Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
2001
SODR@INA
Predgovor I
DEL I
OPIS NA MAKEDONSKITE DIJALEKTI
Dijalektna diferencijacija na makedonskiot jazik 9
Zapadno nare~je
Centralnite govori 35
Prilepsko-bitolski govori 37
Ki~evsko-pore~ki govori 39
Skopsko-vele{ki govori 40
Zapadnite periferni govori
Gornopolo{ki (gostivarski) govor 43
Debarskite govori 46
Debarski govor 48
Drimkolsko-golobrdski govor 51
Malorekanski (gali~ki) govor 54
Rekanski (`irovni~ki) govor 55
Ohridsko-stru{kite govori 60
Gradski ohridski govor 62
Stru{ki govor 68
Vev~ansko-rado{ki govor 78
Prespanskite govori 81
Gornoprespanski (resenski) govor 83
Dolnoprespanski govor 95
Jugoisto~no nare~je
[tipsko-strumi~ki govori 107
Male{evsko-pirinski govori 111
Tikve{ko-mariovski govori 117
Ju`ni govori 122
Dolnovardarski govori 122
Sersko-lagadinski govori 125
Govorite vo Kostursko 145
Kor~anski govor 153
Lerinski govor 155
Severni govori 159
Kumanovsko-kratovski 161
Skopskocrnogorski govor 177
Dolnopolo{ki (tetovski) govor 179
DEL II
VE@BI
Osnovni karakteristiki na makedonskite dijalekti 185
Dijalektni tekstovi 193
Za izgovorot na nekoi vokali vo dijalektnite tekstovi 235
PREDGOVOR
I
raat site dijalektni podra~ja i skoro site govori opi{ani vo ovoj
trud.
Na krajot, smetam deka ova u~ebno pomagalo }e si go najde svoeto
mesto i me|u studentite i me|u drugite zainteresirani za makedonskata
dijalektologija, i deka so ova }e se postignat dve golemi celi: }e se
ostvari dolgogodi{nata zamisla na osnovopolo`nikot na makedonska-
ta dijalektologija, akademikot Bo`idar Vidoeski; i }e se pottiknat
site zainteresirani podetalno da gi razgledaat dosega objavenite
monografski trudovi na Vidoeski.
Se nadevam deka mojata uloga kako prireduva~ na ovoj trud }e
bide skromen pridones kon opusot {to zad sebe go ostavi akademik
Vidoeski*.
Marjan Markovi}
II
Fonetska transkripcija
Vokali
i u
e o
a
Konsonanti
p b f v m
t d c y s z n l
~ x { ` r
} | w q j
k g h
- nazalnost: ,
- neslogovnost: ,
- slogovnost: ,
- dol`ina: a:, e:, i:, o:, u:
- labijalizacija:
- pomestena artikulacija kon napred:
- pomestena artikulacija kon gore: , ,
- poluzvu~nost: , , , , ,
- palatalnost: t, d
- palataliziranost: b', p', l'
- oslabena artikulacija: s rce, leja, zmeh
- akcent: v'ikam, uf~'ar, vik'a{e, vod'enica
- sporeden akcent: v'e~ernica, z'adu{nici, s'evernica
III
DEL I
9
kako {to bilo potiskuvano makedonskoto slovensko naselenie. I toj proces
na pomestuvawe na makedonskata etni~ka granica, resp. i jazi~nata, trae do
najnovo vreme, a se vr{i i deneska.
Na makedonsko-albanskoto jazi~no pograni~je na eden ne mnogu {irok
prostor na pravecot Skopje Tetovo Debar Struga Pogradec Kor~a
`ivee me{ano naselenie pokraj makedonskoto i albansko so maj~in jazik
albanski. Vo pogolema mera toa naselenie e bilingvalno.
Isto taka i na makedonsko-gr~koto jazi~no pograni~je i {irok prostor vo
Egejska Makedonija `ivee me{ano makedonsko i gr~ko naselenie. Makedon-
skoto naselenie prevladuva po brojot vo kostursko-lerinskoto i vodensko-
pazarskoto podra~je. Vo popisnite dokumenti od 1951 godina na teritorijata
na Grcija `iveele okolu 250.000 Sloveni, resp. Makedonci.
Na jugozapadniot del na pograni~jeto so albanskiot i so gr~kiot jazik
pokraj makedonskoto naselenie `iveat Grci, Vlasi i Albanci. Vo mnogu
punktovi na pravecot Gramos Rupi{ta Negu{ Meglen naselenieto e tri-
lingvalno. Makedoncite pokraj svojot maj~in jazik govorat i gr~ki, koj e za
niv i slu`ben jazik, i vla{ki.
Severnata jazi~na granica e relativno stabilna. Razmestuvaweto na nase-
lenieto niz vekovite na toj del se vr{elo sukcesivno i ne ostavilo povidni
tragi na jazikot. Dijalektot na nekolku sela vo oblasta Kozjak koi se dek-
larirale za Srbi ne se razlikuva nitu po edna crta od govorot na makedon-
skoto naselenie.
Makedonskoto naselenie vo oblasta Pirinska Makedonija (okolu 180.000
spored popisot od 1956), koja se nao|a vo sostavot na R. Bugarija, osven so
svojot makedonski dijalekt se slu`i i so bugarskiot standarden jazik kako
slu`ben.
10
er (2), sp. mak. raka magla, bug. rka mgla, (: srp. ruka magla). Vo bu-
garskiot jazik i na po{irok areal na makedonskata jazi~na teritorija pra-
slovenskite grupi *tj, *dj se reflektirale vo /{t, `d/, vo jugozapadnite make-
donski govori, mo`ebi, i vo /{~, `x/, sp. mak. dij. ga{ti ga{~i, me`da
me`xa, bug. ga{ti, me`da : srp. kua, mea.
Vo istoriskiot razvitok na Balkanskiot Poluostrov vo makedonskiot i
vo bugarskiot, kako i vo srpskiot torla~ki (prizrensko-timo~kiot) dijalekt
se razvile red zaedni~ki inovacii pod vlijanie na sosednite balkanski
neslovenski jazici. Me|u pova`nite zaedni~ki inovacii spa|aat: zagubata na
kvantitetot i starite intonacioni razliki, zagubata na nasledenata sin-
teti~ka deklinacija i preminuvawe na analiti~ki na~in na izrazuvawe na
imenskite odnosi so predlozi i edna op{ta forma (casus generalis), sp. Go
vide Marka, Mu re~e na Marka, Odev so Marka, potoa pojavata na gramati~kata
kategorija opredelenost koja formalno se izrazuva preku posebni ~lenski
morfemi, sp. Go vide ~ovekot, vo makedonskiot u{te i: ~ovekon, ~ovekov, ana-
liti~koto stepenuvawe na pridavkite, sp. podobar, najdobar. Dosta zaedni~ki
promeni ovie dva jazika, delumno i torla~kiot dijalekt, pretrpele i vo
oblasta na konjugacijata. Tie go zagubile infinitivot, koj e zamenet so da-re-
~enici, a se razvile novi formi so pomo{niot glagol *xotti, sp. mak.: }e odam,
}e odev, }e sum odel, itn. Edna va`na strukturna inovacija vo dvata jazika
pretstavuva i udvojuvaweto na objektot, sp. mak. Go vide ~ovekot, Zemi ja
knigana, Mu ja dade knigata na Petreta.
Ovie i u{te red drugi osobini od oblasta na gramati~kata struktura ma-
kedonskiot i bugarskiot gi dobli`ile do neslovenskite balkanski jazici
vla{kiot (aromanskiot), albanskiot i gr~kiot. Site tie jazici deneska ja so-
~inuvaat tn. balkanska jazi~na liga.
Taka makedonskiot i bugarskiot, koi ja so~inuvaat isto~nata podgrupa na
ju`noslovenskite jazici, se oddale~uvale postepeno od zapadnata srpsko-
hrvatsko-slovene~ka podgrupa, koja vo najgolem del ja so~uvala nasledenata
slovenska gramati~ka struktura, a pove}eto inovacioni pojavi {to se razvile
na toj teren se od podrug karakter.
Ovde i vo natamo{niot tekst konvencionalniot naziv sekundaren 2 treba
da se tolkuva kako sekundarno vmetnata samoglaska.
11
Severnite makedonski govori so grani~nite srpski dijalekti gi povrzu-
vaat u{te cela serija drugi osobenosti i od oblasta na gramatikata i deriva-
cijata.
Eden del od tie crti, karakteristi~ni za srpskoto jazi~no podra~je, na-
vlegle podlaboko na makedonskata teritorija. Taka, na primer, fonemite /},
|/ na mestoto na*tj, *dj gi sre}avame vo red leksemi i morfemi duri vo naj-
ju`nite makedonski govori. Taka se slu~ilo na makedonskiot teren mesto *tj,
*kt *dj da se javi dvojna zamena so /{t `d/, odn. /{~ `x/ i /} |/, sp.:
ple}i, ple{ka, sino}, sino{en, sve}a, sve{nik, me|a, me`nik. Nekoi leksemi,
na pr. ve}e, sre}a, nesre}a, taku|ere, s(v)e|ere, partikulata }e, se ra{irile
gotovo na seta makedonska jazi~na teritorija. So srpskoto jazi~no vlijanie se
objasnuvaat vo makedonskiot i preminot na /~/ vo /c/ vo starite grupi *-,
*r-, sp. cn, cpe, crevo, zamenata /u/ mesto * vo oddelni leksemi, sp. ku}a,
sud i dr., zamenkata on, predlogot u.
Kako zaedni~ka tendencija na makedonskiot i na srpskiot se istaknuvaat
zamenata na * so /e/: bel, leb, seno i depalatalizacijata na konsonantite.
Verojatno i jotuvaweto na grupite tj, dj, nj bi do{lo vo poslednava grupa po-
javi, sp. bra}a, lu|e, twe.
Interesno e da se uka`e deka onie crti {to se javile pod vlijanie na srp-
skiot jazik najdlaboko prodrele vo makedonskiot jazi~en areal po dolinata na
rekata Vardar, kade {to vodi i glavnata komunikacija za Solun i Egejsko
More.
Vlijanieto na srpskiot jazik vrz makedonskiot do pogolem izraz doa|a od
krajot na XIII vek, koga granicite na srpskata dr`ava se {irat na jug.
Od druga strana i makedonskiot vo izvesna mera povlijael na grani~nite
srpski dijalekti. Kako makedonizmi na prizrenskoju`nomoravskoto podra~je
od srpskata teritorija se smetaat: fonetskiot oblik na glagolskata morfema
-na- /< *n-/, sp. padnal, proteti~koto /j/ pred po~etnoto u < * vo primeri od
tipot: ju`e, jutk, juzl, tvrdiot izgovor na /l/ pred zadnite vokali i pred
konsonant: lakt, lo{, dal, ispu{taweto na vokalite vo prokliti~kite zbo-
rovi koga slednata zboroforma po~nuva so vokal, sp. s-izmi, m-izede, d-umre
(se izmi, me izede, da umre), zamenskite klitiki n#, v#, glagolskite formi sa
(vo 3. l. mn. od sum), bile, glagolskite morfemi -(h)mo, -(h)te vo aoristot-
imperfektot, gubeweto na rodovata diferencijacija vo mno`inata na par-
ticipot: bile. No za razlika od srbizmite, koi vlegle podlaboko vo jazi~nata
struktura na makedonskiot, makedonizmite vo srpskiot se zadr`ale na nego-
vata tesna periferija.
12
hrvatskiot dvata era se izedna~ile: * = * > /a/ vo novo{tokavskiot dijalekt,
sp. san, dan. Ovaa osobina, zarodena na makedonskoto inovaciono ogni{te, ja
opfatila gotovo seta dene{na etni~ka Makedonija, so isklu~ok na eden po-
grani~en pojas so srpskata jazi~na teritorija na sever i na krajniot jugoistok
na pograni~jeto so rodopskiot dijalekt na bugarskiot jazik. Podocna taa vo
oddelni morfemi se pro{irila i podaleku na severoistok zafa}aj}i i del od
bugarskoto jazi~no pograni~je.
Vo ramkite na ovoj jazi~en areal, zacrtan so zamenata na * i * vo /o/ i /e/,
koja e izvr{ena u{te vo XXI vek, se naslojuvaat niz vekovite cela redica
novi crti, koi{to s# pove}e i pove}e go oddale~uvale od drugite inovacioni
centri na sosednite slovenski teritorii. Me|u pova`nite inovacii spa|aat
vo fonetikata: pojavata na proteti~ko /j/ pred inicijalnoto *, odn. negovite
kontinuanti, sp. jaglen (joglen, jglen, jglen vo oddelni lokalni govori),
izedna~uvaweto na predniot nazal * so *, na pr. meso i mera (vo dijalektite:
mjso, mjra), zatvrdnuvaweto na starite palatali, so {to se otklonila opo-
zicijata po priznakot palatalnost kaj parnite palatalni konsonanti, podocna
zagubata na fonemata /h/, nejzinata zamena vo /v, f/ vo zapadniot del od jazi~-
nata teritorija, pojavata na palatalnite konsonanti /}, |/, jotuvaweto na kon-
sonantskite grupi tj, dj, nj vo /}, |, w/, vo gramatikata: mno`inskite nastavki
kaj imenkite -ovi (denovi) i -iwa (so fonetskite varijanti -ina, -ijna), sp.
piliwa, prasiwa, kaj glagolite nastavkite -me vo 1 l. mn. kaj site glagoli, sp.
imame, orame, nosime, bereme, i -le vo mno`ina na l-participot: bile, zele,
potoa: ispu{taweto na pomo{niot glagol vo 3. l. vo perfektot: toj bil, tie
bile. Va`ni strukturni promeni vo glagolskiot sistem na makedonskiot
jazi~en areal vnesle konstrukciite so partikulata }e i so pomo{nite
glagoli ima / nema plus glagolskata n/t-forma vo sreden rod od tipot: imam
dojdeno, imav dojdeno, sum imal dojdeno, negde duri i bev imal dojdeno i sum
plus glagolskata n/t-forma od site glagoli, vklu~uvaj}i gi i nepreodnite, sp.
sum dojden, bev dojden, sum bil dojden, itn. So nivniot razvoj i vklopuvawe vo
makedonskiot glagolski sistem do{lo istovremeno i do raspredelba na
funkciite me|u novite formi i nasledenite slovenski oblici.
Poseben beleg na makedonskiot jazik mu davaat akcentot i strukturata na
red sintagmi. Na makedonskiot areal se oformil nov akcentski sistem. Lek-
si~kiot akcent e fiksiran na tretata mora vo pove}eslo`nite zboroformi,
sp. br'atu~ed brat'u~edi bratu~'edive. Osven toa makedonskiot akcent
ima sintagmatski karakter. Celi sintagmi se pot~inuvaat pod eden akcent, sp.
M'ajka-mu tolk'u-vreme ne-be{e-go v'idela s'ina-si. Od-pr'ed-vrata mu-ja-z'edoa
novata-k'o{ula. Vo vrska so mestoto na akcentot istovremeno treba da
istakneme deka neakcentiranite vokali ne podle`at na kvalitativna reduk-
cija so isklu~ok na eden mal broj govori vo jugoisto~na Makedonija.
Posebnost vo makedonskiot jazik vo odnos na okolnite slovenski jazici e
i mo`nosta pred glagolot da stojat zamenskite i glagolskite klitiki, sp. Mu
re~e na brat-mu, Go vikna deteto, Sum mu bil na svadbata.
Privedenive jazi~ni osobenosti poteknuvaat od edno inovaciono ogni{te
i najgolem del od niv ostanale vo ramkite na makedonskiot jazi~en areal
opfa}aj}i pomala ili pogolema teritorija. Nivnite izoglosi obrazuvaat
zatvoreni linii i imaat pribli`no ist pravec na dvi`ewe.
13
Taka na dene{nata makedonska jazi~na teritorija se oformil eden pose-
ben dijasistem, no koj ne ja prekinal vrskata ni so dijasistemot oformen vo
ramkite na dene{na Bugarija, i koj{to postojano gi prodlabo~uval vrskite so
dijasistemot na srpskohrvatskiot jazi~en areal.
14
gr~kiot, i kade {to ima i deneska najgolema koncentracija na aromansko
naselenie.
Vlijanieto na balkanskata jazi~na sredina ne se ogleda samo vo prome-
nite {to gi zafatile od nasledeniot slovenski gramati~ki tip, tuku i vo
odr`uvaweto na poedini negovi oblici, vo slu~ai kade {to imalo poklo-
puvawe so balkanskite jazici (Koneski, 1960 : 493). Taka se objasnuva za~uvu-
vaweto na aoristot i imperfektot, a vo zapadno-makedonskite govori i dati-
vot kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki i `enski rod.
15
isto~nata strana, na pograni~jeto so bugarskata jazi~na teritorija, preminot
kon bugarskite dijalekti e poblag.
Kaj dosega razgleduvanive unilateralni inovacii se javuva edno inova-
ciono ogni{te koe se nao|a vo centralnite oblasti na makedonskata jazi~na
teritorija.
16
zapadnoto nare~je. Severnata granica odi pribli`no po pravecot Skopje
Tetovo [ar Planina, kade {to se zatvora grani~niot krug.
Najostra e granicata me|u zapadnoto i isto~noto nare~je na prostorot
me|u vlivot na Crna vo Vardar pa s# do Skopska Crna Gora. Na severnata
strana izrazito ostra granica ima na skopskiot del, dodeka vo Polog taa
ne{to se ubla`uva.
Zapadnoto nare~je go karakteriziraat dve grupi osobini. Od edna strana
vo nego se ~uvaat nekoi stari crti i toj broj raste kako {to se odi kon zapad-
noto pograni~je sprema albanskata jazi~na teritorija. Pove}eto od niv se od
morfolo{ka priroda. Me|u pomarkantnite od niv spa|aat: pazeweto na sta-
riot gen.-akuz. oblik vo funkcija na op{ta forma kaj li~nite imiwa od m.r.
na konsonant, na -o i -e, sp. Go vide Stojana, Marka, Stoleta, rodninskite:
tetina, tatka, ~i~eta, i izvedenite na -ko i -lo {to ozna~uvaat li~na crta
na ~ovekot: Go vikna gbla, msulka (: nom. gblo, msulko). Na ne{to malku
potesen areal se pazi i stariot dativen oblik od sinteti~kata deklinacija,
isto taka kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki rod, kako i kaj imiwata
od `enski rod na -a, sp.: Mu rekov Stojanu / Iliju / Marku, odn. Markotu /
Marko(v)e, Marko(v)i, Petretu / Petru / Petre(v)e / Petre(v)i, `.r. Jani /
Jane, tetki / tetke. Kako relativen arhaizam da go zememe i ~uvaweto na
~lenskite formi na -v i -n: lebov, lebon. Na drugata teritorija, }e vidime, se
javuva samo ~lenot -ot. Spored toa zapadnite govori poznavaat troen ~len.
Dosta dobro e zapazen i vokativot so fleksija: brate / bratu, zete, ma`u,
tetko, Ratke. Kaj li~nite i li~no-predmetnite zamenki isto taka dobro se
pazi dativniot oblik: mene mi, nemu mu, nim / nimi im, komu, nekomu itn., kako
i kaj demonstrativnite: ovemu, onemu, ovejze / ovejzi i dr. Ovde se zadr`al
sistemot od tri vida demonstrativni zamenki, {to e vo soglasnost so tri vida
~lenski morfemi. Vo verbalnata fleksija za ova nare~je e karakteristi~na
nastavkata -t vo 3. l. edn. na prezentot: imat, nosit. Vo 1 l. edn. na prezentot
vo pove}eto govori otsustvuva nastavkata -m: (ja jas) kopa, nosa, bera.
Izoglosite na spomenative osobenosti odat pribli`no po ozna~enata
dijalektna granica, negde napolno se poklopuvaat so nea, na severnata strana
nekolku izoglosi (na op{tata i dativnata forma, na trojniot ~len) ja premi-
nuvaat dijalektnata granica.
Nekolku fonetski arhaizmi: pazeweto na fonemata /y/, na neizmenetoto /~/
vo grupite *1-, *r-, na krajnite grupi -st, -{t, ne se karakteristika na site
zapadni govori. Tie se javuvaat na eden tesen pojas na pograni~jeto so alban-
skiot jazik.
Pogolem del od diferencijalnite crti na zapadnoto nare~je se inovacii.
Me|u najzna~ajnite dijalektni karakteristiki na zapadnoto nare~je spa|a mes-
toto na akcentot kako vo oddelni zboroformi, taka i vo sintagmite. Ovde e
akcentot fiksiran vo pove}eslo`nite zborovi na tretata mora od krajot.
Ovoj e edinstven akcentski model vo slovenskiot jazi~en areal. Sp.: pl'anina
plan'inata, br'atu~ed brat'u~edi bratu~'edite. Vo slu~aite kako vo-
d'enca, krast'aca, vol'ote, sekvencite [a, e, o], iako se ednoslo`ni, sodr-
`at po dve mori.
Vo ova nare~je ima {iroki mo`nosti da se obrazuvaat akcentski celosti.
Imenskite i glagolskite sintagmi vo obi~nata re~, koga ne se vr{i posebno
17
markirawe na sostavnite komponenti, naj~esto se grupiraat pod eden akcent,
sp. n'a-vrata, preku-l'ivada, pr'eku-den, bela-k'o{ula, zimski-'ali{ta, gorn'a-
niva; go-z'ede : ne-g'o-zede, ne-}e-go-z'eme{e, zo{to-mu-g'o-dade? Od fonolo{-
kite karakteristiki posebno se zna~ajni: otsustvoto na fonemata /h/ i nejzi-
niot premin vo /v, f/ na krajot na slogot, sp. gref, mof, bef, ~evli, evla, bevme
befme, i zagubata na intervokalnoto /v/ i na nekoi drugi konsonanti. Kako
posledica od ovaa pojava gotovo vo site zapadni govori do{lo i do promeni vo
distribucijata na vokalite. Sozdadeni se novi odnosi me|u vokalite vo ramki-
te na edna zboroforma. Nastanale brojni sekvenci od po dva, negde i od pove}e
vokali, isti ili razli~ni, i kako kraen rezultat nastanale serija difton{ki
sekvenci od razli~en vid. Osobeno na {irok teren se javuvaat diftonzite so
[] kako vtora komponenta: [e, a, o, u], sp. le, lebo , sna , mu . Sekvencite so
ednakvi vokali se kontraktirale vo dolgi fonovi, pa taka se dobil i nov
kvantitet, koj s# u{te nema fonolo{ka vrednost, sp.: sna: /< snaa/, ne:sta (< ne-
esta < nevesta), progo:ri (< progoori < progovori). I ednata i drugata pojava
pridonesle za skratuvawe brojot na slogovite na mnogu zboroformi.
Mo`nosta da se obrazuvaat diftonzi ovozmo`ila da se skratat vo red slu~ai
osobeno pove}eslo`nite zboroformi, kako, na primer, vo: vod'enca (< vode-
inca < vodenica, so izvr{ena metateza), pol'ona (< poloina < polovina),
sur'oca (< suroica < surovica), ili spomenatite n'e:sta, prog'o:ri (nevesta,
progovori).
Vo rezultat na op{tata tendencija da se skratuvaat zborovnite edinici
{to podle`at na eden akcent, vo zapadnite govori {iroko e rasprostraneto
ispa|aweto na vokalite vo kliti~kite zborovi, koga stojat pred zboroforma
{to po~nuva so vokal, sp. g-osta (go ostavi), s-utepa (se utepa), n-ugore (na
ugore), d-ot (da odit), u{t-edna{ (u{te edna{).
Ograni~uvawa ima kako za ovaa, taka i za gore privedenite pojavi samo ko-
ga se javuvaat nekoi fonolo{ki i semanti~ki pre~ki.
Od morfolo{kite relevantni diferencijalni osobenosti najmnogu do-
a|aat do izraz vo govoreniot tekst: mno`inskata nastavka -ovi so raznovid-
nosta -o, sp. lebovi // lebo, li~nata zamenka za 3. lice toj (taa, toa, tie), i
kaj glagolite: ispu{taweto na pomo{niot glagol vo 3. l. na perfektot, for-
mata se vo 3. l. mn. na prez. od sum, i posebno razvienite konjugacii so po-
mo{nite glagoli sum+ n/t-participot: sum dojden, bev dojden, sum bil dojden,
bev bil dojden, ima+ n/t-part. vo sreden rod: imam odeno, imav odeno, sum
imal odeno, bev imal odeno, kako i formite so partikulata }e od tipot: }e
odev, }e sum odel, }e bev odel, i ponatamu so konstrukciite so imam: }e
ima(m) odeno, }e imav odeno, }e sum imal odeno. Ovie konstrukcii so svojata
~estota vo upotrebata i so semanti~kata raznoobraznost na zapadnoto nare~je
mu davaat poseben beleg vo odnos na drugite makedonski govori.
Zapadnomakedonskoto nare~je se odlikuva so bogat repertoar na sufiksi
so deminutivno - hipokoristi~ko zna~ewe. Pokraj sufiksite: -e, -ce, -ence, -~e,
-i~e, -i~ka, koi mo`at da se sretnat i vo drugite makedonski govori, ovde oso-
beno e produktiven sufikost -ule so derivatite -ul~e, -ulence, -i~ule, sp. bra-
dule, bradul~e, detulence, pokraj detencule.
Od sintaksi~kite osobenosti va`ni vo dijalektnoto diferencirawe na
makedonskiot dijasistem e mestoto na klitikite, posebno zamenskite i gla-
18
golskite, po odnos na glagolot. Vo zapadnite govori tie mo`at da stojat i vo
prepozicija duri i na po~etokot na re~enicata, {to ne e slu~aj vo pove}eto
isto~ni dijalekti, sp.: Mu re~e Stojanu da go ~ekat, Se fatija pod raka, Te
imam videno, Sum rekol ne{to za tebe.
Izoglosite i na ovie pojavi, kako i na prethodnite, odat vo pravecot na
ozna~enata granica, mnogu od niv na pogolem prostor i se poklopuvaat me|u
sebe obrazuvaj}i na toj na~in eden izoglosen snop. Samo po nekoja od niv
navleguva podlaboko na istok i na jug, kako, na primer, izoglosite na mno`in-
skata nastavka -ovi, na osobenostite od glagolskata fleksija ili na prepo-
zitivnata upotreba na klitikite po odnos na glagolot. Tie zafa}aat i eden
areal od ju`nite govori na isto~noto nare~je. Od druga strana izoglosite na
tretoslo`niot akcent, na ispa|aweto na intervokalnoto /v/, na sinteti~kiot
dativ kaj li~nite i rodninskite imiwa i kaj li~nite zamenki, na trojniot
~len i ispu{taweto na pomo{niot glagol podlaboko prodrele vo severoza-
padnite govori.
Edinstvoto na zapadnoto nare~je go razbivaat nekolku fonetski
osobenosti, me|u koi kako najkarakteristi~ni i najzabele`livi se: konti-
nuantite na nosovkata * i na vokalnite * i *, koi mnogu pridonesle vo ofor-
muvaweto na oddelni vokalni sistemi, potoa prisustvoto ili otsustvoto na
fonemite /f, y, x/, frekvencijata i realizacijata na fonemite /}, |/, reali-
zacijata na grupite /{t, `d/, vo vokalizmot realizacijata na nekolku vokalni
grupi, osobeno na /ea/, /oa/, /oe/. Vo fleksijata oddelni lokalni govori se
razlikuvaat glavno po nastavkite za 3 l. mn. na prezentot i minatoto oprede-
leno vreme, po obrazuvaweto na participite, raspredelbata na glagolite po
konjugaciskite modeli i nekoi glagolski sufiksi.
Spored ovie crti jasno se izdeluvaat dve govorni grupi edna centralna i
edna periferna.
19
rekanskiot, stru{kiot, ohridskiot. Na eden potesen pojas se pazi /~/ vo
grupata ~ere-: ~erevo, ~erepna, poretko i vo grupata ~r: ~rvec, ~rpit. Na
celata zapadna periferija se pazi nastavkata -t vo 3 l. edn. na prezentot:
imat, nosit, a na pogolem areal se upotrebuvaat nastavkite -et vo 3 l. mn. na
prezentot, sp. imaet // imeet [ime:t], noset // noseet [nose:t], i -e vo 3 l. mn.
na prostite minati vremiwa, sp. dojdoe, imae // imee. Zamenata na *tj vo /{t,
{~/ ostavila tragi i vo fonetskiot oblik na nastavkata za glagolskiot
prilog, sp. vikae{ti vo debarskiot, vikae{~i vo stru{kiot, vikae{~em //
vike:{~em vo gradskiot ohridski, vikae{}um vo nekoi ohridski sela, i dr.
Me|utoa, na zapadnata periferija nosovkata * i vokalnite * i * nemale
ednakov razvitok vo site lokalni govori, a tie dosta pridonesle za dijalekt-
nata diferencijacija na odnosnava oblast.
