nederland wordt beter.

Lespakket
De geschiedenis van
het Sinterklaasfeest
Handleiding

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
 nederland wordt beter.

Introductie
In dit lespakket maakt u kennis met de geschiedenis van het
Sinterklaasfeest. De handleiding bevat een samenvatting
van de lessen, aangevuld met samenvattingen van de bron-
nen. Nadat u kennis heeft genomen van de handleiding kunt
u meteen aan de slag met de lessen. Toch willen wij een
ieder aanmoedigen om niet alleen de handleiding te raadple-
gen, maar ook de volledige bronnen zelf door te nemen, om
een volledig beeld te krijgen van de rijke geschiedenis van
de Sinterklaasviering.

Bijna elke Nederlander heeft in zijn jeugd twee bijzondere

figuren mee gekregen: Sinterklaas en Zwarte Piet. Na de
jaren van onschuld leert een ieder dat hun verschijning een
verkleedpartij betreft, een jaarlijks spel. De waarlijk genteres-
seerde leert bovendien dat dit jaarlijkse spel op eeuwenoude
tradities gebaseerd is. Sinterklaas of Sint-Nicolaas werd ge-
boren op 15 maart 270 en werd in de vierde eeuw bisschop
van Myra. Na zijn dood deden er verhalen de ronde over de
wonderen die hij zou hebben verricht en werd hij heilig ver-
klaard. Wat betreft Nederland stammen de oudste vermeldin-
gen voor de viering van Sint-Nicolaas dag uit het begin van
de 15e eeuw maar veel elementen van de huidige viering
hebben pas vanaf omstreeks 1850 vorm gekregen.

Het Sinterklaasfeest is dynamisch, gaat met de tijd mee en

is door de eeuwen heen erg veranderd. Terugkijkend op
wat het iconografische materiaal op het thema rondom Sint-
Nicolaas voortgebracht heeft, is voorlopig het volgende op
te merken: tot en met het einde van de achttiende eeuw is er
geen aanleiding het gezelschap van een knecht in de omge-
ving van de heilige te vermoeden. Teksten van velerlei aard
geven hetzelfde beeld. In het boekje Sint Nikolaas en zijn
knecht (1850) van Jan Schenkman is Sinterklaas voor het
eerst afgebeeld met een knechtje, dat zwart is van kleur. Afbeelding 1 t/m 4

Bewustwordingsproces
De afgelopen jaren is steeds breder en intensiever gespro-
ken over de toekomst van Zwarte Piet. De Verenigde Naties
(VN), Raad van State en het College van de Rechten van
de Mens hebben uitspraken gedaan. Er kwam een landelijk
overleg met Minister Asscher en in de steden Amsterdam en
Utrecht worden waardevolle dialogen gevoerd.
Hoewel Nederland Wordt Beter zich inzet voor een Piet die
niemand kwetst, blijft het een belangrijk speerpunt van de
stichting om het waarom van deze veranderingen te blij-
ven toelichten. Het is voor Nederland Wordt Beter van es-
sentieel belang dat de verandering gepaard gaat met een
bewustwordingsproces. Veel mensen zijn er sterk op tegen
dat er verandering plaats vindt. Het is belangrijk dat Ne-
derlanders meer kennis opdoen over waar de rood gestifte
lippen, kroespruiken, oorbellen en compleet zwart- of bruin
geschminkte gezichten vandaan komen en waarom deze
kenmerken voor andere mensen pijnlijk kunnen zijn.
Nederland Wordt Beter is ervan overtuigd dat meer ken-
nis over het koloniale- en slavernijverleden cruciaal is om
boosheid om te doen slaan in begrip en solidariteit. Daarom
heeft Stichting Nederland Wordt Beter lesmateriaal ontwik-
keld over de geschiedenis van onze Sinterklaastraditie en de
noodzaak van de huidige veranderingen. De stichting streeft
ernaar zoveel mogelijk mensen in Nederland jong en oud
met dit lesmateriaal in aanraking te brengen. Wij doen ook
een klemmend beroep op gemeentes en intochtcomits om
hun best te doen om onder hun vrijwilligers en achterban de
benodigde kennis te bieden die nodig is om deze verande-
ring te begrijpen.
Hulpmiddel
De lessen zijn een onderwijstool voor een inhoudelijk ge-
sprek over de geschiedenis van Sinterklaas en Zwarte Piet.
Ze vertellen over het leven en de legendes rond Sint-Nico-

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 2

laas en de geschiedenis van (de viering van) het feest. Daar-
naast wordt ingegaan op karikaturen en de bezwaren die
tegen de figuur Zwarte Piet bestaan. Het niveau is geschikt
voor leerlingen die niet meer in Sinterklaas geloven; groep 7
en 8. Het taalgebruik is eenvoudig. Echter, de inhoud is net
zo goed geschikt voor oudere kinderen en volwassenen.
Het pakket bestaat uit vier onderdelen van elk ongeveer 20
minuten: De Geschiedenis van Sinterklaas, De Geschiede-
nis van Zwarte Piet, Karikaturen en Leuk? Wij adviseren
basisscholen om de lessen verspreid over verschillende da-
gen te behandelen; bijvoorbeeld door les 1 en 2 op maandag
te behandelen en les 2 en 3 op dinsdag. Zo is er genoeg
ruimte om na te praten en kunnen de leerlingen de informa-
tie goed tot zich nemen.
Nederland Wordt Beter werkt sinds 2014 met dit lespakket;
de lessen zijn al op diverse basis- en middelbare scholen
gegeven. We hebben gemerkt dat er op scholen - en ook
bij sommige bedrijven - grote vraag is naar een hulpmiddel
waarmee de discussie over Zwarte Piet op school gevoerd
kan worden. Docenten en schoolbesturen voelen zich vaak
niet voldoende uitgerust om de discussie te voeren, terwijl
dit wel noodzakelijk is. Door het lespakket vrij beschikbaar te
stellen hoopt Nederland Wordt Beter een beter genformeerd
gesprek te faciliteren.
Stichting Nederland Wordt Beter
Deze handleiding wordt u aangeboden door Stichting Ne-
derland Wordt Beter (NLWB). Stichting NLWB is de over-
koepelende naam voor verschillende initiatieven die het
bevorderen van bewustzijn en kennis op het gebied van de
geschiedenis van Nederland, met een nadruk op het slaver-
nij- en koloniale verleden, tot doel hebben.
Wij zijn begonnen als groep betrokken Nederlandse burgers,
en uitgegroeid tot een ervaren team dat als gesprekspartner
optreedt bij verschillende maatschappelijke organisaties,
overheid en verschillende evenementen organiseert. De
afgelopen jaren hebben we ons o.a. ingezet voor positieve
verandering van het Sinterklaasfeest en zijn wij een platform
voor verschillende positieve initiatieven die kunnen bijdragen
aan een beter Nederland.
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Speerpunten Stichting Nederland Wordt Beter:
Educatie is de sleutel om maatschappelijke cohe-
sie te bevorderen. De samenstelling van de Nederlandse
samenleving is definitief veranderd door het Nederlandse
slavernij- en koloniale verleden. Door het beperkt of niet be-
handelen van (de achtergronden die hebben geleid tot) de
slavernij en de koloniale overheersing in het onderwijs op
lagere en middelbare scholen ontstaat er gebrek aan ken-
nis en empathie in de samenleving. Daarom stelt Stichting
NLWB zich tot doel onderwijs over het koloniale- en slaver-
nijverleden een vast onderdeel te maken in het curriculum
van Nederlandse scholen.
Stichting NLWB heeft tot doel het Sinterklaasfeest
een inclusief feest te maken voor alle bewoners van Ne-
derland. Dit doel wordt nagestreefd door bewustwording te
creren over de figuur van Zwarte Piet en zijn rol in het Sin-
terklaasfeest het uiteindelijk streven is het aanpassen van
Zwarte Piet.
Stichting NLWB zet zich in om de activiteiten rond-
om de herdenking en viering van het slavernijverleden op
een respectvolle en gepaste manier ieder jaar voor de sa-
menleving tot stand te brengen met respect voor de nazaten.
Hierbij staan saamhorigheid en eenheid centraal. Uitgangs-
punt daarbij is het creren van een duidelijk onderscheid
tussen enerzijds de herdenking van het slavernijverleden en
anderzijds de viering van de afschaffing van de slavernij. De
stichting heeft als doel om in de nabije toekomst een natio-
nale herdenking te realiseren met betrokken organisaties en
de Nederlandse overheid. De stichting ziet zichzelf niet als
een toekomstige organisator, maar als aanjager en zal bij
totstandkoming van een nationale herdenking pleiten voor
een onafhankelijk comit om de jaarlijkse invulling te verzor-
gen. Ons streven is om deze herdenking in de Nieuw Kerk
op de Dam te houden.
Stichting NLWB wil bovendien een platform zijn
voor alle positieve initiatieven die kunnen bijdragen aan een
beter Nederland. Waar mogelijk zal NLWB activiteiten en
burgerinitiatieven ondersteunen. NLWB zal op zoveel mo-
gelijk beschikbare manieren (financieel, publicitair, etc.) aan
deze initiatieven bijdragen om hun primaire doelstellingen
sneller te realiseren.
Het Lespakket is eigendom van Stichting Nederland
Wordt Beter en is gerealiseerd door:
Roelof Jan Minneboo, Jerry King Luther Afriyie, Raul Balai, Devika Partiman,
Scotty Gravenberch, Montessorischool Oog in Al, Britt-Marie van der Drift &
Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee).
3
 nederland wordt beter.

