusin: no puede el prncipe, por alto sea, vender la
bonorum.
10. Quoad primam bonorum speciem, scilicet iurisdictionem, jurisdic~in ni ponerla en prenda o enajenarla de ninguna manera; de lo
ponitur sequens conclusio: Non licet prin_cipi, ~uantumcumq';1e su contrario, peca mortalmente y est obligado a restituir todos los daos
premo, vendere iurisdictionem, neque rus p1gnorum cons!1tuere ocasionados a quienes estn sometidos a su jurisdiccin; pecan tambin
aut quoquo modo alienare; alioquin princeps peccat mor~aliter, et mortalmente los que compran tal jurisdiccin y no les excusa, ni al prn
tenetur ad restitutionem omnium damnorum quae ea ratione pas cipe ni a ellos, la costumbre contraria.
si fuerint illi, super quibus praedicta iurisdictio datur; peccant _si Razones _de la primera parte de la conclusin. Primera: nadie puede
militer emptores talis iurisdictionis mortaliter, nec excusat prm vender o enaenar algo sobre lo que no tiene dominio y que no es de derecho
cipem nec emptores contraria consuetudo. privado; si lo hace comete un hurto o rapia151
Prima pars conclusionis probatur primo: nemo _potest. ve~dere ~hor~ bien, ~ prncipe no tien~ la jurisdiccin como si fuera un patri
aut alienare rem, quam in suo dominio non habe~, ~ec u~re pnv~u esse momo pnvado m es dueo de ella ru de los dems bienes reales, sino que son
potest, quod si agit, furtum. ve! rapinam_ cornrrutut (/. mter stipulan de derecho pblico.
tem, sacram, De oerb, oblig.; l. rem alienam, _De c?ntra~en_d. ~m_p XIl.11. Azo define la jurisdiccin como una potestad de derecho pbli
t.)1s1. Sed prnceps non habet in suo patrimonio pnvato_iurisdictio co originada por la necesidad de administrar justicia. No forma parte, por
nem, nec est dominus ipsius, sicut nec caeterorum rega!tum, sed est tanto, de los bienes o del patrimonio pblico de todo el reino; nadie, por
tanto, ni siquiera el prncipe, puede comerciar con ellatsz.
publici iuris. . . . . . .
11. Iurisdictionem Azo definir esse iuns potestatem de iure publi
co introductam cum necessitate iurisdicendi. Non est ergo in bonis et
patrimonio publico totius regni, ideo non est in alicuius e~iam prin
cipis commercio (ut dict. l. nter stipulantem, sacra; et dict. l. apud

149. C.I.C. In VI 2.14.3: ... Allegabatur autem pro parte oestr, quod facta vobis
donatio de praedictis valida existimabat, quamvis illa sub Sarracenorum tune ststerent
potestate... (Lugduni 1559) col. 345; (Graz 1959) 2, col. 10121014. .
Las Casas no pondra reparos a que en una guerra contra los mahometanos se pudie
sen hacer adquisiciones justas. . . . .
150. Cod.7.37 De quadrienni praescriptione. 3: Sed samus hoc quidem in fiscalibus
alienationibus naviter obseroari, sed non simili modo rem fume obseruatam arca eas res
quae a sacratissimisimperatoribus non a fiscalibus reb~s, sed ex r=: eorum_ substan
tia procedunt. Quod satis irrationabile est. Quae emm differentza_ introduatur,. cum
omnia principis esse intellegantur, sive a sua substantza sive ex fiscal, [uerit sliquid
alienatum? (cit. supra en notas 56 y 66).
Nov.69.3 (Zrich 1972) 3,352. _
151. Dig.45. l De verborum obligationibus. 83.5 (Norembergae 1529)3,2003; (Zu
rich 1973) l,776. .
Dig.18.l De contrahenda emptione et de pactis nter emptorem et venditorern com
positis et quae res venire non possunt. 28: Rem al,enam d1straherequem posse nulla
dubitatio est: nam emptio est et venditio: sed res empton aufern potest (Norembergae
1529) t ,641; (Zrich 1973) l ,264. ..
152. Dig.45. l De verborum obligationibus. 83.5 (Norembergae 1529)3,2003; (Zu
rich 1973) 1,776 (cit. supra en la nota 151). . ..
Dig.45.l De verborum obligationibus. 131 (Norembergae 1529) 3,2018; (Zunch
1973) 1,781.

105

o
V1
.....
104
-
o
~
'~
lulznum)152 Ergo non licet pnnc1p1, quantumcumque supremo,

':;:
'u

..;::l
8
u
8
lJ'
;::l
<l.l
'"
;::l
o...
...
<l.l
8

lJ'
;::l
= ('lj

;::l
o...
=
1
vendere iurisdictionem, . Luego no puede el prncipe, por alto que sea, vender la jurisdiccin. Es
12. Patet antecedens, quia contra vim et auctoritatem legum com evidente, porque el comercio que se hace contra el tenor y la autoridad de
las leyes, es nulo153.
mercium nullum est (l. si quis inquilinus, fin., De legat.)153. Patet
consequens, quia iurisdictiones aestimationem non recipiunt, maxime .XII.12. A~ems la jurisdiccin no tiene precio, sobre todo el mero im
merum imperium, quod excercetur in personas, quarum nulla est aes peno, que se ejerce sobre las personas, porque stas tampoco tienen precio.
timatio, Se ~rueba en s~gundo lugar p_or el Cdigo 154, que prohibe al principio
Secundo probatur per Authenticas (ut iud. sine quo. suffra. Co y l~ ~e!tera despues, que el prnc1~e venda la jurisdiccin por los muchos
llat. 2)154, ubi textus prohibet ne prnceps vendat iurisdictionem in peru1c1os que de ello pueden denvarse y de hecho se derivan como en
principio et post principium, propter multa damna quae inde pro muchos casos que all recuerda el Emperador. '
veniunt et provenire solent, ut in plurimum quae ibi Imperator con Se prueba en tercer lugar por la doctrina comn de los juristas siguien
numerat. do a Inocencio IV155 '! ~1 J:Io~tiense156, segn la cual no tiene el1 prncipe
Tertio probatur per ea quae communiter doctores notant post derecho a ve~der las _JU~1sd1cc1ones o de enajenarlas de modo alguno.
Innocentium155 et Hostiensem (c. 1 et 2, Ne praelat. conced. vic.)156, 1 XII.13. D1c~n. lo~ juristas que, segn ese texto legal, la jurisdiccin no se
ubi patet imposibilitas de iure in principibus vendendi iurisdictiones puede _vende.r ,n~ siquiera temporalmente ni los sbditos estar obligados a las
aut quoquo modo alienandi. extorsiones 1l1c1~ de los compradores. Dice Antonio de Butrio acerca de
13. Dicunt enim per illum texturn iurisdictionem etiam mere tern las tasas de los tnbunales y de la corrupcin de los mismos+V: La venta
poralem vendi vel obligari non posse, ne subditi per illius emptores arrendamiento ~e la jurisdicci_n redunda en aniquilamiento de los ciudf
illicitis graventur extorsionibus. lbi gravamen et suversionem in da~o~, pues. quien la c~mpra intentar lcita o ilcitamente sacar algn be
diciorum dominus Antonius (c. 2, Extra Ne praelat, vic.)157 inquit ~~f~c10 mediante extorsiones y as el delito ser mayor, y concluye que es
quod venditio et locatio iurisdictionis tendit in perniciem subdi ilcito y un grave pecado vender la jurisdiccirr'V.
torum; qui enim ernit per fas et per nefas aliquid ultra vult extorquere, Tambin Nicols Tudeschi159 dice que es un pecado grave y Bartolol60
et de minima culpa facit quandoque rnaximarn. Et tandem concludit
esse illiciturn vendere iurisdictionem, et graviter peccari158.
Similia dicit Panormitanus (dict. c. 1 et 2) dicens graviter pecca
ri159; et Bartolus (l. si is qui, iura praediorum,ff De sig.)160 ait quod

153. Dig.30. l De legatis et fideicommissis. 109: Diui Seuerus et Antoninus rescrip


serunt, iusiurandum contra vim legum est authoritatem iuris in testamento scriptum,
nullius esse momenti (Norembergae 1529) 2,1179; (Zrich 1973) 1,468.L.112.4.
154. Nov.8, pr. (Zrich 1972) 3,64.
155. Innoc. IV, Super quinto Decret., tt. 4 Ne praelati, cap. I, n. 1 Iurisdicrio licer
vendi non possit, tamen obveniiones temporales vend possunt ((Francofurti 1570) fol.
504: Quia iurisdictio non debet vend, in Authenticis, ut iudices sine quoquo suffragio in
obventionibus est concessum, Officia autem temporalia, ut castaldiam, si pro pecunia
concedat, licet alias sit turpis quaestus, non tamen est simona, nisi habeat spirituale
annexum.
156. Host., In quintum Decret. librum commentaria, tt. 4 Ne praelati vices suas
sub anno censu concedant. 1 Praeterea. 2 In quibusdam (Veneriis 1581) fol. 27v: Tales
enim emptores, ubi etiam secularem iurisdictionemet bonorem emunt, in legem Iuam
de ambitu incidunt.
157. Ant. de Butrio, Super quinto Decret., tt. Ne praelati vices suas, cap. Quoniam
(Lugduni 1556) fol. 35v: Nota secundo quod oenditio et locatio iurisdictionisad perni
ciem subditorum; q1<i enim emit per fas et nefas aliquid ultra vult extorquere, et de
mnima culpa facit quandoque maximam.
158. !bid.: Et per boc dico quod si praelatus haberet iurisdictionem in feudum a
prncipe seu a domino temporali... quod ipsam uendens non committeret simoniam,
quamquam grauiter peccaret ve/ i/licitum committeret.
159. Panorm. Super quinto Decret., tt. VII, cap. Ne proelati, n. 1: ... dans ergo

106
-
o
-o

o
"-
107
dice que el derecho de jurisdiccin que tiene el Seor sobre los vasallos no

1
ius iurisdictionis obligari non potest, quod haber dominus in vasa
puede hipotecarse ni ponerse en prenda.
llum, neque ius pignoris in ea consistere. Baldus (in cap. ex eadem
lege, tit. De leg. Con.)161 dicit quod de iure communi iurisdictiones . _X~l.~4. Baldo161 dice: Por derecho comn no se pueden vender las

n_..,~
jurisdicciones, porque son de derecho pblico. Lo mismo dice en otras
non possunt vendi, quia publici iuris sunt. Idem tit. Quae sint reg..
partes162, citando el dicho de Salustio de que es peligroso que uno venda lo
Idem in tt. De Feud. March.162, allegans dictum Salustii quod non

" __
16'.
que es de todos E insiste en ello Alberico de Rosciate'<'.
sine periculo emitur ab uno quod multitudinis est163 Albericus (l.

1q
__'''''''
quaecumque, De off eius cui mand. est iuris, pen. colum.)164.

.....,.,..JI\M~.~~~'''Al"
...~
~
~_
f
i

__~..

__
pecuniam ut habeat iurisdictionem temporalem, non committit simoniam licet alias
graviter peccet (Venetiis 1605) 106.
160. Bart., In sec. Dig. Vet. partem 20.1 De pignoribus. 11: Sed extra gloss, por
declaratione presents materie quaero an alia cura puta iurisdictiones,preeminentie,


honores ius percipiendi pedagia, ius patronatus in ecclesia ve/ in bomine et similia pos
sunt obligari: respondeo quedam sunt iura que consistunt in hominibus, et iurisdictio
quam habet dominus in uasallum et ius quod habet patromus in /ibertum et simi/ia et
haec non possunt obligari nisi in casu maxime necessitatis (Lugduni 1537) 246.
161. Bald., In ususfeudorum commentaria doctissima, tt. De legc Corradi, cap. Ex
eadem lege (Augustae T. 1578)fol. 59v: Sed de iure communi iurisdictionesnon possunt
uendi, quia iuris publici sunt et aestimationem non recipiunt et maxime merum im
perium quod exercetur in personasquarum nulla est aestimatio... Sed per consuetudinem
usurpatum est et quotidie uidemus castra et villas emi et oendi cum mero et mixto
imperio et omnmoda iurisdictione, quae consuetudo uincit legem.
162. Idem., In ususfeudorum commentaria doctissima. 2.56 (Augustae T. 1578)fol.
86: Et an iurisdictiones possunt vendi? vide ff De publicanis; /. cotem per Bartolum et
probatur hic quod non, quia principis sunt, ergo oendi non possunt de iure Romano
loquendo.
-

Idem., De feud. Marchiae, ve! ducatus, ve! comitatus, fol. 23: Cum ergo dignitas sit
proprium munus et decus totius uniuersitatis, ideo nemo privatus in alium privatum
transmitiere potest: hac ratione nec uendi possunt iurisdiaiones ... Dicit Salustius quod
non sine periculo emitur ab uno quod mulfitudinis est, sed est hodie u.surpatum, nam in
multis locis dignitates et iurisdictionesoenduntur tanquam haereditarium pecus et ooile.

163. Salusr., Bellum lugusthinum, 8 (Pars 1843) 68: Sed postquam Numantia de
/eta P. Scipio dimitiere auxilia et ipse reoorti domum decreuit donatum atque laudatum
magnifce pro contiene Iugurtbam in praetorium abduxit ibuque secreto monuit ut po
tius pub/ice quam privatim amicitiam populi romani coleret neu quibus largiri insues
ceret; periculose a paucis emi, quod multorum esset.
164. Alb. de Rosciate, In primam Digesti Veterispartem commentaria 34: Sed quid
si rex dedit alicui castrum cum omni iure, quod habebat in eo, nunquid oidetur ius
regium concessissequod habebat in eo tanquam rex, non tanquam i/lius castri dominus:
nam duplex ius habebat in castro (Venetiis 1585) 86v.

108 109
....
o
00

\
-- :><
XIII

--:><
XIII
-

.2'"
..e
u
o
lo<
(\l
1. Princeps contra ius naturale et divinum nihil facere XIll.1. El prncipe no puede hacer nada contra el derecho
..o'"
...;
o...
(l)

potest. natural y divino.


2. Vendens iurisdictionem, vendit rem alienam. XIIl.2. Si vende la jurisdiccin, vende algo que no es suyo.
3. Humana societas ad convivendum politice congregata XIll.3. La sociedad humana se constituy para convivir polti
est. camente.
1. Quarto probatur praedicta prima pars conclusionis: Principi XIII .1. Cuarta demostracin de la primera parte de la conclusin. No le
non licet facere aliquid contra ius naturale aut ius divinum, ut pro est permitido al prncipe hacer nada contra el derecho natural . di_vi~o,
batur supra 5, in 3 notabili. Sed vendere iurisdictionem est contra como se dijo en el & quinto, principio tercero (V). Pero vender la jurisdic
ius naturale et divinurn, Ergo principi non licet iurisdictionem vende cin va contra el derecho natural o divino. Luego no puede el prncipe
re. Minor probatur, quia vendere alienum est contra ius naturale at vender la jurisdiccin.
que divinum, quia est cornmittere furtum. At iurisdictio est quippiam Prubase la menor porque vender lo que no es de uno va contra el
alienum, in quantum huiusmodi non recipit iurisdictionem aut do derecho natural y divino, ya que es un robo. Ahora bien, la jurisdiccin es
minus illius est, nec populus eam in eum transtulit ad abutendum illa, en cierto modo una cosa ajena al rey porque no recibe la jurisdiccin como
sed ut ea utereter per se et per suos iudices et magistratus, viros dueo de la misma y el pueblo no se la dio para que abusase de ella, sino
quidem probos ad protegendum. para que usase de ella por s y por sus jueces y magistrados, hombres
2. Ergo Princeps, vendendo iurisdictionern, vendit alienum sive buenos, para proteger al pueblo.
rem alienam invito domino, scilicet populo, et sic est contra ius na Xlll.2. Luego el prncipe, si vende la jurisdiccin, vende lo que no es
turale et divinum. Probatur: illud est contra ius naturale, per quod suyo, o algo ajeno contra la voluntad de su dueo, el pueblo, y ello va
datur occasio probabilis et propinqua ut subditi extorsionibus et contra el derecho natural y divino.
oneribus indebitis graventur. Sed talis est iurisdictionis venditio. Ergo Razones: es contra el derecho natural aquello que es ocasin probable y
est contra ius naturale, Ex tali enirn venditione de facili emptores prxima de que los sbditos padezcan extorsiones y cargas indebidas. Pero
pluriman faciunt iniustitiam, subditos compellunt ad magnam este es el caso de la venta de jurisdiccin. Luego es contra el derecho natural.
inopiam devenire, qui non solum triplurn, sed decuplum quam Con esa venta los compradores probablemente cometern muchas injusti
emerunt ex iurisdictione sunt contenti habere. cias, harn que sus sbditos se empobrezcan mucho, porque no.se conten
3. Quinto probatur: humana societas civitatis ve! regni aut cuius tan con el triple, sino que quieren el dcuplo de lo que pagaron por la
libet alterius multitudinis, ad convivendum politice congregata est de jurisdiccin. .
iure naturali (1 Polit.)165 Ergo omnia necessaria ad promovendum XIII.3. Quinta razn. Por derecho natural la sociedad humana de una
bonum commune. Sed venditio iurisdicrionis est contraria bono et ciudad o un reino o de cualquier otra congregacin de gentes ha surgido
utilitati communi civitatis vel regni. Ergo talis venditio est contra ius para convivir polticamente165, es decir, para todo aquello que contribuye al
naturale. Idem probatur secundum doctores vendendo iurisdictionern bien comn. Ahora bien, vender la jurisdiccin es contrario al bien y prove
peccari graviter. ltem haec venditio vergit in dammum reipublicae. cho comn de la ciudad o del reino. Luego tal venta es contraria al derecho
natural.
Se prueba tambin por los testimonios de los juristas que vender la
jurisdiccin es pecado mortal. Dicha venta, adems, redunda en perjuicio de
la repblica.

165. Arist., Politicorum 1.1: Quotidiana igitur societas secundum naturam consti
tuta, domus est (Lugduni 1549) 2, col. 748.
-
o

111

--
....
110
f
1
XIV XIV

- <:
><
1. An Princeps possit vendere publica officia, egreg1e XIV .1. Puede el prncipe vender los cargos pblicos? Se trata
tractatur cum distinctione. ampliamente con las distinciones oportunas.
2. Officia habentes annexam iurisdictionern vend non XIV.2. Los cargos que van acompaados de jurisdiccin no se
possunt. pueden vender.
3. Officia nudam administrationem habentes vendi pos XIV.3. Los cargos meramente administrativos pueden ven

2:

::r'
o..

cr
o'

..
..
..
3

::l
3

::l

(b

'"
(b

(b
'"'"t
sunt.

$
$
$
derse.
4. An venditio officiorum contineat in se iniustitiarn, XIV.4. Se discute cuidadosamente si la venta de cargos es esen

'"o,
;:'
8'
S'
S'

..
3
'" (b
pulchre distinguitur, cialmente injusta.
5. Vendens officia privat viros dignos honoribus et sti XIV.5. Vendiendo cargos priva el rey de honores y recompen

'"O.
'"::r'

3
o

::l
o..

s-:

(')

(b
'"O
(b
'"t

I
..
c::
::l

o
::l
o
o

'"

I
(b
'"t
pendiis. sas a personas meritorias.

~'
6. Vendere officia est symoniacum. XIV.6. Vender cargos es simona.
7. Solutio obiectionis. XIV .7. Solucin de una dificultad.

1. Ex praedictis colligitur decisio quaestionis: Utrum princeps li XIV .1. De lo dicho puede deducirse la respuesta a la pregunta puede el
cite possit vendere publica officia. prncipe vender lcitamente cargos pblicos?
2. Est dicendum quod aut officia publica habent annexam iuris XIV.2. Pues bien, hay que distinguir dos casos: si los cargos pblicos
dictionem sive potestatem talem quam ernentes possint aliquo modo implican jurisdiccin, o una potestad tal que los compradores pueden de
subditos gravare, nisi extorsioni quam intendant ab eis habere consen algn mono gravar a los sbditos (como alcaldas, corregimientos, algua
tiant, ut officia de alcaldas, corregimientos, alguazilazgos, quaesto cilazgos, tesoreras y vicetesoreras del rey) a menos que stos consientan en
res, proquaestores regii. Haec enim nullo modo potest princeps licite la extorsin que se les quiere imponer, no puede el rey de ningn modo
vendere. venderlos lcitamente.
3. Aut officia quae regi incumbit providere, nudam habet ad XIV.3. Si los cargos que incumbe al rey proveer son meramente ad
ministrationem puta officiales regiae domus ve! mensae, cuiusmodi ministrativos, como los de oficial de la casa real o de su mesa, como mayor
sunt magister domus regiae, Pincerna, praefectus aequorum, et similes domo, despensero, caballerizo y otros semejantes, pueden los prncipes
domus regiae ministri, quae utique bene possunt prncipes vendere ad venderlos como quieran, porque no acarrean peligro de que los ciudadanos
libiturn, quiain eis non versatur periculum cives quoquo modo gra sean gravados o perjudicada la repblica sino slo los intereses del propio
vandi aut ipsi reipublicae generandi praeiudicium, nisi propriae prin prncipe o el patrimonio privado del rey si ste tiene que aguantar algunas
cipis substantiae sive privati patrimonii regalis, ve! quod in illis minis deficiencias en el ejercicio de esa funciones, como se comprende fcilmente.
teriis aliquos defectus rex ipse patiatur, ut de se apparet. Por ello si estos oficiales que asisten a la casa real no tratan con fidelidad los
Unde si huiusmodi officiales ministri domus regiae non fideliter bienes del reino que reciben junto con su oficio para administrarlas, el
res privaras regni tractarent, quas cum officio i~~administrationem responsable es el rey que vende por dinero los cargos de su casa a esos tales;
susceperunt, ipsi regi irnputetur qui officia domus suae talibus pro en consecuencia se prohibe tambin vender o comprar estos cargos, porque
pecuniis vendidit, Unde non merito haec etiam officia, quia non ex no conviene ni est bien que el prncipe lo haga 166 Segn el Cdigo, tejedo
pedir nec principem decet vendere, vendi aut emi prohibentur (ut C. res y tintoreros pretendan conseguir del prncipe estos oficios mediante
De murileg. l. 2, lib. J 1)166: ubi textores et tinctores pannorum, prin
166. Cod.11 .7.2: Baphii et gynaecii, per quod et privata nostra substantia tenuatur,
et speciesgynaecii confectae corrumpuntur, in baphiis etiam ad multa temeratio noeuum
adducit inquinatae alluvionis suffrags abstineant, per quae memoraras edministratio
nes adipiscuntur, uel si contra hoc [ecerit gladio feriantur (Lugduni 1561) 309.