20
9.1.2.5. Poseben interes za dijalektolozite pobuduva govorot na
Torbe{ite (Makedonci muslimani) vo oblasta Reka, Debarsko. Vo
rekanskiot torbe{ki govor za *, *, *, ima po dve vrednosti vo korenskite
morfemi. Vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zboroformi pod akcent * > //, * >
/r/, * > /l/, dodeka vo trislo`ni i pove}eslo`ni zboroformi, i vo
ednoslo`ni i dvoslo`ni koga ne se akcentirani mesto * ima //, mesto *, *
/r/ i /l/, sp. pt, rka, grp, vlk, vlna, no: rkata, pti{~a, drvoto,
vl~ica, vlneno, ili: n'a-pt, n'a-grp, n'a-klk (@irovnica).
So ovie nekolku crti vo vokalizmot zapadnata jazi~na periferija se raz-
drobila na nekolku mali teritorijalni edinici. Pri toa treba i da
istakneme deka fonemata //, koja ja konstatiravme vo nekolku dijalektni
punktovi, se javuva samo na makedonsko-albanskoto pograni~je.
21
Vo ramkite na jugoisto~noto nare~je pojasno se ocrtuvaat pet pomali dija-
lektni individualnosti.
22
n'osi{. Vo fonologijata ovie govori ja pazat fonemata /h/, vistina so
ograni~ena distribucija; konsonantskata grupa /vn/ e neizmeneta, sp. ravno,
prevladuvaat primeri so /{t, `d/ mesto *tj, *dj: ka{ta, ga{ti ve`di,
sa`di, odn. ka{~a, ve`xi vo nekoi lokalni govori. Stara e pojava isto taka
preglasot na /o/ vo /e/ vo ~lenskata morfema za m.r. zad nekoga{nite meki
konsonanti, sp. kon k'one, ma{ m'a`e, drv'ar drv'are. Poja~ana e palatal-
nosta na krajnoto -t (< *-t) vo primeri od tipot ze}, pa}. Inovacija e pala-
talizacijata na /k, g/ pred prednite vokali i na /k/ zad palatalen konsonant,
sp. ra}'ija, m'aj}a / m'a}a, suk'al}a.
23
9.2.4.1. Vo solunsko-vodenskata (dolnovardarskata) ima paradigmatski
akcent, koj pretstavuva prodol`uvawe od {tipsko-strumi~kite govori, sp.
uf~'ar uf~'ari uf~'arite. Osven toa ovie govori poka`uvaat posebnosti i
vo obrazuvaweto na nekoi formi od glagolskata fleksija, kako, na primer, 2
l. mn. na imperativot so nastavkata -ejte : bir'ejte, nus'ejte, glagolskiot
prilog so -{~imica, sp. bega{~'imica. Procesot na integracijata na
glagolite zapo~nat vo tikve{ko-mariovskite govori ovde gi opfatil i
glagolite od a-grupa, i kako kraen rezultat se dobil eden zaedni~ki
konjugaciski model, sp.: v'ikum, b'erum, n'osum v'iki{, b'eri{, n'osi{ v'ike,
b'ere, n'ose.
24
Posebno na ova podra~je najmnogu doa|aat do izraz ponovite balkanizmi,
kakvi {to se: gubeweto na predlogot vo, upotrebata na predlogot na za izrazu-
vawe na dvata objekta, sp. Go v'ide na ~'oveko, Mu r'e~e na ~'oveko. Zamenskite
klitiki prezemaj}i ja gramati~kata funkcija za objektot, tie gi zagubile vo
mnogu slu~ai priznacite za kategoriite rod i broj, sp. Mu r'e~e na ~'oveko, Mu
v'ikna na `'enata, Mu se nal'uti na d'ecite. Verbalnata fleksija napolno se
balkanizirala, za{to so zagubata na l-participot napolno se zagubile slo-
`enite formi {to se obrazuvaat so nego (perfektot, pluskvamperfektot, po-
tencijalot i dr.), a nivnata funkcija ja prezele formite so ima / nema i so
sum+n/t formata, a modalnite zna~ewa gi pokrivaat formite so }e.
Seto kostursko-kor~ansko podra~je go karakteriziraat nekolku inovacii
{to ostanale vo ramkite na ovoj teren. Me|u niv kako najkarakteristi~ni ni
se predlagaat imenskite obrazuvawa na -tje od tipot `en'etje, klan'atje, mno-
`inskata nastavka -ni{~a kaj imenkite od sreden rod: morjen'i{~a, po-
len'i{~a, vo glagolskata fleksija sufiksite -v- i iv- za obrazuvawe na nesvr-
{eni od svr{eni glagoli, sp. kupva / kupvi, za'odvi, na'o`va / na'o`vi zabo-
rav'iva, ozdrav'iva i dr.
Spored refleksite na * i vokalnite *, *, i na ovoj teren se izdeluvaat
nekolku pomali govorni individualnosti.
25
9.3. Tretata grupa ja so~inuvaat severnite govori, koi ja opfa}aat oblasta
na pograni~jeto so srpskata jazi~na teritorija. Ju`nata nivna granica dopira
pribli`no do linijata Tetovo Skopje Sveti Nikole (malku ne{to po-
ju`no) Probi{tip. Na ovoj teren se vkrstuvaat pogolem broj izoglosi na po-
javi ~ie inovaciono ogni{te se nao|a na srpskata teritorija, i na crti
zarodeni na makedonskiot jazi~en areal. Na severniot del na oblasta
zavr{uvaat ju`nite izoglosi na kontinuantot /lu/ mesto vokalnoto * vo pozi-
cija zad dentali, sp. dlugo, sluza, tlu~e, na palatalnoto /q/: poqe, zeqe,
iq'ada, nastavkata -u vo op{tata forma kaj imenkite na -a : `enu, wivu,
nastavkata -oga vo zamensko-pridavskata paradigma: toga, wega, ss dobroga
kowa, potoa mno`inskata nastavka -e kaj imenkite na -a : ku}e, ubave wive, i
glagolskite fleksivni morfemi -mo vo 1 l. mn.: imamo, -v vo 3 l. mn. na
prezentot: oni imav, -{e vo 3 l. mn. na aoristot: reko{e, i dr. Ne{to poju`no
vo pravecot {to go ocrtavme pogore pominuvaat izoglosite na kontinuantot
// mesto * i *, sp. d{, dn, refleksot /u/ mesto nosovkata * : zubi, ruka i
mesto vokalnoto * : vuk, `uto, kuk, i dr. Severnite govori, kako {to gledame,
ni se pretstavuvaat kako tipi~ni preodni govori.
Nivnata vnatre{na diferencijacija vo golema mera bila uslovena od so-
sedstvoto na dvete drugi makedonski nare~ja.
Vo isto~niot del na severnite govori (vo Kumanovsko, Kratovsko,
Krivopalane~ko) pove}e se ~uvstvuva prisustvoto na isto~nomakedonski oso-
benosti. Paradigmatskiot akcent, upotrebata na edna ~lenska morfema -t,
udvojuvaweto na predlogot so ss, postverbalnata upotreba na zamenskite
klitiki, i ne samo tie, severoisto~nite govori gi dobli`uvaat do isto~noto
nare~je.
Vo zapadniot del od severnite govori (vo skopsko-crnogorskiot i vra-
tni~kiot polo{ki govor) akcentot e zapadnomakedonski fiksisran. Vo ovie
govori se gubi intervokalnoto /v/, se ispu{ta pomo{niot glagol vo 3 l. na
perfektot, se upotrebuva troen ~len. Re~enicite mo`at da po~nuvaat so
kratka zamenska forma, sp. Gu vide `enutu, Ga fana petlt.
Na polo{kiot del brojot na zapadnomakedonskite osobini e u{te pogolem
osobeno na pojasot okolu gradot Tetovo.
26
Kako posledica na zagubata na erovite vnatre na makedonskata teritorija
se javile istovremeno dve inovacii. Po ispa|aweto na slabiot *() vo
grupite *cv-, *sv- vo zapadniot del na makedonskiot areal sonantot v, sekako
vo toa vreme u{te bilabijalen, preminuva vo /u/, dodeka vo isto~nite govori
vo sekvencite cv i sv se razvil sekundaren vokal, koj gi razdvoil kon-
sonantskite grupi koi{to bile te{ki za izgovor. Taka se dobile dve vred-
nosti: cu-, su-: cutit, osunit, vo zapadnite, i cav-, sav-: cavti cavte, osavne
osamne, vo isto~nite. Ovie se sekako me|u najstarite diferencijalni crti
na makedonskiot teren.
Vo XIIXIII vek na makedonskiot teren se javuva cela serija promeni kako
vo oblasta na fonologijata, taka i vo fleksijata. Me|u fonetskite promeni,
koi najmnogu ostavile tragi na dijalektnoto drobewe na makedonskiot jazik,
spa|a, bez somnenie, denazalizacijata na nosovkite * i *. Vtorata se sovpa|a
so * (= jat), {to pretstavuva posebnost na makedonskiot po odnos na bugarski-
ot, a vokalot * vo razni regioni na makedonskata teritorija se reflektira
razli~no: ili se zadr`uva negoviot temen izgovor //: rka, odn. rnka, kade
{to se zadr`al nazalniot prizvuk podolgo vreme (vo su{ko-viso~kiot i kos-
turskiot), ili * se preto~uva vo eden od drugite vokali vo sistemot /a/ na
po{irok areal vo sredi{niot del na Makedonija: raka, /o/: roka vo malore-
kanskiot, /u/: ruka vo severnite, ili pak taa razvila novi distinkcii i dala
novi vrednosti: // otvoreno o, koe go zadr`uva priznakot labijalnost, no
kako su{testven se javuva stepenot na otvorot, sp. rka vo drimkolsko-golo-
brdskiot i vo drugi punktovi na zapadnata periferija {to gi spomnavme
porano; // otvoreno e, koe ima povisok stepen na otvor od /a/, no poradi toa
{to vo vokalniot sistem na dadeniot govor nema drug preden vokal od {iro-
kiot otvor povi{eniot otvor e redundanten. So novite vokali niskata
fonema /a/ dobila svoi parnici i se obrazuvale tri novi korelacii: /a ~ / vo
edni govori, /a ~ / vo drugi, odn. /a ~ / vo govorite kade {to se zadr`al
temniot izgovor. Vo krajna linija mesto vokalot * na makedonskiot teren
sme dobile vkupno devet razli~ni rezultati: //, /n - m/, /a/, /an - am/, //, /n -
m/, //, /o/, /u/.
Vo vrska so nosovkata * ima u{te dve pojavi relevantni za dijalektnata
diferencijacija. Pred po~etnoto * se javile dva proteti~ki glasa: /j/ vo
zapadniot del, sp. jaglen i /v/ vo isto~niot: vaglen vglen. I vtoro, od po-
znatoto me{awe na nosovkite vo zapadnite govori se zapazile tragi, sp. *j >
*j : jzik, jazik, jozik, jzik, dodeka vo isto~noto nare~je mesto sekvencata *j
imame (j)e, sp. (j)ezik, (j)etva, itn.
Vo odnosniov period do XIII vek vo ramkite na makedonskiot jazik se
izvr{ile u{te red promeni i fonetski i morfolo{ki, koi ostavile vidni
tragi i vrz teritorijalnoto ras~lenuvawe negovo. Vo vokalizmot vrz dija-
lektnoto ~lenewe mnogu pridonesle i refleksite na vokalnite*, *. Vo
pove}eto govori vokalniot del na kontinuantite na *, * sovpadnal so ref-
leksot na *, taka {to se {irel brojot na primerite so novite vokalni
fonemi. Vo tekstovite od odnosniov period nao|ame primeri {to uka`uvaat i
na redukcijata na neakcentiranite vokali, edna va`na inovacija, koja ja
prodlabo~ila dijalektnata diferencijacija osobeno vo ju`niot del na make-
donskiot dijasistem. Najverojatno vo toa vreme se oformile vo glavni crti i
27
akcentskite sistemi vo dijalektite. Vo konsonantizmot zapo~nal procesot na
defonologizacijata na mekite parni sonanti i gubeweto na mekosta voop{to.
Brojni inovacii se javile i vo gramati~kata struktura na jazikot. Se zabele-
`uva tendencija za diferencirawe na nastavkite -ove i -ovi prvata prevla-
duva kako dativna vo zapadnite govori, a vtorata se nalo`uva vo mno`inata,
sp. deneska vo debarskite govori: tatko(v)e (dat.) i sinovi (mn.). Kaj gla-
golite kako inovacija se oformuva nastavkata -me vo 1 l. mn. i -le vo mno-
`inata na aktivniot particip: bile (: bili vo isto~nite govori). Vo 3 l. edn.
po~nuva da se ispu{ta -t.
Taka, kon krajot na XIII vek ve}e bile ocrtani osnovnite dijalektni grupi
vo Makedonija. So podocne`nite inovacii procesot na dijalektnoto ~lenewe
samo se prodlabo~uval, no vo ramkite na ve}e zacrtanite, negde i oformenite
teritorijalni edinici.
Vo XIV vek, kako {to spomnavme, se zasiluva srpskoto jazi~no vlijanie so
{ireweto na srpskata dr`ava i so pomestuvaweto na nejziniot centar kon jug,
i vo rezultat na toa vlijanie se zacvrstuvaat fonemite /}, |/.
U{te pove}e procesot na dijalektno ~lenewe se prodlabo~uva od XVI vek,
koga zapo~nuva vo zapadnite i vo severnite govori defonologizacijata na /h/ i
gubeweto na red konsonanti vo intervokalna pozicija, me|u koi osobeno /v/.
Kako posledica se javuvaat novi odnosi me|u vokalite, a kako rezultat se javu-
vaat redica difton{ki sekvenci i fonetski dolgi vokali, za koi spomnavme
porano. No sega da istakneme deka ovie novi procesi pove}e go zasegnale za-
padnoto nare~je i nekoi jugozapadni govori.
Po ovoj na~in zapadnite govori se zdobile so novi diferencijalni oso-
bini i u{te pove}e se oddale~ile od isto~noto nare~je, no istovremeno i vo
ramkite na zapadnoto nare~je do{lo do pogolemo diferencirawe me|u pood-
delni lokalni govori.
28
od XIII vo XIV vek. Evolucijata na mnogu procesi zapo~nati podlaboko vo
minatoto prodol`ila i podocna, a nekoi se nao|aat u{te vo tek, u{te se ne-
zavr{eni.
Vo golema mera vrz dijalektnoto ~lenewe na makedonskiot jazik prido-
nesle balkanskite neslovenski jazici, vo pomala mera i srpskiot. Najgolema
dijalektna diferencijacija e izvr{ena vo oblastite so me{ano naselenie
makedonsko i nemakedonsko, vo zapadna i vo ju`na Makedonija, kade {to ima
najgolem stepen na interferencija, bidej}i naselenieto vo tie krai{ta e dvo-
jazi~no, negde i trijazi~no.
Najdlaboki tragi vrz diferencijacijata na makedonskiot jazik ostavil
akcentot. Red dijalektni pojavi vo oblasta na dijalektniot vokalizam se uslo-
veni od mestoto na akcentot, na primer, redukcijata na niskite vokali vo
ju`nite dijalekti, preglasot na /a/ vo // ili /e/, isto taka vo ju`nite i vo
jugoisto~nite dijalekti, realizacijata na jat // vo kor~anskiot, su{ko-vi-
so~kiot, gocedel~evskiot i razlo{kiot govor. Vo ohridskiot i vo polo{kiot
postoi razlika vo realizacijata na /a/ vo zavisnost od mestoto na akcentot. Vo
akcentiran neinicijalen slog vo tie govori /a/ se neutralizira so izgovorot
na fonemata //. Vo pove}e govori (prilepskiot, debarskiot, nestramskiot,
sersko-lagadinskite) pod akcent vokalite /e/ i /o/ imaat zatvoreni alofoni [,
], a vo drugi govori vokalot // se izgovara vo neakcentirana pozicija po-
otvoreno [], taka vo severnite i vo sersko-lagadinskite. Najverojatno akcen-
tot pridonesol i vo dvojnata refleksacija na * vo pove}e zapadni govori, sp.
rka, pt : obra~, poprag, `elad. Vo rekanskiot torbe{ki govor imame dve re-
alizacii na kontinuantite na * i vokalnite *, *, sp. pt, ptot : n'a-pt,
snce : n'a-snce, vrba : n'a-vrba.
Vokalnite sistemi na makedonskiot dosta se zavisni i od konsonantskoto
sosedstvo. Pod vlijanie na mekite konsonanti e izvr{en preglasot na /a/ vo /,
e/ vo jugoisto~nite i vo nekoi ju`ni govori, na primer vo kor~anskiot, vo po-
ograni~ena mera i vo kosturskiot. Vo vev~anskiot govor (Stru{ko) zad labi-
jalna soglaska nosovkata * i vokalnite *, *, se reflektirale, vidovme, vo
labijalizirano //. Po ispa|aweto na konsonantite /h, v, j/ i nekoi drugi vo po-
ograni~en stepen, vo intervokalna pozicija vo zapadnoto nare~je se obrazu-
vale novi vokalni sekvenci, potoa se javile cela serija diftonzi [e, a, o, u,
a, e, o; ea, oa, ae; a, e], se obrazuvale novi fonetski dol`ini [i:, e:, a:, o:], se
javile promeni vo strukturata na slogot, do{lo vo red slu~ai do skratuvawe
na zboroformite, sp. vodenica > vodeinca > vodenca, polovina > poloina >
polona, nevesta > neesta > ne:sta > nesta, progovori > progoori > progo:ri >
progori.
Vlijanieto na vokalite vrz konsonantite e dosta ograni~eno. Ne{to
malku pridonesle za palatalizacijata prednite vokali, sp. rakija : rak'ija //
ra}ija, lagi : lagi // la|i, kako i za neutralizacija na /l/ i /l/. Vo sersko-
lagadinskite govori pred prednite vokali site tvrdi konsonanti leko se
palataliziraat.
Vo dijalektnite fonolo{ki sistemi na makedonskiot zna~itelno e pogo-
lema diferencijacijata na vokalite otkolku na konsonantite. Pobogati se
onie vokalni sistemi {to se nao|aat na jazi~nata periferija, posebno na
zapadnata i na ju`nata na dopirot so neslovenskite jazici. Vo tie sistemi
29
brojot na vokalite varira od 6 do 8. Naj~esti promeni se vr{eni kaj otvore-
nite vokali, na primer, redukcijata vo ju`nite dijalekti.
Razlikite vo dijalektniot vokalizam se dosta stari. Pogore spomnavme
deka najmnogu za promenite vo inventarot na vokalnite fonemi pridonesle
nazalot * i vokalnite *, *. Mesto * nao|ame cela edna redica kontinuanti
/u, o, a, , , , n - m, n - m/. Isto taka i za vokalnoto * /, l, l, lu, al, l,
l, ol, u, , /.
Konsonantizmot e relativno poustoj~iv. Kaj sonantite promenite pove}e
bile naso~eni kon likvidacija na dieznosta i toj proces se nao|a u{te vo tek
vo pove}e dijalekti. Kaj opstruentite pove}e promeni se izvr{ile vo pot-
sistemot na afrikatite i kaj velarite. Kaj afrikatite izrazena e tenden-
cijata za popolnuvawe na potsistemot (so x i novo y, negde i so palatalniot
par }-|), a kaj velarite za uprostuvawe na potsistemot (so gubeweto na h). Ne e
napolno stalo`en vo nekoi regioni na dijalektniot jazik ni potsistemot na
usnenite opstruenti, bidej}i frikativnoto /f/ u{te fonolo{ki ne e stabili-
zirano.
Dijalektnata gramatika e ne{to pouedna~ena vo sporedba so fonologi-
jata.
Vo imenskata fleksija makedonskite dijalekti se razlikuvaat pred s# po
odnos na formite za izrazuvawe kategorijata opredelenost, po odnos na for-
mite za objektot, po nekoi gramati~ki morfemi, i vo pove}e slu~ai po morfo-
nolo{ki pojavi. Vo del od isto~nite makedonski govori zapazeni se i akcent-
ski alternacii. Pogolema diferencijacija poka`uvaat zamenkite. Razliki
postojat i vo inventarot na formite i na oddelni sistemi, na primer, kaj
demonstrativnite zamenki, i vo morfologijata na li~nite zamenki.
Vo glagolskata fleksija pogolema raznoobraznost nao|ame vo grama-
ti~kite morfemi, vo inventarot na formite, vo odnos na distribucijata na
starite i novite glagolski formi, osobeno vo participskite konstrukcii i
formi.
Dobar del od razlikite vo fleksijata se dol`at na fonetski promeni {to
gi zasegnale i fleksivnite morfemi. Kolku daleku mo`ela da se izmeni mor-
femskata struktura vo oddelni govori poradi fonetski procesi naj-
ilustrativno ni go poka`uvaat nastavkite za 1 l. edn. i vo mno`inata vo site
lica vo aoristot i imperfektot. Vo govorite kade {to /h/ se zagubilo ili se
izmenilo vo druga fonema, so nejzinite promeni se menuval i fonemskiot
sostav na morfemite. Taka, na primer, vo 1 l. edn. vo makedonskiot dijalekten
jazik gi nao|ame formite od re~e: rekoh, reko, reku, rekof, rekok, rekoj,
onaka kako {to se zamenuvalo /h/ so , v-f, j, k. Me|utoa, procesot ne zastanal
samo na toa. Poradi nastanatite omonimii so razni drugi formi se javile ve-
ri`ni promeni, vo koi bile vklu~eni i drugi gramati~ki faktori.
Va`na uloga vo glagolskata fleksija, pa i voop{to vo gramatikata, od-
igrala analogijata. Po analogija se sozdadeni vo redica dijalekti suma pro-
meni.
Makedonskiot jazik silni promeni pretrpel i vo leksi~kiot sostav,
kako i vo zboroobrazuvaweto. Dijalektnata leksika osobeno bila podlo`ena
na promeni i diferencijacija pod vlijanie na balkanskite jazici, pred s# na
gr~kiot, no osobeno mnogu pod vlijanie na turskiot. Nekoi od inovaciite go
pokrile siot makedonski jazi~en areal, no dobar broj ostanal vo ramkite na
30
oddelni lokalni govori i stanal negova karakteristika. Vo ju`nite govori,
ne{to i vo zapadnite, najmnogu se naplastile tu|ojazi~nite leksemi. No od
druga strana vo tie govori i najmnogu se zapazile slovenski leksi~ki ele-
menti, koi na drugata makedonska teritorija bile istisnati.
Sli~na e sostojbata i vo zboroobrazuvaweto. Nekoi sufiksi od tu|o po-
teklo stanale dijalektna osobina na pove}e govori, na primer -ule so deri-
vatite.
31
LEGENDA KON KARTATA
32
DIJALEKTITE NA MAKEDONSKIOT JAZIK
(
(
(
( (
(
(
(
( (
(
(
( ( (
( (
(
ija
(
a v (
)
(
(
(
) ( Kriva Palanka
(
(
(
osl B ug
)
( 9.3.
(
Jug )
ari
)
(
(
ja
(
(
( )
)
ar
(
)
( 9.3. Kumanovo (
( Blagoevgrad
iv
) Kratovo (
Kr
( (G.Xumaja)
(
) (
Zletovo (
)
(
Del~evo
(
)
Tetovo Skopje Razlog
(
Ko~ani
)
(
P~iwa
(
(
Sv.Nikole Bansko
)
9.2.3.
ka
(
)
es
(
Tr
(
(
) Peh~evo (
(
(
9.1.2.1. Gostivar 9.2.
(
Goce Del~ev
Veles
(
Berovo (Nevrokop)
.
[tip
(
Me
(2.5 )
Radika
.
Radovi{ sta
ca
Sandanski
ni
(
9.1
)
al
(Sv.Vra~)
eg
9.1.
Br
( (
(
Melnik ( (
4.
(
) 2.
( (
9.1.2.1.( 1. Negotino 9.2.1. (
)
(
9. (
Debar Brod Strumica ( (
Ki~evo Petri~
(
( (
Kavadarci Strumica (
( (
(
)
( (
Cr
(
9.1.2. ( (
nD
( (
Va
(
( (
ri
rd
m
9.1.1.
)
(
ar
Prilep
a
Valovi{te
ek
9.2.2.
)
aR
9.1.2.2.
rn
)
9.2.4.2. Drama
(
C
Dojran ( S
)
Gevgelija ( tr
um
)
( ( ( a Serez
( ( ( ( (
Struga ( ( ( (
(
9.
Ohrid (
1
)
(
) .2
.3
)
.
)
(
Resen Kuku{
)
Bitola
.1. Gumenxe
)
2
(
9.1. 9.2.4.
k
(
( 9.2.4.2.
)
Goli
( ( Suho
Al
(
)
(
( ( (
) ) ) ( ( (
) ) (
b
) Ostrovo Lagadina
)
Voden
a
)
Enixe-Vardar
n
Lerin Solun
)
)
Negu{
ija
)
9.2.4.1.
)
Kor~a
9.2.5.
)
Ber
DR@AVNA GRANICA
)
9.2.5.1. Kostur Kajlar
)
9.2.5.2
)
9.2.4.1.
)
9.2.5.3. Bi ca
ri
)
st Grcija
ri st
ca Bi
)
ZAPADNO NARE^JE
1. CENTRALNITE GOVORI
35
`inskata nastavka -o(v)i : lep leboj, tri vida ~lenski morfemi: lep le-
bof (lebov) lebot lebon, knigava knigata knigana, mn. knigive kni-
gite knigine, detevo deteto deteno, li~nata zamenka toj (taa, toa,
tie tia) za 3 l., kratkata zamenka i za direkten objekt vo mno`ina, sp. i
vide decata, upotrebata na sinteti~ki dativni formi kaj zamenkite, sp.
mene mi (re~e), nemu mu (dade), nejze / nejzi je/$, nam ni, vam vi, nim(i) im,
sistemot od tri vida demonstrativni zamenski formi: ovoj (ovaj, ovaa, ova,
ovie), toj (taa, toa, tie), onoj (onaa, ona, onie), i so posesivno zna~ewe:
ovegof (ovogof, ovegoa, ovegoo, ovegoj), negof (negoa, negoo, negoj) / togof,
onegof (onegoa, onegoo, onegoj), `.r. ove(j)zin, nejzin, onejzin, vo glagolskata
fleksija: nastavkata -t vo 3 l. edn., sp. vikat, nosit, oblikot se vo 3 l. mn.
od sum, {irokata upotreba na glagolskite konstrukcii so pomo{nite gla-
goli ima i sum od tipot: ima dojdeno, ima{e dojdeno, imal dojdeno, be{e
imal dojdeno, odn. e dojden, be{e dojden, bil dojden, be{e bil dojden, i raz-
granetiot sistem od konstrukcii so partikulata }e (}a): }e nosit, }e nose{e,
}e nosel / nosil, }e be{e nosel / nosil, }e imat noseno, }e ima{e noseno, }e
imal noseno, redovnoto ispu{tawe na pomo{niot glagol vo 3 l. edn. i mn. vo
perfektot: toj do{ol tie do{le, otusustvoto na prezent od svr{eni gla-
goli so povtorlivo zna~ewe, vo sintaksata: regularnata upotreba na dvoen
objekt, sp. go vide Stojana, mene me vide, mu re~e na deteto, go zede lebot,
prepozitivnata upotreba na zamenskite i glagolskite klitiki vo sintagmi
od tipot: go vide Petreta, mu re~e na deteto, e dojden i dr.
Na istoriski plan kako diferencijalni me|u zapadnata i isto~nata grupa
dijalekti se poka`uvaat: ostatocite od starata zamena na sekvencata *j vo *j,
sp. jazik (jzik, jozik, jzik), ja~men, jatva, proteti~koto j- pred refleksot
na inicijalnoto *, sp. ja`e (j`e, j`e, jo`e), jaglen, jatok, vokalizacijata
na v vo u vo starite sekvenci *cv-, *sv-, *v- vo primeri od tipot cutit, }e
osunit, yunit.
Site ovie osobenosti, i u{te redica drugi, centralnite govori gi povrzu-
vaat so drugite zapadni dijalekti.