Bijlagen
Afbeelding 1: Voorkant Sint Nikolaas en zijn knecht (1850)
Afbeelding 2: Illustratie Sint Nikolaas en zijn knecht (1850)
Afbeelding 3: Illustratie Sint Nikolaas en zijn knecht (1850)
Afbeelding 4: Illustratie Sint Nikolaas en zijn knecht (1850)

Bronnen
Nieuw licht op Zwarte Piet (Eugenie Boer-Dirks):
http://www.meertens.knaw.nl/cms/images/sinterklaas/artikelvb.pdf
Eveline Doelman en John Helsloot (Meertensinstituut):
http://depot.knaw.nl/9587/1/Helsloot_De_ambivalente_boodschap.pdf Jan
Nederveen Pieterse,
Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten
in de westerse populaire cultuur:
http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0011.php
http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0010.php
http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0013.php
Melis Stoke in de Groene Amsterdammer:
https://schrijfsterushamarhe.wordpress.com/2014/11/29/zwartepiet-niet-
reeds-in-1930-door-melis-stoke-in-de-groene-amsterdammer-bepleit/
Helsloot, dr. J.I.A. (John) - Meertens Instituut, Is Zwarte Piet uit te leggen:
http://depot.knaw.nl/5963/1/IsZwPiet1364_001.pdf
2 februari 1945 De Stem:
Zwarte Piet steen des aanstoots

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 4

Les 1. De geschiedenis van Sinterklaas
In het eerste deel wordt de echte Sint-Nicolaas voorgesteld.
Dat wil zeggen, de historische figuur zoals die overgeleverd
is in de kerkelijke geschiedenis. Het is een kort overzicht
van de feiten en wonderen die deze heilige zo populair
maakten in Europa voordat hij de Sint werd zoals wij hem nu
kennen. Als beschermheilige van zeelui vind je in nagenoeg
elke Europese havenstad een Sint-Nicolaas kerk. Bijvoor-
beeld die in Amsterdam. Daarnaast is hij trouwens ook de
beschermheilige van de stad Amsterdam. Behalve dat hij
zou waken over zeelui is Sint-Nicolaas de beschermheilige
van ongetrouwde maagden, verliefden en van kinderen. Het
is in deze laatste rol dat hij gevolueerd is tot de Sinterklaas
zoals we hem tegenwoordig kennen.
VOORBEREIDING VOOR LES 1
De vroege historie van Sinterklaas:
De eerste geschriften over Nicolaas van Myra stammen uit
de 9de eeuw, meer dan vijfhonderd jaar na zijn dood. Hij zou
in 280 zijn geboren in het plaatsje Patara in het Griekstalige
Lycia et Pamphylia, een provincie van het Romeinse Rijk
in wat nu Turkije is. Zijn ouders waren rijk, zeer gelovig en
ze stierven toen Nicolaas nog een kind was. Hij werd door
zijn oom - die bisschop was en ook Nicolaas heette - opge-
voed en tot priester gewijd. Later volgde hij zijn oom op als
bisschop. Al tijdens zijn leven verrichtte Nicolaas wonderen:
hij redde bijvoorbeeld de levens van kinderen en zeelieden.
Nicolaas stierf op 6 december 342 of 352. Zijn graf werd
al snel een bedevaartsplaats en Nicolaas werd een heilige
voordat de Katholieke kerk mensen officieel tot heilig begon
te verklaren. Nicolaas wordt zowel in de Rooms Katholieke
als in de Orthodoxe kerken aanbeden en hij is een van de
populairste heiligen van Rusland.
Afbeelding 5
Manuscripten vormen in Nederland de vroegste vindplaat-
sen voor afbeeldingen van de heilige Nicolaas, waarvoor de
datering met vrij grote zekerheid aan te geven is. Zo staat op
een Oost-Nederlands manuscript uit ongeveer 1470 Sint-
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Nicolaas afgebeeld. In een Noord-Nederlands getijdenboek
uit ongeveer 1498 staat de heilige, zwaar verguld, met drie
jongens in de tobbe. Door de beeldenstorm is aan oude reli-
gieuze kunst veel verdwenen. Het min of meer verborgen le-
ven dat de katholieken in Noord-Nederland gedurende ruim
twee eeuwen moesten leiden, kwam dit onderdeel van de
kunst uiteraard niet ten goede. Echter, niet alles is verloren
gegaan: op schilderijen, bidprentjes, paramenten, kerkelijk
vaatwerk en voorwerpen die eigendom van Nicolaasgilden
waren, vinden we Sint-Nicolaas afgebeeld.
De heilige is in deze religieuze setting steeds als de roomse
bisschop voorgesteld, al dan niet voorzien van zijn attributen
en het moet nadrukkelijk gesteld worden - altijd alleen.
Afbeelding 6
Sinterklaas in de 17e eeuw
Wanneer precies het profane Sint-Nicolaasfeest zich ontwik-
keld heeft als nevenverschijnsel van de kerkelijke viering is
niet te achterhalen. Wij kunnen op basis van documenten
vaststellen dat er in ieder geval vanaf de veertiende eeuw
handelingen plaatsvonden op de feestdag van de heilige
Nicolaas die de zuiver devotionele overstegen.
De zeventiende eeuw biedt een interessante en vrij uitvoeri-
ge bron van inlichtingen over het Sint-Nicolaasfeest: de pro-
testantse bezwaarschriften tegen de heiligenverering. IJverig
deden magistraten en predikanten - uiteindelijk tevergeefs
gebleken - pogingen in het werk om die Pauselyke supersti-
tie niet in de jonge kinderen te planten maar uytteroyen. De
Goudse predikant Jacobus Sceperus valt in zijn Geschenck
5

op geseijde St. Nicolaes Avant (1658) paginas lang venijnig
uit naar dat paapse feest, immers alles is Bedroch, Leugen
en Valscheyt. Wij halen uit zijn betoog een beschrijving van
wat er op de feestdag van de heilige binnenshuis gaande
was: kinderen vullen hun schoen met voer voor het paard
van de goedheiligman en zingen voor het naar bed gaan
nog een liedje. s Avonds laat verruilen de ouders haver en
stro voor speelgoed en lekkers: Appelen, Nooten, Vijgen,
Rosijnen, Gelt, ghebeelde Koecken opwelcke het Beelt
van Den Bisschop Nicolaus staet. Een vader nam toen het
gesneeuwd had de moeite, met een los hoefijzer in de hand
het dak op te klimmen. Hij wilde zijn kinderen doen geloven
dat de goedheiligman daar gelopen had. Over het paard van
de goedheiligman wordt dus gesproken, over een knecht valt
geen woord.
Dit huiselijke Sint-Nicolaasfeest vinden we in de zeventiende
eeuw herhaaldelijk in de schilderkunst uitgebeeld. Het meest
bekende voorbeeld is het schilderij van Jan Steen in het
Rijksmuseum te Amsterdam. Het is een levendige en gede-
tailleerde weergave van de eerste verrassing op de ochtend
na Sint-Nicolaas vermeende bezoek. Nicolaas, van wie men
zich voorstelde dat hij over het dak reed, die via de schoor-
steen hoorde hoe het er beneden aan toeging, en langs die
weg ook zijn presentjes bracht, maar die - als het nodig was
- niet schroomde bestraffend op te treden, die Sint Nicolaas
wordt tot halverwege de achttiende eeuw weI beschreven
maar nog niet afgebeeld.
Afbeelding 7
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Sinterklaas in de 19de eew
Uit de literatuur valt op te maken dat in de eerste helft van
de negentiende eeuw het echte Sinterklaasspel ontstaat met
het bezoek aan huis waarbij de goedheiligman daadwerkelijk
voor de ogen van de kinderen verschijnt. Van Hengel sprak
in zijn studie van 1831 over huisbezoek evenals, twintig
jaar later, een Nederlandse dominee die in Frederikstad in
Sleeswijk-Holstein woonde en de oude Nederlandse gebrui-
ken beschrijft: het eigenlijke middelpunt van het feest was de
komst van Sint Nicolaas op de avond van de vijfde decem-
ber. De heilige was schrikverwekkend uitgedost; onder luid
geraas en ketengerammel vroeg hij met doffe stem naar het
gedrag der kinderen. Een bijzondere Sint levert De Gnestet
in 1849. Zijn - niet speciaal voor kinderen bedoelde - dicht-
werk geeft een uitvoerige beschrijving van een bezoek aan
huis. Sint-Nicolaas verschijnt nog steeds alleen en voordat
hij tot geven overgaat- slaat hij als een boeman strenge
taal uit. Luid gerammel van een ketting kondigde zijn komst
aan. Algemeen ingeburgerd lijkt het bezoek aan huis van de
goedheiligman in het midden van de negentiende eeuw dus
nog niet te zijn. Het was blijkbaar in opkomst, maar wanneer
het wordt genoemd is er alleen van Sint Nicolaas sprake. Het
onderwerp knecht is in de genoemde teksten niet aangeroerd.
Schenkmans Sint Nicolaas en zijn knecht
en zijn voorganger
Naarmate het bezoek aan huis algemener en Sint-Nicolaas
dus zichtbaarder wordt in de wereld van de mensen, neemt
zijn aanwezigheid op plaatjes toe. Er verschijnen centspren-
ten met series prentjes van Sint-Nicolaas in allerlei handelin-
gen verwikkeld: Het leven ende bedrijven van Sint Nicolaas.
Tenslotte komen er boekjes over de goedheiligman op de
markt. Vrij bekend is het boekje dat in 1850 bij de uitgever
Th. G. Born te Amsterdam verschenen is. Het ademt een
voor die tijd moderne geest. De teksten zijn van de hand
van Jan Schenkman, een Amsterdamse onderwijzer. Wie
de illustraties heeft gemaakt, is niet bekend. De titel van het
boekje is: Sint Nicolaas en zijn knecht. De aanwezigheid
van een knecht is bijzonder; dat was pas een keer eerder, op
De Nieuwe Sint Nicolaasprent van de Wed. J. van Egmont,
vertoond. De knecht is hier echter bovendien niet zomaar
een bediende, maar een donker gekleurde jongeman in een
kostuum dat de Spaanse dracht van de zestiende eeuw in
herinnering roept. Een naam heeft hij niet. Hij is vriendelijk
en behulpzaam. Het is Sint-Nicolaas die een snoeper be-
straffend bij zijn oor grijpt en stoute kinderen in de zak stopt
die de knecht gedienstig open houdt.
Het NBLC (Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum) in
Den Haag bezit een boekje waarvan de titelpagina verloren
is gegaan zodat gegevens over de auteur en de uitgever ont-
breken. Met de hand is er in potlood ingeschreven: Schenk-
man, J. Sint Nicolaas en zijn Knecht. Het is gecatalogiseerd
met de datum 1850. Het NBLC-boekje toont Zwarte Piet in
vier verschillende situaties: lopend naast Sint-Nicolaas die
te paard zit, zelf te paard, staande bij de goedheiligman die
aan tafel zit te schrijven en een keer glurend door de ramen.
6
 nederland wordt beter.