112 113

.-- .....
-- N

111Tlrr 1
cipis suffragio, id esr, pretio eiusmodi officia obtinere satagebant, et
ideo _roena gladii prohibebatur. Superiora vero officia nequaquam
vendi possunt.
4. Pro quorum intelligentia pleniori considerandum est quod si res
a~solut~ et nu~e. accipiatur, aut secundum aliquos speculative, non
videtur m se officiorum publicorum venalitas continere iniustitiarn ve!
a~surditatem, nude inquam et speculative, id est, ut viris quidem dig
'
1
dinero y se les prohibi hacerlo bajo pena de muerte. En cambio, los cargos
ms altos no se pueden vender de ninguna manera.
XIV.4. Para entenderlo mejor hay que considerar que si el asunto se
plantea de manera abstracta y terica, o especulativa, como dicen algunos,
la venta de cargos no parece ser intrnsecamente injusta o necia; insisto,
abstracta y tericamente considerada, esto es, si la venta se hace a personas
dignas e ntegras de conciencia timorata. Pero considerada de manera no
rus et probis conscientiae tirnoratae. terica sino prctica, teniendo en cuenta el estado de la moralidad pblica y
Si autem non nude, sed practice ac per ampliationern ad mores cmo sta se halla cada da ms corrompida, entonces dicha venta de cargos

i
hum~nos, et qui ut in plurimum in dies magis corruptiores fiunr, rem se presenta como muy perjudicial para la repblica.
considerernus, iniquissima est praedicta officiorum venditio reipubli Razones. Primera: cuando los cargos pblicos se venden, quienes los
cae. Hoc probatur primo, quia communiter ubi officia publica sunt compran suelen ser ms inmorales: ambiciosos, amantes del dinero, impru
v~~ali_a, illi qui _officia ernunt, sunt peiores homines de populo, am dentes e ignorantes; por eso la ley supone que compran dichos cargos para
bitiosi et pecumae amatores absque prudentia, carentes litteris; ideo amontonar riquezas y que, por tanto, oprimirn a los sbditos, especial
lex praesurnit quod ut accumularent pecunias, emerunt dicta officia et mente a los pobres y plebeyos, de mil maneras y que robarn todo lo que
per c_onsequens quod subditos, praesertim pauperes et plebeios, mille puedan.
rnodis gravantur et bona omnia, quoad poterunt, diripient, XIV.S. Cuarto. Al vender los cargos pblicos, el prncipe priva a hom
S. Q~arto, prnceps vendendo publica officia, privar viros dignos, bres ntegros, benemritos, de honores, ventajas y salarios pblicos, con los
ben_e m_e~1tos_, h~no~ibus, gratiis et stipendiis publicis, quibus prnceps que, en justicia distributiva, debe honrar y premiar a hombres dignos y
ex 1~st1t!a d1~tnbuuva tenetur viros dignos et virtute praeditos, ex virtuosos, del mismo modo que debe castigar los vicios; por lo que hace
bonis reipublicae honorare et remunerare, cum sibi incumbat ex of injuria a los buenos y mayor an a la repblica.
~i~io. regio, _virtut~s praemiare, quemadmodum vitia punire, unde Quinto. Quien compra un cargo, como lo hace por lucro, tiene que
rruunam facit bonis et maiorem irrogat ipsi reipublicae. vender luego el ejercicio del mismo.
Quinto, qui prius emit officium, cum non emat, nisi ut lucretur, Sexto. Seguramente esas magistraturas y cargos de palacio, que siempre
oportet ut vendat actus officii. deben ser honrados y reverenciados por todos, por la presencia de esos
Sexto, quoniam nimirum exinde magistratus et officia regala, hombres corruptos e infames, se envilecen, lo que redunda en gran deshonra
quae semper in reverentia et magno honore cunctis esse opporret, in del prncipe, como el propio Emperador confiesa167.
corruptis et infamibus personis existencia vilescunt, quod in magnum Sptimo. Quienes indebidamente compraron cargos dotados de juris
dedecus resultat principi, ut Imperator ipse fatetur (ut dict. Auth. ut diccin oprimen al pueblo para triplicar o cuadruplicar lo que pagaron por
. d . sin.
zu . quoq. su'")167
11. . los cargos a costa de los bienes de los pobres ciudadanos, sin saciarse jams,
Septimo, quia huiusmodi, qui officia emerunt iurisdictionem ha como demuestra la experiencia. Vase lo que dice S. Toms168 en respuesta a
bentia indebite gravant populurn, ut quae dederunt pro officiis haben una consulta de la duquesa de Brabante. Puede aadirse la glosa169 que dice
dis ultra triplum et quadruplum, et his non contenti ex substancia que vender cargos es simona.
miserorum civiurn recompensent, quod per experientiarn satis cons
tat. Vide S. Thom. in opuscul. 21 respondens ad quaestionem Ducissae
. Brabantiae168
Possunt etiarn addi sequentia, ut glossa l. Baphii C. De murileg.
liber 1116'\ quae dicit quod vendere officia est symoniacum.
'i
.2

.~
"u'"
"
O"'
::l
o
O"'
::l
o

167. Nov.8 Ur iudices sine quoquo suffragio fiant (Zrich 1972) 3,64 (citsupra en
la nota 154).
1_68. S. _Thom. '. D_e re gime ne Judaeorum (Stuttgart 1980): Sequitur igitur quod ut
plurimum illi offic1a in terra_ uestra suscipiant qui sunt peiores ambitiosi et pecuniae
arnatores; quod ettam probabile est subditos uestros opprimere et uestra etiam commoda
non ita fideliter procurare.
169. Cod.11.7.2: ... el non quaerant simoniace boc officium (cit. supra en la nota
166).
--
"'"

115

--
U"
114
11[~
-------------.4
6. Facit textus c. fin. 1, q. 1170, et est casus c. 1, iuncta glossa, ibi XIV.6. Lo recoge un canorr'"? y un caso anotado por la glosa 171 Lo que
super verbo consuetudinis ext. De magist.171 Quod canonistae vo los canonistas llaman simona, los juristas lo llaman soborno, y consiste en
cant symoniacum, legistae dicunt ambitum, qui cornmittitur in re comprar cargos con dinero. Segn la glosa de la pragmtica sancin 172, los
demptione pecuniaria officiorum. Item glossa pragmaticae sanctionis que compran cargos conculcan la ley Julia de ambitu173.
(tit. De armatis, uerb, ecclesiasticisy/? qui emunt, incidunt in legem XIV.7. No vale objetar que no se compra la jurisdiccin sino los estipen
Iuliam de arnbitu (l. Jul. de ambitu, ff Ad l. Jul. de amb.)173 dios y salarios del cargo jurisdiccional, porque si se vende algo de lo que.
7. Nec obstat, si obiciatur quod iurisdictio non emitur, sed emun proviene otra cosa, se venden ambas174. Adems, no desapareceran los
tur salaria et stipendia officii iurisdictionalis, quia si quis horum al inconvenientes de que hemos hablado y las tiranas de esos hombres malva
terum vendit, sine quo nec alterum provenir, neutrum invenditurn dos si slo se vendiesen los estipendios y salarios, porque siempre quedara
relinquit (c. si quis obiecerit 1, q. 3)174. Neque cessarent praedicta una espada, es decir, la jurisdiccin y la potestad, en manos de un desenfre
inconvenienria et tyrannides pravorum hominum, eriamsi salaria sive nado, esto es, de un ambicioso que comercia con el derecho. Vase lo que
stipendia dumtaxat venderentur, cum semper remansurus sit_ gladius dice Inocencio IV175. A pesar de ello, hoy se venden abiertamente los cargos

-".---
in manu frenetici, scilicet iurisdictio ve! potestas apud cupidurn et pblicos.
iuris inhiamem ementem. Vide Innocentium (c. 1, De homicid. lib.
6)175 Hodie tamen officia publice venduntur.

------------
... "'~"'.,,"'"'-"~-.
................-----------------------------
170. C. I.C. C. 1, q. 7, c.27:Patet symoniacos, oeluti primos et praecipuos haereticos,
ab omnibus fidelibus respuendos, et si commoniti non resipuerint, ab exteris potestatibus
opprimendos. Omnia enim crimina ad comparationem symmoniacae haeresis quasi pro
nihilo reputantur (Graz 1959) 1, col.437.
171. Idem. X 5 De magistris. 1 Quoniam: Pro licentia vero docendi nullus omnino
pretium exigat, ve/ sub obtentu alicuius consuetudtnis ab eis, qui docent, aliquid
querai, nec docere quemquam, qui sit idoneus, petita licentia interdicat (Graz 1959) 2,
col. 768.
172. Ordenanzas reales de Castilla 8.18. t.
173. Cod.9.26 Ad legem Iuliam de ambitu, 1: Nullus omnino principatum ve/ nu
meratum seu commentariensis gradum ve/ cetera officia repetere audeat, cum publicae
disciplinae semel gesta sufficiant. A si quispiam promotorum denuo ad munus etiam
per sacras lineras inrepserit, quod ante docebitur gessisse, cassatis qua boc modo sunt
impetrata, ad solutionem debiti primitus artetur, et qui contra [ecerint poenam depor
tationes ad instar legis luliae ambitus excipiant (Pars 1548) 665; (Zrich 1970) 2,384.
174. C.I.C. C. 1, q. 3, c.7: ... quisquis horum alterum oenda, sine quo alterum
provenit, neutrum invenditum derelinqu (Graz _1959) 1, col. 413. . .. .
175. Idem. In VI 5.4 De homicidio 1: Sam approbatzone concilii statuimus, ut
quicumque prnceps, praelatus se quaevis alia ecclesiastica seculariroe persona que_m
piam christianorum per praedictos assassinos interfici fecerit, vel_ ettam mandaoerit ...
excommunicationis et depositionis a dignitate, honore, ordine, offiao et beneficio incu
rrat sententias ipso facto ... (Graz 1959)2, col. 1080.

116
117

-"
-'"
[
XV XV

- .';:::

""'O

.2
~
':

...
...
o..
<l.l
U

...
U
<Il

8
o
...
<Il

<l.l
...
>
<l.l
c::
<l.l

...
c::
Vl

Vl

...
u
o
c::
<l.l
8
<l.l
1. Prnceps peccat mortaliter vendens iurisdictionem et
XV .1. Peca mortalmente el prncipe que vende la jurisdiccin
publica officia. . . . y los cargos pblicos.

""'O

.';:::

...

.:
...
...
<l.l
c::
<l.l

...
::l
...
<Il

...
...
<l.l
Vl

::l
o
c::
<l.l
8
o
8
::l
8
2. Rex vendens officia, tenetur ad resntuuonern omruum
""'O

XV.2. El rey que vende cargos tiene que reparar todos los
<Il
8
o
c::
2
8

damnorum.
daos.

.~_.
1. Secunda pars conclusionis, quod pecc_et _m'?rt_aliter prince~s
XV. l. Segunda parte de la conclusin: peca mortalmente el prncipe y
et ad restitutionem tenetur: Nam vendendo iurisdictionern et publi
est obligado a restituir (XII.10), porque al vender la jurisdiccin y los
ca officia, facit contra iustitiam commutativam et distributivarn. Ergo
cargos pblicos, obra contra la justicia conmutativa y distributiva: luego
peccat mortaliter. Maior probatur, qu~a.rex ex officio regi~ et r~ddi
peca mortalmente.
tibus seu tributis, quae populus sufficienter, tanqu~m st~p~nd1a et
Prubase la mayor porque el rey, por su oficio y por las rentas o tributos
mercedem, pro eo quod servit reipublicae in protecnone crvium, _t~
suficientes que recibe del pueblo en pago o merced por servir a la repblica
netur constituere in rempublicam ministros idoneos_ pro pub_hc~s
protegiendo a los ciudadanos, est obligado a elegir para _el ?es_e~~eo de
exercendis officiis. Sed vendendo iurisdictionern et officia, consntuit
ministros, ut plurimum, inidoneos, reipublicae nocivos, cives paupe
las funciones pblicas personas idneas. Pero al vender la J~n~d1cc1on y !os
cargos, elige a personas que, lejos de ser idneas, son c~s1 siempre pequ
res crudeliter vexaturos. Ergo rex facit contra iustitiam commutati
diciales a la repblica y que maltratarn cruelmente a los ciudadanos pobres:
vam talia faciens.
luego al obrar as, acta contra la just_ic_ia c.on'?1ut~tiva.
Idem probatur per iustitiarn distributivam, quia peccatur per ac
Lo mismo sucede respecto a la justicia distributiva, porque hace acep
ceptionem personarum, quae est iniustitia, qua praefertur _persona
cin de personas, lo que es injusto, pues supone preferir un~ p~rs?n~ a otra
personae propter causam indebita~. Quo~ autern corn~1tta~ rex
por razn indebida. Ahora bien, entregar dichos cargos y jurisdicciones a
praedicta officia et iurisdictionem, iam o~mbus de~ectuos1s cnmen
personas poco indicadas es delito de acepcin de personas con todas sus
acceptionis personarum, et eo ipso, quod illa emu_nt iura praes~munt
perniciosas consecuencias, porque quienes compran esos derechos se. su
esse, ut plurimum, improbos et iniustos et reipu~hc~e v~lde Q.~c1turos
pone que son en su mayor parte individuos dainos, injusto~):" muy noc_1v_os
et contra iudices ad iudicandi officium pecunia media aspirantes,
a la repblica y que, en perjuicio de los jueces, aspiran al oficio de ~dmm,s
notar Bartolus (l. 2, C. De murileg. liber _1~)176. I~dex procurans
trar justicia por el dinero de los necesitados. Nota Bartolo1_76 q~e el JU~: que
officium data opera, curn animum male adrninistrandi habere praesu
consigue su empleo con tanto empeo, se supone que tiene. mten~10n de
mitur, et rex praeferat personas indignas, non propter_ menta, sed
abusar; y el rey prefiere personas indignas no por sus mntos sino por
propter conditionern personarum non congruente~ ad dicta ~unera.
caracteristicas de esas personas que nada tienen que ver con el recto desem
Item facit in praeiudicium et detrirnentum populi vel s~bd1to_rui:n,
peo de sus cargos. Obra, adems, el rey en perjuicio y detrime~to de s_u
quod non licet cum non habeat potestatern magis quam pnvatus m~1~
pueblo o de sus sbditos, lo que no puede hacer, porque no nene mas
dictione carens illud faciendi. ltem praebet causam rex vendens officia
potestad para ello que una persona privada carente de jurisdiccin. Y,
ad peccatum mortale. .
adems, vendiendo cargos da ocasin de pecado mortal.
2. Secunda pars conclusionis: quod teneatur rex vendens taha_
XV.2. La segunda parte de la conclusin, que el rey que vende tales
officia ad restitutionern omnium oppressionum, probatur per c. si
cargos est obligado a recuperar por todos los daos y opresiones, se prueba
culpa, De tntur, et dam.177, de restitutione ecc~esiae indignum pro
por un texto de las Decretales177 Sobre la restituc~n _de la Iglesia cuando se
movens ad officium vel beneficium, quandoquidem probat omnem
promueve a un oficio o beneficio a una persona indigna, demuestra Santo
Toms178 que todo el que pequ . dica a otro, especia. 1 mente 1 os prmc1pes
, . 179 ,
176. Bart., Super tribus libris Codicis 11.8 De murilegulis. 2 Baphii et genitii (Lug est obligado a reparar por los daos ocasionados.
duni 1545) fol. 33v: Ultimo nota argumentum quod qui dat pecumam ut habeat of
ficium, habet animum malefaciendi et indebite Iucrandi.
177. C.I.C. X 5.36 De iniuriis et damno dato. 9 (Graz 1959) 2, col. 880.
--
00

118 119

-- O"-
...."
1
qui damnificat alterum de damnis illatis S Thom (2.2, q. 62, art, 4, in Lo mismo sucede si el prncipe da los referidos cargos gratis a sus corte
corpore, specialuer de principibus inquit)178 teneri ad restitutionem sanos con poder para que los vendan a quien los quiera comprar o para
(art. 7, in corpore)179 arrendarlos por dinero. La razn es que el prncipe no tiene esos cargos para
Eadem criminis gravitate principem teneri, si praedicta officia gra poder venderlos a los adinerados que quieran comprarlos, o para arrendar
tis donando aulicis suis cum facultare possint ea volentibus emere, los por dinero a quienes los desempean, sino para distribuirlos gratui
vendendi aut conductoribus pro precio locandi. Probatur: quia prn tamente a personas adecuadas que hagan el bien con ellos. Luego no puede
ceps non habet illa officia, ut possit quibuscumque pecuniosis emere drselos a alguien que no los va a ejercer para que los venda o arriende. Se
volentibus vendere aut conductoribus pro pretio locare, sed ut gratis prueba la consecuencia porque lo que el prncipe no puede hacer segn
disrribuat virisdignis et exacte quaesitis et delectis ex melioribu_s d_e derecho, tampoco puede obligar a otros a hacerlo. Nadie puede transmitir a
populo, qui ea ex bono exerceant. Ergo ne~ potest ea ~onare ahcu~, otro ms derecho que el que sabe que tiene180; ahora bien, dando de ese
qui ea non sit adminisrraturus cum facultate illa vendendi seu locandi. modo el prncipe cargos pblicos a sus cortesanos, obra en favor de ellos
Probatur consequentia, quia quod prnceps per se de iure non potest con una interpretacin del derecho que de ningn modo puede hacer sin
neque aliis ut faciant demandere. Nemo enim plus iuris potest transfe pecado mortal y obligacin de restituir.
rre in alium quam sibi competere dignoscatur (ut reg. De reg. iur, lib.
6)1so. Cum igitur prnceps taliter donando aulicis suis officia publica,
faciat pro illis, quadam iuris interpretatione, quod ipse absque pecato
mortali et obligatione ad restitutionem nullo pacto facere potest,

178. S. Thom., 2.2ae, q. 62, a. 4, n. 3 (BAC 81; Madrid 1956) 400: Et ideo tenetur
ad. restitutionem eius in quo aliquem damnificavit (cit. supra en l_a noca 83). . .
179. Idem., 2.2ae, q. 62, a.7 (BAC 81; Madrid 1956) 404: Qu'.nto, ten_eturdle qui
non obstat, cum obstare teneatur; sicutprncipes,qui tenetur custodire 1u_st1t1am_m terra,
si per eorum defectum latrones incres~ant'. ad restituti~~em teneatur, quia reddiuu quod
habent sunt quasi stipendia ad hoc tnstuta ut tustutam conseruent m . terr~.
180. C.l.C. In VI 5.12.5. reg. 79: Nemo potest plus iuris transferrem alzum, quam
sibi competere dinoscatur (Lugduni 1559) col. 779; (Graz 1959) 2, col. 1124.

121

-- N
120
-N
O
[
XVI XVI

-.~
...o
...
1. Emptores iurisdiciionum et publicorum oficiorum XVl.1. Quienes compran jurisdicciones y cargos pblicos pe

<l)

o..

o
e
s
::l
peccant mortaliter. can mortalmente.

.....
...
2. Statutum puniens venditorern extenditur etiam ad XVI.2. La misma ley que castiga al vendedor, se aplica al com

<l)

~s
's
0.<"'\
<l)

prador.
o'-'u.
<l)
s
emptorem.

-o

"'O
.:
'uc::
.~
...

...

...
3. Contraria consuetudo non excusat principem venden XVl.3. La costumbre contraria no excusa al prncipe que ven
o
~
u
o
'"c::
<l)

o
c::
o
<l)
u
'"
::l
~
o..

o..
<l)
S
:>
<l)
c::
<l)
c::
c::
'-'
'-'

::l

::l

c::
><

I
tem et ementem. de o compra cargos pblicos.
4. Quid sit consuetudo? XVI. 4. Qu es la costumbre?

:.a...c::
.9
5. Consuetudo dicitur iniusta quae non habet conditio XVl.5. Se llama injusta la costumbre que no rene los requi

o
u

I
nes legis iustae. sitos de una ley justa.