Vtorata grupa ja so~inuvaat onie crti so koi centralnite govori se dife-
renciraat od zapadnite periferni dijalekti. Me|u pozna~ajnite tipolo{ki
osobenosti vo ovaa grupa gi izdeluvame: peto~leniot vokalen sistem (i, e, a, o,
u), slogovnoto , sp. {, |a, za|a, psti, vf, vot, von, voj, put, zamen-
skata forma nie, nastavkite -at vo 3 l. mn. sega{no vreme (vikaat, nosat,
se~at) i -a vo 3 l. mn. minato opredeleno svr{eno i nesvr{eno vreme (vikaa,
nosea, dojdoa), a na dijahroniski plan: refleksite /a/ za *, sp. pat patot
pati{ta, raka, i /ol/ za *: volk, volna, `olto, polno; etimolo{koto *l vo
pogolem del od centralnite govori zatvrdnalo, sp. lut, klu~, nedela, prija-
tel; mesto ~ vo starite grupi *- i *r- redovno se javuva /c/: cn, cven, cvi,
cpka, cre{na, crepna, creslo; vo centralnite govori fonemite /}/ i /|/ se
pofrekventni vo odnos na drugite zapadni dijalekti pobrojni se primerite
kade {to se javuvaat mesto *tj / *kt i *dj, a novi se dobieni so palatalizacija na
grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj), sp. cve}e, bra}a, lu|e, liva|e, ogra|e, |aol, la|a.
Pove}eto od privedenive osobenosti (refleksot na * > a, vokalnoto ,
nastavkite -at i -a, zamenata na ~ so c vo spomenatite konsonantski grupi, pa-
36
latalizacijata na *tj i *dj vo }, |) centralnite govori gi povrzuvaat so isto~-
nite, delumno i so severnite (, }, |, *tj > }, *dj > |, nastavkata -a).
Vo tretata grupa gi zemame dijalektnite osobenosti {to gi diferencira-
at lokalnite govori vo ramkite na centralnata grupa: fonetskata realizacija
na samoglaskite /e, o/ vo akcentirana pozicija, realizacijata na sekvencite
/ea, eo, oa, oe/, pojavite svrzani so mekite soglaski /w, }, |/, kontinuantite na
sek. 2 pred finalnite -r i -n, fonetskata realizacija na soglasni~kite grupi
/{t, `d/, vo fleksijata: fonetskiot oblik na ~lenot -ot, mno`inskite
formi od imenkite noga i raka, dativnata nastavka kaj li~nite i rodnin-
skite imiwa od m. i `.r., nekoi zamenski formi, kaj glagolite: nastavkite za 1
i 3 l. edn. i mn. na sega{no vreme, nastavkite za 1 l. mn. na minati opredeleni
vremiwa i za glagolski prilog, raspredelbata na glagolite vo konjugaciski
modeli, kako i brojni leksi~ki osobenosti.
Vrz osnova na realizacijata na privedenive diferencijalni crti, cen-
tralnite govori mo`eme da gi podelime vo tri grupi: 1. prilepsko-bitolska
(pelagoniska), 2. ki~evsko-pore~ka i 3. skopsko-vele{ka.
37
ogni{~e, do`xo, nu`xa (Prilep), gu{}er, le{}a, ve`|a, glu`|o (Dihovo,
Bitolsko).
Soglaskata /s/ vo grupa so /k/ vo sufiksot -sk(i) vo pozicija zad soglaska se
afrikatizira vo /c/, sp. selcki, prilepcki, starcki, no: ki~eski, tetoski (zad
samoglaska).
38
jaska, kako i pofrekventnata upotreba na glagolskite formi so ima / nema od
tipot ima dojdeno, ima{e dojdeno, i so sum: sum dojden, be{e dojden, i dr.
Po odnos na prilepskiot govor bitolskiot e zna~itelno porazvod-
net. Na bitolskiot teren se razijduvaat brojni izoglosi na pojavi ~ii centri
se nao|aat na zapadnata i/ili na ju`nata jazi~na periferija (v. Bo`idar
Vidoeski, Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 1, MANU, Skopje 1998,
str. 193).
39
Na seto ki~evsko-pore~ko govorno podra~je vo negiranite iskazi vo slo-
`eni glagolski formi partikulata ne stoi neposredno pred osnovniot glagol,
sp. sme ne znaele, sme ne ~ule, nije sme ne bile tamu, be{e go ne videl.
Vo ramkite na ki~evsko-pore~koto govorno podra~je so po nekolku crti se
diferenciraat lokalnite govori vo potesnoto ki~evsko podra~je (ki~evski
govor), vo oblasta Debarca (debare~ki govor), vo severozapadnite ki~evski
sela {to se nao|aat na padinite na pl. Bistra i Bukovik (tajmi{ki govor) i
vo Pore~e (pore~ki govor).
40
zaedno so gradskiot skopski govor i so govorot na selata vo klisurata na r.
Treska (Glumovo, [i{evo, Matka). I ovoj govor }e go imenuvame spored
geografskoto ime skopskoblatski govor (vidi pove}e vo - "Kon
razgrani~uvaweto na govorite vo Skopsko" - Bo`idar Vidoeski,
Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 1, MANU, Skopje 1998, str. 163).
41
me, bu bu'ovi, no i 'oraj or'ai, mof, suf. Vo imenskata fleksija brojni se
primerite so nastavkata -evi kaj ednoslo`nite zborovi, sp. soj so'evi, no{
no`'evi, `ar `ar'evi, voz'evi, jaz'evi, loz'evi, sot sod'evi, sat sad'evi,
stol'evi, most'evi, pokraj boj'ovi, zme'ovi, yver'ovi i dr.
Vo glagolskata fleksija vo govorot na Klepa, kako i vo tikve{kiot,
glagolite od e- i i-grupa se integrirale vo eden model, sp. n'osa nosi{ n'ose
nosime nosite nosat, i bera beri{ bere berime berite berat,
mija mii{ mie, traja trai{ trae; vo 1 l. edn. kaj ovie glagoli otsustvu-
va nastavkata -m; posebnost po odnos na vele{kiot govor poka`uvaat i para-
digmite na aoristot i imperfektot, sp.: don'esu, dones'ome, dones'ote, dones'oa,
n'ose, nos'e{e, nos'eme, nos'ete, nos'ea; od glagolot sum vo 1 l. edn. pokraj obli-
kot be se upotrebuva i be{e.
42
2. ZAPADNITE PERIFERNI GOVORI
I 1. tretoslo`niot akcent;
2. jasniot izgovor na vokalite nezavisno od akcentskata pozicija;
3. gubeweto na intervokalnoto v;
4. otsustvoto na fonemata h i zamenata na ovoj glas na krajot na zborot i
pred konsonant so v ili f (mef, ko`uf, javna);
5. pojavata na proteti~ko j pred refleksot na * vo inicijalna pozicija
(j`e, jtok);
6. trojniot ~len;
7. razlikuvaweto na op{tata forma od nominativnata kaj li~nite i rod-
ninskite imiwa od ma{ki rod (Milan Milana, Marko Markota, Petre
Petreta itn.);
8. upotrebata na glagolskite formi so ima /nema + glagolskata pridavka
vo sreden rod;
9. upotrebata na glagolski formi od tipot sum dojden;
10. patronimi~niot sufiks -ovci / -evci;
11. upotrebata na predlogot od za izrazuvawe posvojnost;
43
21. oblikot u{te;
potoa:
22. mno`inskata nastavka -i kaj imenkite {to zavr{uvaat vo ednina na -a
(`eni);
23. zamenskata forma toj vo svojstvo na li~na zamenka;
24. akuzativniot oblik za ma{ki rod od ovaa zamenka nego, go;
25. akuzativnite formi nea, ja ili je za `enski rod;
26. kratkata zamenska forma i vo akuzativ mno`ina (niv i);
27. dativniot oblik za `enski rod nejzi nejze;
28. zamenkata svekoj;
29-31. glagolskite nastavki -me (nosime), -vme (nosivme) i -t vo 3 lice mno-
`ina na sega{noto vreme (nosat);
32. obrazuvaweto na idnoto-minato i idnoto preka`ano vreme;
33. deminutivniot sufiks -ule (detule, ustule) i dr.
44. Bez somnenie debarska e osobenost i predlogot kej (ili kaj) koj se
sre}ava vo celiot Polog;
45. vo jugozapadniot del na ovoj govor se sre}avaat glagolski obrazuvawa
od tipot kupoat, ka`oat (Vrutok), koi vo Zapadna Makedonija gi poznavaat
u{te nekoi debarski govori;
4647. li~nite zamenki ja za 1 l. edn. i mie vo mno`inata;
48. imperativnata nastavka -ite kaj glagolite od e- i i-grupa (nosite,
jadite);
44
49. i zatvrdnuvaweto na staroto palatalno *l do polumek izgovor (nedela,
lutit), karakteristi~ni se i za pore~ko-ki~evskite i za debarskite govori,
no isto taka niv gi nao|ame i na celata dolnopolo{ka govorna oblast.
IV 50. Nosovkata * ovde e zameneta so : gns, grdi, dp, zbi, j`e, jdica,
kde, m`i, pr~ka, rka, skpo, sdo i redovno taka vo korenskite slogovi,
osven vo golup, mu}enca i vo onie slu~ai {to se sre}avaat so u i vo poju`nite
na{i dijalekti (kako guska, gu`va itn.).
51. Se razbira vakva vrednost ima i mesto 2: bdnik, mgla, mska, l`e
(Vrutok, Sretkovo).
52. Poseben razvitok, razli~en od sosednite govori, ovde imalo i *. Pred
sonantot l se razvilo koe ja prezelo slogovnata funkcija od : vlk, vlna,
gltat, dlgo, `lto, klnet, klk, slza, lcna i dr., zna~i vo site pozicii
imame vrednost l, osven vo ba i snce (pokraj bua), kade {to se zagubilo l
podocna pred sonantite v i n, i vo zborot Bugarin.
53. Sli~en razvoj pre`ivealo i *: brgo, drvo, dr`it, prsti, crno
i dr.
54. Sek. 2 pred krajnoto r se zamenil ovde so e : bister, veter, iter, jder,
moder. Ovaa crta, }e vidime podocna, se pro{irila i na eden del od dolnopo-
lo{koto podra~je.
55. Vo ovaa grupa osobenosti posebno sakam da gi istaknam primerite
kako: znm, snga (pokraj znam, zna), kade {to mesto a nao|ame . Jas ovde ne bi
rekol deka povi{uvaweto na artikulacijata na a nakaj do{lo pod vlijanie
na sosedniot nazalen konsonant. Pove}e sum sklon da veruvam deka vokalot a
se nazaliziral, se dobilo kako {to pretpolaga Beli} za gali~kiot govor,
koe posle se razvivalo kako i refleksot na nosovkata *.
45
2. DEBARSKITE GOVORI
2
OP[TI KARAKTERISTIKI
46
zamenkite se izrazuva sinteti~ki: mene mi, tebe ti, nemu mu, komu, nekomu,
ovomu, onomu itn. I ovie govori poznavaat cel sistem zamenski formi so de-
monstrativno-posesivno zna~ewe: ovogov, onogov, togov. Kratkata akuzativna
forma od tie glasi i. 3 l. mn. od glagolot sum glasi se. Vo 3 l. na perfektot
pomo{niot glagol se ispu{ta: toj do{ol, tie do{le. Debarskite govori, ka-
ko i drugite zapadni, poznavaat cel sistem slo`eni glagolski formi so ima.
Posesivnosta se izrazuva i so predlogot od: deteto od Marka. So drugite za-
padni govori gi svrzuva celata struktura na sintagmata i re~enicata. Re~eni-
cata mo`e da zapo~ne so kratka zamenska forma i so glagolska partikula: go
zede lebot, mu re~e na deteto, sme go videle deteto.
47
Pogore gi istaknavme onie crti {to se javuvaat kako op{ti, zaedni~ki za
celoto debarsko govorno podra~je i koi{to go odreduvaat mestoto na debar-
skata grupa vo ramkite na zapadnoto makedonsko nare~je. Toj broj, kako {to
gledame, ne e mal. No ne e mal isto taka i brojot na osobenostite {to go raz-
bivaat edinstvoto na debarskata dijalektna oblast. Me|u pova`nite diferen-
cijalni crti spa|aat kontinuantite na nosovkata * i vokalnite *, *, i nekoi
morfolo{ko-sintaksi~ki osobenosti. Spored tie crti vo ramkite na debar-
skata oblast mo`eme da izdelime ~etiri pomali govorni individualnosti.
Edna takva celost pretstavuva govorot na selata vo Pole, @upa, i Malesija,
zaedno so gradskiot . Posebna celina so~inuva govorot na selata vo oblasta
Drimkol i Golo Brdo. Govorot na malorekanskite sela se razlikuva i od
debarskiot i od govorot na Torbe{ite vo oblasta Reka.
DEBARSKIOT GOVOR
3.1. Samoglaski.
Samoglasni fonemi vo debarskiot govor se: i, e, , a, u, o.
Vo sporedba so drugite debarski govori kako karakteristi~na strukturna
osobenost na vokalizmot vo debarskiot se javuva fonemata . Taa se sre}ava
samo vo korenskata morfema, sp. grdi, j`e, pt, rka.
Samoglasniot sistem, spored izlo`enovo, na fonolo{ki plan mo`eme da
go pretstavime po ovoj na~in:
i u
e o
a
3.11. * > : vntra ntra, grdi, gnsno, gba, dp dbje, dga, drk
drgot, zp zbi, j`e, jtor, jdica, jglen, kde, m{ m`i,
Vo drugite pozicii na zborot (vo nekorenskite slogovi) *, kako i vo
drugite zapadni govori, redovno e zameneto so a : `eladok, `eladi, `eladnik,
obra~, ponada, poprayi i dr.
Slu~aite so o mesto * se jasni: vneseni se od onie govori kade {to e *
zameneto so o (malorekanskiot, drimkolskiot, golobrdskiot).
3.12. 2 > : bdnik, mgla, mska, snga, tst, t{ta.
48
3.13. Sek. 2 na krajot na zborot pred sonantite r, l, l, m, n i pred v imal
poinakov razvoj. Pred l, n, v, toj redovno se zamenuva so o : rekol, ogon, mr-
tof. Pred l se razvil vo e : {upelka. Pred m sre}avame dve vrednosti o vo
Malesija: sedom, osom, i u na drugata teritorija: sedum, osum.
Razli~ni vrednosti nao|ame i za 2 pred r. Vo Pole i vo Malesija 2 > o :
bistor, vetor, dobor, itor, svekor.
3.14. * > r: rt, rvat, brgo, vrnit, vr{it, mr{a, prsten, prle,
frlat, grne, drvo, zrno, krst, srp, tr~it, crno.
3.15. * Vokalnoto * naj~esto se zamenuva so ol : bolva, volna, volk, dolgo,
`olto, `ol~ka, jabolko, kol~i{ta, mol~it, molkum, molyit, polno, solya.
3.16. Vo brojni primeri fonemata ja nao|ame mesto a vo po~etnite slogo-
vi i vo sosedstvo so nazalna soglaska, sp. znjt, snga, sn`en, sna, vo tu|ite
zborovi ngel, kntar, kndisat, mngar, sndak, sndali, vo li~nite imiwa:
ndre (Andre), ndon (Andon), sndre (Sandre), sndrejca (Sandrejca), potoa vo
mmit, mme{ko, m{tea, imwe, m~urek, 'odmna.
49
pokraj ~evli, tula. Primeri so zagubeno h vo ovaa pozicija po~esto mo`at da
se sretnat vo govorot na Torbe{ite.
3.22. Konsonantski grupi. Starata grupa *- se javuva vo raznovidnostite
~r- i cr-, sp. ~rpit, ~rvec, ~rvojadina, no: crn, crven.
Krajnite grupi -st, -{t naj~esto se pazat, osobeno vo ednoslo`ni zborovi,
na sp.: krst, list, mast, xist, ~ist; bro{t, ve{t, do{t, pe{t, pri{t; vo
pove}eslo`nite krajnoto t mo`e i da se ispu{ti: boles, rados i dr.
Grupite -str-, -zdr- se pazat neizmeneti: strela, zdravje. Me|u s - r i z - r
se javuvaat duri sekundarni t, d: streda, zdrel.
Od konsonantskite promeni kako karakteristi~ni za ova govorno podra~je
se javuvaat: asimilacijata na l` > ly, odn. ld, sp. olyica, oldica (< ol`ica)
ili ~erga > cerga; disimilacijata na dl > gl: globok, tn > kn: knok, kno~ko
(< tnok), tl > kl; tlanik > klanik. Raznoslo`na disimilacija imame vo yizd
xizd xist i vo `elezdo xelezdo (`elezo).
3.23. Gubeweto na soglaskite vo ovoj govor e ~esta pojava.
Vo intervokalna pozicija se gubat, kako i vo drugite zapadni govori v, h, j,
sp. gojado, ~oek, ne:sta, ka`oat i dr. Dosta ~esto vo ovaa pozicija se gubat i
soglaskite d, |, `, sp. ponealnik pone:lnik (ponedelnik), oglealo, vojca (vo-
dica), bogorojca (bogorodica), glea{ (gleda{), jaj{, klajt, moj{.
Vo grupa so drugi soglaski se gubat:
v pred sonantite r, l vo po~etokot na zborot: rap~e (vrap~e), lakno (vlak-
no, Lade (Vlade);
d i g vo sosedstvo so n: ena, eno (edno), pana (padna), sena (sedna), trni se
(trgni se);
p vo grupa so ~: ~enka, ~enkan lep, ~ejnca.
50
mnogu promeni sre}avame kaj glagolite od e-grupa koj na del od teritorijata e
vo proces na razlagawe. So isklu~ok na glagolite {to im zavr{uva op{tiot
del na -i i -u, site drugi glagoli od ovaa grupa preminale vo i-grupa, sp.
berit, zemit, se~it, pe~it, kolit, melit, znait > znat, trait > trat,
veit > vet, seit > set.
3.42. Sufiksot -uva se javuva vo raznovidnostite -ua-, -oa-, -ve-,
Obrazuvawata na -ua- se ograni~eni na torbe{kiot govor vo @upa, na sp.:
veruat, ka`uat, kupuat, sonuat. Vo govorot na Pole i vo grani~nite
rekanski sela, kako i vo govorot na pravoslavnite vo @upa, ovie glagoli
zavr{uvaat na -oa- (< -ova): bendisoat, gladoat, prete~oat, iste~oat,
pretresoat, duri i: vidoat, pogodoat, zajdoat, projdoat, najdoat.
3.43. Sega{no vreme:
vika, vika{, vikat, vikame, vikate, vikaet / vike:t;
se~a, se~i{, se~it, se~ime, se~ite, se~et / se~e:t;
seja, se{, set, seme, sete, sejet;
Od glagolot sum: su(m), si, je (esti, estit), sme, ste (sve), se.
3.44. Minato opredeleno svr{eno vreme:
stanaf, stana, stana, stanafme (-vme, -fne), stanafte, stanae
vlegof, vleze, vleze, vlegofme (-fne), vlegofte, vlegoe
bif, bi, bi, bifme (-fne), bifte, bie
3.45. Minato opredeleno nesvr{eno vreme:
nosef, nose{e, nose{e, nosefme (-fne), nosefte, nosee / nose:
beref, bere{e, bere{e, berefme (-fne), berefte, beree / bere:
bef, be{e, be{e, befme (-fne), befte, bee / be:.
3.46. Slo`eni glagolski formi so }e.
Prvo da istakneme deka partikulata }e se javuva i vo raznovidnosta }a.
Vtorata (}a) e poobi~na, porasprostraneta, osobeno vo oblasta Pole. Formata
}e se upotrebuva nasporedno so }a vo @upa, poretko i vo polskite sela, no s#
pove}e se diferencira kako osobenost na torbe{kiot govor.
Pr. }a (}e) nosa, }a nosi{, }a nosit, }a nosime, }a nosite, }a noset;
3.5. Slu`beni zborovi. Site predlozi poznati vo literaturniot jazik se
zastapeni i vo debarskiot, so isklu~ok na predlogot vrz. Samo nekoi se javu-
vaat vo poizmeneta forma. Predlogot niz se sre}ava samo vo formata iz: odi
iz reka, izleze iz vrata, pomina is selo, se {etat is ku}i. Predlogot kde se
javuva i vo fonetskite raznovidnosti kede, kej, ke. Predlogot kon go nao|ame i
kako kun.
DRIMKOLSKO-GOLOBRDSKIOT GOVOR
51
drugite okolni govori se nepoznati i koi{to go karakteriziraat kako
posebna dijalektna individualnost.
Pogolem del od karakteristi~nite dijalektni diferencijalni crti se od
oblasta na fonetikata.
4.1. Samoglaski. Samoglasniot fonolo{ki sistem i vo ovoj govor se
sostoi od {est fonemi. Me|utoa, sistemot na golobrdsko-drimkolskiot vo
tipolo{ki pogled se razlikuva od debarskiot. Toj pretstavuva ~etiriagolen,
tristepen i dvoklasov tip:
i u
e o
a
52
donesal, ispekal, presekal, rekal, pak potoa i vo do{al, na{al (Lukovo). Vo
sosedstvo so m sek 2 > o : osom, osomdeset, sedom, sedomdeset (Lukovo).
Vo golobrdskiot pak, kako i vo debarskiot, kontinuantot za 2 vo ovaa
pozicija se labijaliziral vo site slu~ai: vetor, svekor (Xepi{ta), ogon (Gi-
neec), ogow (Klewe), presekol, rekol (Drenok, Sebi{ta), osum, sedum (Klewe,
Xepi{ta) .
4.18. Promeni na samoglaskite. Promenite na samoglaskite izvr{eni vo
debarskiot govor se javuvaat i na drimkolsko-golobrdskiot teren.
[to se odnesuva do samoglasnite grupi {to nastanale po gubeweto na sog-
laskite v, j, h, d i dr. vo me|uvokalna pozicija treba da se konstatira slednoto.
Dve ednakvi samoglaski, kako i vo drugite zapadni dijalekti, se stegaat: gla:
(glava), me}a: (me}ava), pone:lnik (ponedelnik), nego: (negovo). Grupata -ao- se
asimilira i potoa kontraktira vo korist na vtorata komponenta, sp. ubo: (uba-
vo), ulo: (ulavo). Drugite grupi se pazat naj~esto neizmeneti, sp. Joan, toar,
osnoa, gotoa, troa;
4.2. Soglaski. Po brojot na soglasnite fonemi drimkolsko-golobrdskiot
ne se razlikuva od debarskiot. Tie ne se razlikuvaat me|u sebe ni po struktu-
rata na soglasniot sistem, nitu po brojot na relevantnite distinktivni priz-
naci na soglaskite. Ne se zabele`uvaat razliki me|u ovie dva govora ni vo
pogled na fonetskite osobenosti na soglasnite fonemi. Po nekoja razlika
mo`e da se najde samo vo distribucijata i vo razvojnite tendencii na nekolku
soglaski i toa posmatrani od istoriski aspekt.
4.21 Fonemata l' (alveolarno l) < *l se pazi relativno dobro: bl'ut, kl'u~,
nedel'a, zel'ka, mol'ba, prijatel', `al', sol' sol'ca, ~e{el'.
4.22. Zvu~nite afrikati y-x se javuvaat vo istite pozicii kako i vo debar-
skiot: molyit, olyica, mnoyina, beleyi, disayi, polxaf, noxe.
4.23. Fonemata h na krajot na slogot e zameneta so f (v): zdivna, evla, ~ev-
li, krefko, no ima i primeri so zagubeno h: duna, veto, melem, molosan. Po-
slednive se po~esti vo govorot na Torbe{ite.
4.24. Od konsonantskite promeni kako dijalektni na ovoj teren se javuva
disimilacijata na mn vo ml: mlogu (Klewe), pokraj nogu (Xepi{ta).
Intervokalnoto v se gubi na celata teritorija na ovoj govor, no vo drim-
kolskiot taa e osobeno ra{irena, sp. gla:, pra: (prava), posta: (postava),
ne:sta, skoriat (skorivat) i dr. Soglaskite d, `, j i dr. se gubat vo onaa mera
kako {to e poka`ano vo debarskiot, sp. dael, dot, jat, set, pone:lnik i dr.
4.3. Imenski zborovi. 4.31. Kaj li~nite imiwa od ma{ki rod ima tenden-
cija za uprostuvawe na deklinaciskite tipovi. Imiwata {to zavr{uvaat na -e
i po dativnata i po op{tata forma se izedna~ile so imiwata na -o. Sp.
N. Marko : Petre
D. Markoe : Petree
A. Marka : Petra
53
Li~nite i rodninskite imiwa od `enski rod dativ obrazuvaat so -e : je re~e
Stojne, Bojane, Iline (Lukovo), je rekol `ene si (Sebi{ta).
4.4. Glagoli. Sostojbata na glagolskite grupi e kako vo govorot na Male-
sija. Vo e-grupa ostanale samo glagolite {to im zavr{uva op{tiot del na -i i
-u, sp. bijet, pijet, {ijet, ~ujet, i glagolite izvedeni so sufiksot -ve : ben-
disvet, gre{vet, kupvet, menvet, sedvet, zaminvet, pominvet, prika`vet,
pra{vet, }e se radvet, rasporedvet. Site drugi glagoli od e-grupa preminale
vo i-grupa: re~it, znat (< znait), set (< seit).
Glagolskiot prilog zavr{uva na -e{ti, a samo sporadi~no vo golo-
brdskiot mo`e da se sretne -e{tem, od. -e{~em, sp. nose{ti, pi{ee{ti, rabo-
tae{ti (Lukovo, Klewe): spije{~em sme se zagubile (Steblevo). Vo govorot
na Torbe{ite vo Xepi{te pokraj formata na -e{ti zabele`en e i oblikot
mol~ejn~uk : mol~ejn~uk zamina. Mo`ebi e raznovidnost na formata mol~eni-
~kum, koja se sre}ava dosta ~esto vo stru{kiot i ohridskiot.
Partikulata }e se javuva i vo formata }a. Vtorava e po~esta vo golobrd-
skite sela, sp. }a rabota (Drenok), }a ti dojme (Steblevo), }a s-izbawa (Se-
bi{ta), }a oda, }a si oda, no i: }e videle (Gineec). Vo Drimkol poobi~na e raz-
novidnosta }e : }e rabotat, }e sme rabotele (Lukovo).
Formata esti (vo 3 l. edn. od sum) se sre}ava i vo golobrdskiot i toa
glavno vo govorot na Torbe{ite: Toj esti f selo (Xepi{ta). Vo drimkolskite
sela i vo Klewe vo upotreba e oblikot je odn. e.
i u
e o
a
Osven toa, so slogotvorna funkcija se javuvaat i sonatnite /l/ i /r/, sp. vv,
kv, psti, sp; gva, vk, vci, jabko, mzet, sza. Vo korenskite slogovi
nosovkata * se reflektirala vo /o/, sp. globok, jodica, gobav, kodeqa. Istoto
se slu~uva i vo primerite vo koi *j > *j, pa taka: jozik; jotrva, jo~men. I
sekundarniot 2 vo korenskite slogovi pominal vo /o/, sp. Bodnik, mogla,
moska, loga, lo`ica. Istoto se sre}ava i vo grupite *tr, sp. vetor, itor,
bistor; *tl (rekol, pekol); *tn (ogon); *tm (sedom, osom).
Gali~kiot (malorekanskiot) govor i vo konsonantskiot sistem poka`uva
red specifi~nosti so koi se razlikuva od drugite sosedni (debarski) govori.
Taka, vo ovoj govor ne se poznati fonemite /y/ i /x/. Leksemite koi vo drugite
govori i vo literaturniot jazik se javuvaat so ovie soglaski, ovde se so /z/ i
54
/`/, sp. zvezda, zver, `eb (xeb), `amija (xamija), o`a (oxa). Namesto *tj i *dj se
sre}avaat glasovite /}/ i /|/, sp. me}ava, vru}ina, a vo pomal broj slu~ai se
sre}ava /{~/ ili /{/ odnosno /`/, sp. le{~a, ple{~i, ma{~e; pre`a (pre|a). Vo
morfemite ili na sostavot na zboroobrazuva~kite morfemi -ja, -java, -janec so
osnovnata morfema, ako taa zavr{uva na /t/ i /d/, isto taka se dobile /}/ i /|/,
sp. ve}ava, pla}a, ga|at, Bro|anec, Sopo}anec (od Sopot) i vo glagolski
prilozi, sp. vikae}i, vra}ae}i. Ne samo vo zamenata za *tj tuku i vo drugi
slu~ai konsonantskata grupa /{t/ se izgovara kako /{~/, a /`d/ se skratila vo
/`/, sp. gu{~er; glu`ot. Vo vrska so konsonantizmot treba da se istakne deka
vo Malorekanskiot govor intervokalnoto /v/ se ~uva, sp. bivol, tovar, kova~,
~ovek, Blagovec. Zaedno so Vele{kiot, tie se edinstveni govori vo zapadnoto
nare~je, vo koi se ~uva /v/ vo odnosnata pozicija. Konsonantot /w/ vo ovoj govor
dobro se ~uva i se sre}ava vo onie primeri vo koi se javuva i vo literaturniot
jazik, sp. kow, kow~e, bawa, jadewe, piliwa, planiwe. Konsonantot /h/ na krajot
na zborot ili na krajot na slogot se zamenuva so /v/ ili /f/, sp. prav, suv, vrv,
duvna. So /f/ se zamenuva i ona /h/ {to e dobieno so disimilacija od /s/, /{/, /c/,
/~/, sp. mafca, lif~e, kruf~e, mefce, opaf~e. Konsonantskata grupa *- e
zameneta so cr-, sp. crpet, crv, a pak grupata *- pominala vo ~ere-, sp.