Zijn verschijnen hangt samen met de vermelding van de

zwarte knecht in de tekst. Maar de wijze van afbeelden doet Bijlagen
aan oudere motieven, bekend in de schilderkunst, denken. Afbeelding 5: Reconstructie Sint Nikolaas, Professor Caroline Wilkinson
De knecht naast het paard beantwoordt aan het traditionele Afbeelding 6: Sinterklaas redt de drie jongetjes, CatherijneConvent
beeld van de zwarte page in de schilderkunst. Ook de pose Afbeelding 7: Het Sint-Nicolaasfeest, Jan Havicksz. Steen, Rijksmuseum
naast de tafel voIgt een bekende beeldtraditie. Vanuit de Afbeelding 8: P.J. van Geldorp, omstreeks 1914
traditionele bedienden-functies worden aldus nieuwe ontwor-
pen. Dit betrekken van Zwarte Piet bij allerlei handelingen Bronnen
zal in de Schenkman-editie van 1850 toenemen. Ook als de Nieuw licht op Zwarte Piet, Een kunsthistorisch antwoord op de vraag
tekst de zwarte knecht niet noemt, verschijnt hij daar op de naar de herkomst van Zwarte Piet, Eugenie Boer-Dirks:
bijbehorende plaatjes. http://www.meertens.knaw.nl/cms/images/sinterklaas/artikelvb.pdf
Na het midden van de negentiende eeuw verschijnen er
meer kleurrijk gellustreerde Sint-Nicolaasboekjes waarin de
Sint met een knecht optreedt. Maar het duurt tot de volgende
eeuw voor de naam Zwarte Piet in beeld komt. In het ano-
nieme St. Nicolaas reis door Nederland (1876) is sprake van
t Moortje en vriend Pikkie. Bos (1890) heeft het over de
zwarte knecht, Tiemersma (1895) noemt hem Piet. Namen
die op een heidense of duivelse afkomst zouden kunnen
wijzen, vallen niet. Sints huisbezoek heeft zich doorgezet
en Schenkmans boekje met de duidelijke plaatjes moet een
grote hulp geweest zijn bij dat spel. Het merkwaardige uiter-
lijk dat de sint in de eerste helft van de eeuw soms vertoonde
en het angstaanjagende gedrag waaraan hij zich schuldig
maakte, is verdwenen. Sint-Nicolaas werd geheel en al de
correct geklede bisschop. En lang zou hij zijn handen niet
meer vuil maken aan het hanteren van de roe. Een knecht
heb je tenslotte niet voor niets.

Afbeelding 8

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 7
 nederland wordt beter.

Les 2. De geschiedenis van Zwarte Piet

In het tweede deel wordt Zwarte Piet voorgesteld. Net als in
deel 1 wordt er begonnen de kinderen te vragen of ze den-
ken dat Zwarte Piet echt is of niet. In tegenstelling tot Sint-
Nicolaas heeft de figuur van Zwarte Piet geen historische
voorganger. Zijn bestaan in het huidige Sinterklaasfeest is te
danken aan de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman
die hem in 1850 in het leven riep in het boek Sint-Nicolaas
en Zijn Knecht. Schenkman leefde in een tijd waarin Afri-
kanen als moreel en intellectueel minderwaardig aan de
Europeanen werden gezien. Aan de hand van schilderijen uit
de tijd en wereld van Schenkman, waar Afrikanen als pages
en slaven worden afgebeeld, zien we waar Zwarte Piet zijn
typische kledingstijl vandaan heeft.

Lees u in over de geschiedenis van Zwarte Piet:

Het Sinterklaasfeest met een bijfiguur komt niet alleen in Ne-

derland voor; zo heeft Frankrijk Pere Fouettard en Oostenrijk
Krampus. In de Duitssprekende gebieden ging een geva-
rieerde troep figuren met de heilige op stap. De bekendste
onder die namen is Knecht Ruprecht. De een had een zwart
gemaakt gezicht, weer een ander droeg een masker. Veelal
waren deze zich - wild gedragende begeleiders - afschrik-
wekkend uitgedost. De stokken of kettingen waar ze mee
zwaaiden, maakten dat er nog meer dreiging van hen uitging.
In ons land is het algemeen bekende beeld van de begelei-
der van de goedheiligman een zwarte page in zijn kleurrijke
kostuum: Zwarte Piet. Aan het typerende voorkomen van
luxepage wordt in de theorien over Zwarte Piet nauwelijks
aandacht besteed. Bovendien is er nog een probleem: in
de bestaande theorien wordt steeds uitgegaan van een
eeuwenoude herkomst van de knecht van Sinterklaas. In
dat geval mag aangenomen worden dat zijn bestaan sporen
heeft nagelaten, in geschrift en in beeld. Dat lijkt echter niet
het geval. Een speurtocht in teksten en beeldmateriaal van
velerlei aard (van Nederlandse bodem, op het thema Sint-
Nicolaas) leverde tot aan de negentiende eeuw geen verwij-
zing naar Zwarte Piet op.
De guur nu bekend als Zwarte Piet verschijnt ten tonele in
1850, in het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht van
de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman. Toen werd
Sinterklaas voor het eerst in woord en beeld vergezeld door
een knecht, die zwart is van kleur. Hij draagt geen naam,
wat zijn ondergeschikte positie onderstreept. Of hij slaaf
is of vrij, is niet duidelijk; dat hij schoeisel draagt, pleit voor
het laatste. Over het waarom van deze toevoeging aan de
voordien alleenstaande Sinterklaas heeft Schenkman zich
helaas! niet uitgelaten. Evenmin staat vast of Schenkman
zelf daarvoor verantwoordelijk was, de anonieme illustrator
of mogelijk beiden, in onderlinge samenspraak. Voor zover
bekend verschenen er geen besprekingen van het boekje.
Afbeelding 9
De Moor/ Page
Ergens in de eerste helft van de vorige eeuw heeft dus de
creativiteit van een illustrator en/of schrijver de zwarte knecht
gentroduceerd. In de schilderkunst werd het contrast in huids-
kleur tussen witte en zwarte mensen al vroeg gebruikt om het
schilderij te verlevendigen. In de loop van de zestiende eeuw
ontstond het motief van de Moor: de kleine zwarte bediende die
het trotse sieraad uitmaakte van zovele rijke huizen. Op portret-
ten werd het Moortje veelvuldig afgebeeld. Enerzijds om de
statusverhogende werking die ervan uitging (de rijk uitgedoste
Moor gold als symbool van weelde). Anderzijds vanwege de
decoratieve waarde. Met de toevoeging van zon donkere, kleur-
rijk geklede page werd in meerdere opzichten aan de eisen van
varit voldaan. Ook Nederland voegde zich in de internationale
mode en heel wat rijke kooplieden, adellijke personen en gou-
verneurs van kolonin lieten zich met een Moortje afbeelden. De
zwarte pages vormden niet het minste deel van het schilderij.
Hun functies stonden het dragen van mooie kleding toe. Zij ver-
richtten lichte werkzaamheden in huis of fungeerden als paar-
denknecht. Hoge, rijke heren beschikten over bedienden, over
paarden en over paardenknechten. De knecht die in de eerste
helft van de negentiende eeuw aan Sint-Nicolaas wordt toege-
voegd, past naar gedrag en uiterlijk in de traditie van de page
in de schilderkunst. Het is duidelijk dat sommige schilderijen in
aanmerking kunnen komen als inspiratiebron voor het beeld van
Sint-Nicolaas en Zwarte Piet. De schilderkunstige beeldtraditie
van de zwarte page - met name in de rol van paardenknecht of
staande naast zijn gezeten heer - zet zich voort in het eerste
boekje over Sint Nicolaas en zijn knecht.