1. Emptores iurisdictionum et publicorum officiorum, quibus an XVl.1. Los que compran jurisdicciones o cargos pblicos que llevan
nexa est iurisdictio ve! talis potestas, qua faciliter possint cives gravari anexa jurisdiccin o una potestad con la que pueden gravar fcilmente a los
ve! populum, peccant rnortaliter. ciudadanos o al pueblo, pecan mortalmente. Razones: el que coopera con
Probatur: Quicumque cooperatur alicui ad actum peccati morra otro para cometer pecado mortal, peca mortalmente. Ahora bien, los que
lis, peccat mortaliter. Sed emptores iurisdictionum et officiorum coo compran jurisdicciones y cargos pblicos cooperan para que el prncipe
perantur principi ad actum peccati mortalis, quod princeps cornmittit cometa pecado mortal. Luego los compradores tambin pecan mortalmente.
vendendo. Ergo emptores eiusmodi peccant mortaliter. Maior patet, La mayor es evidente, porque nadie puede querer que su prximo peque
quia nulli licet velle quod proximus peccet rnortaliter, tum propter mortalmente, por la ofensa que con ello hace a Dios y por el dao que le
offensam quam Deo facit, tum propter damnum quod inde incurrir, ocasiona, es decir, la muerte de su alma. Ahora bien, comprador y vendedor
scilicet mortero animae. Venditor ac emptor sunt correlativa, quorum son correlativos, de modo que uno no puede darse sin el otro y lo que est
si unum non est, nec reliquum est, et quod dispositum in uno, intelli establecido para uno se entiende que lo est tambin para el otro.
gitur .dispositium in alio. XVl.2. Por eso dicen los juristas que la ley que castiga al vendedor
2. Per hoc iuristae dicunt quod statuturn puniens venditorem, pu castiga tambin al comprador por la correlacin que hay entre ambos, ya
nit etiam emptorem propter correlationem, supponens quod si vendi que se supone que si el vendedor vende injustamente, tambin el comprador
tor iniuste vendit, emptor emir iniuste, quando eadem subest ratio in compra injustamente, pues la situacin es la misma en ambos, aunque la ley
utroque, licet in statuto nulla fat mentio de emptore (Bartolus, l. fin. nada diga del comprador181
C. De ind. vid.; Panormitanus in proem, Decret.)181 XVl.3. No excusan al prncipe que vende ni a quien compra la costum
.~
...
o
c:
~
u

...
...

3. Nec excusat principern, venditorem et emptorem, contraria bre contraria.


consuetudo. XVI.4. Costumbre razonable es un uso razonable introducido y com
4. Nam consuetudo rationabilis est usus rationabilis iruroductus probado por el uso comn de los usuarios.
usuque communi utentium comprobatus. XVl.5. Pero la costumbre de vender y comprar los cargos pblicos no
S. Sed consuetudo quod publica officia venderentur et emerentur, fue introducida ni comprobada por el uso comn de los usuarios de todo el
non fuit introducta usuque communi utentium populi totius nec pueblo o de la mayor parte de l, sino que nicamente por abuso de la regia

181. Bart., Secunda Bartoli super Codice, tt. De indicta viduitate et lege lulia mis
cella tollenda, l. Legem Iuliam (Lugduni 1545) fol. 42v: Solum lex non corrigit nisi i~
expressis ut in principiofallit in correlatiuis. Ut hic. Nam maritus et uxor sunt correlati
va: sicut ergo lex corrigit in uxore ita in marito. . . .
Panorm., Prima super primo Decret., proemium, n. 20: In correlauuis quod dispo
nitur in uno disponitur in alio etiam in materia penali (Lugdun 1542) 5v.
N
.....
N

123

.....
N
<"'l
122
..
maioris parts comprobata, sed per solum abusum regiae potestatis potestad el prncipe obra contra el sentir y la voluntad del pueblo, como se
prnceps agit contra populi consensum et v~lun_t~tem, quod recte supone con motivo, ya que va contra el bien comn. Luego la costumbre de
praesumitur, cum sir contra ~omm_unem p~puh ~ulit~tem. ~rgo con vender y comprar los cargos pblicos no es razonable y no excusa, por
suetudo vendendi et ernendi publica officia est irrat1o~a.b1hs, et p~r tanto, de pecado al prncipe que los vende ni al ambicioso y vicioso que los
consequens non excusat principern vendentem nec ambitiosum et vr compra.
tiosum ementem a peccato. . Segundo. Esa costumbre no es razonable y por eso no excusa el acto que
Secundo talis consuetudo est irrationabilis, et sic non excusans se comete en virtud de ella. Esa costumbre fue introducida por lo prncipes
actum qui virtute illius agitur, sed illa consuetud~ in~u~ta f~it p~r sin el consentimiento del pueblo, luego no es razonable y no excusa a los
prncipes sine consensu populi. Ergo consuetu?o talis fuir irrationabi prncipes ni a los compradores de esos cargos.
lis, et non excusat principem nec empeores taliurn. Pr_o~atur per Bar_ Se prueba por todos los juristas y por Bartodo en particular182, quien
tolum et omnes doctores, ut ipse dicit (/. consuetudints, C. quae stt dice que si el pueblo es coaccionado por un juez como persona particular no
long. consuet. quaest. 18)182 quod si populus fuir coac~us pe~ iudice~, vale la costumbre. Ahora bien, cuando el prncipe obra contra el consenti
tanquam privatum, non valet consue~ud~'. sed quoues prmceps ah miento y el bien del pueblo, hay que considerarlo como una persona parti
quid agit contra consensum et populi utilitatern, censetur p~1vatus. cular. Por tanto, la costumbre de vender y comprar los cargos pblicos fue
Ergo consuetudo ut officia publica venderentur et emerentur, inducta introducida por los prncipes obligando y coaccionando al pueblo.
fuir per prncipes, populo invito et coacto. Tercero. No es razonable y no excusa el acto la costumbre que no es
Tertio illa consuetudo est irrationabiiis et non excusat acturn comn y general respecto a los sbditos, como la ley, ni se refiere a lo que
quae non est communis et generalis quoad subditos, sicut lex, nec est todos comunitariamente estn obligados a observar. Ahora bien, la costum
super eo quod communiter omnes tenentur obser:vare. Sed co~suetu bre de vender jurisdicciones no es comn o general respecto a los sbditos,
do ut iurisdictiones venderentur non est commums aut generahs quo sino respecto a los prncipes, que la introdujeron contra la voluntad y utili
ad subditos, sed quoad prncipes qui ipsam introduxerunt contr~ sub dad de los sbditos y stos no estn obligados a respetarla, antes bien, deben
ditorum voluntatem et utilirarem, non tenentur eam observare, irnmo rechazarla. Luego no es razonable.
tenerentur illam impugnare. Ergo est irrationabilis. . . XVl.6. Cuarto. Es mala la costumbre que no tiene los caracteres de una
6. Quarto illa consuetudo est prava q~ae non ~abet con?1t10nes ley justa, esto es, ser conforme con la razn natural183. Ahora bien, esta
legis iustae, id est, secundum naturalem ranone~ (dict. c~p. ertt auten: costumbre no es justa porque no pudo el prncipe introducirla sin el consen
lex, J distinc.)183 Sed haec consuetudo non est rusta, '.'lu~a non poruu timiento del pueblo, ya que actu como persona particular al introducirla y
princeps illam sine consensu populi introducere; cum m 1~trod~ce~~a adems va contra la utilidad de los ciudadanos y el bien comn. Tal costum
illa fuerit persona privara, est contra civium et commums bo~1 uu_h bre es tambin onerosa para la repblica, porque tiende a su destruccin.
tatem. Praeterea est onerosa reipublicae talis consuetudo, tendit emrn Luego no es razonable tampoco la costumbre que se ha introducido por
in perniciem reipublicae. Ergo illa consuetudo etiam est_ i~ration~bi!is abuso y usurpacin; ellos mismos confiesan que la venta de jurisdicciones
quae est inducta per abusum et usurpationem; sed vendmonem iuns fue introducida por abuso. Por tanto, etc.
dictionum fatentur fuisse introductarn per abusum. Ergo etc.

182. Bart., Secunda Bartoli super Codice, tt. Quae sit longa consuetudo, 1: 1_ Con_
suetudines, n. 18 (Lugduni 1545) fol. 118:juxta boc quaero an certapa~s populi av1t~tis
posset ex sua parte consuetudinem inducerei ... ergo censetur untuersttas et collegium
'"

legitimum et aptum ad legem et consuetudinem inducendam:


,,"

183. C.I.C. D. 1, c. 5: ... nec differt an scriptura an rattone consultat, quando et


legem ratio commendat (Graz 1959) I, col. 2. No aparece citado antes, a no ser en
XIV.4, donde se advierte una posible laguna en el texto.

124

-
125

N
VI
-N
.:.

;.
;..:"' :~<,.:;
l<9l
X
>
--

x>
-
XVII XVII
-
C

..o

;.;:

.....
-- .....
c:
o..
c:
U
QJ
o..
CI)

........~
-
o
c:
tU

CI)
U
tU

tU
tU

QJ
c:
tU
~
QJ
o..
o
CI)
CI)

..
tU
QJ
1. An prnceps bona fiscala alienare possit, late XVII. l. Se trata ampliamente si el prncipe puede enajenar los
tractatur. bienes fiscales.

.....
...
tU
tU
E
2. Praelatus iniuriam Ecclesiae illatam remittere non XVIl.2. No puede el obispo perdonar la injuria hecha a la
potes t. Iglesia.
3. Fiscus est pars reipublicae. XVIl.3. El fisco es parte de la repblica.
4. Praelatus bona Ecclesiae alienare non potest. XVIl.4. El obispo no puede enajenar los bienes de la Iglesia.
5. Praescriptio et alienatio acquipollent. XVIl.5. La prescripcin y la enajenacin son equivalentes.
Circa secundam speciem bonorum principis, quae proprie di
Acerca de la segunda clase de bienes del prncipe, los propiamente
cuntur fiscala, id est, ad fiscum et rempublicam pertinent, ponuntur
fiscales (Xll.4), esto es, los que pertenecen al fisco y a la repblica, estable
sequentes conclusiones:
cemos las siguientes conclusiones:
Conclusio prima: . .
1. Non licet principi vendere vel donare, aut alt? q1;1ov1s modo
XVII.1. Primera conclusin. No puede el prncipe vender o dar o
alienare (praeter propria emolumenta), quae prop~1e ~cuntur fis
enajenar de ningn modo (fuera de sus propios ingresos) los ~ien~s lla
cala, alioquin peccat mortaliter et tenetur ad re~t1tut1~nem, quae
mados propiamente fiscales; si lo hace, peca mortalmente y esta obligado
propter talem venditionem regnum vel respublica pantur ".
a reparar por los daos que por dicha venta ha ocasionado al reino o a la
Primo probatur, quia donat r~s alienas, n~n s~as, n~c habet in suo
repblica. .
patrimonio privato, sed su_nt patnmoma regm, cuius pnnceps non est
Se prueba, en primer lugar, porque, al hacerlo, el rey da cosa~ a1en_as, no
dominus.
propias ni de su patrimonio privado, que pertenecen al patnmomo del
Secundo, prnceps est communis ~mnium ~iviu~ pater. Item est
reino, del que el prncipe no es dueo. .
rnaritus reipublicae. Sed patri prohibita est alienatio rerum mater
En segundo lugar, el prncipe es el padre comn de todos los ciuda
narum vel aliarum rerum filii sui (/. 1, C. De bon. mat.)184. Viro
danos. Es tambin el marido de la repblica. Ahora bien, el padre no puede
quoque prohibita est alienatio rerum dotalium, quarnvis alias ~o
enajenar los bienes de la madre o de los hijos184 Tampoco puede enajenar
minus censeatur (/. doce C. De rei vind.)185 Et praelato res Ecclesiae
los bienes. de la dote, aunque a veces se 1 e consiid ere su d ueno
- 185. De 1 mismo
.
prohibetur alienare (Ext.' De reb, Eccles, non a1zen.)ts6 . Ergo prmc1p1
. . .
modo, no pueden los prelados enajenar los bienes de la Iglesia 186 Luego con
iuste prohibetur alienatio rerum. . . . . . . razn se le prohibe al prncipe enajenar los bienes fiscales.
2. Tertio, praelatus non potest rerruttere imunam Eccles1a~ illa
XVII.2. Tercero. El obispo no puede perdonar la ofensa hecha a la
tam, eo quod est procurator, non domi_nus, ~t notar lnnocentt~s (c.
Iglesia, porque es administrador, no dueo, como dice Inocencio_ IV187.
contingit, De sent. excom.)187 Ergo fortius pnnceps non potest fisca
Luego con mayor razn se le prohibe al prncipe enajenar los bienes fiscales,
184. Cod.6.59 De bonis maternis et materni generis. 1: Res, quae ex matris succes
sione [uerint ad filios deoolutae, ita sint in parentum potestate ut fruendi dumtaxat
habeant facultatem, dominio earum ad /iberos pertinente (Lugduni 1540) 323; (Zrich
1970) 2,288.
185. Cod.3.32 De re vendicatione. 9: Doce ancillam, de qua supplicas, dotalem
fuisse in notione praesidiis: quo patefacto indubium erit vindicari ab uxore tua nequivis
se (Lugduni 1540) 117v; (Zrich 1970) 2,38. De re vindicatione.
186. C.I.C. Extravang. com. 3.4 De rebus Ecclessiae non alienandis (Lipsiae 1879)
2, col. 1269.
187. lnnoc. IV, Super quinto Decret., tt. 39 De sentencia excommunicationis. 36
Contingit (Veneriis 1540) fol. 210v: Sed dicitur iniuriosam quod Ecdesiam, cuius iniu
riam remitiere non potest ... nec fdius potest remitiere iniuriam quantum ad patrem ...
immo nec episcopus solus potest remittere cum sit procurator. r;
-
N
-.o

126 127
lem rem alienare, quae plus est in bonis reipublicae quam actio iniu que pertenecen ms a los bienes de la repblica que las injurias a los bienes
riarum in bonis Ecclesiae. de la Iglesia.
3. Quarto, fiscus est pars reipublicae, ut per Baldum (titul. De XVII.3. Cuarto. El fisco es parte de la repblica, como explica Baldo 188,
feud. March.)188. Ergo si prnceps alienaret res fisci, etiam ipsa repu luego si el prncipe enajena el fisco, la repblica misma perece.
blica interiret, XVII.4. Tampoco puede un prelado enajenar los bienes de la Iglesia 189,
4. Item praelatis prohibetur alienare bona Ecclesiae (ut l. iubemus, luego ni el prncipe, porque no es ms dueo del fisco que el prelado de los
C. de sacrosanct. Eccle.; et Ext. co. per tot. tit.; et in Autb., De non bienes de la Iglesia.
alien.)189. Ergo nec prnceps, quia non est dominus fiscalium magis XVII.5. La prescripcin y la enajenacin son equivalentes'P", Ahora
quam praelatus bonorum Ecclesiae. bien, la prescripcin de los bienes fiscales est prohibida, por lo que los
5. Praescriptio et alineatio aequipollent (/. alienationis, De verb. tributos no prescriben a pesar del tiempo que haya pasado192 En cambio, en
sig.)190. Sed praescriptio bonorum fiscalium omnino est prohibir ( los bienes patrimoniales es distinto193. Luego la enajenacin de bienes fisca
res fisci, Instit, De usucap.)191. Unde in tributis nullo ternporis spatio les est absolutamente prohibida y, en consecuencia, las enajenaciones del
praescribitur contra principem (ut C. De praescri. trig. ann., l. compe fisco llevadas a cabo no tienen validez. Vase Lucas de Penna, quien recoge
tit)192. At contra principem in patrimonialibus bonis secus est (dict. l. estos mismo argumentos194 Andrs de Iserna195 considera_,9ue si esas do
fin. C. De fund. rei priv. )193 Ergo aliena to rerum fiscalium est pror
sus prohibita. Alienaciones ergo rerum fiscalium, quae actae sunt, non
procedunt.
Praedicta argumenta refert Lucas de Penna (l. qulcumque, la 1, C.
De om. ag. des. lib. 11)194, quem vide. Andreas autem de Iserna (c.
imperialem, praeterea ducatus, De feud. ale. per Fred)195, sentir

188. Bald., Super [eudis, De feudo marchiae, vel ducatus, vel cornitatus (Augustae
T. 1578) fol. 23: ... immo magis Senensium, nam republica, fiscus et prnceps praesu
ponunt quasi pro eodem (cit. supra en la nota 162).
189. Cod. 1.2.10: lubemus nullam navem ultra duorum millium modiorum ca
pacem ante delicem embolam ve/ publicarum specierum transvectionem aut privilegio
dignitatis aut religionis intuitu aut praerogativa personae publicis utilitatibus excusan
posse subtractam: nec si cae/este contra proferatur oraculum, sive adnotatio sit sive
divina pragmatica, providentissimae legis regulas expugnare debebit. (Zrich 1970)
2,13.
Extravag. com. 3.4 De rebus Ecclesiae non alienandis (Graz 1959) 2, col. 1269. (cit.
supra en la nota 186).
Nov.7 De non alienandis aut permutandis ecclesiasticis rebus ... (Zrich 1972) 3,48.
190. Dig.50.16 De verborum significatione. 28: Alienationis verbum etiam usuca
pionem continet: uix est enim, ut non videatur alienare, qui patitur usucap... (Norern
bergae 1529) 2355; (Zrich 1973) 1,910.
191. Inst.2.6 De usucapionibus et longi temporis praescriptionibus: Resfisci usuca
p non potest (Lugduni 1501) 60v.
192. Cod.7.39 De praescriptione XXX vel XL annorum. 6: lubemus eos qui rem
aliquam per continnum annorum quadraginta currculum sive quaddam legitima nter
pellatione possederunt, de possessione quidem rei se dominio nequaquam remoueri;
functiones autem seu civilem canonem, ve/ aliam quampiam collationem impositam eis
depender compelli, nec huic parti cuiuscumque temporis praescriptionem oppositam
admitti (Pars 1548) 513v.; (Zrich 1970) 2,311.
193. Cod.11.65 De funds rei privatae et saltibus divinae domus 7 (Pars 1548) 762;
(Zrich 1970) 2,450. Tt. 66. No aparece citada antes.
194. Lucas de Penna, Ad lib. XI Cod., tt. 58 De omni agro deserto, l. 7 Quicun
que, n. 9 Princeps non potest vendere vel alienare res fiscales (Lugduni 1582) 564.
195. Andr. de [serna, In usus feudorum commentaria: Circa hoc videtur tempus
secundum c. intellecto de iureiu. quod si in grave praeiudicium regni et dignitatis haec
fierent et dignitas regs in eo graviter laederetur, non va/et (Francofurti 1598) 692.

129

-
128

N
-o
- 00
N
quod si in grave praeiudicium regni et coronae haec fierenr, tales naciones redundan en grave perjuicio del reino y de la Corona, son nulas;
donationes non valeant. Secus autem si non minuerentur graviter pro otra cosa sera si no menoscabasen gravemente los bienes destinados al
sustentatione regis deputan .. Ex iisdem rationibus prohibetur vendere mantenimiento del rey. Por las mismas razones se prohibe vender los cam
agros limitneos, ad usuro rniliturn custodientium limites imperii de pos limtrofes, destinados a uso de los soldados que custodian las fronteras
putatos (/. 1 et 3; C. De fund. limit.)196 del Imperio'?".

\>._ . .,.

1%. Cod.11.59 De funds limitrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel


castellorum. 1 y 3 (Pars 1548) 757; (Zrich 1970) 2,447. Tt. 60.
. Th.IlI.L
t"\
....
o

130 131

t"\
--<
....
r .. J!Ill.Ji1ll1
XVIII XVIII

--
<
><
--
\o?l

~
1. Rex sine causa reditus quos provinciales tribuunt fisco XVIII. l. No puede el rey, sin motivo suficiente, renunciar a
remittere non potest. los impuestos que pagan al fisco las gentes de una provincia.

o-
'"
2. Praescriptio et privilegium principis aequipol_lent.. XVIll.2. La prescripcin y el privilegio del prncipe son equi
3. Liberare colonos a servitiis debitis est species alie valentes.
nanoms. XVIll.3. Liberar a los colonos de los servicios que deben pres
4. An prnceps aliquibus personis immunitatem conce tar es una forma de enajenacin.

::l
(1)
o
(l
(l

I
dere possit. . XVIIl.4. Puede el prncipe conceder inmunidad a alguien?

-- ......
5. Immunitatem concedere est contra naturalem aeqm XVIII.S. Conceder inmunidad es contra la justicia natural.

><><><
5.

<
..c
(1)

........................
I
l'>
tatern. XVIII.6. Cmo hay que entender los privilegios del prncipe?