~erepna, kako {to e i vo drugite debarski govori. Grupite -st, -{t na krajot
na zborot se uprostuvaat so ispu{tawe na /t/, sp. lis, do`, pr{i.
Na morfolo{ki plan, ovoj govor od ostanatite debarski govori se
izdeluva so slednovo: Se ~uvaat trite glagolski grupi i toa: -a- (vikat), -i-
(nosit), -e-(peret). Imperfektivnite obrazuvawa na /-uva/ isto taka spa|aat
vo a-grupa, sp. kupuvat, ka`uvat. Specifi~no e toa {to osnovniot vokal vo
prezentot, osven vo 3 l. ednina, se javuva i vo 3 l. mno`ina, sp. nosi{ /toj
nosit/ nie nosime /vie nosite/ tie nosit; bere{ /toj beret/ nie bereme /vie
berete/ tie beret. Karakteristi~ni se i formite od tipot }e{a kupev ili
}e{a da kupev {to se upotrebuvaat paralelno so }a + imperfekt, sp. }a kupev,
}a kupe{e; ili pak so }e + da + imperfekt, sp. }e da kupev, }e da kupe{e.
Partikulata }e{a e dobiena so kombinacijata }e{e + }a = }e{a, dodeka
raznovidnosta }a e dobiena }e + da = }a. Za ova tvrdewe nao|ame potvrda vo
distribucijata na partikulite }e i }a; - }e se upotrebuva so da, sp. }e da kupev,
dodeka }a nikoga{ ne se javuva so da, sp. }a kupev.
55
Mesto * vo korenskite morfemi vo `irovni~kiot ima kontinuant //
(eden vid labijalizirano a), koj se realizira vo dva alofona: [] vo edno-
slo`ni i dvoslo`ni zboroformi vo akcentirana pozicija i [] (eden vid za-
temneto a koe se realizira vo neakcentirana pozicija, a vo akcentiran slog
samo vo zboroformi so tri i pove}e slogovi). Vakva distribucija na reflek-
sot na * ne poznava nitu eden od drugite makedonski dijalekti. Vo neko-
renskite morfemi, kako vo site drugi zapadnomakedonski govori, ima refleks
/a/. Sp. primeri: dp dbot, dva dbje, no d'bica, dbicata, se ka~i n'a dp,
z'p z'bot z'bi : z'bite, p'o-zbi, drk drgot : dr'govi, gr'di: n'a-
grdi, gr'dite, gs, gzer, gnsen : gns'otija, k'sat, k'pinka, k'tnik
k'tnici, k'tnikot, m{ m`i : m'`ite, pt p'tot: p'ti{~a, n'a-pt,
r'ka : r'kata, n'a-rka, skp skpo : sk'pija, i vo primeri kade {to e *
dobieno od * vo sekvencata *j : j'zik : j'zikot, j'~men : j'~mejne, j'`e : j'-
`ina, j'gula no: 'obra~, p'oprak p'oprayi, p'onada, 'otade, paj'a`ina, nea,
st'anal st'anale, b'eram (vo nekorenski morfemi). Taka e i vo primerite
so sek. 2 m'gla : m'glata, m'ska, l'jca, l'`am: l'`eme, t'nko: t'nki~ko.
Na ist na~in pod spomenatite fonetski uslovi se reflektirale i *, *, sp.
vlk v'lci: v'lcite, `lt `'lta : `'ltiot, b'lva, g'ltat
g'ltame, d'lgo d'lxina, klk k'lkovi, pln p'lni: n'aplnit, s'lya
s'lyata; v'rba v'rbete, d'rvo d'rvoto, m'rdat m'rdate, j'atrva,
p'rsti p'rsten : p'rsteni, s'rce: n'a-srce, i redovno taka bez isklu~oci.
Refleksite na * i na *, * pridonesle `irovni~kiot govor i na tipolo{-
ki plan da se diferencira od drugite lokalni govori vo debarsko-rekanskiot
region. Vokalniot sistem vo nego ni se pretstavuva vo sledniov vid:
56
palatalniot priznak se izla~il vo /j/, sp. bajna, dejna, kojn, jadejne, sirejne,
{eptejne. Fonemata /v/ e dosta stabilna; taa se ~uva i vo intervokalna pozi-
cija, sp. kova~, javor, osnova, tovar, ~ovek, polovina, i po ovaa osobina `irov-
ni~kiot odi zaedno so sosedniot malorekanski (gali~ki) govor. Zvu~nite
afrikati /y/ i /x/ se ~esti: /y/ se javuva gotovo redovno kako korelat na /g/ pred
mno`inskata nastavka -i kaj imenkite od tipot: belegot beleyi, pologot
poloyi, blaga blayi, a /x/ korelira so /g/ pred deminutivniot sufiks -e : brek
/ bregot brexe, snek / snegot snexe, bubrexe, stok / stogot stoxe. Na is-
toriski plan tie se dobieni i so afrikatizacija na /z, `/ vo grupi so so-
nantite /l, n, r/: slya slye, mlyit, splxaj, benyin, i dr.
Porano spomnavme deka vo perifernite govori na pograni~jeto so alban-
skata jazi~na teritorija se sre}avaat s# u{te primeri so zapazeno ~ vo stari-
te sekvenci *- i *v-, i finalnite grupi -st i -{t. Vo `irovni~kiot govor
se zabele`ani primerite: ~rvec, ~rvi, ~rvojadina, ~rvenica, ~rpit,
~vrst, ~vrstina, no i crn, crven; grupite -st i -{t > (-{~) redovno se ~u-
vaat vo ednoslo`nite zboroformi, dodeka vo sufiksot -ost, t se reducira, sp.
brest, list, most, prst, pri{~, do{~ (do`d), no rados, milos.
Vo zapadnite govori kako diferencijalna osobenost se javuvaat i reflek-
site na praslovenskite grupi *tj / *kt i *dj, kako i realizacijata na grupite
/tj/ i /dj/ od postarite sekvenci *tj, *dj.
Vo `irovni~kiot govor, kako i vo pove}eto makedonski dijalekti, i za
dvete grupi mesto t i d nao|ame dvojni refleksi za *tj > /{~, {/ i /}/, sp.:
gore{~o, m{~ea, ple{~i, pra{~a, mo{en, mo{ne, nemo{nica, pomo{, no: ve}e,
vre}a, le}a, me}ava, no}, stre}a, }erka, kaj glagolite: }a, ne}et, pla}at,
fa}at, stre}avat, osven vo nastavkata za glagolski prilog kade {to se
zadr`al stariot oblik -e{~i : vikae{~i, odee{~i; na poinakov na~in e dobi-
ena formata sineka (sp. sinoj}a, sinojka, sno{ti vo drugi govori); i za *dj
pokraj stariot refleks /`x/ se javuva i /|/: ve`xa, me`xa, pre`xa, nu`xa,
napre`en, ena{, dva{, tri{, no: me|u, r|a, sa|e, tu|i, tu|ina, pre|e(ska),
sve|ere, ori|ani, vi|at, nava|at, pa|at, ro|at.
Sli~na e polo`bata i so realizacijata na grupite /tj, dj/ < *tj, *dj, sp.:
bratja, rasptje, cvetje, pokraj bra}a, sva}a, sa}e, tre}i, cve}e, i: l'udi,
gredje, grmadje, livadje, ogradje, no la|a, |avol.
Takov nezavr{en i nestabiliziran proces nao|ame i pri transformaci-
jata na fonemata /h/, koja ovoj govor ne ja poznava. Vo morfemite za minatoto
opredeleno vreme h > /v/, odn. /f/, sp. bef, bevme, befte, vo brojni slu~ai i
pred soglaska: blva, buvna, mavna, tivna, ~evre, no i: duna, ella, pl (polh),
prut (phut), mulla (muhla), ~elli (~ehli), a vo finalna pozicija imame:
gra, siroma, stra, vr (vh), Vlaf, mof, buf, ko`uf, i grej, mej, gluj, suj,
perduj, i /s/ vo ores oresi, kade {to e dobieno po morfolo{ki pat.
Vo primerite: ella, mulla, ~elli, odn. el:a, mul:a, ~el:i, sonantot se udol-
`il, potoa se udvoil, kako kompenzacija za h.
Vo centralnite i vo pove}eto zapadni periferni govori vo /h/ se asimili-
rale i soglaskite /s, {/ na morfemska granica pred afrikatite /c, ~/ i ponata-
mo{niot proces se odvival zaedno so etimolo{koto /h/ (sp. meso mesce > meh-
ce > mefce, kru{a kru{~e > kruh~e > kruf~e).
57
Vo `irovni~kiot, vo koj fonemata /h/, verojatno, podolgo vreme se ~uvala
po odnos na drugite zapadni govori, ovoj proces ne se izvr{il, pa taka soglas-
kite /s/ i /{/ vo spomenatata pozicija se zadr`ale, sp. brest bres~e, kvas
kvas~e, vos (voz) vos~e, meso mesce, kru{a kru{~e, ili vo oddelni leksemi
/s/ se asimiliralo vo /{/ vo sekvencata /s~/, sp. list li{~e, kvas kva{~e.
Od konsonantskite osobenosti relevantni za ovoj govor se u{te: realiza-
cijata na grupite /{t, `d/ kako /{~, `x/, sp. {~ica, gu{~er, ogni{~e, do`xot,
redukcijata na /g, d/ pred /n/: edno eno, ena, pana, sena (padna, sedna), lena
pokraj legna, asimilacijata na grupite /vn, bn/ vo /mn/, sp. odamna, ramno,
glamna, glamnica, oglamnik, plemna, osamnet, mnuk, mnuka, nimnin, demnet,
yemnet, metatezata na grupata -zj-: grojze, lojze, potoa popolnuvaweto na eti-
molo{kite grupi -sr-, zr-, -`r- so soodveten pregraden ploziv, sp. stre}a,
streda, strebro, zdrak, zdrel, `drebe.
Vo oblasta na fleksijata `irovni~kiot govor od drugite govori vo debar-
skata grupa se razlikuva so slednite crti: imenkite na -a mno`ina obrazuvaat
so nastavkata -e : niva nive, ovce, vrbe, ku}e, vo noye i rce, sudej}i po
soglaskite /y, c/, se zadr`ala starata dvoina; dativnata sinteti~ka forma kaj
li~nite i rodninskite imiwa od m. i `. rod se pazi dobro i se obrazuva so
nastavkite: -u kaj imenkite od tipot Ilija Iliju, mu re~e Il'iju, -ove kaj
imenkite na -o : Ramko Ramkove (mu re~e), babo babove, mixo mixove, dajxo
dajxove, -etu kaj imenkite na -e : Sale mu dade Saletu, Ram~e Ram~etu, i
so nastavkata -e kaj imenkite od `.r. na -a, sp. Atixa (j)e rekof Atixe, Aj{a
Aj{e, no: je re~e na nane. Zbirnata mno`ina isto taka dobro se ~uva i mor-
folo{ki se izrazuva so nastavkata -je, sp. bos bozje, lisje, snopje, trnje, i
kaj imenkite od `.r.: voda vodje, reka rekje (: mn. reke), livadje, nivje,
ogradje, planinje, trevje, glavno kaj imenki {to ozna~uvaat geografski poimi.
Mno`inskata nastavka -i kaj pridavkite se upotrebuva i koga se tie vo
atributska upotreba so imenki od `.r., sp. beli ko{ule, visoki planine,
otrovni zmie.
Vo zamenskata fleksija kako dijalektni se predlagaat formite: nimnin
(nivni), ovogof, ovejzin, onejzin, ovimnin, onimnin, ovakof ovakva, ovol'-
kaf ovol'kava, kaj li~nite zamenki: ja, mie, nami ne (vide), nami ni (re~e),
vami ve, vami vi, nea ja (vide), nejze e (re~e), tie, nim i (vide), nimi im (re~e),
kaj demonstrativnite: ovja, ojna (~ovek), ovea, onea, tea (dete), ovogo, onogo,
ovomu, onomu, ovejze, onejze.
Vo glagolskata fleksija za `irovni~kiot se karakteristi~ni, istovre-
meno i diferencijalni po odnos na okolnite govori, formite: sam, esti (1 i 3
l. edn. od *byti), nastavkata -m vo 1 l. edn. sega{no vreme, sp. kopam, nosam,
beram, se~am, nastavkata -e{~i vo glagolskiot prilog: vikae{~i, nosee{~i,
se~ee{~i, sufiksot -uva za obrazuvawe nesvr{eni od svr{eni glagoli:
kupuvat, ka`uvat, stanuvat. Posebnost vo ovoj govor pretstavuvaat prome-
nite {to se izvr{ile vo osnovite kaj glagolite od e- i i-grupa; tie se sleale
vo eden konjugaciski model, sp. bro-i-{, nos-i-{, ber-i-{, se~-i-{ : bro-e-t,
nos-e-t, pe~-e-t, ber-e-t, mn. broeme, noseme, bereme, se~eme broete, nosete,
berete, broet, noset, beret, se~et. So drugite osobenosti od konjuga-
cijata `irovni~kiot se slaga so drugite govori od debarskata grupa: 3 l. mn. na
sega{no vreme zavr{uva na -et: vikaet, noset, beret, 3 l. mn. na prostite mi-
58
nati formi se obrazuva so nastavkata -e : vikae, dojdoe, beree, nosee, pie(j)e,
zgre{ie, 2 l. mn. na zapovedniot na~in kaj glagolite od i-/e-grupa ima nastavka
-ite : nosite, donesite, naberite, otvorite. Glagolskata l-forma mo`e da
se obrazuva i od aoristnata i od imperfektnata osnova, sp. rekol re~el, mo-
gol mo`el, jal jadel, mlel melel, prel predel, bral berel, nosil no-
sel; dvojni formi se sre}avaat i vo n/t-participot: bran beren, pran pe-
ren, klan kolen; kaj glagolite od starata i-grupa se generalizirala nas-
tavkata -at: `enat, kanat, plnat, ranat, cenat, kako vo panat, le(g)nat;
partikulata za idni glagolski formi se javuva vo fonetskiot oblik }a : }a
vikam, }a vikaf, }a sam vikal. Glagolskite formi so pomo{niot glagol ima /
nema + glagolska pridavka se dosta frekventni (imam dojdeno, imaf dojdeno,
sam imal dojdeno, }a imam dojdeno).
Dene{niot `irovni~ki govor relativno rano, sigurno pred
islamizacijata na predcite na dene{nite negovi pretstavnici, po~nal da se
diferencira od okolnite govori. Porano toj zafa}al po{irok areal,
verojatno i se formiral podlaboko na zapad vo sosedstvo so dene{niot
golobrdski * > //-govor vo Albanija. Podocna pretstavnicite na toj govor se
povlekuvale kon istok i severoistok po dolinata na Radika kako najpogodna
komunikacija i del od niv se zadr`al na dene{noto stani{te, kade {to potoa
po~nal procesot na islamizacijata. So islamizacijata `itelite vo spome-
native sela vo `irovni~kata grupa po~nale da `iveat kako eden vid izolirana
socijalna grupa vo pravoslavno okru`uvawe neguvaj}i ja svojata tradicio-
nalna re~. Taka mo`e da se objasni, na primer, ~uvaweto na /v/ vo intervokalna
pozicija, nejotuvanite grupi /tj/ i /dj/, finalnoto -t vo grupite -st, -{t, ili
~ vo sekv. ~r- / ~r- i ~vr-. Vo ovoj govor podolgo vreme se ~uvala i fonemata
/h/ vo sporedba so govorite na novite sosedi, a koga po~nal procesot na
defonologizacija vo nekoi pozicii i vo oddelni leksemi h davalo poinakvi
rezultati otkolku vo sosednite govori, sp. ores oresi, grej, mej, gluj, suj,
perduj, duna, ella, ~elli, gra, stra, pokraj tivna, mof, i vo glagolskite
nastavki: bef, bevme, befte (: oref, gref, praf, graf, duvna, evla, zna~i
redovno h > v/f vo sosedniot malorekanski (gali~ki) govor. Vo ramkite na
`irovni~kiot govor vo novoto stani{te se javile i nekoi inovacioni pojavi
koi okolnite govori ne gi poznavaat, sp. defonologizacijata na /w/,
generaliziraweto na nastavkata -m vo 1 l. edn. sega{no vreme, pregrupirawe
na glagolite od starite -e- i -i- grupi, i dr.
59
3. OHRIDSKO-STRU[KITE GOVORI
60
mo{niot glagol vo 3 l. na perfektot. Vo oblasta na sintaksata najkarakteris-
ti~na zapadnomakedonska crta e konsekventnoto udvojuvawe na objektot i upo-
trebata na zamenskite i glagolskite klitiki na po~etokot na re~enicata, sp.
Go vide Stojana, Mu re~e na deteto, Si go vide sonot.
Vtorata grupa zaedni~ki crti ohridsko-stru{koto govorno podra~je go
povrzuvaat so debarskite i so prespanskite govori. Zapravo tie osobini im se
zaedni~ki na site zapadni periferni govori {to se nao|aat na grani~niot po-
jas so albanskata jazi~na teritorija od [ar Planina pa skoro do Gramos na ju-
gozapad. Del od tie crti pretstavuvaat arhaizmi, kako {to se: pazeweto na al-
veolarnata artikulacija na /l/ vo site pozicii na zborofomite, sp. lut,
klu~, nedela, prijatel, zelka, pazeweto na fonemata /y/ pred mno`inskata
nastavka -i : beleyi, poloyi, bubreyi, odn. pred -e vo noye, ~uvaweto na /~/ vo
grupata ~ere-: ~erep, ~erevo, ~erepna, ~eren, ~ere{(n)a, a ponegde se ~uva /~/ i
od starata grupa *-: ~rpit, ~rvi. Na eden tesen pojas vo red slu~ai se pazat
i finalnite grupi -st, -{t: ~est, most, pri{t. Mesto starite palatalni *t,
*d kako vo ohridsko-stru{kiot region, taka i vo drugite periferni govori
prevladuvaat primerite so /{t, `d/ ili so nivnite fonetski varijanti /{~,
`x/, odnosno /{}, `|/. Zamenite so /}, |/ se ograni~eni na nekolku oddelni lek-
semi: ve}e, ku}a, poj}e, me|u, r|a, taku|ere, sve|ere, vo glagolot nej}it i
partikulata }e / }a. Na pogolem del od zapadnata periferija ne e izvr{eno i
jotuvaweto na grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj), sp. bratja, cvetje, livadje. Poina-
kov razvoj vo ohridsko-stru{kite i vo drugite periferni govori imal sonant-
ot /l/ po ispa|aweto na slabiot * vo leksemata *lica i grupata -tn-, isto ta-
ka po zagubata na *, vo leksemata *tnk. Vo prviot primer se dobilo vokalno
, koe posle se reflektiralo vo pove}eto govori vo sekvencata /ol/: ol`ica,
koe posle so disimilacija mo`elo da se razvie vo olyica, olxica, kako {to e
deneska vo ohridsko-stru{kite govori, a vo leksemata *tnk se dobila sek-
vencata -tn-: tnok, koja negde se disimilirala vo -kn-: knok, kno~ko. Vo oh-
ridsko-stru{kite govori se sre}avaat i dvete raznovidnosti.
Me|u pozna~ajnite inovacii {to se obrazuvale vo krajnite zapadni govori
spa|aat: metatezata na sekvencata -ni- vo -in- vo pove}eslo`nite zboroformi
od tipot vodenca, branenca, topenca (< vodeinca < vodenica), asimilaciite
izvr{eni vo leksemite ~u`do, ~u`dina, olyica / olxica, solyi, molyit, pol-
xaf, pa disimilacijata vo cerga (< ~erga). Vo krajnite zapadni govori vidno e
odrazeno staroto izedna~uvawe na nazaliziranoto /a/ so refleksot na * vo ak-
centirana, odn. po~etna pozicija, sp. snga, znt, mmit, m{~a, kako m{,
rka vo ohridskiot i stru{kiot govor, snoga, momit, odn. snga, mmit vo
debarskite i prespanskiot * > -govor.
Vo oblasta na morfologijata ohridsko-stru{kite so drugite zapadni peri-
ferni govori gi povrzuvaat: glagolskite obrazuvawa so sufiksot -v- od tipot
kupvit, ka`vit vo ohridsko-stru{kite i debarskite govori, odn. ka`vat,
kupvat vo prespansko-lerinskite, nastavkata -et vo 3 l. mn. na prezentot: vi-
kaet > vikeet, i nastavkata -e vo 3 l. mn. na minatoto opredeleno vreme, sp.
dojdoe, vikae / vike. Na ne{to po{irok areal vo Zapadna Makedonija glagol-
skata e-grupa e dezintegrirana napolno, kako, na primer, vo gradskiot ohrid-
ski govor i vo del od prespanskite, ili se izvr{ilo novo pregrupirawe na
glagolite sprema glasot na koj zavr{uva op{tiot del na glagolot, sp. piet,
61
~uet, broe{ koga toj zavr{uva na vokal, no: berit, re~it, se~i{ koga zavr-
{uva na konsonant. Eden zboroobrazuva~ki model se dobil i vo n/t-parti-
cipot kaj glagolite {to im zavr{uva op{tiot del na -n, sp. padnat, legnat,
`enat, kanat, zasenat, branat. Posebno e karakteristi~na za ohridsko-
stru{kite i za drugite zapadni periferni dijalekti mnogu ~estata upotreba
na konstrukciite so ima i so sum i n/t-participot. Vo nekoi dijalektni
punktovi tie gotovo napolno go istisnale stariot perfekt. Od zboroobrazu-
va~kite morfemi kako dijalektna osobina vo ovie govori se javuva sufiksot
-ule so deminutivno-hipokoristi~ko zna~ewe, sp. detule, ku}ule, ku}i~ule, a
od slu`benite zborovi dijalektno se izdiferencirani predlozite kon, so
raznovidnosta kun, i iz so zna~ewe niz, preku. Ovie govori gi povrzuvaat me-
|u sebe, a istovremeno gi diferenciraat od drugite zapadni dijalekti, i cela
redica leksi~ki dijalektizmi, kako, na primer: blut, buza, krg, riza, skepar,
test, te{ta, ko~eno, i dr.
Vo grupata na zapadnite govori ohridsko-stru{koto govorno podra~je ne
pretstavuva nekakva dijalektna posebnost. Onie crti {to se javuvaat na toj te-
ren kako pospecifi~ni ne se prostiraat na celata geografska oblast. Pove}e-
to od niv zafa}aat pomali, poograni~eni areali, i tokmu tie crti go raz-
bivaat dijalektnoto edinstvo na regionot. Me|u vnatre{nite diferencijalni
osobini spa|aat: kontinuantite na nosovkata * i na vokalnite * i *, distri-
bucijata na nekoi vokali vo vokalni sekvenci, realizacijata na pove}e konso-
nantski fonemi /l, w, }, |, k, g, h/ ili nivno otsustvo, a vo morfologijata cela
redica zamenski formi i glagolski fleksivni morfemi.
Vo zavisnost od geografskata lokacija na site tie osobenosti na ohridsko-
stru{koto govorno podra~je mo`eme da izdelime {est pomali govorni indi-
vidualnosti tri na ohridskiot teren: gradskiot ohridski govor, pe{tansko-
qubani{kiot i govorot na Debarca, i tri na stru{kiot: gradskiot stru{ki
govor so govorot na okolnite sela, vev~ansko-rado{kiot i govorot na Torbe-
{ite vo selata Labuni{ta i Podgorci. Vo ponatamo{noto izlagawe }e gi is-
takneme pova`nite diferencijalni osobenosti na gradskiot ohridski,
stru{kiot, i vev~ansko-rado{kiot (a za drugite v. Bo`idar Vidoeski, Dija-
lektite na makedonskiot jazik, Tom 1, MANU, Skopje 1998, str. 245), ogra-
ni~uvaj}i se vo analizata i interpretacijata na jazi~nite fakti vo ramkite
na najneophodnata potreba za eden op{t pregled, kako {to e zamislen na{iov.
62
Vokalniot sistem na ovoj govor go so~inuvaat slednive {est fonemi:
i u
e o
a
63
Konsonantskiot sistem na gradskiot ohridski govor se sostoi od 25 fo-
nemi:
bp vf m
dt yc zs n l r
|} x~ `{ l j
gk h
64
ple{~i, sfe{~a, sno{~i, pa{~erka, pla{~at, vra{~at, ili: no{vi, polno{
so reducirano ~, vo morfemata za glagolski prilog -{~em: vikae{~em;
me`(x)a, pre`xa, sa`xi, ~u`(x)ina, ro`xat, pogo`xat. Zna~itelno e pomal
brojot na primerite so /}, |/, sp. ve}e, }erka, ku}a, poj}e, stre}a, }ut, }e; me|u,
pre|e, r|a, sfe|ere, taku|ere, i vo nekoi izvedenki: bro|anec, ohri|ani.
Grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj) vo govorot na Varo{ ostanale neizmeneti, sp.
bratja, prtje, cvetje, vodje, pak duri i vo djavol, pokraj |aol, no samo lu|e,
ili pak mesto niv nao|ame sekvenci -t}-, -d|-, koi se dobile najverojatno po
morfolo{ki pat: brat, prt, cvet cut, vod(a), livad(a) + -}e, -|e, sfateni
kako nastavki od sosednite dijalekti.
Velarnite /k g/ pred prednite vokali vo varo{kiot govor se izgovaraat
kako [k g] blago palatalizirani, dodeka vo govorot na pomladoto poko-
lenie stepenot na palatalizacijata e poizrazen, sp. kisel, kisnit, kivca,
vo{ki, }e zaginit, {kembe.
Od konsonantskite promeni za dijalektnata diferencijacija na ohridsko-
stru{koto podra~je imaat va`nost onie {to se izvr{ile vo grupite /vn/, /ps/,
/p{/, /{t/ i /`d/ vo site pozicii, potoa vo po~etnite sekvenci /p/ + afrikati-
te /c, ~/, grupite /str, zdr/ i finalnite -st, -{t.
Grupata /vn/ vo ohridskiot se asimilirala vo /mn/, sp. mnuk, oglamnik,
plemna, nimno, pokraj nihno, a vo ntre se uprostila so ispa|awe na segmentot /v/.
Pou~en materijal ohridskiot ni dava vo vrska so distribucijata na /{t,
`d/. Tie mo`at da se sretnat, i toa mnogu retko, vo govorot na najstarite vo
Varo{. Vo re~ta na srednoto i mladoto pokolenie tie se asimilirale vo
[{~, `x], odnosno vo [{}, `|]. Ponekoga{ e te{ko da se ustanovi pravata
nivna fonetska vrednost. Vo sekoj slu~aj i dvete sekvenci se palatalizirani,
sp. gu{~er, ogni{~e, pi{~it, u{~e, sfe{~a, sno{~i, fa{~at, {~r-
baf, {~ica, do`xot, ve`xa, me`xa, nu`xa, ro`xat, sa`xi, ~u`xo.
Pregradnata soglaska /p/ pred afrikatite /c, ~/ vo inicijalna pozicija se
ispu{ta, do kolku ne se javat nekoi fonetski pre~ki, sp. cojsa, cojsano, cal-
vit, ~enka, ~enca, no p~ela (plozivot vo poslednava leksema se zadr`al za da
se izbegne omonimijata so mno`inskiot oblik od imenkata ~elo).
Frikativnite /s, {/ vo grupa so /p/ kako prv ~len preminale vo afrikati:
/ps/ > /pc/, /p{/ > /p~/, sp. apc'a:na, stipca, tepcija, pcalvit (> calvit), pcoj-
san (> cojsan), p~enca > ~enca.
Vo pogled na distribucijata na tri~lenite grupi /str/ i /zdr/ postoi raz-
lika me|u gradskiot govor i govorot na selata. Vo gradskiot govor ovie grupi
se pazat, sp. stra`a, strela, sestra, zdravje. Kaj pomladite generacii se sre-
}avaat i novi takvi sekvenci so vmetnati /t, d/: strebro, streda, strej}a,
zdrelo, pokraj sreda, srebro, srej}a, zrelo, zrak, no samo `drebe.
Ohridskiot gradski govor od drugite sosedni govori se razlikuva i po kon-
sonantskite sekvenci sostaveni od strujnite /s, {/ i afrikatite /c, ~/ na mor-
femska granica. Ovde naj~esto tie se pazat neizmeneti, sp. mesce, }e rascu-
tit, vo{~e, kru{~e, pu{~e, opa{~e, osven grupata /s~/ koja se asimilira vo
/{~/: kva{~e, li{~e, mo{~e, fe{~e, i{~isti, i{~e{la, se ra{~adi.