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 8

Afbeelding 10
Black Minstrels/ Blackface
Er is misschien nog een andere afbeelding die Schenkman
meer direct genspireerd heeft. In de jaren 1830-1840 ont-
staat in Amerika in het varit een nieuw genre, dat van de
black minstrels: witten die zich als zwarten uitmonsterden
(Blackface genaamd) en een muzikaal programma brachten.
Al in diezelfde tijd doen zij, met veel succes, Engeland aan.
Dat zij ook in Nederland te zien waren (al is niet duidelijk
wanneer), blijkt uit een ctieve dialoog over de kermis in
Schenkmans posthume publicatie Humoristische voorlezin-
gen in proza en pozy. Een van de sprekers zegt over hen:
t Waren zwart gemaakte kerels, t Was bedrog en schelme-
rij!. Daarop zegt zijn tegenspreker:
Dat een blank gelaat zich zwart maakt, Staat mijns inziens
ieder vrij. Hoeveel hooggeplaatste lieden, In de Kerk en in
den Staat, Toonen, bij hun zwarte zielen, Omgekeerd, een
blank gelaat.
De laatste twee zinnen zijn interessant omdat ze vrijwel
overeenkomen met de titel van een verhaal dat in 1850
verscheen in het orthodox-christelijke, door Jan de Liefde
uitgegeven jeugdtijdschrift Timotheus: De zwarte ziel en
de blanke huid. Dit kan toevallig zijn het spelen met dit
contrast was een vaker voorkomend thema, maar er ook op
duiden dat Schenkman dit verhaal gelezen heeft en dat de ti-
tel in zijn hoofd is blijven hangen. Een van de hoofdpersonen
in het verhaal is een oude man, naar later blijkt een vroegere
slavenhouder. De beschrijving van zijn uiterlijk is veelzeg-
gend en roept een beeld van Sinterklaas op:
Zijn voorkomen was edel en deftig; zijn lange witte haren
hingen tot op de schouders; het schitterend oog had eene
uitdrukking van oprechteid, die het hart trof, en zijne bewe-
gingen waren kenmerkt door eene buitengewone waardig-
heid (De zwarte ziel 1850:101).
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Afbeelding 11
Burgerlijke maatstaven
In de Amsterdam rond 1850 bestond een voedingsbodem
om het Sinterklaasfeest te veranderen. Het diende zich te-
weer te stellen tegen de aanval dat het inhoudsloos was, ruw
en griezelig voor kinderen. Bijvoorbeeld in de steden, maar
toch vooral op het platteland,gingen opgeschoten jongens
met kettingen op [sinterklaas]avond langs den weg [lopen],
of losbandige persoonen, zeer mislijk somtijds afschuwe-
lijk uitgedoscht. Ze gingen de huizen binnen om vooral de
kinderen bang te maken. Ze droegen vreemde kleding zoals
witte lakens, omgekeerde jassen of maskers. Soms maak-
ten ze hun gezicht zwart: het waren, in Wognum circa 1850,
boerenknechten met roetzwarte gezichten en rammelende
kettingen. Schenkman zelf wilde afstand nemen van de
oude, griezelige voorstellingen van de Sinterklaasguur. Dit
stimuleerde innovatie en creativiteit. Sinterklaas zelf kreeg
een deftig gedragspatroon, dat meer aansloot bij burgerlijke
maatstaven. Nauw verbonden met de guur van Sinterklaas
bleek de zwarte man en wel drierlei: als een zwartgemaak-
te klaas die de huizen bezocht, als imaginaire kinderschrik
en, in de Struwwelpeter, als echte zwarte.
Het ligt voor de hand dat getracht werd het gedrag van de
ongecontroleerde jongens om te buigen, maar mogelijk met
behoud in het ritueel van de kleur zwart. Ook de zwarte
man als kinderschrik stond ter discussie; tegelijkertijd was er
een streven die te behouden. Zijn betekenisinhoud was ech-
ter onscherp. Mocht die samenvallen met een echte zwarte,
dan werd de jeugd voorgehouden zich van deze toch vooral
een positief beeld te vormen. Dit nam niet weg dat zelfs
voorstanders van afschafng der slavernij ervan uitgingen
dat zwarten een goede meester behoefden en dat zij als
dienaar het best op hun plaats waren. In dit complexe geheel
van beelden kan bij Schenkman, ongeacht zijn precieze in-
tentie, de beslissende vonk zijn overgeslagen. Dat door zijn
combinatie van Sinterklaas en zijn zwarte knecht vervolgens
een beeldvormingsproces op gang kwam waarin negatieve,
of beter: negatiever, stereotypen van zwarten zich hechtten
aan Zwarte Piet en die zelfs intensiveerden.
9

Slavernij en Zwarte Piet
Dit lespakket gaat niet over het Nederlandse slavernijverle-
den. Echter, als wij de tijd van Jan Schenkman, de geestes-
vader van Zwarte Piet, willen begrijpen is het aansnijden van
het Nederlandse aandeel aan de Trans-Atlantische slaven-
handel onontkoombaar. Tijdens de levensjaren van Jan
Schenkman (1 oktober 1806 - 4 mei 1863) waren vrijwel alle
zwarte mensen in Nederlands gebied mensen die tot slaaf
waren gemaakt.
Het Nederlandse slavernijverleden geeft ons een duide-
lijk beeld van racisme en negatieve beeldvorming rondom
zwarte mensen in het Koninkrijk.
De Nederlandse deelname aan de Trans-Atlantische sla-
venhandel begon in 1596 toen een Amsterdamse schip-
per 58 gevangen Afrikanen van Sao Tom naar Lissabon
vervoerde. Vanaf 1630 was het de West-Indische Compag-
nie die handelde in slaven die dwangarbeid verrichtten op
onder meer zoutpannen en koffie- en suikerrietplantages in
de Nieuwe Wereld. In 1634 veroverde de West-Indische
Compagnie de Antillen van de Spanjaarden en in 1667 werd
Suriname veroverd van de Engelsen. Nederlandse schepen
brachten ook slaven naar Brazili, Jamaica, Argentini en de
Britse kolonin in Amerika. Het aandeel van de Nederlandse
betrokkenheid bij de slavenhandel wordt geschat op circa
500.000 personen.
De handel in mensen werd ondersteund door een racistische
ideologie die witte mensen boven zwarte mensen plaatste.
Gedurende 260 jaar werden duizenden Afrikanen ontvoerd
uit hun dorpen en verscheept naar de plantages van Amerika
en het Carabisch gebied. Familieverbanden werden verbro-
ken, de eigen godsdiensten werden verboden, evenals het
spreken van de eigen taal. Het positieve en trotse zelfbeeld
van de Afrikanen werd vernietigd met harde hand. Kinderen
die werden geboren op de plantages in Suriname en de
Antillen werden direct na hun geboorte tot slaaf gemaakt en
kregen meestal Nederlandse namen. Zij werden, voordat ze
konden kruipen, het bezit van de plantage-eigenaren.
Veel Afrikanen accepteerden een leven als slaaf niet en
kwamen in opstand tegen het onrecht dat hen werden
aangedaan. Er was verzet op de Nederlandse schepen en
ook in de kolonin. In Suriname ontvluchtten grote aantal-
len Afrikanen de slavernij en zochten de vrijheid op. Langs
de rivieren in het oerwoud bouwden ze een nieuw leven
op met hun eigen Marroncultuur. Bekende vrijheidsstrijders
waren Boni (ca. 1730 - 1793, Suriname) en Tula (leider van
de Curaaose slavenopstand van 1795). Een andere be-
kende vrijheidsstrijder was Kapitein Broos (1821-1880). Hij
werd ontvoerd uit Afrika en naar Suriname verscheept en
leidde daar een opstand. Opstanden werden zwaar bestraft,
meestal met de dood tot gevolg. Volgens de Franse filosoof
Voltaire (1694-1778), waren de Nederlanders in het uitvoe-
ren van straffen wreder dan de Fransen en de Engelsen.
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Al in het begin van de 17de eeuw was er in Nederland kritiek
op de slavernij. Het werd echter steevast op Bijbelse en juri-
dische gronden - door Hugo de Groot - verdedigd.
De slavernij werd het eerst afgeschaft in Engeland, in 1833.
In Nederland ontstond er pas in 1841 een anti-slavernij bewe-
ging. Er verschenen verschillende boeken en brochures over
de slavernij, verenigingen van liberale en confessionele sig-
natuur zetten zich in voor de afschaffing en in de Tweede Ka-
mer werd er met enige regelmaat over gedebatteerd. Koning
Willem II wilde echter niets weten van de afschaffing van de
slavernij. De roep om afschaffing van de slavernij werd pas
serieus toen in 1853 de roman Uncle Toms Cabin van Harriet
Beecher Stowe in Nederland verscheen. Deze Amerikaanse
aanklacht tegen de slavernij benvloedde ook in ons land de
publieke opinie en zorgde voor een ommekeer; steeds meer
Nederlanders gingen protesteren tegen de slavernij.
De slavenhandel werd in 1814 officieel afgeschaft, maar
ging tot 1860 in de praktijk door. In 1863 werd de slavernij op
Nederlands grondgebied afgeschaft op papier. In de praktijk
duurde het nog tien jaar voor er daadwerkelijk sprake was
van vrijheid voor de gevangen Afrikanen. De voormalige sla-
ven moesten namelijk nog tien jaar op de plantages blijven
werken, zodat de Nederlandse overheid een compensatiere-
geling kon treffen voor het kapitaalverlies van de slaveneige-
naren. In 1873 werden de tot slaafgemaakten zonder bezit,
compensatie of nazorg aan hun lot overgelaten. De onver-
werkte traumatische ervaringen van ruim 250 jaar slavernij
en het kolonialisme die hierop volgden zullen zij aan hun
nakomelingen doorgeven tot de dag van vandaag.
Tijdens de slavernij ontstond wereldwijd een stereotyperend,
racistisch beeld van zwarte mensen. De Afrikaan met zijn
rijke geschiedenis, cultuur en wetenschap werd gereduceerd
tot onontwikkeld, dom, kinderlijk, altijd vrolijk, slaaf en af-
hankelijk van een witte meester of baas. Het is dan ook niet
verwonderlijk om die vooroordelen terug te zien in de figuur
Zwarte Piet, de creatie van Jan Schenkman. 150 jaar na
de afschaffing van de slavernij worden zwarte mensen nog
steeds door individuen, maar ook door groepen en instituten,
als minderwaardig beschouwd of behandeld. Ook al repte
Jan Schenkman geen woord over de slavernij, de alledaagse
realiteit van zwarte mensen in zijn tijd en de manier waarop
zwarte mensen in zijn tijd werden afgebeeld kon hem niet
zijn ontgaan. De VN-conferentie tegen racisme (2001) ver-
oordeelde slavernij als een misdrijf tegen de menselijkheid.
10
 nederland wordt beter.