.....
6. Privilegia principum quomodo sint intelligenda.
XVIII. l. Corolario 1. No puede el rey renunciar a las rentas que deben
1. Primum corolarium: Rex non potest reditus sine legitima pagar al fisco las gentes de una provincia o las posesiones, terrenos fronteri
causa remittere quos provinciales tribuunt fisco, neque ~ossess~~nes, zos y fortalezas destinadas a la vida y sustentacin de los soldados 197, y si no
fundos lirnitosos aut castra deputara pro vita et sustentauone militurn puede hacerse por prescripcin, tampoco por rescripto o privilegio del prn-
(Auth. neque min., neque foemi.)197; si praescription~ id fieri ~equ_it.' cipe19s.
nec rescripto seu privilegio principis fieri potest (ut l. tus emphiteotici. XVIll.2. Porque prescripcin y privilegio del prncipe son equivalen
C. De fund. patrim. cum ibi not. lib. 11)198. tesl99.
2. Nam praescriptio et privilegium principis aequipollent (/. hoc XVIll.3.Segundo. Liberar a los colonos o vasallos de los servicios que
iure, ductus, ff De aq. quot. et aest.)199 .. deben prestar es un forma de enajenacinP", Vase esto ms ampliamente
3. Secundo, liberare colonos seu vasallos a servrtus debitis est en Andrs de Iserna/?'.
species alienationis (/. 2 et 3, De ma~cip. et col., li~. 11)200 Vide de XVIIl.4.Corolario 2. No puede el prncipe conceder inmunidad de pa
hoc pluraapud Andream de Iserna (tit. De capu. qui cur. vend. 7 et 8 gar las cargas y tributos que deben pagar porque dicha inmunidad es una
colum.)201 . .
4. Corollarium secundum: Princeps non potest aliquibus.perso
nis imrnunitatem ab oneribus et tributis ad illa solvenda obligatis con
cedere, quia datio vel concessio huiusmodi immunitatis est quaedam

197. Nov.! 16 Ur neque miles neque foederatus abservet domui privatae aut posses
sioni alicuius (Zrich 1972) 3,549.
198. Cod.11.61 De funds patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et
eorum conductoribus. 11: / us emphyteuticipraedii, quod sine ob/igationis vinculo re
tentaturn est, nostro iudicio immutabi/e perdurare praecipimus: possessionesautem quae
sine obligatione specialif uerit vitiosa, uetustate temporis volumus adiuvari (Pars 1548)
759v; (Zrich 1970) 2,448. Tt. 62
199. Dig.43.20 De aqua cottidiana aet aestiva: Duaus aquae, cuius origo mernoriam
excessit (Norembergae 1529) 3,1915; (Zrich 1973) 1,743.
200. Cod.11 .62 De mancipiis et colonis patrimonialium et saltuensium et emphy
teuticariorum fundorum. 2 y 3 (Pars 1548) 760v; (Zrich 1970) 2,448. Tt. 63.
201. Andr. de Iserna, In usus feudorum commentaria De capitaneo qui curiam .
vendidit an intelligatur beneficium vendidisse. 17: To/li non potest sine pacto nostro
quod nostrum est (Francofurti 1598) 582.

132 133
-N
1..>
Ir
i
alienatio (/. si non proprietatem, C. De his qui a non do"!i.; l. si minor,

C. Qui man. non poss.)2 2 Sed prnceps non potest alienare au~ r_iu forma de enajenacirr'F. Ahora bien, el prncipe no puede enajenar o men
guar las rentas, recursos y recaudaciones, como queda dicho. Luego tampo
nuere reditus, proventus, collectas, ut dictum est, Ergo nec privile
co puede conceder el privilegio de inmunidad, que es cosa equivalente.
gium imrnunitatis concedere, quia ista omnia aequip~rantur. Q~o.d
Porque todo lo que se exime sin motivo a los nobles, se quita injustamente a
enim nobilibus plusquam ratio exposcit impeditur, civibus et ru~t1c1s
los ciudadanos y campesinos y no puede llamarse beneficio dar a los nobles
iniuste substrahitur, neque honorem esse dicendum est confern no
algo que todos saben que implica prdida de beneficios para otros23
bilibus, in quo reliqui honores perdere cognoscuntur (cap. ecce, 99
XVIII.S.Prubase tambin que es contra la justicia natural conceder in
distinct.)203
munidad por el Cdigo204. Es tambin contrario a la justicia que los ciuda
S Item esset contra naturalem aequitatern rmrnumtatem conce
danos sean gravados doblemennP>, Es carga leve la que entre muchos se
dere: probatur l. unica C. Ut nul. ex uic. pro ale. lib. ~ ~204, ~b~
lleva206 El derecho comn est para que no se le quite a nadie su derecho.
dicitur: grave est, etc. Est etiam contra aequitatern ut subditi duplici
XVIII.6. Y los privilegios de los prncipes hay que aceptarlos de modo
onere graventur (ut l. navis onusta, cum a~tem, ~d leg !?,hod. de
que queden siempre a salvo los derechos de los dems, como se demuestra
iact.)2os. Portatur levius quod portatur a pl~nbus (~zct. l. fm. C. De

mun. patri.)2 6 Ius autern commune est ut ius altenu~ non to_lla~ur.
por lo que dice Inocencio IV207 Por eso el privilegio se restringe para que
no incluya nada injusto208 Llmase impo el lucro que se consigue con
6. Et privilegia principum accipienda sunt quod sm~ ex eis m_ra
alterius semper salva, ut patet ex his quae notat Innocentius (~ap. fi~.

De confir. util.)2 7 Sic etiam privilegium restringitur ne contmeat id
quod incipit esse iniquum (Cap, sugg~stum_, ext. De decim.)208 Im
pium dicitur lucrum quod fo cum aliena iactura (Auth. De mand.

202. Cod.7.10 De is qui a non domino manumissi sunt ', 4: Si non proprietatem
donaveras, sed ministerium ancillae dederas, libertatem manctpto dando ea, quae pre
carium usurn baberet, dominio tuo nihil praeiudicavit, nema entm al,~num seruum,
quamvis ut proprium manumtttat, ad libertatem producere potest (Pans 1548) 484v;
(Zrich 1970) 2,298. . . .
Idem.7.11 Qui manumittere non possunt et ne in fraud_emcred,_wrummanumtttatur.
4: Si minar annis viginti ad libertatem praestandam hommes_t,:ad,dist1, senatus consulto
quod gestum est irritum constituitur (Pars 1548) 485v; (Zunch 1970) 2,299..
203. C.I.C. D. 99, c. 5: ... ego enim non verbis quaero prosperan, sed moribus, nec
honorem esse deputo, in quo Fraires meas bonorem suum perder cognosco (Graz 1959)
1, col. 351. d bi 1
204. Cod.11.57 Ut nullus ex vicanis pro alienis vicaneorum. e ms teneatu~. .'
Grave est non solum legibus, uerum etiam aequitate natura/e contra,:ium,pro alienis
debitis alias molestari, idcirco huiusmodi iniquitates contra omnes v,canos perpetran
modis omnibus prohibemus (Pars 1548) 753v; (Zrich 1970)2,444. Ur nullus ex vicarus
pro alienis debitis vicanorum ten_eatur..
205. Dig.14.2 De lege Rhodia de iactu. 42 (Norembergae 1529) 1,513; (Zrich
1973) 1,220. d di
206. Cod.10.41 De muneribus patrimoniorum. 10: Quantum a extraor manas
indictiones pertinet, praesidibus significamus, ut omnes possessores,caeterosque sctant
conveniri deber: quandoquidem ea patrim_oniimu_nera esse const~t, meritoqu~ ab.. o':'
nibus agnosci debeant, qua facilius obsequiispublicis pareatur (Pans 1548) 714, (Zunch
1970) 2,419. Tt. 42. . . . . il
207. Innoc. IV, Super tertio Decret., tt. 30 De confirrnatione utili ve inun e, cap. 9
Sua novis (Venetiis 1540) fol. !33v: Papa enim vel legatus concedendo_vel suppone~do
al ecclesiam, nihil alieno turi detrabere intelligitur, sed tantum tus su_b,czendoecclesiae,
id est, ut ex tune ei fit subiecta sibi conceder videt~r s~lvo ture aliorum. .
208. C.l.C. X 3.30 De decimis, primitiis et oblationibus, 9: .... se1 ?une tn tantu:::i.
augmentate sunt, ac possessionibusditatae, quod multi vm Ecclesiasticide uobis ap
nos querelam saepe proponunt (Graz 1959) 2, col. 559.

134
135
agravio ajeno?", De e s t e parecer f ue tambin Guillermo Durando/!''.
princip.)29 Huius etiarn sententiae fuit Speculator ( nunc dicendum,
tit. De cens. verb. quid sit universitas)21 .

209. Nov.17 De mandatis principis (Zrich 1972) 3,117.


210. Specul., Speculum iurs 4.3 De censibus, exactionibus et procuratoribus. 2:
Nam privilegium uni concessum non est universitati concessum;
Sobre la importancia de la introduccin del concepto de untuersitas en el proceso de
elaboracin de la teora democrtica, vase J. A. Maravall, Estudios de historia del
pensamiento espaol l (Madrid 1973) 196.

137
136
XIX
XIX
-N

1. Prnceps debet officia reipublicae gratis distribuere.


2. Prnceps tenetur iustitiam administrare. X!X. l. El prncipe debe distribuir los cargos de la repblica
gratuitamente.
XIX.2. El prncipe tiene que administrar justicia.

U
O
Z
U
.....
~
Vl
o
-
N
CONCLUSIO 2 . ~IX.1. Segunda conclusin. El prncipe, o cualquier supremo ad
m1ms!rador del reino, tiene obligacin por derecho natural de repartir
gratu1~a~ente, con sus e~~lumentos, privilegios y salarios, los cargos de
t. Princeps, vel quicumque supremus regni administrator, te
la republt~a, tanto los militares como los de tiempo de paz, mediante
netur naturali iure officia reipublicae, tum quae ad bella gerenda
a_lgunosb1~nes fis~al~s o patrimoniales del reino, pero no perpetuamente
ordinantur, tum pro tempore pacis distribuere gratis cum suis smo por tiempo limitado.
emolumentis, privilegiis et salariis, nonnullaque donare de eius
XIX.2. Porqu~ por derecho .n~tural ~sr_ obligado a proveer siempre al
rnodi fiscalibus sive regni patrimonialibus, non quidem perpetuo, buen y recto gobierno y a administrar justicia.
sed pro tempore limitato. En estado de g~erra el prncipe est obligado a proporcionar los medios
2. Quia tenetur iure naturali princeps semper providere de bono et para defen~er el_ remo contra los enemigos extranjeros. Luego por derecho
recto regimine, arque iustitia administranda. Tempore autem belli, natural esta obligado a proveer los cargos pblicos.
princeps obligatur ad regnum tuendum adversus hostes extraneos En cua~t~ a que, deba~~ hacerlo gratis, se prueba porque de derecho
praesidia deputare. Ergo iure naturali tenetur officia publica distri natural y divino esta prohibida dicha venta de cargos. Por tanto etc.
buere. Quod gratis teneatur distribuere probatur, quia iure naturae
atque divino est prohibita venditio eiusmodi officiorum. Ergo, etc., ut
supra.
-
,...,
00

138
139
XX XX
1. Princeps bona privati patrimonii alienare potest. XX. l. El prncipe puede enajenar los bienes de su patrimonio
privado.

...
...
2. In imperante periculosa est tenuitas.

o
(b
VJ
"O
3. Reipublicae expetit principern esse divitem, XX.2. Es peligroso que el gobernante sea pobre.
XX.3. Es conveniente para la repblica que el prncipe sea

5'
';'
n
(b
'"1
neo.

"O
1. Quoad tertiarn bonorum speciem, quae ipsurn principem tan

:;.
o
'"1
gunt, scilicet res privaras vel privatum regis patrimonium, ponirur
sequens conclusio: ea quae prnceps habet privati patrimonii et pri X~. l. E~ cuanto. a la tercera clase de bienes que pertenecen al prncipe,
vatae suae incorruptae substantiae, alienare potest vel alii donare es decir, s~ b1~nes privados_, o el patrimonio privado del rey (XII.8), estable
ut sua, prout vult, moderate tamen id ei agendum est. cemos la siguiente conclusin: puede el prncipe enajenar los bienes de su
Probatur, quia illarum rerum est prnceps proprie et perfecte do pa~rimo~io privado y de toda su fortuna privada y drselos a otro, como
minus directus, idcirco haber proprietatem et omnem usum natum quiera, siempre que sea con moderacin.
circa rem vendendo, donando, distrahendo. Ergo potest prnceps illa Se prueba porque el prncipe es propia y perfectamente dueo directo de
alienare, donare, ut vult. Iustum enim est ut hoc liberius principi tales bienes, por lo que tiene ~ropiedad y completo uso nato sobre ellos para
perrnittatur, cum etiarn privato cuilibet sita lege concessum (l. in re, venderlos, donarlos o repartirlos, Luego puede el prncipe enajenarlos o
C. Mand.)211. darlos como quiera. ~s justo que lo pueda hacer muy libremente, puesto
Secunda pars probatur, tum quia prnceps tam multis indigeat si in que por ley a cualquier persona le est permitido!".
alienationibus vel donarionibus etiam sui patrimonii privan modum L~ segun~a parte s~ ~rueba, en ~rimer lugar, porque pasara grandes
excesserit, procul dubio illud minus habebit et paularim minui et at nece~1dad.es si se extralimitas~ en enajenaciones y donaciones de su patri
tenuari eius potentia oportebit. monio privado, puesto que, sin duda, menguara y forzosamente disminui
2. Et ut dicit Casiodorus (1 variarum epist. 19 epist.)212: pericu ra y se debilitara su poder.
losa res est in imperante tenuitas. Tum quia secundum Tullium (lib. ~X.2. Y, como dice Casiodoro212, es peligroso que sea pobre el que
De offi.)213 largitas est exercenda cum ordinata intentione et non ad gobierna.
pompam seu iactantiam, sed profectum suscipientium. Nam fatuam En segundo lugar, porque, segn Cicern!", hay que ejercer la largueza
largitionem sequuntur rapinae, itaque non sua sed aliena distribuunt. co~ recta inte~cin y no por ostentacin y jactancia, sino en provecho de
3. Tum quia expedit utilitati reipublicae ut prnceps abundet di qu1e~es l~ recibe~. La largueza fatua ocasiona rapias y que se d no lo
vitiis tempo re necessitatis (/. fin. C. De prin. do. aug,)214 Et ideo prop10, sino lo ajeno.
XX.3.' En tercer lugar porque es conveniente para el bien de la repblica
que en tiempo de penuria el prncipe sea rico214. Por ello dice Lucas de
211. Cod.4.35 Mandati. 21: En re mandata non pecuniae solum, cuius est certissi
mum mandati iudicium, uerum etiam existimationis periculum est, nam suae quidem
quisque re moderatur atque arbiter non omnia negotia, sed pleraque ex proprio animo
facit... (Lugduni 1540) 173v; (Zrich 1970) 2,175.
212. Casiod., Variarum, lib. 1, ep. 19 (PL 69) 521.
213. Cicer., De officiis 2.15 (Oeuvres completes de Cicern 4; Pars 1843) 477:
Nonnunquam tamen est largiendum nec boc benignitatis genus omnino repudiandum
est et saepe idoneis hominibus indigentibus de re f amiliari impertiendum,sed diligenter
atque modrate,
214. Cod.11.74 De privilegiis domus Augustae vel rei privatae et quarum collatio
num excusationem habent. 5: Exceptopatrimonio pietatis nostrae, cuius quidem reditus
necessitatibus publicis frequentissime deputamus, universospossessores[unctiones in su
perindictis titulis absque ullius beneficii exceptioneagnoscereaposterecensemus (Lugdu
ni 1561) 327.

140 141
- .:..
o

lilU
'" o
~ 2
~

e t:
~.
inquit Lucas de Penna (/. omnes fundi, C. De fund. patri"!. l. ~ 1)215

<:ro
;:l
..
..e
Penna215 que en cierto modo est prohibido que el prfncipe enajene su

'"
;:l
o..
('$
quod prohibetur quodam modo princeps rem suam patnmomalem patrimonio, porque no es conveniente para la repblica.
alienare, hoc ideo, quia expedir reipublicae.

215. Lucas de Penna, Ad lib. XI Cod.. 61 De funds patrimonialibus. 8 (Lugduni


1582) 587: Omnes fundi prohibetur igitur quadammodo prnceps rem suam patri
monialem alienare: boc ideo qui expedit reipublicae.
-
'<t"
N

142 143
XXI XXI

1. In causa publicae utilitatis principi succurrendum est. XXl.1. En caso de utilidad pblica hay que ayudar econ
micamente al prncipe.
....

1. Restar dicere de quarta bonorum specie. Ponitur sequens con


clusio: Nihil ad principem, quantumcumque supremum, de quarta XXI.1. Nos queda hablar de la cuarta clase de bienes de prncipe (los bienes
bonorum specie, nisi quantum ad protectionem et gubernationem; privados de sus sbditos) (XII.9), sobre los que establecemos la siguiente
in casu tamen publicae utilitatis magna est etiam in hac specie conclusin: bajo ningn concepto corresponden al prncipe, por alto que
bonorum eius potestas. Est communis conclusio doctorum (/. item si sea, sino en cuanto pueden relacionarse con su obligacin de proteger y
uerberatum, ff De rei vend.)216, et per canonistas latissirne (c. quae gobernar; pero en caso de pblica utilidad tiene tambin sobre ellos
ecclesiarum, De constitut.)217 mucha potestad: sta es la opinin general de los juristas216 y muy genera
Probatur haec conclusio: non licet principi vendere iurisdictio lizada entre los canonistas217
nem, ut dicturn est. Ergo neque civitatern sive regni partem aut locum. Razones: el prncipe, como se ha dicho, no puede vender la jurisdiccin.
Consequens probatur per locum a minori: cui non licet quod est Luego tampoco una ciudad o una parte del reino. Esta consecuencia se
minus, nec quod ese maius (cap. cum illorum, De sent exommuni}218, prueba porque hemos argumentado de menos a ms: efectivamente, si a uno
et quod non licer in minori, non licet in maiori; longe minus est le est prohibido lo menos, tambin lo que es ms218 y lo que no es lcito en
vendere et alienare iurisdictionem, cum sit instrumentum et res lo menos, tampoco en lo ms. Ahora bien, mucho menos es vender la
quaedam et quidem maxima populi, ut puta potestas et gladius sive jurisdiccin, que es un instrumento, un bien del pueblo, aunque sea mayor,
clypeus eius, quam ipse populus sive respublica, id est, omnes et esto es, su poder, su espada y su escudo, que vender al pueblo mismo o
singuli homines de populo, quorum nulla est aestimatio (l. liber ho repblica y cada uno de los ciudadanos, que no tienen precio219.
rno, ff ad Leg Aqui/)219 Secundo probatur per omnes fere rationes Se prueba tambin por casi todas las razones aducidas para demostrar la
adductas in probatione primae partis. primera parte de la conclusin.

216. Dig.6.1 De rei vindicatione. 15 (Norembergae 1529) 1,250; (Zrich 1973)


i, 121.
217. C.I.C. X 1.2.7 Quae in Ecclesiarum (Graz 1959) 2, col. 9.
Panorm., Super prima parte primi, c. Quae in ecclessiarum(Lugduni 1542) 22v (cit ..
supra en la nota 56).
218. C.I.C. X 5.39 Desenrentia excommunicationis. 32 (Graz 1959) 2, col. 292.
219. Dig.9.2 Ad legem Aquiliam. 13 (Norembergae 1529) 1,346; (Zrich 1973)
1,157 (cit. supra en la nota 13).

144 145
XXII XXII

XXII.1. No se puede enajenar el reino, ni en todo ni en parte.


1. Regnum, nec totum nec pro parte, alienan potest. XXII.2. Los argumentos vlidos para el cuerpo natural pueden
2. Valet argumentatio a corpore naturali ad mysticum. aplicarse al mstico.
3. Solutio obiectionis. XXII.3. Solucin de una objecin.
4. Nemini permissum facere ea quae sunt contra substan
XXII.4. Nadie puede hacer algo que vaya contra la esencia de
tiam officii sui. su cargo.
5. Rex est in regno sicut anima in corpore. XXII.5. El rey es en el reino como el alma en el cuerpo.

u
<u
::l
...
o...
o
6. Reges patres vocantur. XXII.6. A los reyes se les llama padres.
1. ltern regnum non est alienable, nec in tto nec in parte, quia
non est praescriptibile (!. comperit, C. De praescri. trig. ann.; l. ex XXII. l. El reino tampoco se puede enajenar, ni en todo ni en parte,
pluribus, ff De administ. tut.)220 Hoc patet per leges Castellae or porque no pue d e prescnibi1,~220 . Esto se ve claramente por las Ordenanzas de
dinationurn (lib. 5, tit. 9, l. 3)221, ubi rex Ioannes II in curiis Vallisole Castilla221, segn las cuales el rey D. Juan II en las Cortes de Valladolid de
ti, anno Dornini 1442, ad petitionem procuratorurn civitatum, villa 14~2, a petici? de los procuradores de las ciudades, villas y lugares de su
rurn et locorurn sui regni statuit et ordinavit quod" statuitque quod remo, estableci y orden que todas las ciudades y villas eran por naturaleza
omnes civitates, villae, de sui natura sint inalienabilia. inalienables.
Item, quod nec rex, nec successores eius illa in toturn, nec in ~n cuanto a que ni el rey ni sus sucesores pueden ni en todo ni en parte
partern alienare possint; de toto quidern regno non videtur aliquo enajenarlas, se demuestra porque el reino es corno un cuerpo mstico. Ahora
modo dubitabile, nisi de parte. Quod autern etiarn alienabile?" quod bi~n, as como no se puede, sin causa legtima y necesaria, cortar ningn
autorn alienabile non sir in parte probatur, quia regnum est quoddam miembro del cuerpo, por pequeo que sea222, tampoco en el cuerpo mstico
corpus rnysticum, sed corpori naturali non licet amputare aliquod se puede amputar una ciudad, una villa o una fortaleza por pequeos que
mernbrum, etiarn mnimum sine legitima et necessaria causa (24, q. 1, sean.
c. loquatur)222 Ergo corpori rnystico non licet amputan civitatern, ~.II.2. L?~ argumentos vlidos para el cuerpo natural son vlidos para
villarn vel castrum, quanturncumque parvum. el rrusnco o civil, y as como el cuerpo fsico del hombre queda deforme,
2. Nam valet argurnentum a corpore naturali ad rnysticum seu monstruoso y disminuido si se le separa o corta un miembro, del mismo
'"
v
:::l

"et ordinavit quod: T statuitque quod; *''Quod autern etiam alienabile: T Quod
autem alienabile
220. Cod.7.39 De praescriptio. XXX vel XL annorum. 6: . . functiones autem seu
civiles canonem ve/ aliam quampiam publicam collationem eis impositas dependere
compelli, nec buic parti cuiuscumque temporis praescriptionemoppositam admitti (Lug
duni 1540) 352 (cit. supra en la nota 196).
Dig.26.7 De administratione et periculo tutorum et curatorum qui gesserim vel non
et de agencibus vel conveniendis uno vel pluribus. 41: Ex pluribus tutoribus in solidum
unum tutorem iudex condemnauit in rem suam iudicatus procurator datus, privilegium
pupilli non habebit, quod nec haeredi pupilli datur. non enim caussae, sed personae
succurritur quae meruit praecipuum favorem (Norembergae 1529) 2, 956; (Zrich 1973)
1,383.L.42.
221. Ordenanzas reales de Castilla 5.9.3: Que codas las ciudades e villas e lugares
que el rey tena e posea y las fortalezas, aldeas y trminos e jurisdicciones de su
naturaleza sean inalienables perpetuamente e imprescriptibles y permanezcan y queden
siempre en la corona real de sus reynos. Los cdigos espaoles concordados y anotados
(Madrid 1849) 6,413.
'5
..J
00

222. C.I.C. C. 24, q. 1 e.IS Loquicur Dominus ad Petrum (Graz 1959) !,col. 971.
3
u

o
O"

...