Eve u{te nekolku positni fonetski promeni:
/zv/ > /`v/: |e`ve / xe`ve;
` - ` > x - `: xe`ok;
65
z - z > y z: yis, yizdar;
~ - r > c r: cerga;
Sp. i: ~ere{lo / ~ereslo, kva~ka > kla~ka, velivden.
Metateza osven vo grupata -ni- > -ni- (> n) vo pove}eslo`ni zboroformi
od tipot vodenica > vodeinca > vodenca, se izvr{ila vo leksemite: ejzero (< jezero),
sve, sna (< sna), olumnani (< olomnani < onomlani), oltica, lur~e (< rul~e).
I ispu{taweto na konsonantite e ~esta pojava vo ohridskiot govor. Vo po-
~etni konsonantski grupi se ispu{taat: /v/ pred sonantite /n, r/ vo primerite
ntre, rap~e rap~ina, i pred /~/ vo ~era; /p/ pred afrikatite /c, ~/ vo oddelni
leksemi: cojsal, ~enka, ~enca, no i: pcalvet, p~ela; /m/ pred /n/ vo nogu, pokraj
nolgu.
Vo finalna pozicija so mali isklu~oci se ispu{ta /t/ vo grupa zad frika-
tivnite /s, {/, sp. lis, mos, mas, rados, {iles, glu{, do{, pri{.
I vo intervokalna pozicija se gubat red konsonanti. Procesot najmnogu
naprednal, kako i vo drugite zapadni govori, pri gubeweto na /v/, sp. gla:, biol,
|aol, lot (lovit), osno: (osnoa), tegaec, deno, i dr. Fonetskiot i morfo-
lo{kiot faktor go popre~ile gubeweto vo izvedenite deverbativni glagoli
so sufiksite -v(a), -iv(a), -av(a), -ev(a), sp. navivat, poznavat, kr{~evat.
Zna~itelen e i brojot na slu~aite so zagubeno /d/. Osven vo deseti~nite
broevi, sp. dvaeset, peeset, deveeset, /d/ ~esto se ispu{ta vo 2 i 3 l. edn. i vo 1
i 2 l. mn. na prezentot kaj glagolite od tipot dade, jade, klade, odi i dr., sp. ja{,
jat, jame, jate (: jade:t), izet, da{, kla{ - klat, o{, gle{ (gleda{).
66
raboti za imenki koi{to signaliziraat mesto, sp. [eta{e pokraj bregon na
ejzerono. Pro{etaj po glavnana ulica, kaj ~inaron, kr{i milicijana.
Zamenki. Li~ni zamenski formi se: jas mene mi mene me; nie nas ni
nas n#; ti tebe ti tebe te; vie vas vi vas ve; toj, to: (toa) nemu mu
nego go; ta: (taa) nejze e nea (j)e; tie nimi mu nimi i; sebe si sebe se.
So prisvojno zna~ewe se upotrebuvaat: moj, moja, moe mo; na{, -a, -e, -i;
tfoj, tfoja, tfoe tfo, va{ -a, -e, -i; negof, nego: (negoa), nego: (negoo < ne-
govo), nego (negoi negovi), nejzin, -a, -o, -i, nihni, -a, -o, -i // nimni.
Op{tata zamenka se javuva vo formite: siot, seta, seto / sfe, site; siof, sion.
67
vikate berite pijate
vikeet / bereet / pijeet /
vike:t bere:t pije:t
2. STRU[KIOT GOVOR
68
rekata Drim, i Prisovjani, Globo~ica, Br~evo, Bogovica, Ta{maruni{ta i
Lo`ani, koi se rasporedeni po desnata (isto~nata) strana na Drim.
i u
e o
a
69
Fonemata /i/ kako prv ~len vo grupa so site vokali se desilabizira vo []
obrazuvaj}i so sledniot vokal dvofonemna difton{ka sekvenca: /ie/ > [e], /ia/
> [a], /io/ > [o], teoriski bi mo`elo i /iu/ da premine vo [u], no vo na{iot ma-
terijal nemame potvrda. Ovie izmeni se poziciono ograni~eni. Tie ne mo`at
da se vr{at na granicata me|u leksi~ki morfemi od osnovata, vklu~uvaj}i gi
tuka i slu`benite zborovi, sp. nieden, iako, ili so prefiksite: priaka, pri-
odi, priu~i i dr. Ovaa pojava e ograni~ena samo na stru{kiot govoren areal.
Sp. primeri:
/ie/ > [e]: izmien > izmen, go fatie > go fate Str;
/ia/ > [a]: lovxia > lovxa, kopra, ra}ia > ra}a, ma{ta (ma{tia), suda,
{ama Str, po~alo (po~ialo < po~ivalo), pre`at (pre`iat < pre`ivat),
pre`a~, spa (spia), mmelexa, siroma{ta, pa~ (pia~) Ta{, spa Vran;
/io/ > [o]: belot (< beliot), crnot, se~o (se~io), pe~o (pe~io), varo
(vario) Str, gluvot (gluviot), slabot, prostot, s odvit (si-odvit) Ta{,
celot, nivnot Lo`.
Vokalot /e/ isto taka vo sekvenci so zadnite vokali obrazuva diftonzi: /ea/
> [a], /eo/ > [o]. Promenata na grupata /ea/ vo [a] poznata e na po{irok areal
vo Zapadna Makedonija. Konstatirana e vo govorot na Debarca i gotovo na ce-
loto prespansko govorno podra~je, a vo ne{to poograni~ena mera se sre}ava i
vo nekoi ki~evski i demirhisarski sela. Me|utoa, promenata na /eo/ vo [o] og-
rani~ena e samo na stru{kiot teren, i pove}e e izrazena vo govorot na selata.
Sp. primeri:
/ea/ > [a]: na (nea), se sma (smea), gla (glea < gleda), ispano (ispeano),
~era (~erea < ~ereva) Str, otsan (otsean), la (lea), izlal (izleal) Ta{;
/eo/ > [o]: ~ero (~ereo < ~erevo), lonka (leonka), nola (neola), orot (ore-
ot), Petro (Petreo < Petrevo) Str, oron (oreon), telo (teleo < televo)
Ta{, Petro (Petreo), Stolo (Stoleo < Stolevo) Vran, ~ero Vi{, Lab.
[iroko e rasprostraneta na stru{kiot teren i desilabijalizacijata na /o/
vo /v/ vo vokalnite sekvenci /oa/ i /oe/, sp.:
/oa/ > [va]: kva~ (koa~ < kova~), tva (toa), tvar (toar < tovar), tvareno
magare, nekva{ (nekoa{ < nekoga{), nikva{, negva (negoa < negova), bukva (bu-
koa < bukova), dabva, svalka (soalka < sovalka), vodva~ (vodoa~), ~va (~oa)
Str, sva (soa), gotva (gotoa), stva(m) (stoam), Ta{, nekva (nekoa), nikva
(nikoa) Vi{, tvar, kva~, negva, nakvalno, Gligorva (Gligoroa < Gligorova),
no Jo:n, osno: (Joan, osnoa) Dras, kva (koa), stva (stoa), tva (toa) Lo`;
/oe/ > [ve]: ~vek (~oek < ~ovek), gvedo (goedo), gvedar Vi{, jazvec (jazoec <
jazovec), rekve (rekoe, 3 l. mn. aor.), dojdve Str, kvel (koel), gve~ko (goe~ko),
~vek, stvel (stoel) Ta{, stvet (stoet), najdve (najdoe), trgvec (trgoec <
trgovec), gvedo, stve{e (stoe{e), rekve Dras, ~vek, gvedo Vran, Lo`.
Vo oddelni slu~ai pojavata se morfologizirala. Taka, na primer, pridav-
skata forma za s.r. negvo: (negoo < negovo), bukvo: (bukovo), dbvo: (dbovo), i
dr. sli~ni se obrazuvani spored formite za `.r., sp. negoa > negva, i spored
ovoj oblik preobrazuvana e celata paradigma: negof negva: negvo: (mesto
o~ekuvanoto nego: < negoo < negovo).
Tamu kade {to fonetskite uslovi ne dopu{taat, procesot odel po drug pat, sp.
osno: (< osnoa < osnova), Jo:n (Joan < Jovan), tro: (troa), kre:t (< kroet), poli
70
(poeli < poveli), ili vo greot, bre: (broe), bre:t (broet), bre:l (broel), gojadar, i
gojado Str, pokraj gvedo, ili pak procesot se zadr`al, kako na primer, kaj glago-
lite od tipot: spiet, `niet, {iet, vo zamenskite formi mie, tie, i dr. Me|utoa,
vo vakvite slu~ai vokalnite sekvenci se razdeluvaat so slabo artikulirano [j], sp.
spijet, vije, mije, ili bijol, grejota, pokraj biol, greota.
Site spomenative pojavi vo pomala ili pogolema mera se poznati na celo-
to stru{ko govorno podra~je. Me|utoa, tie se pofrekventni vo zapadniot del
na oblasta na pograni~jeto so albanskiot jazik na pravecot Boro(v)ec Vev~a-
ni Vi{ni Rado`da. Izmenite na grupite /oa, oe/ vo [va, ve] osven vo stru{-
kiot se sre}avaat, vidovme, i vo govorot na ohridskite sela Pe{tani i Quba-
ni{ta, i vo oddelni leksemi, kako leksikalizirana pojava, se konstatirani vo
prespanskite sela {to se nao|aat na jugozapadniot breg na Prespanskoto
Ezero. U{te po{irok areal, kako {to spomnavme, zafa}a promenata izvr{e-
na vo sekvencata /ea/.
Drugite vokalni grupi se realiziraat kako vo ohridskite govori. Grupite
so /i/ kako vtor ~len /ei, ai, oi, ui/, kako i vo site drugi zapadni govori, se
izmenile vo difton{ki sekvenci: e, a, o, u, sp. stre (strei), le (lei), gla
(glai < glavi), pra (pravi), lebo (leboi < lebovi), polona (poloina < polo-
vina). Isto i vo sekvencata /ei/ dobiena so metateza na -ni- vo -in- vo primeri
od tipot vodenca (vodeinca < vodenica), topenca i dr. Dva isti vokali se
stegaat vo dolg fonetski glas, sp. ova:, ona:, ra:t (ovaa, onaa, raat), pe:t
(peet), se~e:t (se~eet), ode:{~i (odee{~i). Grupata /ae/ vo pove}eto sela se
asimilirala vo [ee], sp. ze:k (zaek), zne:t (znaet) Vi{, ze:ci, zne: (znae), ze:dno
(zaedno), de:t (daet), de:n (daen) Ta{. Od drugite vokalni sekvenci ne mo`at
da stojat u{te onie {to imaat kako prv ~len /u/; tie po pravilo se razbivaat
so vmetnuvawe na /v/, sp. muva, suvo, ruvo, pazuva.
Drugite vokalni promeni se isti kako vo ohridskiot. Samo da istakneme
deka na stru{kiot teren brojot na primerite so /u/ mesto /o/ kako vo akcenti-
rana, taka i vo neakcentirana pozicija e zna~itelen, sp. guvet, ubetka, u{~e,
duri, taku|ere, kun, jgutka, kumenda, kumisa, i dr.
Konsonantskiot sistem na stru{kiot govor go so~inuvaat slednive 25 fonemi:
b p v f m
d t y c z s n l r
x ~ ` { l
| } w j
g k
Vo pogled na realizacijata nekoi posebnosti poka`uvaat samo fonemite
/g - k/ i /| - }/. Velarnite /g - k/ imaat po dva alofona [g - k] pred zadnite voka-
li, pred konsonant i na krajot i [g k] pred prednite vokali, ponegde i vo od-
delni leksemi tie preminuvaat duri i vo /| }/, sp. }itka, ]iro, }irija, ra}a
(ra}ia), se}ira, ret}i, {iro}i.
Fonemite /| }/ kako palatalni fonovi se realiziraat, glavno, vo selski-
ot govor. Vo gradskiot govor tie kako samostojni glasovi se javuvaat na po~e-
tokot i na krajot, dodeka vo sredinata po pravilo se realiziraat kako sek-
venci /j| j}/, sp. }erka, }or, |aol, |on, no}, no: kuj}a, sfaj}a, braj}a, luj|e. Vo
71
re~ta na pomladoto pokolenie ovie dva glasa se mnogu retki, ili voop{to ne
se slu{aat, bidej}i se defonologizirale preminuvaj}i vo /~ x/, odn. /j~ jx/,
sp. ~e, braj~a, cvej~e, kuj~a, nesrej~a, da o~orit, srej~a, sfaj~a, domaj~in, {ej-
~er, nej~u, lujxe, livajxe, pa duri i vo ~iselina, raj~ija / raj~a.
Istoriski /| }/ na ovoj teren se dobile so palatalizacija na grupite -tj-,
-dj- (< *tj, *dj): bra}a, cve}e, rabo}e, bru}e, pra}e, vo|e, grma|e, liva|e, lo-
bo|e, ogra|e, i vo izvesen broj leksemi mesto praslovenskite palatali *t *d,
sp. ve}e, ku}a, no}, po(j)}e, sre}a, nesre}a, }erka, doma}in, vo partikulata }e /
}a, i vo formite na glagolot nej}um, me|u, r|a, u|e, taku|ere Vi{.
Starite palatali *t *d na stru{koto govorno podra~je, kako i vo gradski-
ot ohridski govor i sosednite debarski govori, se reflektirale vo /{t, `d/,
odn. /{~, `x/, sp.: vre{~e, ga{~i, m{~a, m{~enca, sfe{~a, fa{~at, vra{-
~at, nosee{~i, ve`xa, me`xa, sa`xi, gra`xani, ~u`xina Str, Vran, ga{~i,
le{~a, ple{~i, ~u`xo Dras, vi`xat, pre`xa Ta{, sve{}a, ple{}i, ve`|a,
me`|a, pre`|a, sa`|i, ~u`|i Lo`, gledae{ti, vi`dat, pogo`dat Glob,
ga{ti, me`da, ~u`do Lab, ple{ti, pra{ta, vike:{ti, ve`dica, pre`da Vi{.
Privedenive primeri n# vodat kon zaklu~ok deka vo gradskiot govor i vo naj-
bliskite sela Vrani{te, Draslajca, Ta{maruni{ta prevladuvaat sekvencite /{~,
`x/, vo Lo`ani tie se realiziraat kako /{}, `|/, dodeka vo drugite sela se pazi sta-
riot izgovor na grupite /{t, `d/ vo site pozicii, sp. {~ica, ne{~o, {~avej, ogni{-
~e, glu`xo, do`xot Str, gu{~er, {~uka, ogni{~e Ta{, ni{}i, {}ica, gu{-
}erica, strni{}e Lo`, gu{ter, kle{ti, ruti{te, du`dalnik Pris, Vi{, Lab.
Me|u gradskiot i selskiot govor ima razliki i vo pogled na distribucija-
ta na nazalniot palatal /w/. Vo gradskiot govor ovaa fonema e dosta retka.
Mo`e da se sretne vo oddelni slu~ai samo vo govorot na postaroto pokolenie,
i toa, glavno, vo morfemata za zbirna mno`ina -we, sp. trwe, planiwe, kame-
we. Mladite generacii ve}e ne ja upotrebuvaat, sp. kojn, jarina, navlan~ina,
bana, penu{ka, sirejne. Sli~na e polo`bata i vo selata Vrani{te i Draslajca,
sp. kamewe, trwe, planiwe : ku~ina, polina Vran. Me|utoa, vo govorot na se-
lata taa ima po{iroka distribucija, sp.: kow, bawa, kamewa, planiwe, gumewe,
jadewe, orawe, de~iwa, teliwa Lab, kowi, sirewe, teliwa Bor, kowi, jadewe,
piliwa Vi{, drewe, nosewe, moriwa Glob, sviwa, `drebiwa Ta{, dewe, sviwa,
godiwe, `niewe Pris, kow, piral~iwa Lo`.
Fonemata /y/ vo stru{kiot, kako i vo ohridskiot govor, e zna~itelno po-
frekventna otkolku vo drugite zapadni govori, sp. blaye, noye / noyi, beleyi,
kof~eyi, poloyi, i vo grupa so sonantite: molyam, solyi, jnya, nayre, pred vo-
kal: yis, yemnit, i redovno vo grupa so /v/: yver, yve~it, yvezda i dr.
Fonemata /x/ i ovde se javuva redovno mesto /`/ pred deminutivnata nastavka -e
: brexe, poloxe, noxe, stoxe, i vo grupite /xb/ i /xg/: xbarat, xgurat Lab, Bor.
Fonemata /h/ stru{kiot govor ne ja poznava. Taa se zagubila napolno na po-
~etokot i me|u vokali, a na krajot i pred konsonant po pravilo preminala vo
/v/, vo oddelni slu~ai i vo /f/, sp. evla, mevlen, muvlosan, ~evli, }e mavnit,
baf~a, bof~a, mof mofta, polf polfo, ko`uf ko`ufi, vo morfemite
za minatoto opredeleno vreme: bef, befme, befte. Samo vo po nekoj primer i
vo ovaa pozicija taa se zagubila napolno, sp. duna vetar, vet, mula (mulia),
tula Bor.
72
Od drugite fonetski pojavi, zna~ajni za dijalektnata diferencijacija na
zapadnoto nare~je, }e gi odbele`ime:
popolnuvaweto na grupite /sr, zr/ so dentalen ploziv: stre}a, streda,
stramota, strebro, zdrel, zdrak Vi{, Pris;
promenata na grupite /bn, vn/ so /mn/: demnit, yemnit, mnuk, oglamnik,
nimno, pokraj plevna Vi{, nimni onimni Pris;
alternaciite na frikativnite /s, {/ pred afrikatite /c, ~/ na morfem-
skata granica so /f/: mafca, mefce, prafci, pojaf~e, kruf~e, poretko i na
morfemskata granica so prefiks: if~isti, se if~adi, se if~a{i Lab;
asimilacijata na /z, `/ zad sonantot /l/ vo afrikat: molyit, polxaf,
olxica, i na sekvencite /`b, `g/ vo /xb, xg/: xbun, xbarat, xgan, xglep, xguralo;
promenata na /s/ vo /c/ vo sekvencata /ps/ : cojsan ( < psovisan), tepca,
Vi{, prokopcan, stipca Dras, calvit, caltir (psaltir) Lab, kako i vo
grupata /ns/ vo oddelni leksemi: donce (donese), }e doncit, dejncka (deneska);
kako i zagubata na plozivot /p/ pred afrikatite /c, ~/ : cojsa, caltir,
calvit, ~enka, ~enca, ~ela.
Ne se bez interes i promenite na konsonantite izvr{eni vo leksemite:
~u`xo (tu|o), cerga, knok, kno~ko pokraj tnok, pesma, prikazma, globok,
klanik.
Metateza osven vo grupata -ni- vo -in- kaj mnoguslo`nite zboroformi od
tipot vodenca, cepenca, pukanca, konstatirana e i vo leksemite: laro (ralo),
altica, pokirat, ~epurka Bor, lojze Ta{ pokraj lozje Str, Vi{.
Ispu{taweto na konsonantite /v, j, d/ i drugi e {iroko rasprostraneta po-
java i vo stru{kite govori. Sp. primeri:
/j/ Makedona (Makedonia), ra}a (ra}ia), {ama ({amia), brot (broit);
/d/ set : seda, ot : oda, ja{ : jadet;
/v/ gla:, ne:sta, tvar (toar), ~vek (~oek), i dr.
Pocvrsto ovie glasovi se dr`at vo onie slu~ai koga vr{at nekoja morfo-
lo{ka funkcija, ili koga se javuvaat fonetski pre~ki. Taka, na primer, /j/
dobro se pazi vo primeri od tipot broja, moja, kaj glagolite od tipot krijet,
spijet, pa kaj zamenkite mije, vije, koje, moje, i dr.
Vo konsonantski grupi naj~esto se ispu{ta /t/, sp. radosni, posno, mo{-
ne, ple{ki, na krajot vo grupite -st, -{t: pomo{, pri{, do{, yis, pokraj yist
Vi{. Soglaskata /p/, vidovme, se ispu{ta pred afrikatite na po~etokot na
zboroformite, sp. cojsa, caltir, calvit, ~enka, ~enca, ~ela Dras, pokraj
pcojsa, p~enka, p~ela Glob.
Od dijalekten aspekt vredi da se istakne deka vo zapadnite periferni
stru{ki sela vo nekolku leksemi se zapazila fonemata /~/ vo grupata *-, sp.
~rvec, ~rvosa, ~rvenca, ~rpit Vi{. Grupata ~ere- ima po{irok areal: ~e-
repna, ~eren, ~ereslo, ~ero (< ~ereo < ~erevo).
Ovde bi sakale posebno da gi istakneme onie fonetski procesi {to se vo
tek. Me|u niv, kako {to vidovme, najmnogu do izraz doa|a tendencijata vo grad-
skiot govor da se defonologiziraat palatalnite konsonanti. Vo govorot na
pomladoto pokolenie vo Struga palatalniot red na konsonantite /w, }, |/ e
likvidiran so izdeluvawe na palatalniot priznak vo posebna fonema, sp. kow
> kojn, ku}a > kuj~a, lu|e > lujxe, ili so negovo polno gubewe, sp. bawa > bana,
piliwa > pilina, }e > ~e, }erka > ~erka, |aol > xaol, |on > xon. Ovoj proces gi
73
zafatil i slu~aite kade {to se /}, |/ dobieni od /k, g/ pred /i/, sp. rakia > ra}ia
> ra}a > raj~a, se~ira. Vo ramkite na ovaa tendencija mo`e da se objasni i me-
tatezata izvr{ena vo sekvencata /lj/ vo /jl/ vo primerite pojlak, vojla,
nevojla.
74
zamenka se javuva vo fonetskite raznovidnosti: siot, siof, sion, odn. sijot,
seto / sto, seta / sta, sve.
Prezentot od glagolot sum glasi: su, si, (j)e, sme / sne, ste / sfe, se. Obli-
cite sne, sfe po~esti se vo severoisto~nite sela (Lo`, Bix, Mor, Dras).
Nastavkata za 1 l. mn. na aoristot i imperfektot se javuva vo alomorfite
-fme i -fne (poslednava vo Borovec), a 3 l. mn. zavr{uva na -e, kako i vo sosed-
nite debarski govori, sp. ima(j)e, nose(j)e, bro(j)ee Bor, Lab, vikee, nosee, beree
75
(> vike:, nose:, bere:) Str, Vi{, a kaj glagolite od o-razdel: dojdve (< dojdoe),
zedve, rekve, donesve (so fonetska realizacija: dojdve:, zedve:, donesve:) Lab,
Bor, kade {to se javila dol`inata po analogija, odn. dojdoje, rekoje Vi{.
Celata paradigma glasi:
76
pokraj turvit (: turit), a pokraj vi`xat, pla{~at, pu{~at, i: vidvit,
platvit, pu{vit Vi{, Vran, Ta{. Ovoj tip deverbativni glagolski
obrazuvawa karakteristi~en e za seto stru{ko podra~je, a nadvor od stru{-
kite se sre}ava vo grani~nite drimkolsko-golobrdski, vo ohridskiot i vo site
prespanski i kosturski govori.
77
3. VEV^ANSKO-RADO[KIOT GOVOR
i u
e o
a
1. otvoreni - +
2. zatvoreni +
-
3. predni + -
4. zaokru`eni - + - + - +
i u e o a
78
trba, stpica, stpalo, tga, t`it, sbota Vev; > // vo: g`va, gs, gzer,
gsenca, gns, gnsen, gnsota, grdi, vntre, dga, jzik, j~it, j~men,
jtrva, j`e, jtok, jtor, jgorec, jdica, jdar, jnya, kdel'a, kklica, kt-
nik, ksat, kpina, rka, skpo, strga, sk, sno}, trt Rad. Vev, dp, dbje,
zbi, kj, tpani, szima, sgodina, sbota, drk, sdo, ntre Rad, MV;
* > /r/: brgo, brzat, prvo, prsti, vrba, vrf, vrtit, frl'at, mr-
tof; > /r/: grne, krf, kr{it, drvo, dr`it, trn, tr~it, crno, zrno,
srp, srce i redovno taka zad nelabijalen konsonant;
* > /l/: bl'vit, jablko, plxaf, plno, vlk, vlna, mlyit, ml~it Vev,
Rad, zad nelabijalen konsonant: gltat, `lt, `l~ka, klk, tl~it Vev; > /l/:
snce, sn~oglet Vev, gltat, klk, klnit, snce Rad, MV; > /al/ mal~ime Rad.
Sek. 2 vo po~etni slogovi isto taka se reflektiral vo //: bdnik, mgla, mska.
Vokalot /a/ e preglasen vo //, odn. // vo leksemite: mmit, mmka, m{ta,
jgutka, znt, znme Vev, i vo tu|i leksemi: ksmet, zbun, zmba.
So izgovorot na // vo akcentiran slog sovpadnala i artikulacijata na
udol`enoto [e:] dobieno so kontrakcija na difton{kite sekvenci, sp. sf < se-
ef, nsta (< ne:sta), zk (zaek), gvdo (goedo), ~vk (~oek), ost'no (ostaeno),
napr'no (napraeno), prno (praeno), zdno (zaedno).
Vokalnite grupi /oa/ i /oe/ ovde so u{te pogolema doslednost se diftongi-
ziraat, sp. volvar, kva~, nakv'alno, sva (soa), tva (toa), tvar (toar), kva (koa
< koga), gotva (gotoa), negva (negoa), postva (postoa), zgvan (zgoan), zastvan
(zastoan), kva kot, stva (stoa); gvedar, ~vek / ~vk, pveli / pvli (poeli <
poveli), jazvec (jazoec), vdvec (vdoec < vdovec), stvet (stoet), kvef (koef),
kvet (koet 3 l. mn. prezent), idve, rekve (rekoe, 3 l. mn. aorist), jadve (jadoe)
Rad, MV. Ovde duri i vokalot /u/ vo sekvencata /ua/ se desilabiziral, sp. obvat
(< obuat).
Vokalnata grupa /ae/ se asimilira vo // ili [e:], vo oddelni slu~ai obrazu-
va i diftong [a], sp. zdno (zaedno), ndno (naedno), zk (zaek), znt (znaet),
znl (znael), tkf tkt (tkaef, tkaet), prt (praet < pravet), zaborno
(zaboraeno), no i [a] kaj broevite: dvaset, dvanaset.
Po drugite dijalektni diferencijalni osobini vo oblasta na vokalizmot
vev~ansko-rado{kiot govor ne se razlikuva od stru{kiot. Promenite na voka-
lite /e, i/ vo sekvencite /ia, io, ie, ea, eo/ se vr{at vo obem i so posle-
dovatelnost kako vo gradskiot govor, sp. kopria > kopra, beliot > belot, iz-
mien > izmen, neol'a > nol'a, m{tea > m{ta. Sek. 2 pred krajnite /r, n/ i
ovde e zamenet so /a/: ogan, itar, jadar, vetar Vev, pokraj veter Rad, a pred /m/
nao|ame pokraj /u/ vo sedum, osum i /o/ vo sedomdeset, osomdeset.
Vo konsonantizmot vev~ansko-rado{kiot govor od stru{kiot otstapuva po
realizacijata na fonemite /}, |/ i na grupite /{t, `d/, po fonemata /w/ i
nekoi soglasni~ki grupi. Konsonantite /}, |/ ovde se realiziraat, kako i vo
govorot na drugite stru{ki sela, kako zadnopalatalni fonovi [}, |]. Takva
artikulacija imaat i etimolo{kite velarni /k, g/ pred prednite vokali, sp.
Ma}ed'ona, ra}a (< ra}ia), se}ira. Nazalniot palatal /w/ ovde se pazi rela-
tivno dobro, osobeno koga e na krajot na osnovata, sp. sirewe, trwe, poliwa,
kow. Se javuva i sekundarno /w/ od sekvenci so /j/, sp. vuwa (< vujna) crwot
(< crnot), Ma}ed'owa / Ma}edowa. Grupite /{t, `d/ ne pretrpele promeni,
79
sp. ple{ti, le{ta, ga{ti, pra{ta, sfe{ta, kle{ti, {tavej, ve`di, sa`di,
~u`dinec, pre`da, vi`dat, ro`dat. Ne{to se po~esti na ovoj teren i prime-
rite so zapazeno t vo krajnite grupi -st, -{t: yist, plo{t, i dr.
Inovacija e vo ovoj govor metatezata na grupata /zj/ vo /jz/: grojze, lojze, i
izmenata na /s/ vo /c/ vo sekvencite -sk- vo sufiksot -sk(i) koga mu prethodi
konsonant: debarcki, starincki, selcki, srpcko vreme MV.