Bijlagen:
Afbeelding 9: Portret van Thomas Hees (1634-1692) met zijn bediende
Thomas, Michiel van Musscher, 1687, Rijksmuseum
Afbeelding 10: Poster William H. West minstrel show, 1900, USA
Afbeelding 11: Illustratie Struwwelpeter, H.Hoffmann, illustrator onbekend

Bronnen:
Eveline Doelman en John Helsloot (Meertensinstituut)
http://depot.knaw.nl/9587/1/Helsloot_De_ambivalente_boodschap.pdf
Nieuw licht op Zwarte Piet, Een kunsthistorisch antwoord op de vraag
naar de herkomst van Zwarte Piet, Eugenie Boer-Dirks
http://www.meertens.knaw.nl/cms/images/sinterklaas/artikelvb.pdf

Bronnen slavernij en zwarte piet:

Slaven en schepen: enkele reis, bestemming onbekend, Amsterdam/
Leiden 2001, R. Daalder (red.)
Goud, ivoor en slaven; scheepvaart en handel van de Tweede Westin-
dische Compagnie op Afrika, 1674-1740, Zutphen 1997, H.J. den Heijer,
Lorrendrayen op Afrika; de illegale goederen- en slavenhandel op
West-Afrika tijdens het achttiende-eeuwse handelsmonopolie van de
West-Indische Compagnie, 1700-1734, Amsterdam 2008, R. Paesie
Dutch Transatlantic Trade and Shipping, 1585-1817, Cambridge 1992,
J.M. Postma
Het kamp van Broos en Kaliko: de geschiedenis van een Afro-Suri-
naamse familie, Amsterdam, 1996, Wim S.M. Hoogbergen
De Nederlandse afschaffing van de slavernij in vergelijkend perspectief
M. Kuitenbrouwer, Amsterdam, 1978

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 11
 nederland wordt beter.

Les 3. Karikaturen
In het derde deel wordt er dieper in gegaan op het fenomeen
karikaturen. Wat is een karikatuur en hoe verhoudt deze
zich tot de werkelijkheid? Met behulp van andere bekende
karikaturisaties van Aziaten en Fransen en een karikatuur
van Justin Bieber wordt het fenomeen an sich uitgelegd. Ver-
volgens wordt dieper ingegaan op de karikaturale aspecten
van de Zwarte Piet figuur. Dat hij altijd vrolijk is, een beetje
dommig, dikke rode lippen en een veer in zijn hoed draagt.
Stap voor stap worden kinderen uitgedaagd het verschil tus-
sen een echte zwarte persoon en Zwarte Piet te benoemen.
Dit als opmaat voor de vraag die in de volgende en laatste
les gesteld wordt: is deze karikatuur leuk?

VOORBEREIDING VOOR LES 3

Beelden van Afrika en zwarte mensen in de westerse
populaire culture:

Populaire karikaturen
Alle beelden van zwarte mensen in de westerse wereld gaan
in feite over zwarte typen, die een bepaalde rol vertegen-
woordigen, zoals bediende of entertainer, of voorkomen in
reclame. Sommige stereotypen van zwarten zijn in bepaalde
westerse landen zo populair dat ze een begrip zijn gewor-
den, zoals de Golliwog in Engeland en Zwarte Piet in Ne-
derland. Waarom juist deze stereotypen? Wat zegt dit over
het culturele klimaat? Stilstaan bij deze figuren stelt ons in
staat om dieper in te gaan op de rol van stereotypen en de
politiek van beeldvorming. Het is ook een gelegenheid om
verschillen tussen westerse culturen in de beeldvorming van
zwarten aan de orde te stellen, tenminste wat betreft popu-
laire typen - in andere gevallen moeten we ons beperken tot
de wijdse abstractie de westerse cultuur.
BEKENDE FIGUREN
Toms - brave bedienden
Coons - funny men; alle zwarten zijn dom
Mulatten - tragisch omdat ze niet helemaal wit zijn
Mammies - seksloze oermoeders
Bucks - bestiale superstuds.
Deze typen keren ook terug in reclame en andere media.
Amerika Sambo, Coon & Aunt Jemima
In 1933 onderscheidde Sterling Brown vijf hoofdtypen van
zwarten in de Amerikaanse literatuur: de tevreden slaaf, de
komische neger, de exotische primitieveling, de tragische
mulat en de brute nigger. In zijn overzicht uit 1973 van Ame-
rikaanse films vond Donald Bogle vijf overheersende stereo-
typen van zwarte Amerikanen - dit was veertig jaar later en
had betrekking op een ander medium:
Het meest vertrouwde zwarte type in de Amerikaanse fol-
klore is Sambo, de nationale nar en potsenmaker. Bekend
Afbeelding 12 t/m 14
van verhalen en grappen sinds het begin van de negen-
tiende eeuw, van theater en muziek en later van reclame en
film, was Sambo alom vertegenwoordigd in de Amerikaanse
populaire cultuur. Hij gold als het prototype van de zorgeloze
zwarte, de tevreden, loyale slaaf- het eeuwige kind, altijd
afhankelijk, vrolijk, maar soms onverklaarbaar depressief, lui,
een pleziermaker met banjo en dans... een enthousiast, uit
zijn krachten gegroeid kind.
Waarom werd Sambo zo populair? Stanley Elkins betoogde
dat het plantagesysteem zwarten tot kinderlijke, afhankelijke
wezens maakte; het stereotype zou, met andere woorden,
op realiteit berusten. Daar is tegen ingebracht dat de ver-
gelijking met kinderen of dieren meer zegt over de menta-
liteit van de slavenhouders dan over de slaven zelf. Een
gemeenplaats in het Zuiden was dat slaven nooit mannen
of vrouwen worden. Slavenhouders spraken over volwas-
sen zwarten als grote kinderen of boys en girls. Ze zagen
zichzelf als voogd van hun zwarten en koesterden zich in
de emotionele banden die er, zo meenden ze, tussen hen en
hun kinderlijke afhankelijke slaven bestonden. Sambo was
de verpersoonlijking van deze comfortabele idylle.
Sambo hield de sociale afstand tussen wit en zwart in stand.
Hij illustreert de rol van humor als instrument van onderdruk-
king. Geridiculiseerd als Sambo, Rastus of Coon werd de
zwarte man ontkend, ontkracht en uitgeschakeld als deelne-
mer of concurrent.

