U svim zemljama ija se kultura zasniva na judeo-kranskoj tradiciji utvreni su znaajni

jevrejski doprinosi, vidno prisustvo jevrejskog duha i jasni jevrejski uticaji na misaono
naslijee. Sveto pismo Starog i Novog Zaveta, kao temelj kranske civilizacije, predstavlja
najvaniji i najplodonosniji prilog Jevreja duhovnoj snazi evropske kulture. Posebno su se
istakli u knjievnosti, gdje su, jo prije sticanja graanske ravnopravnosti u XIX vijeku, najpre
prihvatili jezik svoje okoline da bi u tom novom jeziku ostvarili svoj identitet. Upornou i
iznad svega, snagom stvaralakih sposobnosti, Jevreji su se svugde brzo ukljuili u knjievni
ivot i djelovali na knjievna kretanja mnogih kultura i naroda. Tora, Pentateuh ili Petoknjije,
prvih pet knjiga Biblije, predstavlja pisani religijski autoritet Jevreja. Jevreji smatraju da one
pripadaju Mojsiju. Tora sadri niz knjievnih vrsta, ukljuujui alegorije, historijske
pripovijesti, poeziju, rodoslovlja, i izlaganja razliitih zakona. Prema rabinskoj tradiciji, Tora
sadri 613 mitzvot ( "zapovijedi"), koje su podijeljene u 365 negativnih i 248 pozitivnih
naredbi. Tora ebe'al Peh "( usmena Tora ): Usmeni dio koji se sastoji od tradicionalnih
tumaenja i proirenja, a koji se prenosio sa koljena na koljeno sada utjelovljen u Talmudu i
Midrau. Duna ben Labrat( panski: Dunash ben Labrat; 920 - 990) bio je
jevrejski pisac, pjesnik i gramatiar koji je ivio i radio u Kordopskom Kalifatu, u
tzv. zlatnom dobu jevrejske kulture u paniji. Dunau se danas priznaje da je
prvi ukazao na neke od problema hebrejske gramatike. Menahem ben Saruk (
takoer poznat kao Menahem ben Jacob ibn Saruq (920 - 970) bio je jevrejski
filolog koji je djelovao u maurskoj paniji. Bio je daroviti pjesnik, a opoznat je
kao autor ranog rjenika hebrejskog jezika. Sefardi su Jevreji potomci
prognanih iz panije i Portugalije, uglavnom 1492. godine. Njihovi sunarodnici iz
Njemake su Akenazi. U Bibliji (Avd. 1:20) Sefarad se odnosi na Malu Aziju, ali
je u srednjem vijeku doveden u vezu sa panijom. Taj izraz je u popularnoj
upotrebi poeo da oznaava i Jevreje iz islamskog sveta. Jo od vremena prije
protjerivanja Jevreja iz panije, jevrejska kultura na tom prostoru moe se
smatrati bilingualnom, to e rei da su postojali individualci sposobni za
literarno stvaralatvo na hebrejskom jeziku koji se vijekovima njegovao, a
kasnije, u XX vijeku, bio revitalizovan, kao i na jezicima Iberijskog poluostrva.
Vremenom od inicijalnog bilingualizma koji nasljeuje dualizam jevrejskog i
panskog, treba imati u vidu da je cjelokupna sefardska kultura, pa i literarno
stvaralatvo, nastalo u mjeavini razliitih jezika. Knjievno stvaralatvo XVI
vijeka i prevodi Biblije: U ovom periodu piu se djela koja kao izvor inspiracije
imaju tradicionalnu jevrejsku misao. XVIII vijek kao Zlatni vijek sefardske
knjievnosti : Posle XVII vijeka, koji je proao tiho, bez mnogo novih i znaajnih
djela, u kome su raena tampana izdanja dotadanjih manuskrita, u XVIII
vijeku dolazi do ekspanzije pisanja dela na judeo-panskom jeziku, kada su
stvorene stotine novih dijela. XIX vijek i ulazak evropskih uticaja u sefardskoj
knjievnosti: U XIX vijeku sefardski svijet prisustvuje kompletnoj kulturnoj
obnovi koja ukida dogme predaka i rui tradicionalne obrasce koji su tokom
vijekova ostali gotovo netaknuti u zajednicama na Balkanu. U ovo vreme
poinju da se stvaraju dela slobodnog izraavanja i kreiranja na judeo-
panskom jeziku. Sef. Knjiz. na tlu bivse Jugoslavije: Sefardi na teritoriji
junoslovenskih zemalja su negovali pisanu kulturnu tradiciju. Tekstovi su bili
nacionalno-vjerskog karaktera, ali je ve u XVI vijeku poela da opada aktivnost
njihovih autora uitelja i rabina. to se tie usmenog predanja, ono se odralo
do polovine XX vijeka. Njemu su bili dodati orijentalni, balkanski i slavenski
elementi i bio je jedini oblik svjetovne knjievnosti kod sefardskih Jevreja. U
okviru sefardskog knjievnog nasljea istiu se romanse, prie, balade, kao i
izreke i poslovice, koje su nastavili da osmiljavaju i nakon dolaska na Balkansko
poluostrvo. Narodnu liriku ine kantikas, odnosno ljubavne pesme, indeas
tubalice i romanse, tj. narodne balade. U XX vijeku se ve javljaju brojni
sefardski pisci pozorinih komada, kao A. Kapon, Laura Papo Bohoreta ili
abataj Daen. Slijede i autori koji su stvarali na srpskohrvatskom ili na njega
prevodili sa ladina: David Albala, Isak Samokovlija, ak Konfino, Hajim i Benko
Davio. Najuspjeniji i najpoznatiji sefardski pisac u Srbiji je bio Oskar Davio
(19091989).