Za uvid gi registrirame i drugite pojavi na konsonantite: vn > mn: mnuk,
oglamnik, no i plevna; ps > pc: pcosalo; `v > xv: xvakat; l` > lx: olxica; lz >
ly: solya; nz > nc: donce (donese), dejncka (deneska); kv > kl: kla~ka (kva~ka);
sp. u{te: pesma, prikazma, tnok, ~a`di (sa`di), ~u`dinec, cerga, streda,
strede, ~enca.
I vo oblasta na gramati~kata struktura nema nekoi poosobeni razliki me-
|u vev~ansko-rado{kiot i stru{kiot govor. Dativnite fleksivni formi i ov-
de se zagubile, sp. Mu rekof na Marka, na Stoleta, na Stojana; Je rekof na
Kita. Kaj zamenkite poradi nivnata forma zaslu`uvaat da se odbele`at ob-
licite: jasa pokraj ja Rad, ovea, ove, ove, one, te Vev, tije Rad, sto, sta :
sijot Vev, soto selo, sota kuj}a MV, posesivnite ovogof, onogof, ovejzin,
onejzin Vev, erkoj, erkoja, sp. erkoja truba da je Vev.
Vo glagolskiot sistem kako dijalektni osobini vo vev~ansko-rado{kiot
govor po odnos na gradot se javuvaat: oblikot sfe vo 2 l. mn. od sum, impera-
tivnata nastavka -ete vo 2 l. mn. kaj glagolite od i-grupa: nosete, jadete, sed-
nete, kupvete, nastavkata -e{ti vo glagolskiot prilog: nosee{ti, igree{ti
(> nose:{ti, igre:{ti), partikulata }a. Vo 1 l. edn. na prezentot nastavkata
-m mo`e samo sporadi~no da se ~ue kaj glagolite od a-grupa vo govorot na Vev-
~ani: imam, vikam, oram, pokraj poobi~nite formi bez -m: vika, ora, i redovno:
nosa, bera, se~a, jada (kaj glagolite od i-gr.) pa i vo pomo{niot glagol: su, ne
su. Glagolot sum ima dve formi za minatoto opredeleno vreme imperfekt-
na: bef, be{e, befme, befte, bee, i aoristna: bif, bi, bifme, bifte, bije.
Treba posebno da gi istakneme ovde i deverbativnite obrazuvawa od tipot:
dobivjat, turjat, ozdravjat (so sekundarno j). Na ovoj teren promena pretr-
pele i cela redica drugi glagoli, sp. gre{vit, stretvit, dojdvit, zajdvit,
preodvit, priodvit, potoa: padvit, prepinvit, zbervit, sobervit, rasto-
varvit. Od starite obrazuvawa so -ja nezasegnati ostanale: vi`dat, ro`dat,
pla{tat, fa{tat.
80
4. PRESPANSKITE GOVORI
81
praslovenskite *tj, *dj prevladuvaat primeri so dvofonemskite sekvenci /{t,
`d/ ili /{~, `x/: ple{ti, le{ta, pla{tat, ve`di, me`da, ro`da(t) - ra`-
da(t). Kaj sonantite stariot palatal *l ne e napolno velariziran, sp. lut,
nedela, prijatel. Na eden potesen pojas na seto pograni~je so albanskata
jazi~na teritorija vo oddelni leksemi s# u{te se javuva glasot /t/ vo final-
nite sekvenci -{t, -st: do{t, pri{t, lost, ~est. Me|u fonetskite inovacii
prespanskite i drugite zapadni govori gi povrzuvaat: metatezata na glasovni-
te sekvenci -ni- vo -in- vo pove}eslo`nite zboroformi od tipot vod'enca, si-
p'anca, disimilacijata na /t/ vo /~/ vo zboroformata ~u{ - ~u`do. Na eden po-
{irok pojas vo Zapadna Makedonija se upotrebuva grupata gl- vo globok, odn.
glombok.
82
0.6.1. Najgolemo prostranstvo zafa}a gornoprespanskiot (resenskiot)
govor. Vo nego spa|aat gradskiot resenski govor so govorot na okolnite sela:
Janko(v)ec, Bolno (Bono), Petrino, Izbi{ta, Ilino, Kru{je, Lev'a-Reka
(L'o-reka), Kriveni, Zlatari, Sopotsko, potoa selata vo Prespanskoto pole i
vo krajbre`jeto: Pretor, Asamati, Kurbino(v)o, Rajca, Grn~ari, Podmo~ani,
Pero(v)o, Ezerani, Drmeni, C'arev Dvor, Gorno Dupeni, Evla, Lavci, Pokrve-
nik, [urlenci, i selata na severozapadniot breg na ezeroto: Ote{e(v)o, Les-
ko(v)ec, Stewe i Kowsko (Kojnsko).
1.1. Fonologija
1.1.1. Vokalizam
Vokalniot sistem vo gornoprespanskiot govor go so~inuvaat fonemite:
i u
e o
a
Od dijalekten aspekt interes pretstavuva fonemata //. Taa se definira
kako zadna, nelabijalna i nenapregnata. Po odnos na drugite vokali // ima
poograni~ena distribucija: se javuva samo vo korenska morfema, {to zna~i na
krajot na zboroformite ne mo`e da se sretne, a vo inicijalna pozicija po pra-
vilo se javuva samo vo grupa so sonantot /r/, sp. r{, r|a. Istoriski taa se do-
83
bila kako kontinuant na nazalot * vo korenski morfemi, mesto sek. 2 isto
taka vo po~eten slog, kako i mesto vokalnoto * vo sekvencata /r/. Sp.:
* > //: bbotit, g`va, gska, gns, dbje, zbi, j`e, jglen, jbel, jdica i
jndica Stewe, kde, kpina, kklica, k{aj, lk, l~it, m`i, mdro, mtno,
ntre, rka, rp, i so metateza vo sekvencata /r/ vo /r/ koga ne e na po~e-
tokot: grdi, drk - drgo, prt, strga, trba CDv1, potoa vo slu~aite kade
{to e * dobieno od * vo sekvencata *j, j~men, jzik, jtro, jtrva, jnya (so
zapazen nazalizam), i zad /~/: vo ~do Stewe. Vo ovoj red primeri spa|aat i
onie so t.n. sekundaren 2, kako: bdnik, mgla, mska, lca, l~nik Les, l-
`i~ka Pretor, Leska, lca pokraj loca Rajca;
* > /r/: brgu, vrba, prsti, grlo, drvo, crno, srp, i redovno taka.
Osven toa fonemata // se javuva vo eden broj slu~ai i mesto /a/ koga se nao-
|a vo neposredno sosedstvo so nazalen sonant (m, n) ili so /j/, sp. znt, Vngel,
m{tea / m{ta Les, sn - sn St, snva Les, snga Pret, Les, kndilo,
Stmbol G. D., jsika, jgurina, mtika pokraj matika Pret, i vo nekolku slu-
~ai vo drugo fonetsko sosedstvo: pdina Les, f~s, kpica, kp'aca CDv, St.
Gornoprespanskiot govor poka`uva posebnost vo odnos na drugite sosedni
periferni govori i vo pogled na kontinuantot na vokalnoto *. Ovde toa e za-
meneto so sekvencata /ol/, odn. [o]: bova (vo Stewe i boba), vok, vona,
gotat, dogo, `otuk, `o{ka, `otica, jaboko, jabo{nica, kok, konit,
mo~it, mozit, mokum, ponit, po`ak, soza, to~i{, to~nik. Isklu~ok
pretstavuvaat Bogarin, stopec i pf Les.
^esto vo zapadnite govori kako diferencijalna crta se javuva i kontinuantot
za sek. 2 pred krajnite /r, m, n/. Vo gornoprespanskiot pred /r/ i /n/ redovno stoi
/a/: bistar, vedar, vetar, itar, ogan, a pred /m/ ima /o/: osom, sedom.
Vokalizmot na gornoprespanskiot govor, kako i vo drugite okolni govori,
se odlikuva so brojni difton{ki sekvenci. Nadolni diftonzi se obrazuvaat,
kako i vo drugite zapadni dijalekti, koga vokalot /i/ se nao|a zad drug vokal a
da ne e na morfemskata granica so prefiks, sp. [e, a, o] stre, sna, so (soi),
zet (zeit < zemit), set (sedit), jat (jadit), a nagorni od grupite /ea, eo/ >
[a, o], sp. la (lea), sa (sea < sega), ra (rea), ba (bea), pa (pea), govat
(goveat), lonka (leonka), polo (poleo < polevo), Smilo (Smileo < Smile-
vo) Kru{je, m{ta (m{tea), `na (`nea), pat (peat), na (nea) CDv, no: nea-
ren, preora na morfemskata granica so prefiks.
Vokalnata grupa /oa/ se realizira kako diftong [oa] ili pak se asimilira i
dava dolgo [o:], sp. koam, toar, toarvam, bo: (boa < boja), osno: (osnoa) Kriv,
so:lka (soalka < sovalka), volo:r, vol'o:rka (volovarka), nak'o:na, osn'o:ta
1
Vo natamo{niot tekst se slu`ime so slednive kratenki: Arv = Arvati, Asam =
Asamati, Braj = Braj~ino, Ger = German, Glomb = Glombo~eni, Gra` = Gra`deno, GDup
= Gorno Dupeni, Ezer = Ezerani, Zrn = Zrnosko, Zlat = Zlatari, Izb = Izbi{ta,
Kr(ani), Kow = Kowsko, Kriv = Kriveni, Kru{(je), Kurb = Kurbino(v)o, Leska, Les =
Lesko(v)ec, Qub = Qubojno, Nak = Nakolec, Niv = Nivica, Ote{ = Ote{evo, Per(ovo),
Pret(or), Pus = Pustec, Sliv = Slivnica, Sop = Sopotsko, CDv = Carev Dvor, [trb =
[trbovo, [ul = [ulin.
84
(osnoata), ko: (koa < koga), so: (soa), tro: (troa), {uma dabo: (daboa), zedo:
(zedoa) Kru{je, pa duri i na morfemskata granica so po-: po:ren (poaren) Sop.
Mesto sekvencata /oe/ nao|ame razli~ni realizacii: [oe] jazoec, blagoec,
[o] godo, godar, [e:] ~e:k (~oek < ~ovek), ~e:~ki (~oe~ki) Les, Resen. Realizaci-
jata ovde e uslovena od pozicijata vo zboroformata i od fonetskite uslovi.
Grupata /oa/ se ~uva neizmeneta: |aol, jaor, osven vo formite za sreden rod
kaj pridavkite na -av od tipot krastav krasto: (krastao < krastavo), ubo:
(ubavo) Les, no:paku (naopaku).
Razli~no se realizira vo oddelni sela i grupata /ae/. Naj~esto se pazi neiz-
meneta, sp. se nae`i, vo drugi slu~ai i vo drugi pozicii taa se asimilira vo [e:]:
prepr'e:no (prepraeno), ost'e:no (ostaeno), zab'e:no (zabaeno < zabaveno), zabo-
r'e:no, okrv'e:no (okrvaeno) Rajca, pokraj: tkae{, laet, lepkaec, razlaen Zlat.
Vo drugite vokalni grupi nema nekoi pozabele`itelni promeni, sp. /ie/
vriet, tie, /io/ biol, poretko i bijol, /eu/ meur, /au/ aur, paun, /ue/ obue{, /ua/
~uat, /uo/ uoto Les.
Sekvenci od isti vokali vo site zapadni dijalekti, resp. i vo prespanski-
ot, osven na morfemskata granica so prefiksi, se realiziraat kako dolgi fo-
novi: /ii/ > [i:] zmi:, /ee/ > [e:] ne:sta, /aa/ > [a:] gla:, sna:, uba: (ubava), /oo/ > [o:]
olo: (olovo), ostro: (ostrovo), dbo: (dbovo).
Od promenite na vokalite na prespanskiot teren poznati se:
Preglasot na /a/ vo /e/ zad /j/ i nekoga{nite palatali vo oddelni leksemi,
sp. grklen, li{ej, ~elet pokraj ~elat Les, Pret, Resen, k{ej Stewe, pokraj
k{aj Les, Resen, esen (jasen), es'eno: drvo Les, bae~, bae~ka CDv, erebica CDv,
jerebica Pret, ~e{a pokraj ~a{a Stewe.
^esti se ovde primeri so zameneto /o/ so /u/, sp. kulera Stewe, ulera Resen,
urela Les, ufkat Stewe, pokraj ofkat Les, gulup, gulubi Stewe, Les : gulap
Pret, u{te, duri, sobur CDv, uti Kr.
Vo ste`er Sliv, stexer Pret, pokraj sto`er Resen, se raboti za asimilacija.
1.1.2. Konsonantizam
Konsonantskiot sistem na gornoprespansksiot govor go so~inuvaat 6 sonanti:
m
n l
l r
j
i 17 {umni konsonanti (opstruenti):
b p v
d t
y c z s
x ~ ` {
| }
g k
85
Kako {to gledame, gornoprespanskiot ne gi poznava fonemite /w/, /f/ i /h/.
Mesto /w/ se javuva samo /n/ ili sekvencite /jn, nj/, poslednava, glavno, vo
zbirnata mno`ina, sp. banja / bajna, kojna - kojni, tijna / tina, jadejne, polo-
xijna, denja, senjak, remenja, jaglenja, drenje, trnje, golinje Les, kojn, kamejna,
svinja, trnje, pilina Resen. Vo materijalite od Kowsko i od Stewe se
sre}ava vo sekvencite so j i alofon [n]: kojna - kojni, jadenje, no pilina
Stewe, sajna, no kojna, planinje, kamenja Kow, sp. i: bajna, kojnar, svijnar,
jadenje : sajna, kojni CDv, kojn, kamejne, korejna, pokraj kojn, kamejna Rajca.
Fonot [f] se javuva samo kako alofon na /v/ na krajot i pred bezvu~en
konsonant. Vo slobodna (jaka) pozicija mesto /f/ se javuva /v/ i vo tu|i leksemi,
sp. vati, se valit, vabaxija, vabrika, vanela, vrtuna, vrlat, rovja, vi{eci
CDv, Resen, Les, Kow, valba, vurna, verexe, kave, kadive, kuver, Vrancija Rajca.
Glasot h napolno se zagubil na po~etokot i vo intervokalna pozicija; vo
sekvenci so /u/ kako prv ~len mesto nego nao|ame /v/, sp. muva, uvo, ruvo, potoa
kaj pridavkite od tipot suvo - suvi, gluvo - gluva : gluf, suf, kako i vo
formite na imenkite ko`uf, o~uf, sp. ko`uvo(t), ko`uvi, o~uv - mi, o~uvot.
Na krajot i pred konsonant po pravilo h se zamenilo so /v/, kako i vo
drugite zapadni govori, no ovde se sre}ava i po nekoj primer so napolno
zagubeno h, sp. ela, ~eli, mulija, mulja, melem, pokraj ~evli, evla, muvla, Les.
Vo vrska so realizacijata i distribucijata na fonemite od dijalekten
aspekt na{eto vnimanie go privlekuvaat sonantite /l, l/, zvu~nite frikativi
/y, x/ i palatalnite /}, |/.
Fonemata /l/ se javuva vo dva osnovna alofona [l] pred zadnite vokali, sp.
lani, lo{, i [] bilabijalen lateralen fon na krajot na zborovite i pred
konsonant: sto sto~e, koce ( : kolo), vok. Alofonot [] se javuva vo site
gornoprespanski sela severno od linijata Kowsko Slivnica. Pred prednite
vokali i pred /j/ izgovorot na /l/ se neutralizira so izgovorot na /l/, sp. koli
(: kola koce), kolje (: ko kolo).
Alveolarnoto /l/ se javuva vo site pozicii na zboroformite, sp.: sol,
`al, sekal, prijatel, zelka, so:lka, bilka, bola, blut, klu~, lutit.
Mesto staroto palatalno *l samo vo oddelni punktovi mo`e da se sretne
vo po nekoj primer /l/, sp. u~ite Les.
Fonemite /y, x/ vo ovoj govor imaat po{iroka distribucija vo sporedba so
centralnite govori.
/y/ se javuva pred mno`inskata nastavka -i kako korelat na /g/, sp. poloyi,
bubreyi, direyi, beleyi, poprayi / paprayi, vrayi, kof~eyi, popoyi (: popok) i
pred -e vo mno`inskata forma od noga noye, i vo prilogot blaye mu Les.
Dosta e frekventna ovaa fonema i vo grupa so sonantite /l, n/, sp. moyit,
soyi, se ginya ru`i Resen, Les.
Fonemata /x/ vo red slu~ai na prespanskiot teren, kako i vo ohridskite i
debarskite govori, e dobiena od /`/ pred deminutivnata nastavka -e, sp. brexe,
vraxe, knixe, noxe, poloxe, popraxe, snexe, i vo nekoi drugi oddelni slu~ai, sp.
xe`ok (so disimilacija), stexer Stewe, Pret.
Fonemite /}, |/ vo nekoi severni prespanski sela se realiziraat vo
sekvencite /j}, j|/ koga ne se vo inicijalna pozicija, sp. kuj}a Kru{je, luj|e
Kriv, domaj}in, kuj}a, svaj}a, cvej}e, bej}ar, {ej}er, raj}ija, no: }aja, }o{,
}umur, }e, }erka, }ut, luj|e, popaj|a, prej|e, pokraj se|er, taku|ere, ga|at,
86
r|a, r|osvit, |on, |ubre Les, Stewe. Na drugata teritorija od odnosniov
govor se javuvaat samo }, |: ku}a, bra}a, cve}e, me|u, lu|e Resen, Ezer, Pret.
Vo pogled na frekvencijata treba da istakneme deka ovie glasovi se
po~esti vo severoisto~niot del na oblasta, bidej}i tamu niv gi nao|ame i
mesto grupite -tj-, -dj-, (< *tj, *dj), sp. cve}e, pr}e, rabo}e, lu|e Resen,
bruj}e, vraj}e, voj|e, livaj|e, luj|e Kriv, svaj}a, cvej}e, lu|a Stewe, popaj|a
Les, cvej}e, popaj|a CDv, luj|e, livaj|e Ote{, braj}a, luj|e, livaj|e, pokraj
vodje, ogradje Rajca, bra}a, liva|e, no i bratja, vodje, lobodje, rasadje Pret.
Mesto praslovenskite *tj, *dj zamena so /}, |/ nao|ame samo vo nekolku
leksemi: doma}in, ku}a / kuj}a, ve}e / vej}e, poj}e, sre}a / stre}a, Bo`i} pokraj
Bo`ik, vo formite na glagolot nej}um, vo partikulata }e, me|u, taku|ere,
r|a, pokraj r`a, se|er, pre|e, poretko i vo nekoi sufiksni obrazuvawa:
ori|anec, begra|ani.
Vo drugite slu~ai kako regularni kontinuanti za *tj, *dj se sekvencite
/{t, `d/, sp. vre{te, mn. vre{ta, gore{tina, ga{ti, ga{teres petel,
razga{ten, le{ta, m{ta, sve{ta, sno{ti, vra{ta{, pla{ta{, ili so
zagubeno /t/: no{, no{ja, pono{, no{eska, no{vi, pomo{, pomo{nik, ple{ka,
no{vi, mo{ne, ovo{ (drvo), ovo{je (plod), potoa vo obrazuvawata od tipot
sopo{tanec, i po analogija posle vo vele{tanec, prilep{tanec,
teto{tanec, ve`da, me`da, pre`da, vi`dat, ro`dat, ~u`do.
Fonemite /k, g/ pred prednite vokali se neutraliziraat so /}, |/ sp. }isel,
}iselina, maj}in, ra}ija / raj}ija, u}it (okit), s}itnici, dren}i, r~}i,
s}epar, vok. forma Mi}e, Stoj}e, tet}e, glo|in, bla|i, dol|i, ~er|i
Kru{je, }ivat, raj}ija Les, Stewe, se}i den, m}i, |ibat, dru|ite CDv.
Od fonetskite promeni za gornoprespanskiot govor karakteristi~ni se:
zamenata na po~etna grupa /p{/ vo /p~/: p~enca, p~enkarnica pokraj
misernica Les,
i na /ps/ vo /pc/: pci, pcosan, apc'a:na, tepcija, stipca, (p)calvit,
zamenata na /s/ vo /c/ vo grupata /sk/ vo sufiksot -sk(i) kaj pridavkite koga
prethodi konsonant: bitocki, prilepcki, skopcki, vocki
i na grupata /tn/ vo /kn/ vo knoko, pokraj tnok Les, i tenok Resen.
Vo oddelni slu~ai izvr{ena e zamena na:
/`v/ vo /xv/ : xvakat,
/mn/ vo /vn/ vo vnogu Pret,
/kl/ vo /tl/ vo grtlan,
/~k/ vo /{k/ vo `o{ka Les,
/dl/ > /gl/ vo gleto i /zl/ vo zlaw, zlanta Per.
Grupata /vn/ so prili~na doslednost se asimilirala vo /mn/: oglamnik,
glamna, glamnica, odamna, plemna, ramno, dimna gora, mnuk Ot, Les, Pret.
Starite grupi /str, zdr/ se izedna~ile so etimolo{kite /sr, zr/ po toj
na~in {to vo poslednive se vmetnuva sekundarno /t/, odn. /d/, sp. stre}a,
streda, strebro, zdrak Les, stramota, strebro Stewe, strej}a, streda,
stram, zdrak, zdrelo, zdrigna Rajca, no ne nasekade, sp. sreda, sram, srebro :
striko, sestra Pret.
Vo pogled na distribucijata na /s, {/ pred afrikatite /c, ~/ na
morfemskata granica nema edinstvo. Vo edni slu~ai nao|ame zamena na
87
frikativnata komponenta vo /f/: kof~e (: koska), obraf~e, kruf~e, mf~e (:
mska), a vo drugi disimilacijata ne e izvr{ena: gs~e, bres~e, rascuti.
Grupite /{t, `d/ samo vo gradskiot resenski govor i vo Jankovec se
realiziraat kako /{~, `x/ i toa ne regularno, a na drugata teritorija se pazat
neizmeneti, sp. gu{ter, ogni{te, do`do CDv, Pret, Les.
Od dijalekten aspekt interes pretstavuvaat i promenite izvr{eni vo
primerite kako cerevo, cerepna vo nekoi jugozapadni sela na oblasta pri
paralelna upotreba so ~ere{na, ~eren, ~erep, ~eremu{a, ~ereslo Stewe, Pret.
Se raboti za eden rezultat {to se dobil na me|udijalektniot kontakt so
govorite vo koi starata grupa *r e zameneta so cre- (~erevo)(crevo > cerevo).
Ovaa pojava e dosta ra{irena vo na{ite ju`ni govori na celiot pojas od
Prespa do Voden na pograni~jeto so centralnite govori.
Od leksikaliziranite fonetski pojavi kako pointeresni gi priveduvame
zamenata na:
/`/ so /x/ vo xe`ok / xe{k Stewe, Ote{, Pret,
/z/ so /`/ vo ~i`mi Stewe, pokraj ~izmi Les, Pret,
/s/ so /{/ vo {leme Resen, Kru{;
Dosta primeri vo gornoprespanskiot nao|ame i so izvr{ena metateza, sp.
garvan, yegvar, urela (< ulera), olomnani, oltica, vinxal Les, ejzero Stewe,
pokraj ezero. Redovno se vr{i metateza na fonetskata grupa /r/ vo /r/ koga ne
e vo inicijalna pozicija, sp. grdi, drk, prt, pr~ka, strga, trba, kako i
vo sekvencata -ni- vo -in-, sp. vodenca, kal'enca, tup'anca, ~'enca, i vo
glagolskiot prilog vikajn~kum, pla~ejn~kum (< pla~eni~kum).
Vokalite se gubat, kako i vo drugite zapadni govori, vo kliti~kite
zborovi koga slednata zboroforma po~nuva so vokal, i taa pojava ovde e dosta
intenzivna. Sp.: s-obdena (se-), s-izmif, g-udri, }-oda, n-ubo: (ne ubavo),
d-izlezit (da-), z-inaet (za-), itn. Osven toa /o/ se ispu{ta na po~etokot vo
oddelni pove}eslo`ni leksemi, sp.: gledalo Les, pa{ka pokraj opa{ka.
I ispu{taweto na konsonantite e {iroko rasprostraneta pojava.
Najrasprostraneta e, kako i vo drugite zapadni govori, zagubata na /v/ vo
intervokalna pozicija. Najdosledno taa se vr{i vo oddelni zavr{oci, sp.
(-ovi) lebo, klu~o, (-ovica) last'oca, sur'oca, (-avica), kap'aca, pij'aca,
(-ovina) kal'ona, `drig'ona, (-ovo) jas'eno:, d'bo: (dbovo), (-avo, -ava, -avi)
uba: ubo:, krasta (krastavi), i dr. Vo privedenive slu~ai, i u{te vo nekoi
drugi /v/ se zagubilo na celata teritorija na prespanskiot govor. Postojat
nekoi lokalni razliki vo pogled na ispu{taweto na /v/ vo osnovnata morfema
na zboroformite. Taka, pokraj gojdo, lekot, le~ar, }ijaca, }ija, obualo,
osno:, koa~nica / ko:~nica, olo:, jaor, vo ju`nite periferni sela mo`at da se
sretnat i formi so /v/: levi~ar, }ivaca, obuvalo Pret, osnova, kova~nica,
olovo Leska. Ne{to e postabilno /v/ vo dvoslo`nite zboroformi koga se
nao|a zad prednite vokali, sp. niva, sliva, divo, kriva, `ivo, sivo, vreva,
treva, levo, pleva, dever, itn.
Od drugite konsonanti naj~esto se ispu{ta vo intervokalna pozicija /d/,
sp. Bogor'oca, gospon, klanec, livaeto, e:n (eden), kaj glagolite gotovo
redovno vo 2 i 3 l. edn. i vo 1 i 2 lice mno`ina: set (sedit), greme (gredime),
izete, ot, izvat (izvadit), izva:t (izvadat), ja{ - jat (jadit), }e dot
(dojdit), klat (kladit).
88
Vo oddelni leksemi se ispu{taat u{te:
/m/ neame Kow, zet Les, iam Les,
/n/ dosof, zasi (zanesi),
/g/ ko - dojde (koga), koa, sea / sa (sega) Les, oveo, oneo (ovego, onego) Stewe,
/`/ ji~ka (ja`i~ka), noi~ki / no~ki (no`i~ki),
/{/ tro~ka (tro{i~ka) Les,
/s/ go preekof, pre~en (prese~en), po~eno (pose~eno), pokome Kow.
Vo inicijalna pozicija se zagubile: /v/ vo ime (vime), oja (voja < foja) Les,
ntre St, Res, Pret, ~era. Vo izba i istina ne se razvilo /v/.
Fonemata /t/ redovno vo gornoprespanskiot se gubi na krajot vo
konsonantskite sekvenci -st, -{t: grs, prs, los, lis, bres, glis, ~is, gus,
ve{, no{, pri{, gore{, ~u{, do{, osven vo nekolku periferni sela na
zapadniot breg na ezeroto, kade {to mo`e s# u{te da se ~ue fakultativno edno
slabo t, sp. ve{t, pri{t, bro{t, lost, ~ist Les, Kow.
Ponegde /t/ se ispu{ta i pred /~/ na morfemskata granica vo slu~ai kako
pa~e (pat~e), sva~e (svat~e) Rajca.
1.1.3. Prozodija
Gornoprespanskiot govor, kako i drugite zapadni dijalekti, ne poznava
fonolo{ki kvantitet. Me|utoa, vo nego nao|ame brojni slu~ai so fonetski
dol`ini dobieni so kontrakcija na dve isti samoglaski, kako vo primerite:
ne:sta, gla: (< glaa), ili so kontrakcija, sp. osno: (< osnoa), so:lka (< soalka <
sovalka), to: (toa).
Ovoj govor ne otstapuva od drugite zapadni dijalekti ni vo pogled na
mestoto i funkcijata na akcentot. Vo trislo`nite i pove}eslo`nite zbo-
roformi toj pa|a na tretata mora od krajot, sp. br'a~et - br'a~edi - bra~'edite.
Vo primerite od tipot vod'enca, last'oca, pol'ona, i drugi sli~ni
diftonzite [e, o, a] imaat po dve mori, taka {to i vo niv akcentot stoi na
tretata mora. Takov e slu~ajot i kaj zboroformite {to sodr`at dolgi vokali,
na primer: jasen'o:to (jasenovoto), osn'o:ta (osnovata), ub'a:ta (ubavata).
Kako distinktiven priznak akcentot se koristi kaj prilozite: let'ovo,
zim'ava, nedel'ava, godin'ava (: ~lenuvanite imenski formi l'etovo,
ned'elava, god'inava), i vo imenskite sostavi so predlog od tipot: ~erepnata e
od-z'emja, vja:na na-k'ojn ne na-m'ska, kopankata e od-d'rvo, vo koi
sintagmite semanti~ki se posebno markirani, za razlika od onie {to nosat
prilo{ka oznaka, na pr. }e t-udra 'od-zemja, se ka~i n'a-kojna, padna 'od-drvo.