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 12

Seksloze oermoeders
In het Amerikaanse racisme jegens de zwarte man voeren
twee stereotypen beurtelings de boventoon: de zwarte man
als bruut, de brute nigger of als de zwarte man Sambo, de
zwarte eunuch (clown, kluns, entertainer, happy to serve).
Onderaan de statusladder bevindt zich de zwarte vrouw,
onderdrukt als vrouw en als zwarte vrouw. Zij is de goed-
koopste kracht op de arbeidsmarkt. Zij wordt gemanipu-
leerd als seksueel object of als bediende.Hier zetten twee
beelden de toon: de zwarte vrouw is seksueel beschikbaar
en staat op n lijn met de prostitue (brown sugar) of zij
is de gedeseksualiseerdemammy, type Aunt Jemima. De
gedeseksualiseerde Mammy was zwaarlijvig, oud, had een
zeer donkere huidskleur, was blij om altijd lachend witte
mensen te dienen en droeg altijd een bandana.Deze fysieke
eigenschappen waren bedoeld om zwarte vrouwen onaan-
trekkelijk te maken voor witte mannen. Tot eind 20ste eeuw
was Aunt Jemina alom vertegenwoordigd en was ze het
duizendvoudig vermenigvuldigde stereotype van de zwarte
vrouw dat echode in advertenties, cartoons, films en boe-
ken - gemoedelijk, niet-bedreigend en nostalgisch voor witte
Amerikanen. Voor Afro-Amerikanen was zij een symbool
van de vernietiging van zwarte identiteit en van de manier
waarop zwarte mensen gereduceerd werden tot functionaris-
sen in witte fantasien.
Sambo, Jim Crow, Rastus, Coon, Uncle Remus en andere
zwarte typen zijn als gevolg van de burgerrechtenbeweging
en publieke pressie in de jaren 60 en 70 nagenoeg uit het
Amerikaanse openbare leven verdwenen. Maar producten
zoals bijvoorbeeld de pannekoekmix en stroop van Aunt
Jemima, de rijst van Uncle Ben, het ontbijt van de Cream of
Wheat Chef zijn nog steeds in omloop. Alhoewel minder kari-
katuraal, bewegen ze zich in uniformen van dienstbaarheid.
Afbeelding 15
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
Blackface / Minstrel:
De eerste publieke rol die zwarten mochten vervullen in de
blanke samenleving na die van slaaf of bediende was de
rol van entertainer. Entertainment was een van de functies
van slaven. Ook nu zijn verreweg de meeste beelden van
zwarten die in het alledaagse westerse leven in omloop zijn,
beelden van zwarte entertainers, of beelden die daarnaar
verwijzen. In het Europa van de achttiende eeuw was het
mode om militaire kapellen met een Moorse paukenist uit te
breiden. In bijna alle Europese staten speelden Moren in re-
gimentsorkesten en hofkapellen als paukenist en slagwerker.
Zwarten waren ook welkom als clowns en potsenmakers.
De eerste zwarte figuur die in de moderne westerse cultuur
populair werd is de Minstrel een blanke imitatie van zwarte
cultuur. Nauwkeuriger, om in de woorden van Kenneth Lynn te
spreken; een blanke imitatie van een zwarte imitatie van een
tevreden slaaf. Minstrel-shows raakten in zwang in dezelfde
periode dat de slavernij toenemende kritiek van de abolotio-
nisten kreeg en de slaven zich meer begonnen te verzetten.
Een genre werd geboren. De slaaf die in het Zuiden als
entertainer optrad in het huis van de meester, in de kerk, op
markten, paardenrennen en bals werd in het noorden van de
Amerikaanse Republiek vervangen door de Minstrel. Diens
podium was het theater en in plaats van een negerslaaf die
optrad, trad een blanke op met zwartgemaakt gezicht (black-
face). Dit bleef zo na de afschaffing van de slavernij in het
Noorden. De Minstrel-traditie was in zekere zin namaak-slavernij
met namaak-zwarten voor minderbedeelde noorderlingen.
Amerikaanse Minstrels gingen al in een vroeg stadium op
tournee in Engeland, waar het fenomeen net zo populair
werd, getuige bijvoorbeeld de Black and White Minstrel
Show van de BBC. Al Jolson in de jaren 20, s werelds be-
kendste namaak-neger, bereikte met de Minstrel-show het
toppunt van zijn roem. De karikatuur van de Minstrel - grote
witgemaakte lippen in een zwartgemaakt gezicht - heeft mo-
del gestaan voor het clownstype van de Domme August.
Het beeldclich van de Minstrel, het zwartgemaakte ge-
zicht met de grote witte lippen, de zwarte gekarikaturiseerd
als clown, is nog steeds in omloop. Het is een decoratieve
karikatuur op affiches, een hiroglief voor muzikaal entertain-
ment. Met zwartgemaakt gezicht kunnen witten hun zwarte
alter ego spelen.
Engeland: Golliwog
Sinds het begin van de eeuw is de Golliwog Engelands
meest populaire zwarte type. Hij is van oorsprong een
zwarte lappenpop die een rol speelde in het boek van moe-
der en dochter Upton, The Adventures of Two Dutch Dolls
and a Golliwogg (1895). Moeder schreef de verzen, dochter
Florence maakte de tekeningen. Ze produceerden een serie
van in totaal dertien boeken, gepubliceerd tussen 1895 en
1908. De laatste titel was The Golliwog in the African Jungle.
13

Een zwarte lappenpop in de familie, een groteske nigger (Min-
strel) pop stond model voor de Golliwog. De hoog opstaande
witte boord en vlinderdas, het felkleurige jasje en de gestreep-
te broek van Golliwog en de eerste zwarte poppen hadden het
meest weg van de toen populaire Kentucky Minstrel.
Afbeelding 16
De Golliwog werd een begrip in de wereld van het kinderver-
maak en bleef favoriet tot in de jaren 50. Enid Blyton schreef
haar populaire The Three Golliwogs in 1969. Golliwog was
de mascotte van de Beatles. De jamfabrikant Robertson
veranderde de naam in Golly, het scheldwoord voor kleur-
lingen wog werd weggelaten. Ter viering van het vijftigjarig
bestaan van de firma in 1980 verspreidde Robertson meer
dan twintig miljoen Golliwog-produkten via tijdschriften en
winkelketens: Golliwog-emblemem, -T-shirts, -pennen, -tan-
denborstels, -poppen, -theepotten en dergelijke. In dezelfde
tijd startte het National Committee on Racism in Childrens
Books een campagne om de Golliwog als symbool uit te
bannen. De marketing manager van Robertson reageerde
met de stelling dat de Golly deel uitmaakt van onze nationa-
le traditie en een aanval erop is een aanval op een deel van
de Britse cultuur. Het embleem was fictief, een warm en
sympatiek symbool en een lovable kinderkamerfiguur. Het
zou misplaatst en ongefundeerd zijn om verband te leggen
tussen de Golliwog en zwarten. Er ontspon zich een debat
tussen pro-Golliwogs en anti-Golliwogs met ingezonden
brieven in de pers - een Britse Kulturkampf. De firma Robert-
son hield voet bij stuk. In 1984 vlamde de kwestie weer op
als onderdeel van het Britse debat over rassenverhoudin-
gen. Het merendeel van de pers sprak zich uit voor hand-
having van de Golliwog; zwarten werd overgevoeligheid
verweten en de beschrijving van de Golliwog als een racisti-
sche karikatuur werd als overdreven van de hand gewezen.
Het doet denken aan kwesties die in andere landen spelen
of gespeeld hebben, zoals de stereotypen in de Verenigde
Staten en Zwarte Piet in Nederland.
lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1
nederland wordt beter.
De stelling van de firma Robertson dat de Golliwog een
deel is van de Britse cultuur is juist, maar verlegt ook de
vraagstelling: wat voor een cultuur is het, waarvan de pop
een onderdeel is? Hij stamt uit de laat-Victoriaanse en de
King Edward-periode, uit de hoogtijdagen van imperialisme
en kolonialisme. In die cultuur waren zwarten in Amerika en
Engeland doelwit van spotlust, terwijl het populaire beeld van
Afrika zich bepaalde tot wilden en menseneters. De Golliwog
ligt in het verlengde van de Anglo-Amerikaanse Minstrel-cul-
tuur - een vorm van vermaak ten koste van zwarten die ook
in de Britse music halls ruim vertegenwoordigd was.
Afbeelding 17
Duitsland: Sarotti-Mohr
De meest zichtbare zwarte figuur in de Duitse populaire
cultuur is de Mohr waarmee de chocoladefirma Sarotti sinds
1910 adverteert. De Sarotti-Mohr is een reclamefiguur en
evenals de Golliwog is hij een pop. Net als de Nederlandse
Zwarte Piet tenslotte is hij een kleine knecht, die in zijn
orintaalse aankleding herinnert aan de Moorse bedien-
den van weleer. De voorganger van de Sarotti-Mohr is de
chocolademoor, een reclamefiguur die in 1868 zijn intrede
deed in Duitsland. Het handelsmerk van de firma Sarotti zou
ontstaan zijn omdat de firma gevestigd was in de Mohren-
strasse in Berlijn.
De kleine Moorse bediende die toesnelt om adellijke dames
chocola aan te bieden: een symbool van luxe, dat in de ge-
stalte van de Sarotti-Mohr, via de massaconsumptie, is ver-
burgerlijkt en gedemocratiseerd. De Sarotti-Mohr is, anders
14
 nederland wordt beter.

dan andere zwarte reclamefiguren, door de jaren heen nau-

welijks veranderd. Toen Nestl het bedrijf overnam, werd na
overleg met reclamepsychologen besloten het embleem te
handhaven. De nieuwe reclameleus luidde: Moor, die zoete
dromen waarmaakt. Het sympatieke karakter van de Moor,
aldus een commentaar, ... herinnert aan kinderlijke bevre-
digingsvormen van behoeften aan zoetigheid. Dienstbaar
en bedrijvig voortsnellend, in harembroek en veelkleurige
tulband, met zijn grote ogen en ronde gezicht is de Sarotti-
Mohr inderdaad een zoete, kinderlijke gestalte.

Met de eetbare neger in de vorm van Mohrkpfe en Ne-

gerksse (Nederlands: moorkoppen en negerzoenen) is het
principe dat de zwarte er is om witte behoeften te bevredigen
al gevestigd. Gegoten in porselein of als levende bloemen-
dragers decoreren zwarte knechtfiguren als de Sarotti-Mohr
de burgerlijke interieurs; ze bevolken romans en operas als Afbeelding 18
exotische accenten. Helmut Fritz noemt een aantal zwarte
figuren in Duitse cultuurprodukten: Monostratos in Mozarts
Zauberflte, Soliman in Robert Musils Mann ohne Eigen-
schaften, een Moortje in sprookjeskostuum dat als mascotte Bijlagen:
dient, Franz Grillparzers neger Zanga, de zwarte boosdoe- Afbeelding 12: Boekomslag Little Black Sambo, jaren 30
ner Congo Hoanga in Heinricht von Kleists Verlobung von St Afbeelding 13: Bladmuziek, 1901
Domingo. In de Duitse voorstellingen van zwarten lijkt zich Afbeelding 14: Advertentie Aunt Jemima Pannenkoekenmix, jaren 40
een patroon af te tekenen: zwarten met orintaalse namen Afbeelding 15: LP hoes, The George Mitchell minstrels, 1971
(gedomesticeerd of gefilterd door de Arabische cultuur) zijn, Afbeelding 16: Omslag The Adventures of two Dutch dolls and a golliwog,
zoals de Sarotti-Mohr, decoratieve typen; zwarten met Afri- Florence Kate Upton, 1895
kaanse namen zijn agressieve, dreigende typen. Zo herhaalt Afbeelding 17: Sarotti Mohr Klok, http://www.decoworld.de
zich het motief van de twee Afrikas. Afbeelding 18: Boekomslag 10 kleine nikkertjes, Sarafina Books,1926

