4.

MOTORI I GENERATORI ZA VRIJEME KRATKOG SPOJA

4.1 Motori

U industrijskim postrojenjima u masovnoj su upotrebi kavezni asinkroni motori. Broj okretaja

u minuti odreujemo uz pomo slijedeeg izraza:

60 f
ns = min 1 (4.1)
p

gdje je: f - frekvencija mree [Hz]

p broj polova

U tablici 4.1 navedeni su najee upotrebljavani brojevi pari polova (2p) za trofazne i
jednofazne, sinkrone i asinkrone generatore i motore s pripadnim sinkronim brzinama vrtnje
(ns) pri frekvenciji od 50 Hz.

Tablica 4.1 Ovisnost brzine vrtnje stroja o broju pari polova pri frekvenciji od 50 Hz
2p 2 4 6 8 10 12 16 18 20 24 32 35 40 48 64 72 80
ns 3000 1500 1000 750 600 500 375 333 300 250 188 167 150 125 94 83 75

Prilikom prorauna poetne simetrine struje kratkog spoja i sinkroni kompenzatori se

tretiraju kao sinkroni generatori. Impedancija asinkronih motora ZM u direktnom i inverznom
sustavu simetrinih komponenata dana je izrazom:

1 U 1 U2
ZM = n ,M = n ,M [ /fazi ] (4.2)
I pot / I n ,M 3 I n I pot / I n , M Sn , M

gdje je:
I pot - potezna struja [A]
I n, M - nazivna struja motora [A]
Sn , M - nazivna snaga motora [VA]
U n ,M - linijski napon [V]
Z M - impedancija jedne faze motora [ /fazi] .

S dovoljnom tonou mogu se uzeti sljedei priblini izrazi:

Nazivni napon PM/p RM/XM XM

motora
> 1 kV < 1 MW 0,15 0,989 ZM
> 1 kV > 1 MW 0,10 0,995 ZM
< 1 kV bez obzira na snagu 0,42 0,922 ZM

VN i NN motori doprinose poetnoj simetrinoj struji kratkog spoja I k" , udarnoj struji kratkog
spoja i p , simetrinoj rasklopnoj struji kratkog spoja I b , a za nesimetrine kratke spojeve i
trajnoj struji kratkog spoja I k .

1
VN motore treba uzeti u proraun, a NN motore samo u sluaju prorauna u pomonim
postrojenjima elektrana, te u industrijskim i slinim instalacijama (mree kemijske ili
metalurke industrije, pumpne stanice i sl.).

Struju kroz jednu fazu na stezaljkama motora odreujemo pomou sljedee sheme u
direktnom sustavu simetrinih komponenata:

ZM

c Un
3

Slika 4.1 Shema motora u direktnom sustavu simetrinih komponenata

Korekcijski faktor c odaberemo s obzirom na naponski nivo motora, tj. s obzirom na njegov
nazivni napon.

NN motori su obino spojeni na sabirnicu kabelima razliitih duljina i poprenih presjeka.

Zbog pojednostavljenja prorauna, grupe motora, ukljuujui i njihove spojne kabele, smiju
se zamijeniti nadomjesnim (ekvivalentnim) motorom (kao motor M4 na slici 4.1).

k3

Q 20 kV

T1 T2 T3 S rT = S r T1 + S r T2 + S r T3

A B 0.38 kV

M M M M
Motori 3~ 3~ 3~ 3~ Nadomjesni motor

M1 M2 M3 M4
P rM

Slika 4.2 Primjer procjene utjecaja asinkronih motora na ukupnu struju kratkog spoja

Za te nadomjesne motore, ukljuujui njihove spojne kabele, smije se koristiti:

ZM = prema jednadbi (4.2)
I rM = zbroj nazivnih struja svih motora u grupi motora (nadomjesni motor)
I LR / I rM =5
RM / X M = 0.4, odnosno M = 1.3

2
4.2 Generatori

Pri proraunu struje kratkog spoja ne pravi se razlika izmeu uzdunih i poprenih reaktancija
(radi jednostavnosti prorauna pogreka je zanemariva). Promjenjivost struje u prvim
trenucima kratkog spoja moe se opisati promjenjivom reaktancijom generatora. Moe se
smatrati da u trenutku nastanka kratkog spoja generator ima reaktanciju X''d (subtranzijentna,
poetna), nakon nekoliko perioda X'd (tranzijentna, prijelazna) i teorijski beskonano mnogo
vremena, a praktino nakon nekoliko sekundi Xd (sinkrona, trajna), koje se raunaju kao:

xd'' % U B 2 xd' % U B 2 xd % U B 2
1. Direktna: X ''G ,d = , X ' G ,d = , X G ,d =
100 SnG 100 SnG 100 SnG
xi % U B 2
2. Inverzna: X G ,i =
100 SnG
x0% U B 2
3. Nulta: X G ,0 = za generatore s uzemljenim zvjezditem
100 SnG
X G ,0 = za generatore s izoliranim zvjezditem