1.2. Gramatika
1.2.1. Imenki
Morfologijata na imenskite zborovi ne otstapuva osetno od
morfologijata vo ohridskite i centralnite govori. Kaj li~nite i
rodninskite imiwa na konsonant, na -o i na -e op{tata forma i vo
prespanskiot zavr{uva na -a, sp. Go vide Bo`ina, go vikna tetina, be{e so
Van~a, so tatka, odn. na -ta kaj imiwata {to zavr{uvaat vo nominativot na -
e : Krste - Krsteta, Mile - Mileta.
Vo severniot del na oblasta ne se retki i fleksivni dativni formi kaj
li~nite i rodninskite imiwa od m. i `.r. Sp. Mu dade Stojanu, Janku, Marku,
89
Petretu, Iliju, a rekof Cvete, Bosil'}e, Marije, maj}e, tet}e, vujne Kru{je,
Izb. Odnesi-i-je ~orabite maj}e G. Dup, Vidanu, Nikolu, Spiru, Zoretu,
Pavletu, Nevene, pokraj na Nevena Rajca, i so posesivno zna~ewe: Taletu sin
mu Arb. Kako {to se gleda, kaj imenkite od m.r. se generalizirala edna
nastavka za dativ -u kaj site osnovi, a vo `.r. nastavkata -e. Vo selata {to se
nao|aat ju`no od linijata Ote{evo Leskoec prevladuva dativnata na-
konstrukcija, sp. Mu rekof na Janka, na Mileta, itn.
Vo vokativot kaj imenkite od `.r. se generalizirala nastavkata -o kaj site
imenki na -a, vklu~uvaj}i gi i pove}eslo`nite na -ica i na -ka, sp. Gorico,
Katico, lisico, Bosil'ko, Zagorko, Donko, Milko Stewe.
Nastavki za obi~na mno`ina se -o (< -ovi), -e (< -evi), -i, -i{ta, -ofci, -a
,-ina, sp. lebo, brojo, no`e, kl'u~e, {ure, vuj~e Les, ma`i, voci, koni,
ridi{ta, tatkofci, dedofci, pokraj tatko, dedo, vujko, striko Rajca, i
kaj obrazuvawata na -l'o : smrdl'ofci, grbl'ofci; `eni, ofci; polina,
pilina. Od imenkite noga i raka se sre}avaat dvojni mno`inski formi
so -e : noye, rce Resen, Pret, Ote{, i so -i : noyi, rci CDv, Stewe, Les.
Kategorijata opredelenost kaj imenskite zborovi gramati~ki se izrazuva
so morfemite -ov, -va, -vo, -ot, -ta, -to, -on, -na, -no, sp. lebof, rkava,
detevo; lebot, kamenot, denot, nivata, poleto; ridon, planinana, ezerono.
Mo`e da se sretne i ponekoj ostatok od deklinacijata na opredelenite
formi, sp. volutomu vo rogot, gluf~etomu na plakone Rajca.
Vo derivacijata na imenkite vo prespanskiot vo celina mnogu se
produktivni deminutivnite obrazuvawa so sufiksot -e, sp. voze, vole, vr{e,
edno gro{e, grozde, moste, krste, stole, da{le, ovne i dr. Ote{.
Inovacija na ovoj teren pretstavuvaat obrazuvawata od tipot: brotjanec (:
Brod), sopo{tanec (: Sopot), vele{tanec (: Veles), krato{tanec CDv.
1.2.2. Zamenki
Kaj li~nite zamenki kako dijalektni raznovidnosti se javuvaat formite:
jaska pokraj jas, kratkite formi za direktniot objekt ma, ta, sa, na, va,
formite ja i a za `. r., dativnata je pokraj (j)a i mu za `.r. Celata paradigma na
li~nite zamenki ni se pretstavuva vo sledniov vid:
jas // jaska mene mi mene ma
ni(j)e nam ni nam / nas na
ti tebe ti tebe ta
vi(j)e vam vi vam / vas va
toj, s.r. to: nemu mu ne(g)o go
taja / ta: nejze je / mu / (j)a na / neja ja / a
ti(j)e nim(i) mu nim(i) i
Sp.: mene ma vide, nam ni vide, me|u nas / nam, so nas, na ja zede, neja ne a
vide, nejze mu re~e, nimi mu dade, na nimi mu padnalo Rajca.
So prisvojno zna~ewe se upotrebuvaat slednite formi:
moj, moja, moe mo; na{, -a, -e, na{i;
tvoj, tvoja, tvoe tvo; va{, -a, -e va{i;
negof, nego: / negoa, nego: nego; nimni, nimna, nimno, nimni;
nezin, -a, -o, -i;
svoj, -a, -e, -i.
90
Zabele{ka: Posvojno-demonstrativni formi od tipot na ohridskite
ovegov, onegov, ovejzin ne se zabele`ani.
1.2.3. Glagoli
91
zavr{uvaat na -a, sp. brojam broja{, sejam seja{, obujam obuja{ Stewe, no:
tkaja tkae{, sa (sea) se:{, sa sma sme:{, pa pe:{ Kru{je.
Vo 3 l. edn. se pazi nastavkata -t na seta teritorija na gornoprespanskiot
govor: vikat, imat, nosit, berit. Ju`nata granica odi po pravecot
Glombo~eni Pretor.
Vo 3 l. mn. na gornoprespanskiot teren se sre}avaat dve nastavki -at i -
et, koi se geografski jasno razgrani~eni. Nastavkata -et prevladuva vo
selata na severozapadniot breg na ezeroto, sp. (tie) spiet, peet, noset,
vikaet Les, Stewe, Kow. Po ovaa crta govorot na spomenative sela se
povrzuva so ohridskiot. Na drugata teritorija 3 l. mn. zavr{uva na -at: vika:t
(vikaat), nosat.
Celata prezentska paradigma glasi:
92
mena, menavme, menafte, mena(j)a, posinaf posinavne, zbunaf zbunafte, go
pokanaf, go promenaf deteto, sa o`enaf, sa stemna, isponaf GDup.
Vo drug konjugaciski model se integrirale glagolite od i-razdel, od tipot
zgaziv, svariv, vrativ, od e-razdel, tip. nayrev, provrev, i del od glagolite
od o-razdel, na pr. smetov, spletov, napasov. Site tie obrazuvale nov i-/e-
razdel, sp.:
93
Imenski formi na glagolot. Vedna{ treba da istakneme deka vo pogled
na glagolskiot l-particip prespanskoto govorno podra~je ne e edinstveno. Vo
krajnite ju`ni prespanski sela l-particip nema (v. podolu). Na drugata
teritorija toj se obrazuva kako i vo drugite zapadni govori, sp. ima, nosi -
nose, bra - bere. Kaj glagolite od o-razdel od tipot re~it, pe~it l-
formata se obrazuva, glavno, od starata osnova: reko, peko, ostrigo, do{o.
Retki se participi na -el. No od druga strana zabele`ani se formi kako
mo`i, se~i, pe~i GDup.
Vo obrazuvaweto na n/t-participot ovde imame samo edna inovacija: kaj
glagolite so zavr{ok na -n- vo op{tiot del se generalizirala nastavkata -
at, sp. izronat, stemnato, ispraznat, isponat, kako padnat, stanat. Kaj
glagolite od tipot {ie, see, true glag. n-part. se obrazuva od soodvetnata
prezentska osnova, sp. skrojani sa, ne jet izmijan, otrujani sa Pret.
Glagolskiot prilog e mnogu redok, a vo zapadnite sela gotovo i ne se
javuva. Tamu kade {to ne e zaguben, toj se obrazuva so nastavkata -j}um:
vikaj}um, krevaj}um, dr`ej}um, pla~ej}um, mo~ej}um, miej}um GDup.
Vo pogled na obrazuvaweto na glagolskata imenka prespanskiot ne
poka`uva ni{to posebno, sp. vikajne, odejne, igrajne, `alajne GDup. Vo
poju`nite sela poretko se sre}avaat i obrazuvawa na -tje, koi se
karakteristi~ni za kosturskoto govorno podra~je, sp. igratje, `natje Rajca.
94
Predlogot vo ~esto se ispu{ta, sp.: ]-oda planina. Ali be{e Bitola?
Bef Ki~a: GDup, Jaska ojdof Braj~ino Pret.
Od svrznicite dijalektno se ograni~eni uti, poradi fonetskiot lik, i
taka so kauzalno zna~ewe, sp. Ne dojde taka bil bolen. Go izbrkaf
momokot taka ne rabote{e GDup.
2. DOLNOPRESPANSKIOT GOVOR
(dolnoprespanski * > //-govor)
95
pokraj Bo`ik, ponegde u{te vo sre}a i nesre}a Glomb, no i sretja, nesretja
Leska, me|u, pre|e, se|ere, taku|ere, r|a Gra`, Leska, pokraj r`a Lk.
Vo site drugi slu~ai kako kontinuanti za *tj, *dj se javuvaat sekvencite
/{t/ i /`d/, odn. /`/ vo krajnite ju`ni sela na pograni~jeto so kosturskiot
govor, sp. vre{te, no{ti, no{ja, no{ten, le{ta, sve{ta, ga{ti, pe{ta,
ve`da, me`da, sa`di, ~u`do Glomb, ve`da, vi`da, pre`da, ~u`dina, pra`da
(sekundarno od pra{ta) Gra`, ve`a, ~u`ina, r`a Lk.
Grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj) na seta teritorija na dolnoprespanskiot
govor ostanale neizmeneti, sp. bratja, ptje, cvetje cvetja, tret'a ve~er,
ludi Glomb, bratja, svatja, cvetja, ludi, djavol, popadja, spored niv i
gradjanin Gra`, cvetje, livadje Lk.
Vo zapadnite periferni sela ne se retki i slu~ai so zapazeno -t na krajot
vo sekvencite -st, -{t: gore{t, pri{t, no{t, brest Leska, bro{t, prst
Zrn, grst, ~ist Lk.
Vo oddelni leksemi i vo oddelni punktovi na dolnoprespanskiot teren se
zadr`al i palatalniot nazal /w/, sp. kow kowo : koni Lk, bawa - bawi
Gra`, sviwa Leska. Vo drugite slu~ai vo pove}eto sela w preminalo vo /n/:
kon, guna, duna, i vo nastavkata -ina : de~ina, noxina, ili pak
depalatalizacijata se vr{ela so anticipacija na mekosta vo /j/, pa se dobila
sekvencata /jn/: bajna, sajna, kojnar, kojncka kola, sirejne, jadejne, ili bez
metateza /nj/ babunjosan, denja, senjak, sinjak, trnjak, drenje, jglenje,
korenje, ledinje, svato{tinje, trnje Glomb.
Prespanskiot govor, kako {to vidovme, ne ja poznava fonemata h. Vo
inicijalna i intervokalna pozicija taa se zagubila bez traga, sp. snaa, lea,
aren, a pred konsonant i na krajot, kako vo drugite zapadni govori, /h/ se
izmenilo vo /f/ vo najgolem broj slu~ai, sp. baf~a, bof~a, piftija, straf,
rekof, rekofte, odn. /v/ gluf - gluvo, suf - suvo. Samo vo oddelni slu~ai vo
ovaa pozicija /h/ se zagubilo napolno, sp. ~eli, tula, itiza, i vo nastavkata
-hme vo 1 l. mn. na minatoto opredeleno vreme, sp. rekome, vikame.
Vo ju`niot del od oblasta vo 1 l. ed. na aoristot i imperfektot mesto /h/
se sre}ava i /k/: bek, imak, nosek prete`no vo re~ta na postarite govorni
subjekti.
Od drugite fonetski osobenosti kako diferencijalni po odnos na
gornoprespanskiot ovde se javuvaat:
fonemata /f/: fatva, furna, furka, filan Leska, Pus, Gra`, Lk.
ispu{taweto na krajnoto -t vo deseti~nite broevi: dvaese / dvajse, pendese,
devendese Leska, Gra`,
zagubata na /j/ vo sekvenci od dve a vo oddelni leksemi, sp. zaak / za:k, paak /
pa:k Lk, zaa~ica, paak, paa~ina, {aak, odaa Gra`,
ispu{taweto na /v/ vo grupi zad dentalite /t, d/: ~etortok Zrn, nador,
zatoreno, otoreni Gra`, `etar Leska.
96
krngo [ul, kono, sivio Pus, mno`inskite formi noyi, rci, pokraj noye,
rce, mno`inskata forma deci od dete,
a kaj zamenkite oblicite nega ga za `.r. pokraj nea (j)a, nemi pokraj nimi,
nejn -a, -o mesto gornoprespanskata forma nejzin, formite nija, vija, tija
[ul, pokraj nie, vie, tie, i op{tata zamenka svi~ki, kako i ~estata upotreba
na na-konstrukcijata za izrazuvawe na dativniot objekt, sp. na nego mu re~e, na
nimi mu dade Leska.
^lenskite formi na -v i -n (-ov, -on) se dosta retki i vo ju`niot pojas na
gornoprespanskoto govorno podra~je, a ju`no od linijata Kowsko Arvati
gotovo i voop{to ne se upotrebuvaat. Severnata izoglosa na ~lenskiot oblik
za m.r. -o (deno) dopira do [ulin i Arvati. Vo Glombo~eni na zapadniot breg
i vo Pretor na isto~niot ve}e prevladuva formata -ot: denot, zetot Glomb.
Vo dolnoprespanskiot govor kaj imenkite karakteristi~no e toa {to
izbrojanata mno`ina na -a e mnogu retka, gotovo se zagubila. Imenkite od
ma{ki rod vo sintagmi so broj mno`ina obi~no obrazuvaat so nastavkite -i,
-o, kako i obi~nata mno`ina, sp. dva lebo, dotera dva koni Gra`, Leska.
Mno`inskata nastavka kaj imenkite od sreden rod na -e na celoto
dolnoprespansko podra~je se javuva vo fonetskiot oblik -ina : pilina,
telina, polina.
Mno`inskite formi na li~nite zamenki se javuvaat vo dve raznovidnosti:
nie, vie, tie, koi se pora{ireni, i: nija, vija, tija, koi{to se sre}avaat
nasporedno so prvite vo zapadnite sela ([ulin, Leska). Formata nemi
pokraj nimi se sre}ava vo ju`nite sela, kako i raznovidnosta svi~ki, sp. Nemi
i udrime, na nemi mu rekof Lk. Formata nega ga za direktniot objekt za `.r.
od taa, koja e konstatirana vo Gra`deno, e novo obrazuvawe sprema oblicite
za m. i s. rod nego go, a so naslon na nea (j)a. Na celiot prespanski teren,
vidovme, ima silna tendencija da se uprosti sistemot na zavisnite formi na
li~nite zamenki. Taka se objasnuvaat i formite nega ga za `.r., i kratkata
zamenka mu : na nega / neja mu re~e, mu re~e na `enata Gra`. Vo dolnoprespan-
skiot govor silno e izrazena i tendencijata dativniot objekt da se izrazuva
analiti~ki so predlogot na : na kogo mu re~e, na nego mu dade, na nimi mu
isprati zdravo`ivo Lk. Pra{alno-prisvojnata zamenka ~ij ima samo eden
oblik za site tri roda, sp. ^i esti, mori momi~e? ^i esti ona dete? No vo
vakvi slu~ai prisvojnosta po~esto se izrazuva analiti~ki so predlogot na +
op{tata forma od zamenkata koj: Na kogo si? Na kogo e deteto?
Vo oblasta na glagolot dolnoprespanskiot govor poka`uva nekoi
specifi~nosti vo obrazuvaweto na prezentot, minatoto opredeleno vreme,
glagolskiot prilog, kako i vo derivacijata na nekoi deverbativni glagoli.
Vo 1 l. edn. na prezentot i ovde, kako vo gornoprespanskiot, nastavkata -m
e ograni~ena na glagolite od a-grupa: oram, vikam. Vo 3 l. edn. na ovoj teren
nastavkata -t ve}e ne se sre}ava, sp. (toj) vika, nosi, se~i, {ie. Isto taka -t
se zagubilo i vo 3 l. mn. na prezentot, i toa zavr{uva na -e kaj site glagoli, sp.
(tie) vike, nose, bere, {ie.
Nekoi dezintegracioni procesi kaj glagolite se izvr{ile i vo ovoj govor,
no ne{to poinaku otkolku vo gornoprespanskiot. Glagolite od e-grupa {to im
zavr{uva op{tiot del na vokal ostanale neintegrirani, sp. (toj) znae, see,
{ie, obue. Kon ovoj model se priklu~ile i glagolite od i-grupa kaj koi
97
korenskata morfema zavr{uva na -o-, sp. broe, stoe, kroe. Site drugi glagoli
od porane{nata e-grupa ({to im zavr{uva op{tiot del na konsonant)
preminale vo i-grupa, sp. se~i{ - se~i, dojdi{ - dojdi.
Celata paradigma na prezentot go ima sledniot vid:
98
Glagolskiot prilog vo ju`nite prespanski sela e mnogu redok, negde i
voop{to ne se dobiva. Tamu kade {to ne se zagubil napolno, toj se obrazuva so
sufiksot -i~kum, koj se dodava na glagolskata n-forma, sp. vikan~kum (<
vikani~kum), nosen~kum, pla~en~kum Leska, jadeni~kum, odeni~kum [ulin,
vikani~kum Lk. Poretko se sre}avaat vo ovoj govor i prilo{ki obrazuvawa
od tipot ml~en'ata Leska.
Vo krajnite ju`ni sela, kade {to e vlijanieto na kosturskiot govor dosta
silno, se zagubil i glagolskiot l-particip (vo Lk, Gra`deno) so {to se
reduciral glagolskiot sistem na slo`enite formi. Deneska na ovoj del od
prespanskoto govorno podra~je formite so sum + l-participot (perfektot,
pluskvamperfektot, idnoto preka`ano vreme), vklu~uvaj}i go tuka i
potencijalot so bi, ne se upotrebuvaat. Funkciite na slo`enite minati
vremiwa gi prezele konstrukciite so ima / nema i glagolskiot n/t-particip
od tipot: imam odeno, ima{ odeno, i: imaf odeno, ima{e odeno
Kategorijata preka`anost kako morfolo{ka formacija vo toj del na
razgleduvaniov govor ne postoi. Funkciite na bi-konstrukcijata (mo`niot
na~in) gi prezela formata so }e + imperfekt: }e sedef, }e sede{e, }e sede{e,
}e sedeme, }e sede(f)te, }e sede(j)a. Inaku, osnovnoto zna~ewe na ovaa forma e,
kako i vo drugite zapadni govori, da izrazuva idni dejstva po odnos na minat
moment, kako i za izrazuvawe na kategorijata povtorlivost. Sp: ]e mu a zemef
pu{kata od raka, ama se naka{laf pret toa i se razbudi Gra`.
Nekolku posebnosti vo dolnoprespanskiot govor nao|ame i vo
derivacijata na nesvr{enite deverbativni glagoli. Obrazuvawata so -v- ovde
gotovo napolno gi istisnale starite formi na -a, -ja, -java, sp.: oborva, otvora,
poftorva, turva, platva, vratva, fatva, smetva, padva, rodva, obidva,
naotva, zaotva, vidva, dosadva, dojdva, preidva, priodva, ili: otvorva,
rastoarva, potpirva sopinva Lk, menvat, legvat, sa stemvat, zapletvat,
prepletvat, sedvat, padvat, pogodvat, prejdvat, rastvorvat Glomb. Kaj
glagolite na -va (od tipot zaborava vo literaturniot jazik) ovaa nastavka se
pro{irila i se dobila nova -iva, sp. zaboraviva, ozdraviva Lk, odn. -eva :
ozdravevat Glomb, ozdraveva, zaboraveva, o`iveva Leska, sekako spored
modelot kr{teva, pro{teva. Od glagolot izvadi nesvr{enata forma
glasi izvava, a od soberi, zberi nesvr{enite zavr{uvaat na -uva : soberuva,
zbiruva; od frli se sre}avaat dve nesvr{eni formi: frla i frluva,
pokraj frga. Kaj glagolite od tipot obue, sobue nesvr{enite korelati
glasat: obuva, sobuva, sa otruva, a od zaspie, za{ie, ispie zaspiva, za{iva,
ispiva.
Vo ju`niot del na dolnoprespanskiot govor kako dijalektna raznovidnost
se javuvaat i negiranite formi od stariot glagol *xtti: nejta, nejti{, nejti,
nejtime, nejtite, nejte Lk, koi se upotrebuvaat nasporedno so formite:
nej}am, nej}i{, nej}i, nej}ime, nej}ite, nej}e.
Pomo{niot glagol sum vo prezentot se javuva vo slednive formi:
99
Vo 3 l. edn. formite (j)et i (j)esti se upotrebuvaat gotovo paralelno, so
toa {to negde prevladuva ednata, vo drugi punktovi drugata. Mno`inskite
formi sma, sta ni se poznati od govorot na s. Gra`deno (sp. sa, si, e, sma, sta,
sa) i dobieni se po analogija. Mno`inskiot oblik sne zabele`an e vo Lk: sa,
si, jet, sne, ste, sa. Vo s. [ulin paradigmata od sum glasi: su, si, esti, sme /
sne, ste, sa, a vo Leska: sum / sa, si, et / esti, sme, ste, sa.
100
Negde vo vakvi slu~ai se javuva na penultima eden slab akcent, sp.
'Opcirina, m'a{inata, n'evestata, b'orina - b'orinata, k'opil~e -
k'opil~iwa, s'ira~ina, pr'ijateli, f'amilija, sv'ekrvata, s-'ispoboli, i vo
celini: n'e-ojdoa, tr'i-meseci, n'e-velime Opcirina (Lerinsko).
3. QUBOJNSKO-GERMANSKIOT GOVOR
(dolnoprespanski * > //-govor)
i u
e o
a
101
Patem da spomeneme deka osven vo spomenatite slu~ai (gnglo, gmba,
drngo, jndro, krngo, kndela, jarambica, jangula, mndro, trmba, pandar)
ostatoci od nazalizmot ima vo leksemite: lendina Qub, grenda, govendo,
govendar Niv.
Mesto sek. 2 vokalot // e zabele`an vo leksemite: bdnik, lca, mgla,
mska.
a mesto vokalnoto * vo: bam, sa bva, Bgarin, Bgarija, vk, gta, gte{
goltka, gfa kolva, dgo, `to, `~ka, `tica, jabko, kk - kko,
k~i{ta (od konop), mzi, mkum, m~i, mwa, p{ok pol`av, sa smknaf,
sza, snce, t~nik, t~i luk, smknaf e(d)no vlakno, i vo grupa so l /l/ vo:
vlna, klni, go preklna, plno, sa naplna Ger.
Vo leksemite: vkaf, tkaf (< volkaf, tolkaf) // e dobieno analo{ki.
Va`na diferencijalna osobina na qubojnsko-germanskiot govor
pretstavuva i vokalnoto //: dvo, zno, psti, ti, |a. Vo leksemite: gmada,
stna, tpeza toa e od sekundarno poteklo.
Po drugite crti vo vokalizmot qubojnsko-germanskiot govor ne otstapuva
vidno od dolnoprespanskiot * > //-govor. Vokalnite sekvenci /ea/ i /oe/ se
pazat neizmeneti, sp. strea, m{tea, goedo, ~oek, vdoec, neola, leonka. Osven
toa i grupata /oa/ naj~esto ne se asimilira: koa~, toar, soalka, osnoa, dadoa,
rekoa, pokraj: to:, zato:, tro:.
Konsonantizmot na qubojnsko-germanskiot govor e gotovo identi~en so
dolnoprespanskiot. Toj ja poznava fonemata /f/: fa{ta, furna, sa fali.
Ne{to e pofrekventna ovde samo fonemata /w/, bidej}i procesot na
zatvrdnuvaweto ne gi opfatil site pozicii. Redovno /w/ se javuva vo zbirnata
mno`ina kaj imenkite: planiwe, twe, kamewe kamewa, jesewe (< jasewe), vo
nastavkata za glagolskata imenka: jadewe, kosewe, orawe Niv, i vo nekolku
oddelni leksemi, sp. bawa, mwa, siwak, dewa pokraj dewja, no po~esto: pilina,
prasina, telina, iako ne se nepoznati i formi so /w/ vo posevernite sela. Vo
govorot na pomladoto pokolenie procesot na depalatalizacija na /w/ e vo tek
i vo nastavkata -we. Taka pokraj drewe, kamewe, orawe se sre}avaat i
raznovidnostite so nj: drenje, oranje, tnje.
Fonemata /l/ na krajot na slogot ima alofon [l], a ne [] kako vo
gornoprespanskiot, sp. stol, stol~e.
Fonemite /}, |/ i ovde se retki. Mesto *tj, *dj tie se sre}avaat samo vo
nekolku leksemi, sp. doma}in, ku}a, }erka, para}erka, ve}e, poj}e, Bo`i}
pokraj Bo`ik, }e, me|u, |a, sve|ere, taku|ere, vo Nivica e zabele`ana i
formata zao|va. Vo drugite slu~ai *tj, *dj se kontinuirale vo /{t, `d/, sp.
vre{te, ga{ti, gore{to, le{ta, m{tea, no{ti, no{tvi, sno{ti,
ple{ti, sfe{ta, sfe{talnik, pla{ta, fa{ta, ili so zagubeno /t/ vo: no{,
polno{, pe{nik, ple{ki, sfe{nik, a mesto *dj /`d/: ve`da, me`da, pre`da,
sa`di, ~u`do, ~u`dina, gra`danec, belgra`danec, odn. /`/ vo: `a, `osan,
pokraj |a, ~u`o, nao`va, preo`va. Vo leksemata mre`da se raboti za
sekundarno /d/.
Grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj) ovde se pazat neizmeneti: bratja, prtje,
ptje, proletje, cvetje, gmadje, livadje, ludje, djavol, popadja.
102
Za fonemite /y/ i /x/ va`i i za ovoj govor s# {to e re~eno za niv vo drugite
prespanski govori, sp. /y/ direyi, poloyi, poprayi, kof~eyi, /x/ brexe, kof~exe,
poloxe, noxe.
Velarnite /k, g/ pred prednite vokali /i, e/ ne se neutraliziraat so /}, |/,
sp. kiva, kitka, kisel, gini.
Nema doslednost ovde vo promenite na fonemite /s, {/ pred afrikatite /c,
~/ na morfemskata granica. Pred sufiksite -ce, -~e /s, {/ naj~esto alterniraat
so /f/: bres - bref~e, lis - lif~e, meso - mefce, pu{ka - puf~e, no i: klas -
klas~e Niv, masca Qub. Me|utoa, vo prefiksite vo ovaa fonetska pozicija /s/,
ponekoga{ i /{/, obi~no se ispu{ta, sp. racepi, racuti, da a i~isti, i~e{laj
si a kosata Qub, racuti, i~isti, pokraj is~isti, i~e{a Niv.
Patem da gi spomeneme i alternaciite k - f vo lakt - lafti, nokt //
noft - nofti Niv.
Ispu{taweto na vokalite se vr{i vo ramki i vo mera kako vo drugite
prespanski govori. Ovde se ne{to po~esti slu~aite vo koi se zagubilo /j/ me|u
dve a, sp. zaak, zaa~ica, paak, paa~ina, odaa, {aak, kako i vo grupata /ia/: zmia,
rakia.
Ovde se gubi soglaskata /t/ redovno na krajot vo deseti~nite broevi:
osomdese, devedese Qub, trinajse, triese, peese, sedomdese Niv.
103
zamenka ~ij se javuva samo vo eden oblik, sp. ^i e ovoj saat? ^i e ova kapa?
^i e ovo dete? ^i sa ovje deca?
Vo glagolskiot sistem kako posebnost vo qubojnsko-germanskiot govor se
javuva nastavkata za 1 l. mn. na minatoto opredeleno vreme -mef, sp. vikamef,
imamef, nosemef, koja se upotrebuva nasporedno so -me. Taa mo`e da se objasni
na dva na~ina so metateza od -fme, ako sudime spored -fte, ili pak f e
vneseno od 1 l. edn. za da se izbegne mo`nata omonimija so 1 l. mn. na prezentot
kaj eden broj glagoli: imame imamef, nosime nosimef, seeme seemef (:
prez. imame, nosime, seeme). Celata paradigma na aoristot i imperfektot
izgleda kako {to sleduva:
104
JUGOISTO^NO NARE^JE
1. [TIPSKO-STRUMI^KI GOVORI
107
leksemata /veter/ koja{to se javuva kako takva na po{irok prostor ([tip,
Radovi{, Vinica). Vo grupata *tm se javuva vokalot /u/, sp. sedum, osum ([tip,
Radovi{); vo selata isto~no od Ko~ani osven /u/ vo ovaa grupa se vmetnuva /a/
odnosno //, sp. sedam, sedamdese (Vinica); sedm, osm (Strumica). Vo grupata
*tn na celoto podra~je se sre}ava sekundarniot vokal /i/, sp. ogin.