Nederland: Zwarte Piet Bronnen

De eerste zwarte figuur die zijn intrede deed in de Lage Lan- Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwar-
den is Moriaen, een zwarte ridder die de zoon was van een ten in de westerse populaire cultuur (Hoofdstuk 10):
van de rondtrekkende ridders van de Ronde Tafel en een - http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0011.php
Moorse prinses. Sinds de vijftiende eeuw werd in Vlaamse - http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0010.php
en Hollandse schilderijen een van de Drie Koningen in de - http://www.dbnl.org/tekst/nede008wito01_01/nede008wito01_01_0013.php
Epifanie zwart afgebeeld. Een ander christelijk thema in de
schilderkunst van de Lage Landen was de Doop van de
Ethiopische Eunuch. Opmerkelijk zijn de afbeeldingen van
gemengde paren in Hieronymus Bosch Tuin van aardse
vreugden. Andere zwarte gestalten waren Gapers, Rook-
ende Moren en Morenkopjes. Maar verreweg de bekendste
zwarte figuur is de veelzijdige en veelbesproken Zwarte Piet.
Als een kleine knecht in Moorse dracht heeft Zwarte Piet
veel weg van de Sarotti-Mohr uit ons buurland.

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 15
 nederland wordt beter.

Les 4. Leuk?
Nu we weten waar Sinterklaas vandaan komt (uit Myra) en ruimen. En aangezien elk opvoedingssysteem zich richt op
waar Zwarte Piet vandaan komt (uit de fantasie van Jan een komende generatie, moet u met de kinderen beginnen,
Schenkman) en dat de eerste een historisch figuur is en de door bijvoorbeeld op 5 december a.s. een zwarten Sinter-
laatste een karikatuur, gaan we dieper in op de vraag; is dit klaas te laten optreden, gediend door een wit knechtje...
leuk? De karikaturale aspecten van Zwarte Piet komen nog
een keer langs. Het wordt duidelijk dat het voor zwarte men-
sen niet leuk is om met Zwarte Piet vergeleken te worden.

In de discussie wordt vaak gezegd en gesuggereerd dat de

protesten en bezwaren tegen Zwarte Piet iets van vandaag
zijn. Dis is ver van de waarheid. Wij behandelen de protes-
ten tegen Zwarte Piet en de reacties en argumenten hier te-
gen. Het filmpje van Sesamstraat met Gerda Havertong, die
een oproep doet aan Nederland om het feest voor iedereen
een feest te maken, stamt uit 1987. De les wordt geindigd
met de vraag: Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het Sinter-
klaasfeest een feest wordt voor iedereen?.

Het is gebleken dat het voor de feestvreugde van de kinde-

ren niet uitmaakt of ze het echte verhaal van de Bisschop
uit Myra en het geesteskind van Jan Schenkman kennen of
niet. Het is zelfs zo dat ze het leuk vinden om deze echte
verhalen te horen, alsof ze een beetje meer bij de grote
mensenwereld horen. Het belangrijkste voor hen is dat het
feest doorgaat. En wanneer dat gebeurt met een inclusieve
Piet is het een leuk feest voor lle kinderen.

Lees u in over de feiten met betrekking tot

eerdere protesten tegen Zwarte Piet:

Eerste publiekelijke protest 1930

Het eerste felle artikel tegen zwarte Piet in de media stamt
uit de jaren 30. In april 1930 publiceerde De Groene Am-
sterdammer een special, het Neger-Nummer, met allerlei
invalshoeken over de mensen die toen negers werden
genoemd. In dit nummer publiceerde Melis Stoke (pseudo-
niem van de joodse auteur Herman Salomonson) een felle
aanklacht tegen de racistische bejegening van de gekleurde
mens in Nederland. De negers in ons huiselijk verkeer is
een van de eerste artikelen waarin stelling wordt genomen
tegen Zwarte Piet. Hij schrijft:
Afbeelding 19
De Stem: Zwarte Piet steen des aanstoots
Op 2 februari 1945 verschijnt er in De Stem een opmerke-
lijk artikel met betrekking tot de internationale gevoeligheid
rondom Zwarte Piet. Het artikel citeerde de verzetskrant Vrij
Nederland:

Onder deze omstandigheden en gezien het sollen met den
neger, alleen en uitsluitend op grond van uiterlijkheden om
bijkomstig belang, is het begrijpelijk dat bij deze menschen,
die gaarne om diepere kwaliteiten gewaardeerd willen wor-
den, een wrevelige gemoeds-stemming is ontstaan. Stel
U voor schrijft mij een kennis uit Hati dat wij de blanke
eens met gelijke munt gingen terugbetalen....? (...) De gevol-
gen zou niet te overzien zijn.
En het behoeft nimmer tot verwezenlijking te komen wan-
neer ge tijdig van uwe dwalingen mocht terugkeeren, door
den neger, een eervoller plaats in uwe belangstelling in te
Vrij Nederland verklapt een groot geheim: In het begin
van December dreigde een ernstige verkoeling in de vriend-
schappelijke betrekkingen tusschen de Ver. Staten van
Noord-Amerika en het Koninkrijk der Nederlanden. Wat was
immers geschied? Ergens in het Zuiden van het land had
een Amerikaansch officier een jeep beschikbaar gesteld,
om Sinterklaas met zijn zwarten knecht te laten rondrijden.
Geen tien minuten later kreeg de Amerikaanse commandee-
rende officier in die stad deftig bezoek van een delegatie.
Neger-soldaten. Het was een ernstig protest, dat zij wensch-
ten te doen hooren.

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 16
 nederland wordt beter.

De Nederlanders, zoo klaagden zij, hadden een blank indi-

vidu zwart geschilderd. Deze surrogaat-neger reed door de
stad tot schande en spot van alle real coloured gentlemen.
Yes, sir, nooit nog is het zwarte ras op zulk een geraffineerde
manier gehoond.

De zaak werd natuurlijk bijgelegd. Men moest den protestee-

renden duidelijk maken, dat Pietermansknecht een hoogst-
onschuldige grap is. Men moest Nederlanders uitleggen, dat
er grapjes zijn, die anderen met den besten wil van de we-
reld niet onschuldig kunnen opvatten, hoe goed ook bedoeld.
Het resultaat van de besprekingen was een volledige over-
winning voor de protesteerende Amerikanen. Op 5 december
1944 werd het geschil namelijk geregeld met de plechtige
verzekering, dat zoolang er negersoldaten in Nederland zijn,
nooit meer een zwartgeverfd vrouws-of manspersoon door
de straten zal rijden. Afbeelding 20

Een halve eeuw tevergeefs protest: 1960 2008
De eerste tekenen voor zover nu bekend - dat mensen
publiekelijk kenbaar maakten een ongemakkelijk gevoel
te krijgen bij Zwarte Piet dateren uit de jaren zestig. Dat
betekent tegelijkertijd dat Nederlanders meer dan een eeuw
lang, nadat Zwarte Piet in 1850 door Jan Schenkman in zijn
prentenboekje ten tonele was gevoerd (zie de bijdrage van
Eugenie Boer in deze bundel), er geen moeite mee hadden
dat Sinterklaas over een zwarte bediende beschikte.
Wanroij 1963: hoofdonderwijzer eist witte knecht voor Sint
De R.K. Lagere School in het Noord-Brabantse Wanroij
stond in 1963 onder leiding van Arnold Ras. Dat jaar trok hij
nationale aandacht, omdat hij weigerde Zwarte Pieten toe te
laten op het Sinterklaasfeest op zijn instelling.Kleurlingen
ergeren zich eraan, omdat ze het als rassendiscriminatie
beschouwen, dat de zwarte als knecht fungeert. Daarom
mocht Zwarte Piet niet meedoen aan het Sinterklaasfeest
op zijn school. Het feest zelf ging overigens gewoon door,
benadrukte Ras, want met Sinterklaas was niets mis.
Het Witte Pieten Plan
Het zijn eerst witte Nederlanders die er publiekelijk de aan-
dacht op vestigen dat er iets mis is met Zwarte Piet. Het was
volgens mevrouw M.C Grnbauer in 1968 niet langer verant-
woord ons aloude Sint-Nicolaasfeest in de huidige vorm te
blijven vieren. Terwijl de slavernij al meer dan een eeuw was
afgeschaft, blijven wij maar doorsukkelen met de oude tra-
ditie de neger als slaaf voor te stellen. Uit een Sinterklaas-
boekje citeerde zij de zin: Die [Pieten] hadden wel griezelige
zwarte gezichten, maar ze lachten toch vriendelijk. Dat kon
niets anders betekenen dan dat iedere neger een griezelig
zwart gezicht heeft. Om die negatieve beeldvorming tegen
te gaan stelde zij voor om de Zwarte door Witte Pieten te
vervangen. Al kreeg zij daarvoor nauwelijks bijval - het was
de eerste van de vele latere pogingen om Piet een andere
kleur dan zwart te geven - ze was toch niet ontevreden met
de bewustwording die zij op gang had gebracht. Naar aanlei-
ding van reacties als Je hebt wel gelijk; ik heb er nooit over
nagedacht, stelde ze: Dr gaat het om! Wij moeten eens
wakker worden geschud!