Djelatni otpor generatora je vrlo malen, i esto se moe zanemariti, ipak se rauna iz direktne
subtranzijentne rektancije generatora kao:

Nazivni napon generatora Nazivna snaga generatora RM/XM

> 1 kV 100 MVA 0,05
> 1 kV 100 MVA 0,07
< 1 kV bez obzira na snagu 0,15

Za potrebe tonijeg prorauna, pri proraunu maksimalne struje uz uvaavanje

subtranzijentnog ponaanja generatora i blok spoja generatora i transformatora u elektranama
s velikim vrijednostima za xd i uk, mogu se pojaviti specijalne okolnosti pod kojima je pad
napona na subtranzijentnoj reaktanciji vei od 10%. Iz tog razloga, a i u svrhu kompenziranja
primijenjenih pojednostavljujuih pretpostavki metodologije za odreivanje subtranzijentne
struje kratkog spoja pri kvaru blizu generatoru, norma IEC 60909 uvodi korekcijske faktore
za odreivanje impedancija sinkronih generatora (KG) koji se na mreu prikljuuju direktno
bez transformatora, zatim mrenih transformatora (KT), blok spoja generatora i
transformatora u elektrani sa (KBS) i bez mogunosti promjene broja zavoja pod
optereenjem (KBSO), te generatora i transformatora u elektranama (KGE i KTE) koji se
moraju tretirati kao zasebni elementi (a ne kao blok spoj). Formule za izraun korekcijskih
faktora dane su u literaturi Norma IEC 60909.

3
ZADACI

4.1 Odredite iznos poetne struje tropolnog kratkog spoja nastalog na visokonaponskoj strani
transformatora (Sn = 1,6 MVA, uk% = 5 %) koja dolazi od strane asinkronog motora snage 1
MW, nazivnog napona 380 V kojemu je cos = 0,8 i = 0,9, a omjer potezne i nazivne struje
motora Ip/In = 5.

Shema u direktnom sustavu simetrinih komponenata:

ZM ZT

c Un
3

Motor:
Potrebno je izraunati nazivnu prividnu snagu motora:
Pmeh = Pel
Pel = Sn cos
Pmeh 1 106
Sn = = = 1,389 106 VA
cos 0,9 0,8
Nakon toga, izraunamo impedanciju motora:
1 U n2,M 1 3802
ZM = = = 0,0208 [ /fazi]
I pot / I n ,M Sn ,M 5 1,389 106
Izraunatu nazivnu impedanciju potrebno je preraunati na napon na kojem raunamo struju
kratkog spoja:
2
10 103
Z M ,10kV = Z M ,0,38 kV =14,4 [ /fazi]
380

Iz tablice moemo odrediti realni i imaginarni dio impedancije motora:

X M ,10kV = Z M ,10 kV 0, 922 = 14, 4 0, 922 = 13, 28 [ /fazi ]

RM ,10 kV = X M ,10 kV 0, 42 = 5,58 [ /fazi]

Z M ,10 kV = 5,58 + j13, 28 [ /fazi ]

4
Transformator:
5 (10 10 )
3 2
u U 2
X T ,10 kV Z T ,10 kV = k% B = = 3,125 [ /fazi]
100 SnT 100 1, 6 106

Impedanciju kratkog spoja raunamo kao zbroj impedancije motora i transformatora:

Z ks ,10kV = Z M ,10 kV + Z T ,10 kV = 5,58 + j13,28 + j3,125 = 5,58 + j16,4 = 17,32 71,2 [ /fazi]

Konano, poetna struja tropolnog kratkog spoja iznosi:

c Un 1.1 10 103
I ''3ks ,10 kV = = 71,2
= 366, 671,2 A
3 Z ks 3 17,32

5
4.2 Na slici je dana srednjenaponska mrea 33 kV/6 kV (50 Hz). Proraun poetne i udarne
struje tropolnog kratkog spoja treba provesti bez i sa asinkronim motorima napajanim sa 6 kV
zajednike sabirnice, kako bi prikazali njihove doprinose strujama kratkog spoja na mjestu
kratkog spoja F. Trafostanica 33 kV/6 kV ima dva mrena transformatora SnT = 15MVA , pri
emu se svaki napaja kroz dva 30 kV troilna kabla iz mrenog napajanja. Potrebni podaci o
elementima sustava dani su na slici.