146 147
civile. Nam sicut corpus hominis physicum, abscisso sive amputato modo el reino, si se le quita o enajena un territorio, sobre todo si es impor
aliquo membro, deforme remaneret et monstrosum et debilius quam tante, queda imperfecto y deforme y disminuido, al igual que si un mdico o
antea, ita regnum, substracto et alienato aliquo loco, praesertim nota un juez corta un miembro sin necesidad, por pequeo que sea, del cuerpo
bili, remaneret imperfecturn et deforme atque minus valens. Sicut humano, le ocasiona grave perjuicio y dao. Pues si es rey, que es como un
etiarn magna iniuria et damnum irrogaretur corpori humano, si quis mdico en la sociedad humana, enajena contra la voluntad y el consenti
medicorum vel iudex arnputaret aliquod membrum, quantumcumque miento de los ciudadanos un parte del reino, esto es, una ciudad, una villa o
parvum, sine causa necessaria; ita rex, qui locum medici habet in una fortaleza, ocasiona grave injusticia y dao a toda la repblica. Es decir,
societate humana, si aliquam partero regni, hoc est, civitatern, villam que la razn que es vlida para una ciudad, fortaleza, lugar o provincia es
vel castrum alienaret, contra civium consensum et voluntatern, mag vlida para las dems y todo el reino podra ser fcilmente destruido; por
nam iniuriam et damnum toti reipublicae faceret. Eadem enim ratio ello, como el rey no puede enajenar todo el reino, as tampoco una parte del
ne, qua valeret alienatio unius civitatis, castri aut loci aut provinciae mismo, porque lo que vale para una parte vale para el todo223.
unius, valeret omnium aliarum, et sic regnum destrueretur de facili. XXII.3. No sirve decir que no se destruye unidad del reino al enajenar el
Sicut ergo rex non potest totum regnum alienare, similiter nec illius rey algunas ciudades o lugares del reino con tal que se mantenga el orden;
partem, quia eadem ratio est de parte ad partem quae de toro ad totum porque mientras la unin del cuerpo fsico resulta de la unidad orgnica de
(l. quae de toto, De rei vend. )223. las partes, la unidad del cuerpo mstico resulta de la unin de voluntades, no
3. Nec obstat, si dicatur non dividi unitatem regni, propterea quod de la unin de rganos, ya que en l las partes son personas224.
prnceps aliquas civitates ve! loca regni alienet, cum remaneat ordinis: La razn es que, aunque en el cuerpo mstico la unidad no resulta de la
nam licet corpus physicum unitum sit ex partibus unione compaginis, unin de los rganos sino de las voluntades, a medida que los titulares de
corpus tamen mysticurn unitum est solum unione voluntatis, non donaciones y enajenaciones se van haciendo ms poderosos, esa unidad se
unione compaginis, cum constet ex distantibus partibus sive suppo hace ms dbil y ms amenazada de desobediencia y rebelin, pues se sabe
sitis, ut declarat textus l. rerum, De usucap.; et glos. c. dilecta, De por experiencia que se hacen ms insolentes e insoportables por su soberbia.
exces. praelat.224. Y si en un reino hay muchos de esos, entre ellos crean alianzas y establecen
Responde: licet unitas consistat non in unione compaginis, sed in pactos poco honorables, de los que se suelen originar guerras civiles y se
unione voluntatis, unitas tamen ista, quanto eiusmodi donationibus et diciones.
alienationibus donatarii fiunt potentiores, tanto redditur ipsa debilior XXIl.4. No se puede hacer, valindose para ello de un cargo que a uno
et propensior, hoc est, inoboedientia ac rebellione, cum experiencia se le ha confiado, algo que va contra l o contra su esencia, segn la senten
visum fuerit insolentiores et typo superbiae petulantiores effici. Et cia de San PabJo225 que dice: Segn la potestad que se nos ha dado para
quando piures sunt tales in regno uno ad invicem consentiunt, confo edificar y no para destruir. Ahora bien, donar o enajenar alguna parte del
ederationes et pacta non rnulturn honesta ineuntes, ex quibus simul reino va contra la esencia del oficio real, que es conservar, defender y
tates civiles, seditiones oriri solent. aumentar.
4. Nemini licet per officium sibi commissum facere quae sunt
contra illud vel ipsius substantiam iuxta senrentiarn Apostoli (2 ad
Corinth 13)225 qui ait: secundurn potestatem quae data est nobis in
aedificationem, et non in destructionern. Sed alienare vel donare ali
quas regni partes est contra substantiam officii regalis, quod non fuir
sibi commissum, sed potius conservare, defendere atque augmentare.

223. Dig.6.1 De rei vindicatione. 76: Quae de tota re vindicata dicta sunt, eadem de
parte intelligenda sunt (Norembergae 1529) 1,260; (Zrich 1973) 1,125.
224. Dig.41.3 De usurpationibus et usucapionibus. 30: ... tria autem genera sunt
corporum... tertium, quod ex distantibus constat, ut corpora plura non so/uta, sed uni
nomini subiecta, ueluti populus legio grex... (Norembergae 1529) 3, 1816; (Zrich 1973)
1,705.
Nova Decret. compilatio Gregorii l X impressa: ... omnes enim fideles possunt appella
ri unum corpus sive ecclesiaper fidem et chantatem sive perfeaionem gratiae (Venetus
1468) col. 1729.
225. 2 Cor 13.10: Ideo haec absens scribo, ut non praesens durius agam secundum
potestatem quam Dominas dedit mihi in aedificationem et non in destructionem.

148 149
-00
.:..
5. Rex est in regno, sicut anima in corpore. Unde sicut anima XXIl.5. El rey es a su reino como el alma al cuerpo, y as como el alma
corpus immediate regir et movet alia membra, ita pariter regem opor rige directamente al cuerpo, y mueve los dems miembros, as tambin es
tet per exercitium propriae rationis et suorum consiliariorum, quod necesario que el rey rija su reino mediante su propio talento y el de sus
totum computatur pro uno, immediate regere regnum suum, et sic consejeros, que todo sirve para lo mismo; as ser salud y vida de los ciuda
erit salus et vita civium, sicut anima est salus et vita corporis, quod danos, como el alma es salud y vida del cuerpo, cosa que, desde luego, no
utique vere arnittitur per indebitas donaciones et alienationes. sucede si se hacen donaciones y enajenaciones indebidas.
ltem rex in regno est, sicut pater familias in domo, cuius cura El rey es tambin en su reino como un padre en la familia, que gobierna
domestica et continua rota domus immediate gubernatur, nec abdicat personalmente toda su casa mediante una dedicacin estrecha y continua y
a se alicuius parts domus curam et gubernationem. Ergo ita tenetur no abdica del cuidado y gobierno directo de nada de lo relacionado con su
facere rex in regno suo. casa, Pues as debe hacer el rey en su reino.
6. Et propter hoc interdum reges patres vocantur, ut dicit Aristo XXIl.6. Por eso a veces a los reyes se les llama padres226 El rey en su
teles 8 Ethic., Augustinus lib. 19, cap. 16, De civitate Dei, et Sanctus reino hace oficio de pastor. Luego etc.
Thomas lib. 1, cap. 1 in fin, De regim. princ.226 Rex in regno habet
officium pastoris. Ergo etc.

226. Arist., Etbicorum 80.10: Societas enim patris ad filios, regni prae se fert ef
figiem (Lugduni 1549) 2, col. 710).
August., De civitate Dei, 19.16 (PL 41) 645: ... satisapparet esse consequens, ut pacem
civicam pax domestica referatur... It [n, ut ex lege civitatis pracepta sumere patremfami
lias oporteal, quibus domum suam sic regat, ut sit paci acommodata ciuttatis.
S. Thom., De regimine principum (Opera omnia 1; Sturgart 1980) 595: ltemque nter
membra corporis unum est principale, quod omnia movet, ut cor, aut caput, oportet
igitur esse in omni msdtitudine aliquod regitivum (cit. supra en la nota 75). Para la idea
del rey como pastor ver infra XXXIII. 1.
....
lI'\
o

150 151
XXIII XXIII

--
--

:x:
:x:
:x:
:x:
1. Omnium consensus requiritur ut alienatio sit valida. XXIII.1. Se requiere el consenso de todos para que una enaje
2. Declaratur theoria Andreae de Iserna. nacin sea vlida.
3. Princeps non potest disponere de substantia subdi XXIIl.2. Explicacin de la doctrina de Andrs de Iserna.
torum. XXIIl.3. El prncipe no puede disponer de la hacienda de sus
4. Regnum non dividitur inter filios post mortero regis. sbditos.
XXIIl.4. El reino no debe dividirse entre sus hijos cuando
1. Consensus omnium requiritur ad hoc ut alienari possint (/. qui muere el rey.
cumque, la 2, C. De om. ag. des. lib. 11. Vide Ludovicum Romanum
in rub. De arbit.; et Panormitanum 2 uolum. consiliorum, consil. 3,10
quaest.; facit quod dicit lacobus in sua moesut. in uerbo cum mero et
mixto imperio; Petrus de Anchona consil. 10, Philipus Decius consil. XXIII.1. Es necesano el consentimiento de todos los que van a ser

O-
S'

O-
;:D'

O-
n

'"...
...

...

O
O
O
O
O
O
'"O
'"

'"
'"
151)227 enajenados227
2. Neccessitate vero exigente denario fieri potest, ita intelligitur XXIII.2. Una donacin, en cambio, puede hacerse por necesidad. As
Andreas de Iserna (De prohib feud. alie. per Fred, nec dominus, 3 hay que interpretar a Andrs de Iserna228 que el rey puede hacer do
column)228, et quod rex possit donare, intellige ob publicam utilitatern naciones, por utilidad pblica, por ejemplo a un servidor diligente, si no
ministro strenuo, si non haberet quid aliud daret. Probantur praece tiene otra cosa que darle. Prubase todo ello por la autoridad de la Sagrada
denria auctoritate sacrae scripturae. Pri. c. quanto, De iureiur.229, ubi Escritura y por un canon de la Decretales229, segn el cual el rey no puede
habetur quod monetam diminutam non potest rex perrnittere in regno permitir en su reino que se disminuya el valor de la moneda sin el consenti
sine consensu populi, praepterea quod est populo praeiudiciale, se miento del pueblo, porque le perjudica23.

227. Cod.11.59 De omni agro deserto et quando steriles fertilibus imponuntur. 7:


... ut id consensu omnium fiat quod omnibus profuturum est (Pars 1548) 755; (Zrich
1970)2,446. Sobre esta idea de la necesaria participacin de todos en las decisiones que
a todos conciernen, ver J. A. Maravall, Estudios de historia del pensamiento espaol 1
(Madrid 1973) 173190.
Lud. Pont. Romanus, Rubrica de arbitris.
Panorm., Consilia et quaestiones, cons. 3, q. 10 (Augustae T. 1577) fol. 60: ... videtur
aperte probari in casu nostro in c. imperialem, s. praeterea ducatus, De prohibenda feudi
alienatione per Fridericum, et c.l , De Corradi, ubi dicitur dominum non posse sine
vasalli uoluntate in alium feudum transferre.
Jacobinus a S. Georgio, Tractatus de feudis 13: Merum imperium an possit per praes
criptionem aut consuetudinem acquiri (Coloniae Agripinnae 1574) 94.
Peer. de Anchona, Consilia, cons. 10: Communitas Castragani submisit se commu
nitati Anconae, et ut illam defenderent certam summam pecuniae annuam soluerepro
misit (Taurini 1496) 5.
Philip. Decius, Consiliorum luris utriusque volumem primum, n. 3: fura [eudorum
etiam procedunt de iure canonice (Lugduni 1536) 95.
228. Andr. de Isema, In usus feudorum commentaria: ... non enim est potestas regis
similis baroni et comiti, per ea quae supra dicta sunt, et boc si cum causa [ldt (Francofurti
1598) 697.
229. C.I.C. X 2.24 De iureiurando. 18: ... quoniam cum iuramentum fecisti, mo
netam aut falsam aut legitimam esse credebas. Si falsam, iuramentum fuisset illicitum...
(Graz 1959) 2, col. 365 (cit. supra en la nota 117).

152 153
N
....
V1
cundum loannem Andream, Baldum et alios ar. (c. aa hoc, fin. De XXIIl.3. A propsito de ese canon dicen los doctores, entre otras, una
offic. archid. )230 cosa importante, esto es, que el prncipe no puede disponer a su antojo de la
Ubi nter caetera norabilia ponunt doctores principem, scilicet, hacienda de sus sbditos231 ni hacer nada que redunde en perjuicio del
non posse disponere ad libitum de substantia subditorum, vel ali pu~blo sin su consentimiento. Luego mucho menos podr disponer corno
quid aliud quod vergat in praeiudicium populi absque consensu quiera de las personas ni reducirlas a servidumbre mediante las referidas
eorum. Ergo longe rninus potest pro libito disponere de personis, et donaciones ni enajenaciones.
tradere illas in servitutern in praedictas donationes vel alienationes. A ello se refieren tambin algunas extravagantes de lnocencio IV que
Facit quaedam extravagantia Innocentii IV quae alienationes fiscalium condenan con excomunin la enajenacin de bienes fiscales y la dismi
et diminutiones redditum et bonorum ad fiscum pertinentiurn sub nucin de las rentas y de los bienes pertenecientes al fisco232. Asimismo, las
excommunicatione damnavit232 Consuetudines feudorum233, lnocencio IV234 y el Hostiense235 Del mismo
ltem praeterea ducatus, De prohib. alien. per Fred.233, lnnocen modo opinan Guillermo Durando236 y Juan Andrs237 Tambin Juan de
tius (c. auditis, De praescript.)234, Hostiensis (c. dilecti, De maior, et Imola238 y Antonio Butrio239, segn el cual si un seor quiere someter una
oboed. ibi super verbum praeiudicium)235; dem tenet Speculator (tit. ti~rra a otro seor tiene que tener en cuenta el parecer de sus sbditos; y lo
De feud. quoniam, verb. 29)236 et loannes Andreas (ibdem; idem mismo afirman las Consuetudines feudorum240, Francisco Zabarella/"! y
dict. cap. dilecti, De maior. et oboed.)237; et ibi loannes de lmola238,
Antonius de Butric dict. cap. dilecti, 8 notab.: Si quis dominus velit
terram subicere alieno domino, admittatur contradictio subdi
torumvP". Est etiam tex. tit. De feud. non alie.240 Cardinalis Zabare

230. Joan. Andr., In sec. Decret. novel/a commentarta De iureiurando. Quanco: /.


Monetam certam si prnceps servare iuravit, quo casu poenitere debeat iuramenti, qui
bus fraudetur modis (Venetiis 1612) 189v (cit. supra en la nota 118).
Bald., In prim. sec. et tert. Decret., ad lib. sec., tt. 24 De iureiurando, c. 33 Intellecto:
Rex esse tutor regni non depopulator ... ltem debet capere consilium pro republica sicut
pater pro filiis suis,
C.I.C. X 1.23 De officio Archidiaconi. 7 Ad haec nos dicimus (Lipsiae 1879) 2, col.
151.
231. Panorm., Super secundo Decret., tt. De iureiurando, c. 18 Quanto (Lugduni)
fol. 150v: Ex bis notat (Hostiensis) principem ttO[l posse disponeread libitum de substan
tia subditorum (cit. supra en la nota 135).
232. C.l.C. In VI 2.14.2 (Lipsiae 1879) 2, col. 10081011.
233. Consuetud. Feudorum 2.55.1: ... nec dominus feudum sine uoluntate vasalli
ad alium transferat.
234. Innoc. rv, Super lib. quinque Decret.: Subditorum interest etiam non mutare
dominas (Francofurti 1551) 299v.
235. Hostiens., In primum Decret. lib. commentaria: Et est expressum quod do
minus in allium feudum non transferat sine vasalli uoluntate (Venetiis 1581) l, l 73v.
236. Speculac., Speculum iuris: ... non cogitur (vasallus) pro uno feudo piures do
minas habere maxime in comitatibus et marchionatibus et ducatibus, qui bodie divid
non debent (Lugduni 1578) 147v.
237. Joan. Andr., In primum Decret. novel/a commentaria De maioritate et
obediencia. 13 Dilecti: 4. Dominus si uelit subiicere terram suam alieno domino admit
titur contradictio hominum suorum et ratio, nec sine uoluntate vasalli ius suum transfert
(Venetiis 1612) 226v.
238. Joann. de !mola, Super primo Decret.: ... si aliquis dominus oelit terram subice
re alteri domino admiti debeat contradictio subditorum (Lugduni 1547) 277v.
239. Ant. de Butrio, Super primo Decret., 33,13 (Venetiis 1503): Nota quod epis
copus invito capitulo non potest aliquam subiectionem quaerere contra ecclesiam, et est
argumentum quod si quis dominus uelit terram subicere alieno domino, admittatur
contradictio subditorum quod interest sua quod dominus suu: sit liber, et tot dominas
non habere.

154 155
Ha (consil. 137) incipir: Redemptoris omnium, qui rex est regnurn,
in pen. et ult. col. ibi secunda ratio: Nam rex etc. usque ad verba et Nicols TudeschiV, quien dice: Advierte que no puede el rey enajenar los
alios in proemio ff 241 Panormitanus dict. cap. dilecti. Jdem cap. inte bienes y derechos del reino porque pertenecen a su dignidad pero no son
llecto De iureiur.: Notar primo regem non posse alienationem facere propiedad del rey, aunque el rey tenga la jurisdiccin y administracin de
de bonis et iuribus regni. Bona enim sunt dignitatis et non propria los mismos.
J?sius regs, licet ipse habeat iurisdictionern et administrationem ip XXIII.4. De aqu proviene que un reino o un condado o cualquier otra
sius. dignidad no se dividen entre los hijos del difunto a la muerte del rey231 Lo
4. Hinc est quod regnum et cornitatus seu alia dignitas non di mismo piensan Nicols Tudeschi243, Enrique Boich244 y Felino Sandeo245
viditur post mortem regs nter filios defuncti, ut leg. et no. c. licet, De cuando dice que el seor no puede someter un lugar a otro seor contra la
voto242 Eadern tenet Panorrnitanus (c. cum deputati, De iud.; et c. voluntad de los sbditos porque es bueno para stos que no tengan muchos
exposuit, De dilat.; et c. cum dilectus, De relig. dom.; et in prim. parte seores. 246
consil. consil. 12, 2 parte consil. 3)243 Henricus Boich (c. fin. ad fin.
De feud.)244. Felynus (quoque dict. cap. dilecti)245 dicens quod ho
minibus invitis non potest dominus alicuius loci subicere locum alteri,
eo quod interest subditorum non habere tot dominos. Eadem refert
in cap. ad audientium, 2 colum., et cap. auditis, 13 colum. De praes
cript.246

240. Consuerud, Feudorum, 2.25.


241. Zabarel., Consi/ia, 137 (Lugduni 1552) fol. 79v: Nam rex tenetur iura regni et
honorem corona illibata servare, sic ei regni procuratio non autem concessio, id est,
concedendi alten potestas ilata est .
242. Panorm., Super sec. Decret., ct. De iureiuirando, c. 33 Inrellecto (Lugduni)
fol. l 75v: Nota primo regem non posse alienationem [acere de bonis et iuris regni. Bona
enim sunt dignitaus et non propria ipsius regis, licet ipse habeat iurisdictionem et ad
ministrationem ipsius. Hinc est quod regnum ve/ comitatus seu ala dignitas non dividi
tur post mortem regis inter filias defuncti, ut legitur et nominatim in c. licet, De voto.
243. Idem., Super prima secundi Decret., tt. De iudiciis, c. 16 Cum depuran. 23
(Augustae T. 1576) fol. 41v: Ex quibus etiam collige quod praelatus tudicatur ut tutor
seu ut curator cum quaentur an ex eius facto teneatur ecclesia.
Idem.,. De dilacionibus (Augustae T. 1576) fol. 137v: Ita interest subditorum non
mutare dominus, c. IV Exposuit nobis.
Idem., Super tertio Decret., tt. De religiosis domibus, c. 8 Cum dilectus. 7 (Venetiis
1578) fol. 235v: Ubi dicit quod si subditi alicuius volunt etiam expresse mihi praestare
oboedientiam, non debeo eam capere, quia non possunt illi in me transjerre ius in eis per
alium possessum.
Idem., Consilia et quaest. (Augustae T. 1577) fol. 7.
Idem., cons. 3 (Auguscae T. 1577) fol. 58v: Moveor quia in istis dignitatibus, cum sint
indivisibiles, ut in c. Irnperialem, s. praeterea, De prohibenda feudi alienatione per
Fridencum, debet succedere primogenitus, deferuntur enim ordine geniturae, ut est
textus in c. licet, De voto. Adeo quod alii filii nequeunt in bis dignitatibus petere
legitimam, ne fiat divisio regni seu comitatus.
244. Henr. Boich, Rubrica de feudis Ex parte, n. 12: ... nec dominus potest invito
vasallo nec debet ex contractu uni partium licere quod alteri non licet.
245. Fel. Sandeus, Ad V lib. Decret., De maioritate et oboedientia 13. n. 1: Homini
bus inuius non potest dominas alicuius loci subicere locum alteri.
246. Idem. (cit. supra en la nota 50).
Idem., Ad lib. V Decret. cap. IS, n. 26: ... subditis inoitis non potest domines subicere
castrum. alteri.