Isaac Bashevis Singer: jevrejsko-ameriki pisac poznat po novelama, kao i jedna

od vodeih linosti pokreta jidi knjievnosti, te kao dobitnik Nobelove nagrade
za knjievnost godine 1978. Singer je pisao na jidi1 jeziku a zatim oprezno
prevodio svoja djela na engleski. Elie Wiesel: idovski knjievnik i politiki
aktivist francuskog i engleskoga izraza. Bio deportiran u logor Auschwitz. . U
svim djelima na svojevrstan se nain bavi svojim iskustvom kao problemom
holokausta, genocida i ljudskoga stradanja uope. Dri predavanja o holokaustu
te sudjeluje u antiratnim kampanjama i prosvjedima protiv progona manjina.
Godine 1986. dodijeljena mu je Nobelova nagrada za mir. Bio je humanista i
borac za ljudska prava, a posebno se zalagao u odbrani rtava etnikog ienja
u Bosni i Hercegovini, sovjetskih Jevreja, starosjedilakog naroda Miskito u
Nikaragvi, izbjeglica iz Kambode, Kurda i rtava gladi u Africi.

1
Jidi: germanski jezik kojim govori oko etiri miliona Jevreja irom svijeta
1. olom Alejhem: jevrejski knjievnik roen u carskoj Rusiji (danas
Ukrajina). U poetku je pisao ruski i hebrejski. Od 1883. pisao je na jidiu,
koji je bio govorni jezik, koga su pogrdno nazivali argon. Vera Stein
Ehrlich: jugoslovenska socijalna antropologinja. Studirala je pedagogiju i
psihologiju u Berlinu i Beu. Sa 19 godina poela je objavljivati radove o
psiholokim i pedagokim problemima. U desetljeu pred Drugi svjetski
rat objavila je knjige o problematici odgoja djece i omladine. Doktorirala
je kulturnu antropologiju na amerikom unverzitetu Berkley. Isak
Samokovlija (Gorade, 3. septembar 1889 - Sarajevo, 15. januar 1955) je
poznati bosanskohercegovaki knjievnik, autor djela sa bosansko-
jevrejskom tematikom. Po zanimanju je bio ljekar. ivio je u Goradu,
Fojnici i Sarajevu. Na njegovo knjievno djelo mnogo je utjecalo
odrastanje uz rijeku Drinu u Goradu. Ivo Andri ga je nazvao jednim od
najboljih pisaca koje je Bosna i Hercegovina dala, a Mea Selimovi je
rekao kako je Samokovlija, izuzmemo li Andria, najbolji bosanski
pripovijeda poslije Koia.Nobelovci jevreji: Ada Yonath: nagrada iz
hemije za istraivanje strukture i funkcije ribosoma Karl Landsteiner:
nagrada iz medicine za otkrie krvnih grupa Hans Adolf Krebs: nagrada iz
medicine za otkrie ciklusa limunske kiseline(kasnije nazvane Krebsov
ciklus) Albert Einstein: nagrada iz fizike za otkrie fotoeletrinog efekta
Wolfgang Pauli: nagrada iz fizike za otkrie principa iskljuenja u
kvantnoj mehanici Bob Dylan: nagrada iz knjievnosti Joseph Rotblat:
nagrada za mir