"
I kQ = 13,12kA;( SkQ = 750 MVA)
RQ X Q = 0,1

R ' L1 = 0,1 / km R ' L 2 = 0,1 / km

X '
L1 = 0,1 / km X ' L 2 = 0,1 / km
l = 4,85km l = 4,85km

SnT 1 = 15MVA SnT 2 = 15MVA

uRnT 1 = 0, 6% uRnT 2 = 0,6%
uknT 1 = 15% uknT 2 = 15%

"
I kT 1 , i pT 1 I k" (T 1,T 2) "
I kT 2 , i pT 2

" "
I kM 1 I kM 2

i pM 1 i pM 2
I k"
ip

U nM = 6kV ; PnM = 5MW U nM = 6kV ; PnM = 1MW

cos nM = 0,86;nM = 0, 97 cos nM = 0,83;nM = 0, 94
I LR / I nM = 4; p = 2 I LR / I nM = 5,5; p = 1

6
Tablica 1 Proraun impedancija kratkog spoja na mjestu kratkog spoja F, bez motora
(sklopke snage CB1 i CB2 su otvorene)
Br Element Jednadbe i proraun Impedancija
sustava []
1 Mreno c Un Ub
2
1,1 33103 6 103
2

napajanje Zmr ,6kV = = = (0,0528)

3Ik",mr Un 3 13,12 103 33 103

X mr ,6kV = 0, 995Z mr ,6kV ; Rmr ,6kV = 0,1X mr ,6 kV

0,00525+j0,0525
Z mr ,6kV = Rmr ,6kV + jX mr ,6 kV
2 Kabel L1
(Kabel L2) U
2
6 103
2

RL1,6kV = R l b = 0,1 4,85km

'
3
33 10
L1
Un km
2 2
Ub 6 103
X L1,6 kV = X '
l = 0,1 4,85km 3
33 10
L1,6kV
Un km
ZL1,6kV = RL1,6kV + X L1,6kV 0,016+j0,016
3 Transformator ukr U b2 15% (6 103 ) 2
T1 Z T 1,6 kV = = = (0,36)
100% S rT 100% 15 106
(Transformator
T2) uRr U b2 0,6% (6 103 ) 2
RT 1,6 kV = = =
100% S rT 100% 15 10 6 (0,0144)
X T 1,6 kV = Z T21,6 kV RT21,6 kV (0,3597)

Z T 1,6 kV = RT 1,6 kV + jX T 1,6 kV 0,0144 + j0,3597

4 L1+T1=L2+T2 Z L1,6 kV + Z T 1,6 kV = Z L 2,6kV + Z T 2,6kV 0,0304 + j0,3757

5 (L1+T1) 1
paralelno ( Z L1,6 kV + Z T 1,6kV )
2 0,0152+j0,1878
(L2+T2)
6 Impedancija 1
kratkog spoja Z k (T 1,T 2),6 kV = Z mr ,6 kV + ( Z L1,6kV + Z T 1,6kVK ) 0,0204+j0,2403
2
bez motora
7 Motor M1 S nM = PnM (cos nMnM ) = 6 MVA
1 U2 1 (6 103 ) 2
ZM1 = nM = 1,500
I LR I nM S nM 4 6 10 6

S nM = PnM (cos nMnM ) = 1, 28 MVA

Motor M2
1 1 U2 1 1 (6 10 3 ) 2
(Tri jedinice ZM 2 = nM = 1,705
od 1 MW) 3 I LR I nM S nM 3 5,5 1, 28 10 6

7
 " "
Suma I kT 1 + I kT 2 na strani sekundara transformatora uz Z k (T 1,T 2),6 kV iznosi:

" " 1,1 6 103 1,1 6 103

I kT 1 + I kT 2 = = = (1,34 j15,74)kA = 15,885,15 kA
3 Z k (T 1,T 2),6kV 3(0,0204 + j 0, 2403)

Struje kratkog spoja motora se kod asinkronih motora sa PrM / p 1MW pronalaze pomou
ZM1 i ZM2, uz koritenje RM = 0,1XM i XM = 0,995ZM.