156
157
XXIV
XXIV
XXIV. l. El seor no puede enajenar el derecho de vasallaje.
1. Dominus non potest alienare ius vasalli.
XXIV.2. La donacin de bienes del Imperio es invlida.
2. Donatio de rebus imperii est invalida.
XXIV .3. Puede el rey enfeudar una ciudad o un castillo?
3. An rex civitatem vel castrum in feudum dare possit.

1. Post canonistas et illustres doctores oportet adducere prim. gl. l. XXIV. l. Adems de canonistas y juristas ilustres, hay que aducir, en
invitus, De fideicom. quae dicit quod dominus non potest in alium primer lugar, la glosa de Accursio247 que dice que el seor no puede enaje
alienare ius vasalli ve! feudi invito vasallo247 Et post glossam omnes nar en otro el derecho de vasallaje o de feudo contra la voluntad del vasallo;
fere doctores; glossain authenticam qui opor. epis., quae dicit de iure y, en pos de ella, casi todos los juristas. Asimismo, la glosa~48 que dice que
non valere donationem aut concessionem de rebus imperii248, no es vlida la donacin y concesin de bienes del Impeno.
2. Post glossam, secundo loco ponamus Azo249, Andream de Iser En segundo lugar, tras la glosa, citamos a Azo249, Andrs de Iserna250,
na in c. Imperialem, Praeterea ducatus, De prohib. feud. alien. per Bartolo251 y Baldo252 en varios textos.
Fred. uerb. nec dominus [edi. Idem tit. De lege Conrad. ex eadem
leg.250, Bartolus (/. probibere, plane, ff Quod vi aut clam)251, Baldus
in praelud. feud. expedita. !dem tit. Quo temp, mil. invest. pet. deb.
c. 1. si quis ait. !dem Baldus (l. 2, C. De donat.; et l. debitorum, C. De
pac.; l. in testamento, C. Ad leg Fa/cid.) Idem Baldus (si de feud. fuer.
contr. nter domi. et agn. vas. )252

247. Corpus luris civilis Iustiniani cum commentariis Accursii, Dig.40.5 De fidei
comissariis libertacibus. 34 Invirus: Et sic est argumentum quod dominus non potest in
alium alienare ius vasa/li oel feudi invito vasallo (Lugduni 1612) 3, col. 265.
248. Bernard. de Parma, Glossa Magna 1.6.
249. Azo, Brocardica seu generalia iuris: Imperator non debet adimere quae conces
sit (Auguscae T. 1577) 118v.
250. Andr. de Iserna, In usus feudorum commentaria De prohibita feudi alie
natione per Federicum. Nec dominus feudi: Tertium dictum huius parts est quod
vasallus sine domini uoluntate feudum non potest uendere et utile dominium suum, Sed
an dominus uendet sine voluntate vasalli? Dicimus quod non potest transferre id sine
uoluntate vasalli (Francofurti 1598) 691.
Idem., De lege Corradi. Ex eadem lege: Et uidetur expressum in constitutione lm
perialem. $ praeterea, in fin. $ expresse dicitur ibi quod in alium non transfert dominus
sine voluntate vas. (Francofurti 1598) 467.
251 Bart., In primam Digesti novi part., v. fol. 147v (Venetiis 1596).
252. Bald. Super feudis, praeludia (Augustae T. 1578) fol. 3v: ... cum enim sint
manifeste contra publicam utilitatem non ualent.
Idem., tt. 26 Quo tempere miles invest petere deber {Augustae T. 1578) fol. 26v27:
Nota quod dominus non potest feudum vasalli sui conferre sine eius consensu et si facit
pro non facto habetur, et non tamen per hoc dominus cadit a proprietate sua et in hoc est
differentia, an dominus alienet, an uasallus, et hoc intendit istud capitulum. Quaerit
glossa an possit locare, et dicit quod non in praeiudicium vasalli. nam conductor tenetur
stare vasallo quia vasallus habet ius in re.
Idem., In prim, sec. et tert. Codicis l., ad lib. sec., tt. De pactis, 1, 35 Debicorum
(Augustae T. 1576) fol. 121: Quaero quid e contra, utrum dominus possit pacisci in
-
U"\
00

159
158
"Il ,
olil
3. Idem in suis consiliis326 et 327 2 part.253, sibi tamen contrarius XXIV .3. En su Consilia253, ste se manifiesta en contra de otra opinin
in rubr. C. De no. cod. com. 3 colum.254 dicens quod potest rex in suya254, al decir que el rey puede dar ciudades e1'. fe_udo y conced~r.cas~illos
feudum dare civitates, et castra regni concedere, quia remanet sibi ius de su reino porque conserva el derecho de superioridad y el dominio dtr~c
superioritatis et directi dorninii, sed si vellet civitatem, non potest, cui to, pero no puede, aunque quiera, enajenar una ciudad, porque ello lesio
tamen resistunt multa iura. nara muchos derechos.
Sequitur praedicta Iason (l. si non sortem, libertas, 9 colum. ff Comparten esa opinin Jasn de Mayno255, Lucas de Penna256, J~:n
De condict. indeb.)255, Lucas de Penna (/. unica, C. De cap., lib. 11, et Faber257, Angelo Gambliglioni258, a propsito de un canon del que tambin
l. servos, C. De agric. et cens., eod. lib.)256, loannes Faber (lnstit. De trata Jasn de Mayno, y Juan de Platea 259 , quienes
dirscuten esta cuestionen
.'
success. lib. multis autem aliis, circa fin.)257, Angelus (Instit., De act. sus dos aspectos y concluyen diciendo que el Emperador no puede dar los
item Serviana)258, ubi etiarn Iason, loannes de Platea(/. praedia, C. bienes inmuebles del Imperio. ... Lo mismo sostienen A ccursio MoJ y aco bdo e
De loe.praed. fisc. 3 colum. lib. 11)259 qui disputant hanc quaestionem Belvisio261.
in utramque partem, tndem concludunt" imperatorem res immobiles
imperii donare non posse. Idern tenet glossa260 ET lacobus de Belvi
sio261.

"concludunr: F concludir
praeiudiciem subditorum, ve/ eos alienare in duriorem dominium? Glossa ordinaria
dicit quod non. ff De fideicommissis lib. 1 invitus et ubi videas.
Idem., Ad lib. VI Codias. tt. Ad legem Falcidiam, 7 In testamento (Augustae T.
1576) fol. 188: Unde vasalli non coguntur habere dominum ipsum emptorem et ideo
remanent vasalli et feudatarii oenditoris, quia non poterat uendere curiam et castrum in
praeiudiaum oasallorum, et ideo nec tetras eis infeudatas nisi quoad directam proprieta
tem ipsius dominu.
Idem., In ususfeudorum commentaria doctissima, tt. 26 Si de feudo fuerint contro
versia inter dominum et agnatos vasalli, $ In generali (Augusrae T. 1578) fol. 49v:
Quaero utrurn Rex Franciaeposset alienare unam de civitatibus regni invitis civibus?
Respondeo non ... Et ideo Constantinus quando donavit urbem beato Syloestro fecit cum
consensu populi.
253. Idem., Consilia, 326 y 327 (Augustae T. 1582) fol. 137 y 138.
254. Bald., In primum sec. et tert. lib. Codicis lustin. lectura (Venetiis 1481) 5.
255. lason de Mayno, ln primam Digesti noui partem commentaria, 12.6.24.12
(Lugduni 1572) fol. 158: Adde etiam in materia quod vasalli inuiti non possunt alienari
per dominum.
256. Lucas de Penna, Ad XI lib. Cod., tt. 48 De capitatione civium censibus
eximenda. l. Capitatione (Lugduni) 520: Quod si subiectorum seu seruorum interese
dominas non commutare, quanto fortius interest liberorum hominum non exire de
gubernatione regia, qui non dominus sed rex est, et de liberis fieri servos, et (quod
nunquam senserunt) dominium expenri.
Idem., tt. 47 De agricolis et censitis, 12 Servos (Lugduni) 490: De hoc tene quod
scripsi infra titu. proxi. l. unica.
257. Joan. Faber, ln lnstitut. lustin. commentaria De successione libertorum. Mul
tis aliis casibus. n. 2 (Lugduni 1565) 78.
258. Ang. Aretinus, Ad quattuor Instit. /ustin. lib. commentaria 4.6.7: ... dominas
non potest ius vasalli alienare invito vasallo, quod nota contra uendentes tetras sine
ooluntate hominum se vasallorum (Augustae T. 1578) 200v.
259. Jas. de Mayno, De actionibus. lectura pleclarissima4.6.7 (Lugduni 1540)40v.
Joan. de Platea, Super tribus lib. Codicis 11.71.5.
260. Corpus Iuris Cioilis Justiniani cum Accursii commentariis. Cod.11.70 De lo
catione praediorum civilium vel fiscalium sive templorum sive rei privatae ve! domini
cae. 5 Praedia: Prnceps[acere potest quod privato licet (Lugduni 1612) 5, col. 223.
261. Jac. de Belvisio, Aurea practica criminalis 1.3 n. 69 (Coloniae 1580) 34.

160 161
- C"
o

______________________________________________
XXV XXV

'C
o..
1..
o
o..
::l
E
1. Regis propriurn est regnum augere. XXV. l. Es propio de los reyes engrandecer el remo.

Adstipulantur etiarn dictae opinioni lacobus Alvarotus super Son tambin de la misma opinin Jacobo Alvaroto en varios pasajes262,
feud., et quidem prim. in sec. cap. 2 colum. quo temp. mil. ibi ponit Juan Antonio de San Giorgio263, Martn Garrati264 y Jacobo de San Gior
quattuor conclusiones,quem vide. Idem tenet titul. De leg. Conr. ex gio26s.
eadem. Idem disputat et tenet c. imperialem, praeterea ducatus, De
prohib. afie. per Fried262 Praepositus autern dict. ex eadem lege, tit. XXV. l. Juan de Terra Rubea266 dice: Es propio de todos los reyes
De leg. Conr.263. Martinus de Cazariis in De princi. n. 471; ibdem, n. engrandecer su reino a costa de los dems. Asimismo, Juan Faber de Mon
14264; lacobus de Sancto Georgio super lib. feud. fol. 4 in codi.parvae te267 y Antonio Corsetti268. Tambin Oldrado da Ponte269 y Juan Naviza
formae, verb. ulterius quaero265.
l. Ioannes de Terra Rubea in opus contra Rebelles: Cuiusliber
enim regis est regnum augere proprium, et diminuere alienum266.
Fabianum quoque de Monte adduco in tract. de empt. et vendit., 2
quaest. 267; Antonium Corsettum in tractatu de reg. excel. et potest.268.
Adde Oldradum, consil. 2,34 et consil.94269. ltem Ioannes de Neviza

262. Jac. Alvarotus, Super [eudis: Dominus non potest [eudum vasalli sui con/erre
alli sine consensu dicti vasalli et si facit deberi debet per non facto (Veneriis 1477).
Idern., De lege Corradi: ... dominus absque vasalli uoluntate non potest feudum
alienare.
Idern., De prohibita [eudi alienatione per Frydericum. Imperialem. Praeterea du
catus: ... dominus non potest ius suum quod habet in feudo transferre in alium extra
neum absque voluntate vasalli.
263. Joan. Ant. de S. Georgio, Praepositus supereusibus feudorum. De lege Corradi.
Ex eadem: Feudum sine uoluntate vasalli dominus alienare non potest, quia vasallus est
libera persona (Venetiis 1498) 4.
264. Martinus de Cazariis, Tractatus de principibus, n. 471 (Lugduni 1530) fol. 17:
I nterest subditorum non habere piures dominas; ideo prnceps non potest partem cnnta
tis alienare et partem retinere, secundum Baldum in c. si quis, tt. quo tempere miles
inoestuuram.
Idem., n. 514, fol. 18: Vacanti Imperio nihil de inmobi/ibus potest alienari, glossa in c.
identitatibus, et C. si cu procurator, De electione, lib. VI.
265. Jacobinus a S. Georgio, Tractatus de feudis, Ulterius quaero: l. Subditi
alicuius domini se alteri domino submittere uolentis, an et quando contradicere possint
(Coloniae Agrippinae 1574) 23.
266. Joan. de Terra Rubea, Contra rebelles suorum regum 1.1.13: ... quae tamen rex
agere non potest, nec per aliquas alienationes ad alios regmenes transferre, cum cuius
libet enim regis regnum augere proprium, et id diminuere alienum (Lugduni 1526) 14.
267. Joan. Faber, Tractatus contractuum Secunda quaesrio principalis, n. 17.
268. Anr. Corsertus, De potestate ac excellentia regia Prima pars, n. 16: ... invitis
ciuibus non potest rex unam civitatem uendere, neque dominus castrum, quia eorum
tnterest non mutare dominum (Veneriis) 222v.
269. Oldrad. de Ponte, Consilia, cons. 2: Quiquid agitur in uirtute legis agitur;
cons .H: Molendina tenens a pluribus pro indiviso, si vendat et maior pars consentiat,

162 163
no, consilium 12,20 col.27, qui latissime hanc materiam prosequitur, . no2~0, q~ien trata muy exte~samente este tema y concluye diciendo que las
et sic concluditur alienaciones locorum, civitatum, invitis civibus seu enajenaciones de lugares y ciudades no pueden hacerse sin el consentimien
subditis fieri non posse: Qui enim contra iura mercatur, bonarn fi- to de los ciudadanos o sbdicos.Porque quien negocia ilegalmente se su
dem praesumitur non haberes (De reg. iur. li. 6)271 pone que no obra de buena fe271

------------'"

non consentiensnon tenetur sequi ualuntatem aliorum; cons. 94: Stipulatio regs de non
alienando bona regni etiam juramento firmato, si a principiofuit inutilis, eius mortem
non confirmatum (Lugduni 1550) 3,13 y 32v.
270. Joan. Nevizano, Consilia sioe responsa, cons. 20, n. 12 (Lugduni 1559) 165.
271. C.I.C. In VI 5.12 De verborum significatione. 5 De regulis iuris. 82: Qui
contra iura mercatur, bonam fidem praesumitur non habere (Lugduni 1559) col. 781;
(Graz 1959) 2, col. 1124.

164 165
XXVI XXVI
r

v
...
8
o...
::l
I

o~

...

..o
::l
en
o
v

o.;:::
...
u
o

u
8
o..
V
::
en
~
...
o...
o
...
1. Iusturn est eos remunerare propter beneficia in rempu XXVI. l. Es justo recompensar por los beneficios hechos a la

v
::
v

o
en
U

v>
o~

Vi

-el
..

os..o~
v
... repblica.
8
u
v
~
v

o
::
~
...
v
o

o
::
::
o...
blicam collata.

I
2. Prnceps etiam Ecclesiae vel piis locis donare non po XXVI.2. El prncipe no puede hacer donaciones ni a la Iglesia
...
...
V
en

09
.....
ru a los lugares de culto.

...
...
v
v
...
...
::l
8
o...
v
...
8
::l
~

v
::
test. .

u
~
o...
3. Traditur intellectus cap. 1, De rerum permutat1one. XXVI.3. Interpretacin del cap. 1 De rerum permutatione.

1. Restar respondere ad contraria. Ad prim_um quod dixim~s XXVI. l. Nos queda responder a las objeciones.
iustum esse eos qui serviciaprincipi fecerunt, m_ax1~e propte~ benef~ Primera. Dijimos que es justo que quienes han hecho servicios al prn
cia in rempublicam collata, debere a rege ve! p~mc1pe?e bonis pubh cipe, y ms an beneficios a la repblica, sean recompensados por el rey o el
cis sive regni patrimonialibus. Nam potest pnnceps 1psum ~em~ne prncipe a cargo de los bienes pblicos o de los patrimoniales del reino (p.
rare de bonis mobilibus regni, hoc est, fiscalibus. l:em de ~0?1s_re1pu 21). Puede en efecto, el prncipe recompensarlos con bienes muebles del
blicae, non tamen de ipso regno ve! eius rad_icibus,id e_st, c1v1tat1bus_et reino, es decir, fiscales y con otros bienes de la repblica, pero no con el
locis, ex quibus constar regnum, cum esset 1psum mutilare et paulaum reino mismo o sus bienes races, como ciudades y territorios que componen
ad nihilum deducere. . el reino, porque esto significara mutilarlo y aniquilarlo poco a poco.
2. Ad secundum supra responsum, ubi apparet quod princeps XXVI.2. Segunda. El prncipe no puede hacer donaciones sin el consen
etiam ecclesiis ve! piis locis non potest tales donati~nes fa~ere ?sque timiento libre de sus sbditos ni siquiela a la Iglesia o a los lugares de culto
consensu libero subditorum, quia loca quae ecclesu~ et pus l?c1s_ do (p. 23) porque los territorios que se dan a las iglesias y lugares piadosos se
nantur, incurrunt etiam eandem servitutern atque mc_oi:ivemenuam; ven tambin afectados por servidumbre y perjuicio; por tanto, no ser me
unde non erit minus iniusturn ecclesiis ve! piis locis civrtates et loca nos injusto dar tales ciudades y territorios a las iglesias y lugares piadosos.
donari. Sed Ecclesia, quae cultrix est iutitiae, quicquam iniustum, La Iglesia, defensora de la justicia, no permite que se d en ella, como
sicut in aliis, in se quoquo modo esse non ~atit_uc tampoco en los dems, nada injusto. Sin embargo en Espaa, especialmente
Nec obstat quod in Hispania, praesertim 1? . regno ~astella~, en el reino de Castilla; los reyes dieron y enriquecieron muchas iglesias con
fuerunt ecclesiae permultae plurimis insignibus vtl~1s, casrns et l~c1s muchas insignes villas, castillos y otros territorios. Respuesta: eso se hizo al
aliis, a regibus donatae et locupletatae. Resp~nd~o illud factum_ fu_1sse principio, cuando los reyes de las Espaas tomaban esos territorios a los
a principio, quando reges ~ispa~iar_u~ lo_ca 1~la ius_to ?el!~ a~ mf1d~ infieles en guerra justa, quedndose los indgenas infieles en los referidos
libus capiebant, remanenubus 1ps~s _m~11ehb~s 1~d1gems m locis territorios, porque entonces haba pocos cristianos en Espaa. Pero con el
praedictis, quia tune pauci erant christiani m H~s~an~a.Successu ~er~ paso del tiempo crecieron en fe y nmero los cristianos viejos, quienes
temporis creverunt fide et numero veteres christiani, q~_or_um ah~m elegan su domicilio voluntariamente en una villa o castillo asignados o
voluntarie in isto loco, alii in alia villa ve! castro, ecclesiis iam a_ss1g donados de antemano a las iglesias, o bien los sarracenos se convertan y
natis sive donatis, domicilium eligebant ve! quia ipsi saracen! 1 fi~em permanecan bajo el inmediato dominio o gobierno de las iglesias.
convertebantur, unde iuste omnes isti sub dominio ve! reg1mme trn A lo que alega de que el rey puede fundar iglesias para remisin de sus
mediato remanebant ecclesiarum. pecados, debe hacerlo con bienes de su propio y privado patrimonio, no con
Ad id quod subditur quod pro remedio p~~catoru~ s~oruri:ieccl~ bienes del reino y mucho menos con el reino mismo. As se prohibe expre
sias fundare potest, id faciat ex bonis prop~us et pn~au patnmonu, samente en las leyes de Castilla272, donde se dice que el sucesor al trono
non de bonis regni, et longe minus de regm substanua. Et _hoc pate: tiene que pagar las deudas o dar limosnas para remedio del alma del difunto,
expresse prohibitum in legibus Castellae, ut_ in l. 4 2 part. tu. 1_6, ubi pero sin enajenar o vender los bienes inmuebles del reino.
habetur quod regis succesor tenetur ad debita solvenda vel faciendas XXVI.3. Sobre el cap. I De rerum permutatione273, que bastante absurda
elemosynas pro remedio animae suae, non tamen quod oh ea solvenda
vel efficienda immobilia regni alienet272 .
3. Ad cap. primum, De rer. permut.273 quod satis absurde per
167
166
doctores et praecipitanter allegatur, dicimus quod ibi non loquitur ~ precipitada_me_ntealegan algunos juristas, respondemos que no se dice en
quod princeps aut Ecclesiae praelatus possit alienare aut permutare el que un pnnc1pe o un prelado puedan enajenar o cambiar una ciudad O
aliquam civitatem ve! locum regni Ecclesiae, sed datur licentia ut res territorio del reino o de la Iglesia, sino que se puede cambiar un inmueble de
immobilis Ecclesiae cum re immobili principis meliori ve! aequali, la Iglesia, por otro mejor o igual del prncipe; por ejemplo, si una finca o
puta praedium ve! fundum Ecclesiae prope palatiurn principis, quod predi_o ec_lesisti~os linda con el palacio del prncipe y ste no se puede
est sibi necessarium ad palatium ampliandum ve! quid simile. ampliar sin aquellos o cosa parecida.