De reacties op het voorstel van Ras waren net als nu uiterst

fel en haalden de nationale kranten. Godfried Bomans schoot
uit zijn slof in zijn column inDe Volkskrant: Ach heer, ook dat
nog. De Afrikaanse bevolking vindt het niet prettig, zo meent
hij, om in Nederland voor boeman te spelen. Ik geloof dat Ras
de kennis in Oeganda en Tanganjika van Nederlandse gebrui-
ken te hoog aanslaat. Zeker, ze houden ons daar nauwlettend
in het oog, daar kun je donder op zeggen, maar dat ze van
Zwarte Piet weten en daar ernstig onder gebukt gaan lijkt mij
een overschatting van een algemene ontwikkeling.

Tijdens de Sinterklaasintocht in Wanroij werden de witte

knechten in zakken afgevoerd als een soort van volksgericht.

Afbeelding 21

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 17
 nederland wordt beter.

Zwarte Piet = Zwart Verdriet

Vanaf de jaren tachtig zijn het overwegend zwarten die de
overige Nederlanders ervan proberen te overtuigen dat de
figuur van Zwarte Piet voor hen aanstootgevend is. Suri-
naamse jongeren die naar Nederland kwamen, werden zich
door hun frustrerende ervaringen met een dominant blanke
samenleving bewust van hun zwarte identiteit. De stereotype
uitbeelding, ondergeschikte positie en het karikaturale rol-
patroon van Zwarte Piet botsten met dat zelfbeeld. Het was
uitermate kwetsend om als Zwarte Piet nageroepen te
worden en daardoor met dit - in de woorden van Anil Ramdas
- symbool uit de slavernij, een symbool van knechting
vereenzelvigd en vernederd te worden. De afgelopen drie
decennia heeft een reeks van actiecomits het licht gezien
met namen als Zwarte Piet = Zwart Verdriet. Er zijn publi- Afbeelding 22
caties verschenen zoals Sinterklaasje, kom maar binnen
zonder knecht (1998), die het onbetwistbare feit aantoonden
dat Zwarte Piet deel uitmaakt van een lange geschiedenis niet meer en Zwarte Piet: a white mans construction. Voor
van racistische beeldvorming. Telkens werd gevraagd om de demonstratie was een zomerse dag gekozen, want dan
erkenning van de gevoelens van gekwetstheid van inwoners zijn Nederlanders er misschien niet zo emotioneel over en
van Nederland met een donkere huidskleur. Bovendien werd kunnen ze hopelijk wat afstand ervan nemen.
opgeroepen om het personage van de zwarte knecht het Nadat kranten en internetsites melding hadden gemaakt van
liefst helemaal weg te laten, of er op zn minst anders uit te de geplande anti-Zwarte Piet optocht, kreeg het Van Abbe-
laten zien, of zich anders te laten gedragen. Door kortston- museum een stortvloed van e-mails, waarin het initiatief sterk
dige experimenten met rode of blauwe Pieten en op som- werd afgekeurd. Het museum toonde zich op zijn website
mige scholen met de invoering van een Sint-Nicolaas-code, dusdanig geschokt door het extreme negativisme en drei-
waarin vastgelegd werd dat Sinterklaas en Piet gelijkwaardig gend geweld in de reacties, dat het besloot om de optocht
zijn, werd daaraan op kleine schaal gevolg gegeven. Sinds niet door te laten gaan. De mars zou het platform zijn voor
2000 tekent zich een verharding af in de protesten, als en- meningen die eerder niet gehoord zijn in het verleden en in
kele groepen aankondigen Sinterklaasfeesten waarin Zwarte de laatste dagen. Misschien zijn die in het verleden onvol-
Piet figureert te verstoren. doende gehoord. Maar zij zijn wel uitgedragen.

Eindhoven, augustus 2008

Na enkele jaren van betrekkelijke rust was het in 2008 weer
zover: publieke opwinding over Zwarte Piet. Niet alleen in no-
vember en december, maar zelfs in augustus. De aanleiding
daarvoor was het bericht dat op de laatste zaterdag van die
maand in Eindhoven een protestdemonstratie gehouden zou
worden tegen Zwarte Piet. Verschillende kunstenaars werden
door het Van Abbemuseum uitgenodigd werk te maken rond
de vraag wat het betekent Nederlands te zijn of te worden.
Als onderdeel van een twee jaar durende tentoonstelling geti-
teld Be(com)ing Dutch. Daarmee beoogde het museum onze
ideen over culturele identiteit te ondervragen en de proces-
sen van in- en uitsluiting in de huidige tijd te onderzoeken.

In het kader van deze tentoonstelling maakten de Zweedse Afbeelding 23

Petra Bauer en de Duitse Annette Krauss een project over
Zwarte Piet. Met hun project wilden beide kunstenaressen,
gesteund door de antiracistische organisaties Doorbraak
en Untold, die discussie opnieuw openen, om de koloniale
geschiedenis en de racistische structuur die ten grondslag
ligt aan deze traditie aan de oppervlakte te krijgen. Bezoe-
kers van de tentoonstelling konden op de bewuste zaterdag
protestborden maken met leuzen als Zwarte Piet bestaat
Zwarte Piet is Racisme Campagne
In 2010 heeft Raul Balai, kunstenaar en ontwerper, verschil-
lende betrokken mensen uit de samenleving benaderd met de
vraag of zij samen de krachten willen bundelen om nationale
aandacht te genereren voor de discussie over Zwarte Piet, die
tot dan toe niet nationaal werd gevoerd. Het collectief be-

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 18
 nederland wordt beter.

stond uit Nederlandse jongeren, ouders, dichters, kunstenaars,

leerkrachten, studenten, academici, bloggers, filmmakers en Bijlagen
historici. Het collectief kwam in januari 2011 bij elkaar en heeft Afbeelding 19: omslag Groene Amsterdammer ,1930
plannen opgesteld waaronder een actie met anti-Zwarte Piet-T- Afbeelding 20: M.C Grnbauer in 1968
shirts, een tentoonstelling en een bewustwordingscampagne. Afbeelding 21: Zwarte Piet = Zwart Verdriet, jaren 80
Afbeelding 22: Bauer en Krauss, van Abbemuseum, 2008
Als Quinsy Gario (dichter en kunstenaar) zich later bij de Afbeelding 23: Jerru Afriyie & Quinsy Gario, Dordrecht, 2011
groep aansluit, vormt hij samen met Raul Balai en Jerry
Afriyie (dichter en social critic) de kartrekkers van de groep. Bronnen
Uit het collectief ontstaan twee grote projecten: De tentoon- Melis Stoke in de Groene Amsterdammer:
stelling Zwart van Roet en de bewustwordingscampagne https://schrijfsterushamarhe.wordpress.com/2014/11/29/zwartepiet-niet-
Zwarte Piet is Racisme. Zwart van Roet bestaat uit een reeds-in-1930-door-melis-stoke-in-de-groene-amsterdammer-bepleit/
expositie, een filmavond, debatten, een leesgroep en een Wanroij 1963: hoofdonderwijzer eist witte knecht voor Sint:
feest. Met de tentoonstelling hoopte het collectief bij te http://www.npogeschiedenis.nl/nieuws/2013/oktober/Pleidooi-uit-
dragen aan een constructieve discussie rondom het sinter- 1963--schaf-Zwarte-Piet-af.html
klaasfeest. Zwarte Piet is Racisme werd op 1 juli 2011, op Helsloot, dr. J.I.A. (John) - Meertens Instituut, Is Zwarte Piet uit te leggen:
de viering en herdenkingsdag van het slavernijverleden van http://depot.knaw.nl/5963/1/IsZwPiet1364_001.pdf
Nederland, gelanceerd. Het doel van de campagne was om 2 februari 1945 De Stem:
mensen bewust te maken van het feit dat het Sinterklaas- Zwarte Piet steen des aanstoots
feest veel Nederlanders kwetst. Het Sinterklaasfeest moest
een feest worden voor alle Nederlanders en dit kan alleen
gerealiseerd worden wanneer Nederland Zwarte Piet in de
ban doet. Op 12 november 2011 hebben Jerry Afriyie en
Quinsy Gario diezelfde boodschap meegenomen naar de
landelijke intocht in Dordrecht. Hier werden zij op geweld-
dadige wijze gearresteerd, omdat zij een T-shirt met de leus
Zwarte Piet is Racisme droegen bij de nationale intocht van
Sinterklaas. De ombudsman zal later oordelen dat de aan-
houding van kunstenaars Quinsy Gario en Jerry Afriyie bij de
intocht van Sinterklaas in 2011 in Dordrecht onrechtmatig,
disproportioneel gewelddadig en in strijd met hun mensen-
rechten was.

De bewustwordingscampagne kreeg veel aandacht na de ar-

restatie van Jerry en Quinsy. Sinds die ene arrestatie, op die
bewuste dag, is de Zwarte Piet-discussie niet meer weg te
denken uit het publiekelijke debat. Inmiddels hebben de VN,
Het College voor de Rechten van de Mens, Amnesty Inter-
national, het Meertens Instituut, de Amsterdamse bestuurs-
rechter, het CERD, grote en kleine maatschappelijk betrok-
ken organisaties, bekende en onbekende Nederlanders, zich
allen uitgesproken tegen de aanwezigheid van Zwarte Piet in
onze beschaafde samenleving.

Uit het collectief zal in 2012 Stichting Nederland Wordt Beter

ontstaan.

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 19
 nederland wordt beter.

AANTEKENINGEN

lespakket DE geschiedenis van het sinterklaasfeest - nederland wordt beter - 2016 V1.1 20