" cU n 1,1 6 103

I kM 1 = = = (0, 25 j 2,53)kA = 2,5484,36 kA
3Z M1 3 (0,149 + j1, 493)
" cU n 1,1 6 103
I kM 2 = = = (0,22 j 2, 22)kA = 2, 2384,34 kA
3Z M 2 3 (0,170 + j1,696)

Ukupna struja kratkog spoja jednaka je:

" " " " "
I k = I kT 1 + I kT 2 + I kM 1 + I kM 2
"
I k = (1,81 j 20, 49) kA = 20,5784,95 kA

Udarna struja kratkog spoja jednaka je:

i p = i p ( T 1,T 2) + i pM 1 + i pM 2

i p( T 1,T 2) = 2 I k" (T 1,T 2) = 1, 78 2 15,8kA = 39, 77kA ,uz X/R =12,35 i = 1,78
i pM 1 = 2 I kM
"
1 = 1, 75 2 2,54kA = 6, 29 kA uz RM1 / XM1 = 0,1 i = 1,75

i pM 2 = 2 I kM 2 = 1, 75 2 2, 23kA = 5, 52kA uz RM2/XM2 = 0,1 i = 1,75

"

Ukupna udarna struja na mjestu kratkog spoja je skalarna suma udarnih struja svih izvoda koji
doprinose struji kratkog spoja.

i p = i p ( T 1,T 2) + i pM 1 + i pM 2 = 51,58kA

4.3 Na sabirnice 110 kV prikljuena je elektrana s dva generatora kojima je nazivna snaga 25
MW, nazivni faktor snage je 0.90, a poetna vrijednost sinkrone reaktancije 10%. Svaki od
generatora prikljuen je preko transformatora 10/110 kV, ija je nazivna snaga 30MVA i
napon kratkog spoja 9%. Je li dobro izabrana rasklopna struja prekidaa 110 kV u tom
postrojenju od 7.5 kA?

8
Nazivna prividna snaga svakog generatora je :
P 25
Sn = = = 27.8MVA
cos 0.90

Poetna reaktancija generatora je:

xG'' U n 2 10 (10 103 ) 2

X ''G ,10 kV = = = 0.36
100 Sn 100 27.8 106

2
110 103
X ''G ,110kV = X ''G ,10 kV 3
= 0.36 121 = 43.5
10 10

Reaktancija transformatora je:

uk % U b 2 9 (110 103 )2
X ''TR ,110 kV Z TR ,110 kV = = = 36.3
100 Sn 100 27.8 106

Poetna reaktancija generatora i transformatora:

X ks '' = X ''G ,110kV + X ''TR ,110 kV = 43.5 + 36.3 = 79.8

Doprinos poetnoj vrijednosti struje tropolnog kratkog spoja od jednog generatora zajedno s
blok transformatorom :

cU n 1.1 110 103

I ''3ks ,G ,110 kV = = = j0.875kA = 0.87590 kA
3 jX ks '' 3 j79.8

Za dva generatora ona iznosi

I ''3ks = 2 I ''3ks ,G ,110 kV = 2 0.87590 = 1.7590 kA

I ''3ks = 1.75kA

Dakle, prekidai rasklopne struje 7.5 kA zadovoljavaju jer je:

I r > I ''3ks

9
4.4 Odredite iznos struje tropolnog kratkog spoja nastalog na sabirnici 10 kV prema shemi
prikazanoj na slici. Koliki je doprinos struji kvara od generatora, koliko od motora, a koliki od
mree?

Mrea Transformator Motor Generator

S''3ks,mr = 3000 MVA Sn,T = 20 MVA cos = 0,95 Un = 10,5 kV
uk% = 12 % n = 1500 min-1 SnG = 15 MVA
ur% = 0,6 % Sn,M = 15 MVA xd% = 12 %
Ip/In = 5

[Rjeenje : I ''3ks = 22,69 kA, I ''3ks ,mr = 9,98 kA, I ''3ks ,M = 4,79kA, I ''3ks ,G = 7,93 kA]

4.5 Na sabirnice 110 kV prikljuena je elektrana s dva generatora. Svaki generator prikljuen
je preko blok transformatora 15/110 kV, ija je nazivna snaga 30 MVA i napon kratkog
spoja 10%. Na tim sabirnicama je vrijednost struje tropolnog kratkog spoja 1,6 kA. Odredite
poetnu sinkronu reaktanciju svakog generatora, ako im je nazivna snaga 30 MVA.

[Rjeenje : xG% = 11,66 %]

10