272. Las Siete Partidas del rey Alfonso el Sabio 2.15.4: Habiendo el rey nio la
edad que dice la ley ante desta, o seyendo tamao quando comenzase a regnar que
pudiese gobernar el regno, tenudo es por derecho et por bienestanza de fazer estas cosas
por el rey finado, as como dar alernosnas por SU alma, et facer decir misas et otras
oraciones rogando a Dios que! haya merced: et otros en pagar sus debdas et en complir
sus mandas, et en facer algo a los suyos que lo hobieren menester que non finquen
desamparados [ ... ) Pero esto debe ser hecho de manera que non menge el seoro, as
como vendiendo o enagenando los bienes del, que son como rayz del Reyno; mas
pudelo fazer de las otras cosas muebles que oviesse (Madrid 1807) 2,135136.
273. Clem. 3.5.1.: Ne concessione iuris utentibus praesertim circa spintualia illu
datur, si qua beneficia, ex causa permutationis ab aliquibus resignata, aliis quam ipsis
permutare uoluntibus conferantur: nullius hoc esse uolumus firmitatis (Graz 1959) 2,
col. 1161.

168 169
- a00-
~,
1

XXVII XXVII

....c:

..o
'5Vl

..o

.:::
o...
l-<
O
U
V
V
l-<

Vl
l-<
V
M

v
c:
v
v
E
l-<

(\S
1. Prnceps tenetur proceres regni sur ob benemerita XXVII. l. El prncipe est obligado a premiar a los prceres
locupletes facere. del reino en proporcin a sus mritos.

1. Ad tertiam rationem respondetur quod in pecuniis et titulis XXVII. t. Respondemos a la tercera objecin (p. 23) que el prncipe
honorariis, nudis iurisdictionis, scilicet comitum, marchionum, du debe honrar y enriquecer a los prceres y nobles de su reino que con sus
cum etc., debet princeps exaltare et locupletes facere proceres et no egregias hazaas han alcanzado mritos ante la repblica con dinero y t
biles regni sui, qui egregiis facinoribus in re~publ_icam merue~unt, tulos honorficos carentes de jurisdiccin, los de conde, marqus o duque,
sicut in responsione ad primam diximus, et sic venus regnum illus segn dijimos en la respuesta a la primera objecin (XXVI.1 ); de este modo
trius et famosius apud alias naciones reddetur, non autem donando se hace un reino ms ilustre y famoso ante las dems naciones, y no dando
civitates et loca regni, per quas donationes et fortius per talium vendi ciudades y territorios del reino, por cuyas donaciones, y sobre todo por
riones, regnum et rex redduntur minus pretiabiles. cuyas ventas, el rey y el reino pierden estimacin.

'
-"-
o

170 1 171
T

XXVIII XXVIII

--
<:
:><
:><
--<:
~
1. In regno oportet esse divitias, XXVIII. t. Conviene que en el reino haya ricos hombres.

---
<:
~
-
1. Ad quartumconcedimus posse accidere regnum in regimine XXVIII.1. E~ cuan~o a la cuarta objecin (p. 23 ), admitimos que puede
male se habere populos iniuste vexando, oportereque in regno esse suceder que el remo este mal gobernado y que la gente, vejada injustamente,
divitias, et auctoritate magnos viros, ut audenter se supplicantibus en cu_r~ caso convien_e que haya en el reino hombres poderosos y de mucho
humilibus oportunis, regis iniustitiae opponant, quatenus cesset a po prestigio que, atendiendo a las splicas reiteradas de los necesitados, se
puli gravamine, etc. Verumtamen ad hanc sententiam et naturaliter atrevan a hacer frene~ a las injusticias del rey, para que deje de agobiar al
debitam, per magnates regni pro revelatione angustiarum populi ef p~e~lo, ~!c. Ahora b1e?, para hacer eso, que es de justicia natural, por el
ficiendam, sufficit esse divites diviriis pecuniarum et honorariis titulis, eliminacin de los agobios del pueblo, basta que haya poderosos con dinero
et apud regem valere auctoritate, potissimum si sapiencia et virturibus y ttulos_ honor_ficos con autoridad ante el rey, y, sobre todo, conviene que
polleant, ut eos decet. Neque oportet eos habere civitates, villas, for sean sabios y virtuosos. No es necesario que tengan ciudades, villas forta
talitia et castra, quae potius eos ad insolentiam et conternptum regis, lezas y casti!los, que antes bien les incitarn a la insolencia y el despr~cio del
rebelliones, turbaciones et simultates in regno, quibus magna etiam rey, a rebeliones, desrdenes y enemistades en el reino, capaces de hacer
regna perire solent, incitabunt. perecer incluso a los reinos poderosos.

172 173
-" N
XXIX XXIX
-

el

...
v
>
o
o
1. Traditur intellectus cap. licet, De voto.

-
XXIX.1. Interpretacin del cap. licet.
Ad quintum responsum in solucione ad secundum, ubi apparet A la quinta objecin (p. 23) se ha respondido en la solucin de la
quod si rex vult ecclesias ve! capellas fundare, id faciat de bonis sui segunda (XXVl.2.), donde se dice que si el rey quiere fundar iglesias
patrimonii, non de bonis regni. Similiter si vult facere peregri y capillas, que lo haga con bienes de su patrimonio, no con los del reino
nationem praecedente voto, de bonis proprii patrimonii expensas fa (p. 167).
cere debet. Non enim mala sunt facienda ut bona ex illis elicianrur (ad Igualmente, si quiere hacer peregrinaciones para cumplir un voto, que
Rom. 2)274 las haga a expensas de su patrimonio. Porque no se puede hacer un mal
l. Nec cap. licet, De voto275, dicit quod rex possit vendere aut porque de l se derive un bien261
alienare bona regni, sed quod rex Ungariae prosequatur votum ernis XXIX. l. En cuanto al cap. licet275, no dice que pueda el rey vender o
sum a patre, et ab ipso succesore voluntarie promissum impleret in enajenar los bienes del reino, sino que cumpla el rey de Hungra el voto
subsidium, scilicet Terrae Sanctae, quod tamen implendum _erat sine hecho por su padre y refrendado voluntariamente por su sucesor de soco
gravi dispendio regni, quae conditio generalis semper in omni voto et rrer a Tierra Santa, pero sin mucho gasto para el reino, condicin general
in omni negocio est intelligenda, ut dicit glossa (cap. non est. eod. tt.): .
que siempre h ay que suponer en to d o voto y en cu alquier
. otro caso 276 : se
et sic subintelligitur, si id commode fieri potest276 Et sic patet quod sobreentiende que puede hacerse sin mucho gasto. Es evidente, pues, que
cum gravi praeiudicio regni, ut est alienando civitates ac loca regni, si el voto va a significar perjuicio grave para el reino, como enajenaciones de
alias tale votum impleri non debeat fac. (c. fin. cod. tit.)277 ciudades o territorios de reino, no se debe cumplir277

274. Rom. 2.3: Existimas autem boc, o hamo, qui judicas eos, qui tafia agunt, et
facis ea, quia tu effugisiudicium Dei? .
275. C.I.C. X 3.34 De voto et voti redemptione. 6 (Graz. 1959)2, col. 590 (cit.
supra en la nota 4). . . . .
276. Nova Decret. compilatio Gregario IX impressa: ... m bis uotts non dispensar,
sed declarat cum eum quis uouet peregrinan subintelligitur si commode [ieri potest
(Venetiis 1468) col. 1282.
277. Bern. de Parma, Glossa magna 10.3.34.11: Et ita non uult Papapropter succur
sum Terree Sanctae ecclesiasistas enormiter aggravari... (Venetiis 1468) col. 1289.

174 175
1

XXX XXX

l. Traditur intellectus cap. Abbate, De re iudicata. XXX. l. Interpretacin del cap. Abbate.

....
.....

Ad sextam rationem patet solutio ex dictis ad c. autem Aposto La solucin de la sexta objecin (p. 23) se deduce de lo dicho acerca del
licae, De donat.278; dicitur, et in c. Abbate, de re iud. Lib.279. cap. Apostolicae278 y del cap. Abbate. Es decir, que el rey o el obispo deben
Ita primo cavetur quod rex vel episcopus debet illud moderamen ante todo guardar moderacin en sus donaciones, incluso para la construc
in donationibus pro constructione etiam monasterii observare, non cin de un monasterio, no slo para no superar la cantidad que les est
solum in mensura illa, quae a iure sibi permissa est donare, puta consentida por derecho, esto es, la quincuagsima o centsima parte, sino
quinquagesimam vel centesimam ut amplius non conferat, sed nec para que no acarreen dao alguno para la Iglesia o el reino. De ello deducen
tantum, nec minus gravi Ecclesiae vel regni detrimento. Unde colli algunos que puede el rey enajenar ciudades o territorios, por pequeos que
gitur quod rex pro construendo monasterio vel pro donanda ecclesia sean, contra el parecer de los ciudadanos, pero ms bien se apoya nuestra
poterit civitates vel loca, quantumcumque mnima, invitis civibus alie opinin en lugar de refutarla.
nare; sed die quod magis patrocinetur nostrae opinioni quam contra ,
XXX.1. En cuanto al cap. Autem abbate28 todava est menos de parte
rietur. de la objecin, pues dice que el rey de Aragn dio en beneficio a un monas
1. Cap. autem Abbate minus facit pro eis, quod illud cap. Ab terio unas tierras que haba conquistado en guerra justa contra los infieles y,
bate280 haber quod rex Aragoniae donavit cuidam monasterio de be consiguientemente, pertenecan a su patrimonio y eran totalmente suyos,
nefacto quaedam bona, quae conquisierat bello iusto ab infidelibus, et parte de su herencia.
ideo illa loca erant proprii patrimonii, et sic erant sua propria ab aliis
bonis haereditariis, id est, regni separata, ut dicit ibi textus.

278. C.I.C. X 3.24 De donationibus. 9 Apostolicae Sedis (Graz 1959) 2, col. 536
(cit. supra en las notas 6 y 24).
279. Idem., In VI 2.14 De sentencia et re iudicata. 3 (Lugduni 1559)col. 344 (cit.
supra en la nota 149).
280. Idem., In VI 2. 14.3 (cit. supra en las notas 149 y 279).
~.

e
::l
o

177
176
A..
XXXI XXXI
-

-
.;:::
. XXXI.1. No se debe hacer una enajenacin para pagar al ejr

....

""'d

..o
o~

.-,
'..,v
1. Pro solvendis armigeris alienati o fieri non deber".

v
~
c::
o
c::
v

'u
...
o
cito.
1. Ad septimam rationern respondetur quod pro solvendo ar
migeris stipendio in bello iusto, etiarn pro defensione totius reipubli XXXI. l. A la sptima objecin (p. 25) se responde diciendo que no se
cae, non oportet civitates ve! loca regni alienare contra voluntatern debe enajenar ciudades o territorios del reino contra la voluntad de los
su_bditorum. !une enim contingere posset quod regnum paulatim di sbditos para pagar el salario de los soldados en guerra justa, aunque sea en
minueretur, rmrno annihilaretur, et sibi ipsi esset magis nocivum defensa de toda la repblica, porque podra mermarse el reino, e incluso
quam hostium bellum. Sed ad solvendum armigeris stipendium, si hacerlo desaparecer, perjudicndolo ms que el ataque enemigo. Para pagar
faculrates principis non sufficiunt, petat a regno, imponat tributa su el salario del ejrcito, si no bastan los recursos del prncipe y la situacin es
per tributis, addat collecta collectis, si necessitas tntum urgeret dum muy apurada, que pida dinero al reino, que imponga tributos extraordina
tamen civitates et loca regni non vendat. Quod si adhunc non suffi rios, que haga colecta tras colecta, pero que no venda la ciudades y terri
cerent, emendet rex et populus vitam, et speret auxilium de coelo, torios del reino. Y si an no es bastante, que el rey y el pueblo enmienden su
quod indubitanter mittet ille qui est refugium et virtus, adiutor in conducta y esperen la ayuda del cielo, que sin duda se la enviar Aqul que
tribulationibus. Sed raro ve! nunquam ita accidit. es refugio, fuerza y auxilio en las tribulaciones. Pero nunca o casi nunca se
hace as.
-o
..o<lJ
e
o
e

<lJ

"fieri non deber: T fieri deber


"....
00
t"-.

178 179
XXXII XXXII

1. An rex reginae donationem facere possit, XXXII. l. En qu casos puede el rey hacer donaciones a la

.-....
~
.....
~
distinguitur. rema.
2. An ius primogeniturae sit iuris divini. XXXII.2. Es de derecho divino el derecho de primogenitura?
3. Res duobus vendita, is praefertur cui ~st tradita. XXXII.3. Cuando una cosa se ha vendido dos veces, tiene
preferencia quien ya la ha recibido.
1. Ad octavum patet responsum in responsione ad secundam et
quintarn rationem. Ad nonam et decimam dicimus quod non ne XXXIl.1. Respecto a la octava objecin, vale lo dicho para la segunda y
gamus regem posse reginae aliquas donaciones facere secundum digni la quinta (XXVI y XXIX).
tatern regalem utriusque, scilicet regis donantis. Sed haec donaciones En cuanto a la novena y dcima (p. 25), decimos que no negamos que el
regales ex utraque parte simplicirer debent intelligi posse fieri de bonis rey pueda hacer algunas donaciones a la reina, segn la dignidad regia de
regni mobilibus vel de rebus patrimonialibus ipsius principis, quae ambos, esto es, la del rey tambin. Pero estas donaciones reales hay que
habet ut privatus. Quod si amplioribus donationibus reginam voluerit juzgarlas de distinta manera segn se refieran a los bienes muebles del reino
rex honorare, scilicet aliquas civitates vel loca egregia regni, donando o a los patrimoniales del mismo prncipe que posee como particular. Porque
ad tempus tamen, scilicet pro vita reginae et quantum ad fructuum se el rey quiere honrar a la reina con donaciones mayores, esto es, ciudades
perceptionem, o territorios importantes del reino, debe ser temporalmente, es decir, mien
At sine hoc quod regnum propter tales donationes graviter laeda tras viva la reina, y slo en cuanto a la percepcin de las rentas. Si dichas
tur, crederem illa regem posse reginae donare propter casus seu ratio donaciones no perjudican gravemente al reino, pienso que el rey puede
nis singularitatem, etiam subditorum consensu non habito. Eadem hacer tales donaciones a la reina ocasionalmente y de manera excepcional sin
ratio videtur esse de donationibus, quas rex vellet facere principi, hoc el consentimiento de los sbditos.
est, primogenito, post vitam eorum in alium transire non possunt. De Lo mismo se puede decir de las donaciones que el rey quiera hacer al
aliis autern filiis regs vel fratribus vel sororibus, qui appellantur in prncipe, esto es, al primognito: no pueden pasar a otro despus de la vida
fantes, diversa est ratio. de ambos.
Et ideo suficit quod rex potest aut frater infantibus, viris vel En cambio, si se trata de los dems hijos del rey, o de los hermanos y
foeminis, assignet aliqua mobilia regni, hoc est, de fiscalibus et etiam hermanas, llamados infantes, no es el mismo caso, ya que basta entonces, Y.
proprii regis patrimonii, ut alimenta habeant unde vivant secundum el rey o el hermano puede hacerlo, asignar a los infantes, varones o hembras,
eorum statum. Sic fecit Abraham, qui cuneta quae possidebat, filio algunos bienes muebles del reino, es decir, fiscales, o del patrimonio del
suo Isaac dedit, aliis autem largitus est munera (Genes. 25)281 Et licet propio rey, para que se sustenten y vivan segn su condicin. Aslo hizo
primogenito in patrimonialibus et duplicia in bonis debeantur, tamen Abraham, quien dio todo lo que posea a su hijo Isaac, y a los dems les hizo
et aliis debentur aliqua tribu et assignari, ut habetur Deut. 21282 regalos281
Sed haec fieri debent sine subditorum magno gravamine, quia Aunque al primognito le corresponde el doble tanto en los bienes patri
scriptum est honorem domini non debere rnolestiam esse, nec onera moniales como en los dems, hay que dar y asignar tambin algunos para los
subditorum (l. pen. et fin. C. De stat. et imag.)283 Et de his vide dems hijos, como dice el Deuteronomio282, todo ello sin grave carga para
los sbditos, porque est escrito que el honor del seor no tiene que ser
281. Gen.25.5: Deditque Abraham cuneta quaepossidebat Issac: filis autem concu molestia ni carga para los sbditos283
binarum largitus est munera. Consltese sobre esto a Guillermo Durando, quien presenta seis casos
282. Deut.21.1517: Si habuerit hamo uxores duas, unam delectam et alteram odio
sam, genuentque ex eo liberos et fuerit filius odiosusprimogenitus oolueruque substan
tiam inter filias suos dividire, non poterit filium delectae principium liberorum eius et
huic debentur primogenito.
283. Cod.1.27 De statuis et imaginibus. 3 y 4(Lugduni 1540) 38v; (Zrich 1970)
2,76. Tt. 28.

180 181

-- 00
- 00
O
Speculatorem (tt. De feud quoniam verb. et n~t~ quod v_asalli), ~bi en los que deben los sbditos sufragar a su seor284, aunque Juan Andrs n o
ponit sex casus in quibus tenentur homines subditi subvemre _dom1~0 admite ni el tercero ni el cuarto285.
suo2s4, cui tamen contrariatur in 3 et 4 casu Ioannes Andreas m addu, De acuerdo con esto hay que entender y aceptar con discrecin lo ,uc
ad Specul., quos vide2~5 . . . . . . dice Oldrado da Ponte286 y lo que alega en defensa de su tesis. De lo mismo
Et secundum praedicta debet intelligi et hm1t~n ~ldra?us, m "": trata en otra parte287, queriendo dernestrar extensamente que el padre rey
sil. 94 circa finem, et ea pro se allegat. 286. Pacit enam idern consil debe asistir tambin a los hijos de una segunda reina que, muerta la primera,
scilicet 94, ubi late vult probare quod etiarn filiis de alia ~egina quam haya pod:Jv desposar, :: e! rey hermano dotar a sus hermanas.
force mortua ;riraa du:::~ ;n nxorern, deber rex pater providere aut rex XXXII.2. El derecho de primogenitura es de derecho divino288. Por eso
frater sorores dotare287. Adonas, primognito de David y hermano de Salomn, se quejaba a Bcrsa
2. Ius primogeniturae est iuris divini (Deut. 21 et Gen. 27, et Gloss b de que le corresponda el reino por derecho de primogenitura, pero por
7, q. J, cap. quam periculosum)288 Hinc conq~erebatur ad Bethsabee disposicin divina pas a Salomn289, en consonancia con el derecho ca
Adonias frater Salomonis, primogenitus David, quod regnum ad se nnico/"? y con el civil, segn el cual el primero tiene ms derecho.
pertinebat UL~ prime,5.:.:::~:'."~e. sed ex divina Jispositione fuit transla XXXII.3. Por eso una cosa dada o vendida dos veces pertenece a quien
turn ad Salomonem (J Reg. c. 2, facit gloss, c. Moyses, 8, q. 1)289. antes la ha recibido, esto es, al primer dueo291. Ahora bien, las sucesiones y
Convenir iuri canonico, ut habetur c. grandi, De supp. negli. praelat., dominios de los reinos son derechos regios; por eso, como el primognito,
lib. 6290. Convenit etiam satis rationibus civilibus: qui prior est tern
pore, potior est iure. . . . . .
3. Et ideo aliqua duobus data vel vendita, ille pottor est cut pno~
[uit tradita, sive qui prior est effectus dominus (/. quot~ens, De ~ei
ven dic.)291. Sed successiones et dominia r~gnoru~ su~t _1ura regaha;
igitur cum primogenibus ratione primogemturae m nanvitate morum

284. Specular., Speculum iuris 4, n. 67: Sed et si dominus in aliis qam in praedictis
sex ve/ etiam ultra qualitatem et quantitatem feudi su oelu gravare uasallum, sicut
censitus directo intentato officio iudicis, ut releoetur ab illo onere, ita et vasal/us utiltter
iudicis officium intentabit, ideo dico utiliter quia uasallus non est censitus (Lugduni
1578) 3, 149.
285. Joan. Andreas, Speculum iuris 4, n. 67 (Lugduni 1578) 3, 149.
286. Oldrad. de Ponte, Consilia, cons. 94: Sed quid in casu praesenti argumenta
quaeruntur nonne in iure expressum est, quod reges possunt donationes et alienationes
(dignitatem regiam graviter non laedantes) facere, et quod donationes uel alienationes
ipsas filius servare tenetur nec contra ipsas potest uenire utique expressum est (Lugduni
1550) 34v.
287. Idem. cons. 95: Etiam si rex [ecerit iuramento de non alienando bona immobi
lia regni sui stipulanti notario, et [ecit statutum reginae suae uxori propter nuptias, oel
simpliciter non obstante iuramento et statuto, maxime ut euitetur scandalum, quia uxor
i uidetur excepta, et statur declarationi regs iurantis quomodo intellexit praedictam
promissionem et statum sioe iuiramentum; neceo mortuo filius haeres potest contraueni
re (Lugduni 1550) 34v. .
288. Deut.7.: lste est enim principium .fiberorum eius et huic debentur primogenito.
Gen.7.1: Vocavitque Esau filium suum maiorem et dixit ei: Fili mi? responditque:
Adsum,
Decretum Gratiani emendatum et notatibus illustratum una cum glossis 2.7.18: lus
ergo primogeniturae (ut dicunt) est ta/is, quia primogeniti prae aliis in festis sacrificia
offerebant, et quod sedebant ad dexteram patris, et quod cibos duplicaros recipiebant
(Lugduni 1584) col. 819.
289. 3 Rey 24.
Decretum Gratiani ... 2.8.1.6.: Quod autem David in vita sua Salomonem sibi succes
sorem instituit, instinctu Spiritus Sancti est factum (Lugduni 1584) col. 849.
290. C.I.C. In VI 1.8 De supplenda negligemia. 2. (Lugduni 1559) col. 186; (Graz
1959) 2, col. 972.
-
00
N

182 183
fiat dominus (iux. in suis, De lib. et posthu.; et 1, Instit. De baered. segn la costumbre, al nacer es el dueo por derecho de primogenitura292,
qual. et diff; et suz)292, ergo etc. Et sic patet quod convenit anti luego etc. y, por tanto, conviene que el mayor sea preferido a los pequeos
quiorem praeferri iunioribus in successione regni, quia illi iuniores en la sucesin al trono, porque los pequeos le deben reverencia.
obsequi tenentur.

291. Cod.3.32 De re vindicatione. 15: Qutiens doubus in solidum praedium iure


distrabitur, manifesti iuris est eum, cui priori traditum est, in detinendo dominio esse
potiorem (Lugduni 1540) 118; (Zrich 1970) 2,138.
292. Dig.28.2 De liberis et postumis heredibus instituendis vel exeredantis. 11 (No
rembergae 1529) 2,1026; (Zrich 1973) 1,412.
Inst.2.19 De heredum qualitate et differcntia. 1 y 2: ldeoque sic appellatur, quia sive
velit sive nolit omnino potest mortem testatons primus lber et necessariusberes fit
(Lugduni 1501) 77v78; (Zrich 1973) 1,22.

184 185
-00
-1>-
XXXIII
XXXIII
XXXIII.1. Explicacin de la regla: Lo que se puede hacer a

...
...
o..
o
v
(1)
1. Explicatur regula: quod quis potest per alium, etc. travs de otro, puede hacerlo uno mismo.
1. Ad undecimam rationern quod potest quis per alium fecere,
XXXIII.1. A la undcima objecin: Lo que se puede hacer a travs de
potest per se ipsum, repondeo quod nter alios casus, in quibus nullo
otro, puede hacerlo uno mismo {p. 25), respondo que entre los casos en
modo quis per alium potest facere, quod per se ipsum facere debet, est
que no se puede de ningn modo hacer a travs de otro lo que debe hacer
quando alicui committitur aliquod negotium ex officio expediendum,
uno mismo, est cuando se le encomienda a uno una cosa en el desempeo
et siceligitur industria personae, et fides simul et dignitas (ut c. ult. De
de su cargo y se le ha escogido atendiendo a su capacidad, lealtad y respe
offic. deleg.; l. nter artijices", De solut.)293
tabilidad293. Y se ve que se eligen las personas por su capacidad, primero,
C~gnoscitur _autem electa esse industria personae: primo, quando
cuando ~I encargo no lo pueden desempear otros tan perfectamente, segn
negouum comrmssum non est pariter expedibile per alios, secundum
I~ocenc10 IV294, o, como dice Nicols Tudeschi, cuando se eligen depen
lnnocen~i~m dict. caf fin. et dict. can. is cu, De offic. deleg. lib. 6294,
diendo del asunto que se confa, es decir, porque se trata de un asunto o de
ve! ut dicit Panormitanus secundum subiectam rnateriarn hoc est
un tema muy delicado y difcil y que exige mucha atencin y cuidado295.
quia materia sive causa est magnae ponderositatis et difficult~tis, sum~
Segundo, cuando se requiere tener una alta dignidad.
maeque urgentis sollicitudinis et laboris?",
Tercero, cuando se requieren personas muy perfectas.
Secundo, ex magnitudine dignitatis.
Deduzco de todo ello que el gobierno real es algo de por s y natural
Tertio, ex magna perfectione personae. Respondeo gubernatio
mente bueno y ordenado a la utilidad de los pueblos, natural y semejante al
nem regiam esse causarn quasi per se, et de sui natura bonam, et ad
gobierno paterno o al que ejerce el pastor sobre las ovejas que se le han
utili_tatem populorum ordinata, non sit?" naturalis et similis paternae
confiado.
et ei quam exercet pastor super oves sibi commissas.
"
;,

w
c:
o
c:
'"

w
::l
8
'"

"inter artfices: T lex artfices; **non sir: cum sir

293. C.I.C. X.1.29 De officio et potestate iudicis delegan. 43 Quoniam: ... Is, cui
committitur nudum ministerium exequendum, non potest vices suas alteri committere...
(Graz 1959) 2, col. 182 .
. DigA6.3 De solutionibus et liberationibus. 31: Inter artfices longa differentia est et
mgem, et naturae doctrinae et institutionis ... (Norembergae 1529) 3,2063; (Zrich 1973)
1,798.
294. Innoc. IV, Super tert, Decret., 30 De confirmatione utili. 9 Sua nobis (Venetiis
1540) fol. 133v: Et pro bis si male ministrent excomunicare. iste etiam cui legatus boc
donavit poterit inquirere et [orte etiam extra ordinem non derogando iuribus alio ... sed
et cum sunt negligentes vitare poterunt (cit. supra en la nota 207).
C.I.C. X.1.29 De officio et potestate iudicis delegati. 43 (Graz 1959)2, col. 182. (cit.
supra en la nota 293).
295. Panorm., Sec. part. in primum Decret.: Item oidetur eligere industriam persa
nae, quando negotium commissum non est panter expedibile per alios (Venetiis 1605)
2,109v.
....
00
-..o

187

"-...
00
186
XXXIV XXXIV

1. An alierratio cum universitate valeat. XXXIV. l. Es vlido enajenar algo como parte de una totali

-....
~
~
~
o
I
2. Reprehensio eorum qui volunt subditos posse tranferri dad patrimonial?
per alienationes. XXXIV.2. Condena de quienes defienden que los sbditos
3. Quomodo intelligendum alienationem cum uruversi pueden ser transferidos por enajenacin.

~.
....
::
3
::
n

...
<:
::s
lb

I
tate valere. XXXIV.3. Cmo hay que entender que es vlida la enaje
nacin de algo que est incluido en una totalidad patrimonial.
l. Ad duodecimam rationem in contrarium respondemus quod
licet secundum iura humana res corporales quae continentur in XXXIV.!. A la duodcima objecin (v. p. 27) respondemos que, aun
universitate bonorum, de quibus universitas praedicatur et a quibus que, segn el derecho humano, los bienes materiales que forman parte de un
ipsa depender, transeant curri ea, ut si donatur ve! alienatur una villa, todo del que se habla como de una sola cosa formada por dichos bienes, se
consequenter transeunt cum ea ecclesiae, hospitalia et alia sacra et transfieren junto con el todo; por ejemplo, si de dona o enajena una villa, se
religiosa, et flumina, et itinera, et palatia, et caetera quae sunt publica, transfieren consiguientemente con ella las iglesias, los hospitales, los lugares
quae quidem per se specialiter nec vend nec possideri possunt, tamen de culto y devocin, los ros, los caminos, los palacios y dems lugares
in casu nostro de rege et regno aut partibus eius, secundum iura divina pblicos que de por s separadamente no se pueden vender ni poseer, en el
et naturalia donari, vend aut quoquo modo alienari tota ipsa universi caso que nos interesa, referente al rey y el reino o su partes, de acuerdo con
tas damnatur. el derecho divino y natural se condena donar, vender o enajenar de algn
Unde falsissimum est quod dicunt licitum esse sine curia et modo un todo de esa clase. Por lo que es muy equivocado eso que dicen de
universitate posse alienari, dummodo proprietatem dominus alienet, que es lcito enajenar sin la curia y el pueblo, siempre que el seor enajene
et maiori domino aut pari, quoniam rex, quicquid sir de dominio toda su propiedad a otro seor igual o mayor; porque el rey, dejando a un
feudi, non potest proprietatem regni ve! alicuius partis eius, quantum lado el caso del feudo, no puede abandonar la propiedad del reino o de una
cumque parvae, a se et industria regali abdicare, nec maiori ve! par, de sus partes, por pequea que sea, por s mismo y en virtud de sus atri
scilicet Imperatori, reg, sicut nec minori, id est, uni rustico ve! vili buciones ni a un igual, ni a un superior a l, es decir, a otro rey o al
personae, quamvis si magnae constitutae in dignitate, quia interest Emperador, como tampoco a un inferior, rstico o persona vil, o a una
subditorum ve! vasallorum habere dominum magnum, maxime do persona importante constituada en dignidad, porque interesa a los sbditos
taturn regali dignitate (arg. in Auth. De defens. civit. 1, in fin.; et l. o vasallos tener un seor poderoso, sobre todo que est dotado de la digni
foeminae, ff De senat.)296 dad real296
Ad illus quod dicitur l. quemadmodum C. De agre. et cens.297, En cuanto a lo que dice la ley Quemadmodum297, segn la cual los
per quam homines ingenui, scilicet ascriptitii et originarii transferun hombres ingenui, esto es, adscritos y originarios, se transfieren y son enaje
tur et alienantur cum funds ve! praediis, tanquam nati ruri, responde nados con las tierras y predios como nacidos en ese lugar, respondemos que
mus quod ascriptitii voluntarii se tali conditioni submiserunt per los adscritos voluntarios se redujeron a esa condicin mediante escritura en
scripturam, in qua promiserunt domino soli se nunquam a solo terrae la que prometieron al dueo de un tierra que no la abandonaran, de modo
discedere, et ex illa scriptura constituitur ascriptitius, et in ea confi

296. Nov.15 De defensoribus civitatum (Zrich 1972) 3,110.


Dig.1.9 De senatoribus. 8 (Norembergae 1529) 1,30; (Zrich 1973) 1,40.
297. Cod.11.47 De agricolis censicis ve! colonis. 7: Quemadmodum originarios
absque terra, ita rusticas censitosque servos oendi omnifariam non licet. Neque vero
commento fraudis id usurpet legis il/usio, quod in originariis saepe actifatum est, ut
parva portione terree emptori lradita omnis integri fundi cultura adimatur (Pars 1548)
747; (Zrich 1970) 2,440. Tt. 48.

188 189
- 00
00
que por esa escritura se constituyeron en adscritos voluntariamente, es decir
tetur se esse ascriptitium et a gleba quam colit, nec volens recedere
que, aunque quieran, no pueden irse de la tierra ni ser obligados contra su
p~rmit~itl~r, nec invit~s compelli ad recedendum, nec sine gleba potest
voluntad a ~archarse y no pueden ser enajenados sin la tierra. Porque como
ahen~r.1, sicut horno _hber potest se submittere cu vult, et sic gravare
el hombre libre puede someterse a quien quiera y descender de condicin,
conditionem suam, ita et se facere alicuius ascriptitium.
puede tambin hacerse adscrito de alguien. Puede, pues, un hombre me
. Potest enim horno pacto prornittere per se suosque haeredes quod
diante un pacto prometer por s y por sus herederos que es hombre mo y
sit horno meus et certum servitium mihi facere (/. cum scimus, C. De
hacerme un determinado servicio298 Consltese sobre esto a Guillermo
agre._ et cens. l. 11)298 Ad hoc vide Speculatorem tit. de feudis,
Durando/?". Por ello, no se les hace injuria.
quonzam super homag. uerb, Primo autem circa hoc quaerendum
XXXIV.2. Luego es falsa la conclusin que sacan de que los sbditos
est299, et ideo iniuria eis non fit.
libres pueden ser transferidos por donaciones o ventas; luego no se puede
2. Erg? falsum est quod inferunt subditos !iberos posse transferri
aceptar totalmente lo que dicen los juristas de que hay cosas que, aunque no
per donationes, venditiones. Unde limitari debent dicta doctorum
se pueden enajenar individualmente, porque no se puede comerciar con
qua~do ?icu~t ei_arguunt de rebus quae licet per se non possint i~
ellas, pueden, en derecho, como dicen ellos, ser enajenadas como parte de
specie alienan, quia non sunt in commercio hominum, possunt tamen
secundum iura, ut dicunt, cum universitate alienari. un todo.
XXXIV.3. Pero las enajenaciones que a veces hacen los reyes de ciuda
3. At alienationes quas reges interdum faciunt de civitatibus, villis
des, villas y otros territorios como partes del reino que poseen, se entiende
et aliis locis, regni partibus quae habent, intelligi ve! de rebus rnobili
que se refieren a muebles o inmuebles que no son reales o partes del reino o
b~s ve! immobilibus, quae non sunt regala ve! regni partes seu ra
bienes races del mismo. Del mismo modo que si uno compra o vende una
dices; qu~madmodum si quis vendidisset ve! amisset aliquem fundum,
tierra en la que hay una iglesia que lleva anexo el derecho de patronato o un
m quo aliqua ecclesia esset sita, cui anexum esset ius patronatus ve!
eremitorio, una capilla o un sepulcro: esta cosas no se pueden vender o
hermitorium, sive aedicula, sive sepulchrum, sive aliquid sacrum, ista
enajenar individualmente'P", pero se transmiten, al vender la tierra, junto
non possunt vendi, aut in specie alienari (/. in modicis, De contrah.
empt.: l. quaedam, De acquir. rer. dom.)300, transeunt tamen vendito con ella301
fundo cum illo (ut l. prnceps, De verbor. signific.)3 1

298. Cod. t t .47 De agricolis et censitis ve! colonis. 22 (Pars 1548) 750 (Zrich
1970)2,442. Tt. 48. '
299. Speculat., Speculurn iuris: ... /iber horno potest pacto rnihi promutere per se
suosque haeredes quod s meus horno, et certurn rnihi servitiurn faciat tale pacturn
servandurn est (Lugduni 1578)3,144.
300'. ~ig.18.1 De contrahenda emptione et de pactis inter emptorem et venditorern
~;~posms et quae res verurenon possunt. 24; (Zrich 1973)1,264 (cit. supra en la nota

Dig.41.1 De adquirendo rerum dominio. 62 (Norembergae 1529)3,1792; (Zrich


1973) 1,696 (cu. supra en la nota 17) .
. 301. I?ig.50.16 De verborum significatione. 21: Prncepsbona concedendo videtur
ettam obligationes concedere (Norembergae)3,2354; (Zrich 1973)1,909 (cir supra en
la nota 15).

191

-- o-
190
-
o-
o
XXXV XXXV
I

1. T axatur eorum opm10 qm volunt pnnc1pes alie XXXV.1. Se discute la opinin de quienes pretenden que los

a.
....
~
nationes facere posse.

1
reyes puedan hacer enajenaciones.
2. Rex ea vendere potest quae sunt de patrimonio. XXXV.2. El rey puede vender lo que es de su patrimonio.
3. Declara ti o communis opinionis. XXXV.3. Cul es la opinin general?

l. Ad decimam tertiam rationem dicendum quod si communis XXXV. l. A la decimotercera objecin (v. p. 29) hay que responder que
opinio haec intelligitur, quod prnceps possir aliquas donariones et si la opinin comn se entiende en el sentido de que el prncipe puede hacer
alienationes facere de civitatibus et partibus regni, vel de regalibus algunas donaciones y enajenaciones sobre ciudades y partes del reino o de
immobilibus, quae non fuerunt in grave detrirnenturn regiae digni bienes inmuebles reales con tal que no signifiquen un grave detrimento de la
tatis, vel unde regnum enormiter non leadatur, communis opinio dignidad real o un dao grave para el reino, entonces es evidentemente falsa
evidenter falsa et derestabilis, cum sit contra legem divinam et natura y rechazable porque va contra la ley divina y natural; contra la amable
lem, contra popilorum qui liberi sunt, amabilem libertatern, faveat libertad de los pueblos, que son libres; se pone de parte de la tirana con
magnae iniustitiae tyrannidis, gravissimis peccatis rnortalibus, magnis gravsimos y enormes pecados mortales contra la soberana justicia y conde
incommodis pupillorum, populos liberos ad servitutern damnaret. na a los pueblos libres a la esclavitud con los males que ello acarrea.
2. Restat ergo regem vendere posse de rebus, quae sunt de patri XXXV.2. Queda, pues, en pie que el rey puede vender bienes que son
monio regni, etiarn de privato regs patrimonio, de officiis, magistra del patrimonio del reino, incluso del patrimonio privado del rey, cargos,
tibus, dignitatibus, honoribus, exemptionibus et privilegiis, pecuniis magistraturas, dignidades, honores, exenciones y privilegios y dinero del
regni, ea quae rex aut prnceps licite potest facere, nisi ex tali do reino, pero dentro de lo que el rey o el prncipe pueden hacer sin que la
natione, venditione aut alienatione dignitas regia vel ipsum regnum dignidad real o el reino mismo sean gravemente perjudicados por dichas
enormirer laedatur. ventas, donaciones y enajenaciones.
3. Sic nimirum intelligenda est communis opinio in racione 13 XXXV.3. As, evidentemente, hay que entender la opinin expresada en
allegata, ut honor (Bartolas et sequacium l. prohibere, ff Quod vi aut la objecin dcimotercera: de modo que se conserve intacto el territorio302
clam)302 servetur inviolabilis, sic namque vera et indubitata est. Su As entendida, es verdadera y fuera de duda, y la anterior interpretacin,
perior autern falsa. falsa.

. 302. Bart., In primam Digesti Nooi partem 43.24.3: Sed si donaret aliqua quae non
d1m1?uerunt ita 1uris.11ct1onem suam oaleret, et donatio Jacta a rege preiudicaret succe
sort m regno (Venetns 1596) 5,147v.

192 193
XXXVI
XXXVI
1. Declaratur dictum Salomonis.
XXXVI. l. Explicacin de unas palabras de Salomn.
Ad d~cimam~u.artam rationem respondetur quod divina scrip
tura, et ~1c l~x divina, non consuevit approbare in uno loco quod A la decimocuarta objecin (v. p. 29) se responde diciendo que la Sagra
reprobar m alio. Reprobat autem alienaciones praefatas multis in locis. da Escritura, y, por tanto, la ley divina, nunca aprueba en un lugar lo que
Ergo eas in nullo approbat. condena en otro. Ahora bien, condena las referidas enajenaciones en mu
!. Ad factuT? autem Salomonis dicimus quod Salomon non alie chos lugares. Luego no las aprueba en ninguno.
~a.v1~ aud donavit, ve! ~endidit sirnpliciter illa oppida regi Hyran gen XXXVI. t. En cuanto a la manera de actuar de Salomn, decimos que
t1_h, ita quod debe'.enr ~emanere apud Hyran perpetuo et posteros Salomn no enajen o don ni vendi individualmente aquellas ciudades al
e1~s, et esset dorninus directus illarum civitatum, et regnum Israel rey gentil Hiram de Tiro como si fuesen propiedad suya y de sus sucesores
deinceps careret eiusdem partibus. para siempre y l fuese dueo directo de aquellas ciudades yel reino de
Qu_ia Salo?1on non poterat hoc facere absque gravsimo peccato Israel se viese privado desde entonces de ellas; Salomn no habra podido
mortali; ponnt tamen forte facere illum dominum utilern aut saltem hacer eso sin gravsimo pecado mortal. Pudo, en cambio, quizs darle a
usufructuarium ad tempus aliquod aut ad tempus vitae suae forsitarn, Hiram el dominio til, o al menos el usufructo temporal, acaso mientras
et poste a reddirent oppida illa ad regnum Israel, et inrerirn de iuribus viviese para que luego volviesen aquellas ciudades al reino de Israel, a cam
et redditibus, qui Salomoni debebantur, satisfaceret sibi rex Hyran de bio de que el rey Hiram pagase a Salomn por los derechos y rentas que le
cen~~m ~O talentis auri et lignis cedrinis, quae misserat Salomoni pro correspondan ciento veinte talentos de oro y maderas de cedro, que envi a
aedificatione domus domini et domus regiae (J Reg 9)303. Salomn para construir la casa de Dios y la casa del rey33.

'ita quod deberent: T quod deberem

303. 3 Rey 9.11: Tune dedit Saloman Hiram viginti oppida in terra Galilae (cit.
supra en la nota 22).
303. J Rey. 9.11.
194
195
.-------.-------------
XXXVII XXXVII

XXXVII, 1. No adquiere el rey condicin servil porque se le

-
t:
..c
~

(1)
o
1. Rex non efficitur servilis conditionis eo quod ei

(1)

(1l
V>
'"'1
'"O
(1l
V>
prohibita sit alienatio. prohba enajenar.

XXXVII. t. A la objecin decimoquinta (v. p. 31) y itima respondo


1. Ad decimamquintam rationem et ultimam breviter responden
brevemente que por lo que hemos dicho no contrae el rey condicin servil
dum ~uo~ non ideo rex efficitur servilis conditionis, quod abstineat a
po~que se ab.stenga de donaciones y enajenaciones de ciudades y otros terri
donauombus. et alienationi~us civitatum et aliorurn locorum regni,
torios del remo, lo que supondra mutilar a ste, amputarlo y privarlo del
quod est mutilare a suo cap1te,et sic separare et sine influentia iusti et
beneficio de un gobierno justo y natural, causando con ello una deformidad

"-~'-
naturalis regiminis arcere, et causare in corpore politico monstruosi

..----_
en el cuerpo poltico, cosa para la que el rey no tiene de ninguna manera
tatem, ad 9uod efficiendum rex nullam prorsus haber potestarem,
cum non sit dominus eorum, sed administrator. potestad porque no es dueo del reino, sino su administrador.
FINIS. Impressum Francofurti ad Mcenum apud Georgium Corvi
num, impensis Hieronymi Feyerabend. MDLXXI.

FIN

Impreso en Francfurt del Mein


por Jorge Corvino.
Costeado por Jernimo Feyerabend.
1571.

197
196

Você também pode gostar