Vo {tipsko-strumi~kite govori po pravilo nemalo me{awe na nosovkite,
pa taka * > e sp. et'rva, e~m'en, edar ([tip, Podare{, Vinica), no mo`e da se
sretnat i primerite so zamena na * so *, sp. jaz'ik, jaz'i~e (Vinica, Radovi{-
ko). Sli~no e i so leksemite: zajak, pajak.
Skoro na celoto podra~je namesto nekoga{noto vokalno * go nao|ame
rezultatot //, sp. `t, vna, `~ka. Sepak vo severniot del od [tipsko i
Ko~ansko zad labijalni soglaski * > u , sp. vuk, bua, jabuka; dodeka vo gradski-
ot strumi~ki govor namesto // ima /l/, `lt, vlk, pln. Vokalnoto * > ,
iako so razli~en intenzitet me|u soglaski i na apsolutniot po~etok na zbo-
rot, vr{i slogotvorna funkcija, sp. dvo, cn, ka.
Na {irok prostor vo [tipsko, Radovi{ko i Strumi~ko se ispu{ta
po~etnoto /o/ vo leksemite: op'a{ka > p'a{ka, op'inci > p'inci.
Strujniot glas /s/ pred afrikatot /~/ se asimilira vo /{/, sp. bres
bre{~e, klas kla{~e; mo{~e. Isklu~oci od ova se sre}avaat vo nekoi rado-
vi{ki sela (s. Dedino), kade /s/ vo ovaa pozicija se izgovara kako slabo pridu-
{eno /h/, sp. klah~e, gluhci, obrah~e.
Konsonantskata grupa v~- vo ovie govori se uprostuva, pa taka: ~era
namesto v~era. Isto taka i po~etnata grupa vd- se skratuva so ispu{tawe na
/v/, pa taka: vdovec > dovec, vdovica > dovica. Na uprostuvawe e podlo`na i
konsonantskata grupa p~- kade otpa|a /p/, sp. ~eli < p~eli; ~enica < p~enica;
~enk'aren leb. Vo prilogot mnogu grupata mn- se uprostuva: nogu.
Vo pogled na razvojot na /{t/ i /`d/ {tipsko-strumi~kite govori se
vklu~eni vo pogolemata area na jugoisto~nite govori vo koi: /{t > {~/, a /`d
> `x/ (vo gradskite govori). Taka, i vo Kuku{ ima /{~/ i /`x/, a vo selata /{t/
i /`d/, vo Dojran isto taka vo gradot ima /{~/ i /`d/, a vo selata /{t/ i /`d/,
isto i vo Strumica i Radovi{, a isklu~ok e [tip i selata kade {t > {~, a `d
> `x, sp. gu{~er, kle{~i, pu{~i.
108
Vo strumi~kite govori od trite pokazni zamenki (ovoj, toj, onoj) se upo-
trebuva samo edna: taj, taa, tva, taka: ovoj taj tuka; onoj taj tamu. Vo
[tip, Ko~ani i Radovi{ se sre}avaat trite zamenski formi: taj, ov'aj, on'aj.
Od glagolskiot sistem treba da se spomene preminot na glagolite od i-
grupa vo e- grupa, pa taka: ti pere{, on pere; ti nose{, on nose; mn. pereme
perete; noseme nosete.
Karakteristi~na za ovie govori e i nastavkata -m vo 1 l. edn. na prezentot
kaj site glagoli: vikam, beram, nosam. Formata za 1 l. edn. na prezentot od
glagolot sum glasi: sam, a vo mn. sme, ste, sa. Glagolite od a- grupa vo 3 l. mn.
vo prezent se javuvaat so nastavkata -t sp. oni vikat, sakat, imat.
Nastavki za imperfekt se: -h, -{e, -{e, -hme, -hte, -a; sp. vikah, vika{e, vi-
ka{e; vikahme, vikahte, vikaa; noseh, nose{e, nose{e; nosehme, nosehte, nosea.
Vakvite imperfektivni formi se poznati vo Strumi~ko, Radovi{ko i Ko~an-
sko, a vo [tipsko i delumno i vo ko~anskiot govor gubeweto na /h/ dovelo do
izmeni vo nastavkite. Taka vo 1 l. edn. ja sre}avame nastavkata za 2 i 3 l. edn.,
dodeka vo 1 l. i 2 l. mn. po gubeweto na /h/ za da se izbegne homonimijata so
prezentot do{lo do vdol`uvawe na osnovniot vokal, dobieno kako kompenzacija
za zagubenoto /h/, a potoa dolgiot vokal se razlo`il na dva kratki od koi edniot
vlegol vo sostav na morfemata. Taka paradigmata glasi: vika-{e, vika-{e, vika-
{e; vika-ame, vika-ate, vika-a; nose{e, nose{e, nose{e, noseme, noseete, nosea.
Izedna~uvawe na trite lica vo edninata se sre}ava i vo aoristot po
gubeweto na nastavkata -h vo 1 l. edn., no iako vo 1 i 2 l. mn. od nastavkata se
zagubilo /h/ ne do{lo do promena na nastavkite bidej}i morfolo{kata funk-
cija ja prezel akcentot, sp. kupuv'a, kupuv'a, kupuv'a, kupuv'ame, kupuv'ate, ku-
puv'aa; 1, 2, 3 l. edn. nos'i, mn. nos'ime, nos'ite, nos'ia; edn. se~'e, mn. se~'eme,
se~'ete, se~'ea.
Vo Strumi~ko, vo imperativot kaj glagolite od e- i i- grupa vo 2 l. mn. se
javuva nastavkata -'ejte, sp. nos'ejte, jad'ejte, per'ejte; dodeka vo [tipsko i
Ko~ansko se sre}ava nastavkata -ite, sp. n'osite, j'adite, s'edite. Razliki
me|u {tipsko-ko~anskite i strumi~ko-radovi{kite govori vo zapovedniot
na~in se zabele`uvaat i vo akcentot. Vo strumi~ko-radovi{kite govori vo
mno`inskite formi na imperativot akcentot pa|a na fleksivnata morfema,
sp. kup'uvaj kupuv'ajte, br'oj bro'ejte; z'emi zem'ejte, r'e~i re~'ejte, ~uj
~u'ejte, pej pe'ejte. Kaj prefiksiranite glagoli vo edninska forma akcentot
se prefrla na prefiksot, a vo mn. ostanuva na nastavkata, sp. 'odnesi
odnes'ejte, 'izvadi izvad'ejte.
Od slu`benite zborovi osobenost se predlozite prez i vrz, sp. Dva pati
ide{e prez padinata; Zamina prez ~a'iro. Predlogot vrz se javuva namesto na,
a kako osobenost za male{evskiot govor i za ko~anskite sela {to grani~at so
Male{evijata se javuva raznovidnosta vrez, sp. Vrez nego padn'a. Kako
relativen se javuva svrznikot deka, sp. Sedi deka si se najd'el. Na~inskiot
svrznik kako ovde glasi kato, sp. Kato tebe drug nema. Treba da se spomenat i
primerite so partikulata eg'a, osobeno vo kletvite, sp. Eg'a da ne si ojde do
doma; Eg'a (da) mu se is'u{e rakata. Pod vlijanie na male{evskite govori vo
del od ko~anskite govori se sre}avaat i predlozite voz i kam (km), sp. Ojd'e
voz rekata (nagore, niz); Km nih beh (kaj).
109
Ovie govori poka`uvaat posebnosti i vo derivacijata. Treba da se
spomene udvoeniot sufiks -ar + -in, sp. goved-ar-in, rib-ar-in. Pod vlijanie na
sosednite severni govori vo [tipsko i Ko~ansko se sre}avaat sufiksite
-o}a i -iwa, sp. lo{o}a, dobro}a; dobriwa, ubaviwa.
1.3. Vo obrazuvaweto na imperfektivnite glagoli se sre}avaat nekolku
posebnosti:
a) Sufiksot -va se javuva i vo obrazuvawata od tipot: udene udeva, vleze
vleva, a sufiksot mo`e da se sretne i kako -ava, sp. uleze ulava, izleze
izlava; vo Ko~ansko, dodeka vo Strumi~ko e: izleze izleva, vleze vleva.
b) So sufiksot -ja se sre}avaat nesvr{enite glagolski formi od tipot:
zabravi zabravja, popravi popravja, raspravi raspravja, ispravi
ispravja. Vo ko~anskiot govor s pove}e ima i obrazuvawa od tipot: ozdravi
ozdravevja, pokraj: ozdraveva (Vinica), dodeka vo {tipsko-radovi{kite i
strumi~kite govori ovie glagoli obi~no zavr{uvaat na -uva.
v) Kako osobenost na krajnite punktovi na {tipsko-ko~anskite govori
va`ni se imperfektivnite obrazuvawa dobieni so reduvawe na korenskiot
vokal e > i, kaj odreden tip glagoli, sp. iste~e isti~e, prete~e preti~e,
prelete prelita.
1.4. Strumi~kiot govor se istaknuva so odreden broj specifi~nosti na
fonetski plan vo odnos na spomenatava grupa govori.
Najzabele`itelna karakteristika e redukcijata na neakcentiranite
vokali /e/, /a/, /o/, osobeno na /e/ i /o/. Imeno, neakcentiranoto /e/, iako po
pravilo ja menuva svojata artikulacija kon /i/, ima slu~ai koga se reducira i
vo //. Ovaa dvojnost zavisi od fonetskata okru`enost t.e. promenata /e > / se
javuva samo vo sosedstvo na sonanti, sp. k'isl, v'e~r, `'edn, u~'itl, g'u{tr;
dodeka vo drugi pozicii e > i, sp. dib'el, {i}'er, vi~e'ra, nivest'ulka. Taka e i
vo po~etokot na zborot, sp. il'en (elen), iz'~e (izi~e). Redukcijata na /a/ e
poslabo izrazena i odi vo pravec na //, no obi~no ostanuva kako poluredu-
cirano //, osobeno vo sosedstvo na sonanti, sp. rabota > rb'ota.
Redukciite na vokali vo finalna pozicija ne podle`at na zakonite na
redukcijata bidej}i vo tie slu~ai morfologijata $ postavuva pre~ki na
fonetikata so cel da se za~uva izraznosta na morfemite. Taka, finalnoto /e/
kaj imenkite od sr. r. e su{tinski beleg za rodovata pripadnost (dete, pole) i
dokolku bi do{lo do redukcija /e > i/ bi se izgubila izraznosta i ne bi se
znaelo dali se raboti za edn. ili mn. Obratno pak, vo ~lenuvanite formi, koga
~lenskata morfema ja prezema funkcijata na gramati~ki pokazatel,
finalnite /e/ i /a/ ne se stabilni bidej}i ne se neophodni, pa ~esto se
ispu{taat, sp. pile pilto, pole polto, `ena `enta, rabota rabotta.
Vo strumi~kite govori ima u{te edna fonetska karakteristika, a toa e
asimilacija na samoglaskite posle koja sleduva kontrakcija i dobivawe dolgi
samoglaski. Sp. oa > o: (brojat > broat > bro:t); ea > e: (bea > be:); ue > u: (~ue >
~u:); ua > u: (muva > mua > mu:).
Vo obrazuvaweto na glagolskata pridavka pravi vpe~atok otsustvoto na
formite so morfemata -t t.e. se generalizirala nastavkata -en i kaj
glagolite so osnova na -n, pa taka: `enen (`enn), ranen (rann), kanen (kann).
110
2. MALE[EVSKO-PIRINSKI GOVORI
111
Vtoriot model, za podvi`niot akcent, se pretstavuva so ovie modeli:
a) `en'a: `'eni: `en'ata: `en'ite /rebr'o: r'ebra: rebr'oto: rebr'ata /u{'e:
'u{'i: u{'eto: u{'ite
b) br'ada: br'adi: brad'ata: brad'ite /cr'evo: cr'eva: crev'oto: crev'ata/ 'oko:
'o~i: ok'oto: o~'ite
v) vk: v'ci: vk'o: vc'ite /d'ar: d'arove: dar'o: darov'eto
g) drv'ar: drvar'e: drv'are: drvar'eto /or'a~: ora~'e: or'a~e: ora~'eto
Podvi`en akcent se sre}ava i kaj pridavskite zborovi, sp. sl'ab, slab'ie
(~lenuvana), sl'aba, slab'ata; sl'abo; slab'oto; sl'abi, slab'ite; dob'er, dobr'ie,
dobr'a, dobr'ata, dobr'o, dobr'oto, dobr'i, dobr'ite.
Kaj odreden tip glagoli sp. j'ada, jad'e{, jad'e, jad'em(e), jad'ete, jad'at;
d'`a, d`'i{, d`'i, d`'ime, d`'ite, d`'at; r'azbera, razb'ere{, razb'ere; }e
go 'izgora, izg'ori{, izg'ori; vo imperativ: p'e~i, pe~'ete; l'e`i, le`'ete; 'ispe~i,
isp'e~ete; kaj glagolskata l-forma: r'ekol, rekl'a, rekl'o, rekl'i.
Me|u fonetskite crti od vokalizmot na male{evsko-pirinskite govori
va`en e kontinuantot na sekundarniot 2 vo grupite *tr i *tm na krajot na
zborot kade se javuva /e/, sp. veter, iter (Del~evo, Peh~evo, Blagoevgrad);
s'edem, 'osem, sedemdes'e, osemdes'e (Del~evo, Peh~evo, Blagoevgrad).
Vo oblasta na konsonantizmot posebnosti se zabele`uvaat vo razvojot na
oddelni konsonantski grupi. Taka, strujnite /s/ i /`/ pred afrikatite /c/ i /~/
se izmenile vo /h/, sp. no` noh~e, prase prahci (Del~evo, Blagoevgrad).
Me|u ne tolku ~estite izmeni e preminot na grupata /kt/ vo /ht/, sp. lakti
> lahti. Promena na spomenatata grupa /kt/ vo /ft/, no pak preku /ht/, se
sre}ava vo leksemite: nokti > nohti > nofti (kt > ht > ft). Konsonantskata
grupa /vn/ vo male{evsko-pirinskite govori dobro se ~uva, sp. od'avna, r'avno,
pl'evna, gl'avna. Osven toa, grupata /vn/ se dobila i sekundarno so disimilacija
na /mn/, sp. gumno > guvno, temno > tevno.
Me|u zabele`livite fonetski specifi~nosti za ova govorno podra~je spa-
|a palatalizacijata k > }, zad palatalna soglaska, sp. majka > ma}a, vujko > vu}o.
Se palatalizira i krajnoto /t/ (/d/), sp. nokot > noko}, lakot > lako}, stud > stu},
gospod > gospo}, zet > ze}. Osven vo pirinskite govori ovaa osobenost se sre}ava i
vo isto~nata periferija na strumi~kite govori, a potoa preku Dojransko prodol-
`uva vo Kuku{ko, kade se sre}ava: kromi} (< kromid), pa} (< pat), izi} (< jazik).
Vo izgovorot na grupite /{t/ i /`d/ vo male{evsko-pirinskite govori ima
dvojnost. Izgovorot /{t, `d/ e osobeno za pirinskiot govor, sp. o{te, ogni{-
te, gu{ter, do`d. Vo Male{evskata regija ima razgrani~uvawa: vo Pijanec
ima {t i `d (gu{ter, kle{ti, do`d), a vo berovskiot govor se sre}ava {~ i
`x, sp. gu{~er, ogni{~e, ni{~o.
Novoto jotuvawe ne e kompletno izvr{eno. Grupite -tj-, -dj- (< *tj, *dj) naj~es-
to se ~uvaat neizmeneti, sp. bratja, cvetje, vodje, livadje (Del~evo, Peh~evo) ili
pak se javuvaat formi dobieni so vkrstuvawe: bratja + bra}a = brat}a; svatja +
sva}a = svat}a. Vo grupata -nj- e izvr{rno novoto jotuvawe, sp. trwe, jadewe.
Ovde, kako i vo drugite isto~ni makedonski govori, na mestoto na praslo-
venskite grupi *tj i *dj ima dvojni rezultati: /}/ i /|/ ili /{t/ i /`d/, so toa
{to preovladuvaat vtorite. Kako specifi~nost treba da se spomene i pri-
sustvoto na krajnoto palatalno /t/, sp. zet(ze}), pat(pa}), kako i prisustvo-
112
to na /~/, sp. Bo`i~, ve~e (< ve}e). Staroto palatalno /w/ ovde napolno zatvrdna-
lo, sp. ko` > kon, bawa > bana.
2.3. Na dijahroniski plan, vo oblasta na morfologijata se zabele`uvaat
pove}e arhaizmi kako specifi~nost za male{evsko-pirinskite govori, a raz-
li~ni od {tipsko-strumi~kite. Taka, vo male{evskiot i blagoevgradskiot
govor ~lenskata morfema za m.r. zad nekoga{nite palatalni soglaski, kako i
zad /j/ se preglasuva /o > e/, sp. kraj > kra'e, kon (kow) > k'one, bel > belie (Bla-
goevgrad, Peh~evo), nasprema izgvorot: kr'ajo, k'ono (Pijanec, Del~evo).
Starata mno`inska nastavka -e kaj pove}eslo`nite imenki od m.r., zad
nekoga{nite meki konsonanti se ~uva neizmeneta, sp. razb'oj razb'oe, ov~'ar
ov~'are. Za da se izbegne homonimijata so ~lenuvanite formi kaj ovoj tip imenki
se obrazuvala nova nastavka -je, sp. g'u{~erje, d'everje. Ovaa nastavka se javuva kaj
imenkite so sufiksi: /-in/, /-ar/, /-tel/, /-a~/. Kaj imenkite od sr.r. {to zavr{uvaat
na -e vo mn. se ~uva starata nastavka -eta, sp. pras'e pras'eta, tel'e tel'eta.
Vo male{evsko-pirinskite govori se ~uvaat trite glagolski grupi: ima,
nosi, pere. Nastavkata -m za 1 l. se javuva samo kaj glagolite od a- grupa: sakam,
imam, vikam VS nosa, pera (Blagoevgrad, Peh~evo, Berovo). Vo 1 l. mn. prezent
nastavkata -me se javuva samo kaj glagolite od a- grupa, sp. imame, kopame. Gla-
golite od drugite grupi obi~no zavr{uvaat na -m, poretko na -me, sp. mn.
nos'im, ber'em, jad'em.
Vo male{evskite govori vo 3 l. imperfekt, osven nastavkata -a se sre}ava
i pro{irenata morfema -a{e, sp. 'imaa, 'kopaa VS im'aa{e, sed'ea{e, jad'ea{e.
Imperativnata mno`inska nastavka -ete, se pro{irila i na glagolite od
a- grupa, pa taka pokraj: vie nos'ete, ber'ete, sed'ete; ima: vie b'egete, v'ikete.
Uprostuvaweto prodol`ilo vo nekoi govori so toa {to tematskiot vokal /e/
se pro{iril i vo 2 l. edn., sp. begaj b'ege; igraj 'igre. L-formata vo mn.
zavr{uva na -li, sp. bil'i, mogl'i, rekl'i, im'ali.
Vo formite na glagolskiot prilog, isto taka, e zabele`liva tendencijata
za obop{tuvawe. Taka vo blagoevgradskiot govor tematskiot vokal od a- grupa
se izedna~il kaj glagolite od site tri grupi, sp. vik'ae}i, kop'ae}i; od'ae}i
(odej}i), sed'ae}i (sedej}i). Sprotivno pak, vo Male{evijata izedna~uvaweto
se vr{elo spored glagolite od e- i i- grupa, od'ee}i, sed'ee}i, gled'ee}i (gle-
daj}i), vi}'ee}i (vikaj}i).
Od starite pomo{ni glagoli *byti i *htti se upotrebuvaat po dve minato
opredeleni formi. Ednata se obrazuva od prezentskata osnova, a drugata od
aoristnata. Taka, b'eh VS bid'eh; b'e{e VS bid'e; ne }eh (ne hteh) VS ne htoh; ne
}'e{e (ne ht'e{e) VS ne hte; ne htea VS ne htoa.
Od oblasta na derivacijata kako dijalektni osobenosti se javuvaat
prilo{ki obrazuvawa so nastavkata -~kata, sp. sedi~k'ata, le`i~k'ata.
Za obrazuvawe augmentativni i pejorativni formi se upotrebuva sufik-
sot -etina, sp. momet'ina, babet'ina. Interesna e i nastavkata -urka, sp. ka{-
~'urka (ku}arka), tesl'urka (od tesla), kako i -ina, sp. bivol'ina, ajdu~'ina,
sela~'ina (s. Gabrovo, Del~evo).
Od slu`benite zborovi treba da se istakne ~estata upotreba na predlogot
"voz", sp. Odi voz rek'ata (Odi po rekata) i predlogot "sre{~u" (nasproti),
sp. Sre{~u nego (Sproti nego) (s. Gabrovo, Del~evo). Predlogot vrz se javuva
vo raznovidnosta vrez, sp. Padna vrez nego.
113
2.1. RAZLO[KI GOVOR
1
Vo natamo{niot tekst se slu`ime so slednive kratenki: Ban (Bansko), Raz (Razlog),
El (Ele{nica).
114
silnata palatalnost na krajnoto -t od starata grupa *-t vo primerite
g'ospu} (gospot < gospod), gr'ou} (< grohot), vr'asku}, Dusp'a} (Dospat), sk'o-
ku}, tr'osku}, ze}, kam'a}, pa};
fonemata /h/ se pazi, glavno, na krajot na slogot (pred konsonant i vo fi-
nalna pozicija) gotovo vo site govori od ova dijalektno podra~je, dodeka vo
intervokalna i inicijalna pozicija taa se zagubila, sp. or'h, strah, nih, suh,
v'ehto, j'ahni, mehl'em, no: 'ajde, 'itar, l'adno, r'ana, dr'ei, d'ua, m'a{tea (Ban),
s'ui, j'oor, m'ua, b'eraa, d'adoa (Raz).
Gramati~ki osobenosti za site spomenati govori se:
~lenskata morfema -o kaj imenkite od m.r., sp. breg'o, dv'oro / dv'oru, od-
nosno -e zad istoriski mekite konsonanti, sp. k'one, ma`'e, ber'a~e, c'are, p'ate,
d'a`de;
otsustvoto na nastavkata -t vo 3 l. mn. na sega{noto vreme, sp. 'imaa, gl'e-
daa, ber'a, plet'a;
pro{iruvaweto na nastavkata za 3 l. mn. na imperfektot so -{e, na pr.
kl'anaa{e se, gl'edaa{e, 'idaa{e, jad'a{e vo Belica i vo severniot del na
Razlo{ko.
Vo golema mera razlo{kiot so male{evskite i blagoevgradskiot se slaga
i vo sistemot na akcentiraweto. Na seto toa dijalektno podra~je ima sloboden
i morfolo{ki podvi`en akcent so mo`nost toj da stoi i na otvorenata ulti-
ma kaj imenkite od `.r. na -a, sp. tip `en'a, ofc'a, dodeka vo gocedel~evskiot i
sersko-dramskite govori tuka ima ograni~uvawa.
Vo sferata na zboroobrazuvaweto dijalektna posebnost za site govori od
odnosnava grupa pretstavuva sufiksot -{kom za glagolski prilog, sp. igra{-
k'om, love{k'om, ore{k'om, peje{k'om (Ban), stue{k'om, le`e{k'om (Raz).
115
Razlo{kiot govor vo svojata celokupnost ja poznava i redukcijata na ne-
akcentiranite /o/ i /a/. Vokalot /a/ vo neakcentirana pozicija ima visok alo-
fon [] so realizacija bliska do temniot ({va) vokal, sp. 'edr, r'ekl, vu-
d'at itn. Redukcijata na /o/ e zna~itelno poizrazena i mnogu ~esto doa|a do
neutralizacija so vokalot /u/, sp: suber'e, m'ozuk, j'agud, pul'n, kl'u~uve, yvu-
n'ec, sv'ekur, mut'ika, t'anku, t'evnu, 'oku, 'u{u, na n'egu (Raz), vud'at,
mum'ite, mu'a, tvu'a, s'elu, vuzv'ivm, guv'ori, k'o{uve, mum'a, ~uv'k, uv'es,
m'etuh, 'of~u, ~'estu, sn'opetu (Ban), gur'ata, kur'a, kun'ec, l'tu, ml'ku, n'ebu
(: g'ori, k'ori, let'oto) (El).
Vo oblasta na konsonantizmot kako dijalektna crta {to gi dobli`uva
razlo{kiot so sosedniot gocedel~evski i sosednite bugarski dijalekti e me-
kosta na sonantite /l/ i /w/ na krajot. Ne samo {to se pazat vo ovaa pozicija
starite meki *l, *n (soodvetno kako l' i w), tuku se razvile i novi meki vo
slu~aite kade {to zad ovie glasovi imalo mal er (*), a posle mekosta mo`ela
da se {iri i avtomatski, iako procesot na analogijata ne gi zafatil site slu-
~ai, sp.: /l/ sol', crv'ul', ka`'el', duri i p'epel', kut'el', {tr'kul', vid'l',
mu`'l', pokraj min'al, odil, kal', presol', mu`'l', umr'l', na{'el', pet'el',
kut'el' (vo sosedstvo so preden vokal El), a vo oddelni slu~ai i vo drugi
pozicii, sp. pl''o~a, pl''aka, mil''uvam, k'al'no, m'il'u, s'el'u sel''ot (El);
/w/ brkad'an', den', katr'an', drm'on', pir'on', son', sin' (pridavka), ka'un',
katr'an' (Ban), ku~'aw, tav'aw, tap'aw, fust'aw (: fust'ane), rim'ew (El).
116
Glagolite od tipot tovara, otvara, klana vo razlo{kiot govor preminale
vo e-grupa, sp. zbur'ave{, tuv'are, ust'ave, utv'are, kl'ane (El).
3. TIKVE[KO-MARIOVSKI GOVORI
117
Kako i vo jugoisto~nite govori i ovde grupata *sv dala sav ili sam, sp.
savne (samne), osamn'a itn.
Stariot vokal * vo sosedstvo na /c/ se izmenil vo /a/, sp. c'adam, c'adilo,
c'alina. Ovoj izgovor go poznava glavno Tikve{ijata, osobeno nejziniot
isto~en del, kade i pridavkata cel se izgovara cal, no glagolot cepam so /e/.
Drugi zaedni~ki karakteristiki so jugoisto~noto nare~je se:
- ~uvawe na intervokalnoto -v-;
- otsustvo na ~lenskite morfemi -ov i -on;
- upotreba na zamenkata on, ona, ono;
- posvojnata zamenka nejzin ima forma: nejn, nejna, nejno;
- udvojuvawe na predlogot so vo sos. Ovaa karakteristika e prisutna samo
vo Tikve{ijata, dodeka vo Mariovo predlogot glasi so;
- upotreba na predlogot u mesto vo;
- izrazuvawe na posvojnosta so predlogot na.
118
ri~nosta so ve}e postoe~kiot model, pa taka dev'eri, jav'ori, kam'ewe. Na toj
na~in imenkite od ovoj akcentski tip (so stara penultima) se izedna~ile so
imenkite od pogornata grupa, so akcent na posledniot slog (ultima) i se dobil
eden edinstven model: 'ov~ar (ov~'ar) ov~'ari; d'ever dev'eri (< d'everi).
Vakviot dvoslo`en akcentski tip se pro{iril i obop{til i kaj drugite
imenki, sp. z'et zet'ovi, dr'ob drob'ovi, br'eg breg'ovi, j'a`e ja`'iwa.
Po modelot od imenkite se povele i dr. zborovni grupi. Taka, kaj pridavkite:
bog'at > b'ogat, bog'ata, bog'ato, bog'ati; kaj glagolite: n'osen, nos'ena,
nos'eno, nos'eni; k'osil kos'ila: vo aorist: v'ika vik'ame, vik'ate: n'abra
nabr'ame, nabr'ate; vo imperfekt: v'ika vik'a{e, vik'aa; 'ode ode{e, od'ea.
Zborovite {to imale star akcent na 3-tiot slog na krajot na zborot
(antepenultima) po pravilo go zadr`ale toj akcent, sp. s'abota, 'istina,
Bl'agovec. Retki se slu~aite vo koi akcentot od tretiot se povratil na
vtoriot slog, sp. j'abka > jab'ka. Ako vakvoto povlekuvawe na akcentot e
incidentno, kaj zborovite so star akcent na ~etvrtiot slog prenesuvaweto na
akcentot na vtoriot e skoro redovno, sp. g'u{ter > gu{ter'ica, k'ukavica >
kukav'ica. Od toj akcentski tip se i imiwata na `enite spored imeto na
ma`ot, sp. Markov'ica, Petrev'ica. Spomenatiov akcent na ~etvrtiot slog, vo
onoj del od tikve{ko-mariovskoto podra~je {to grani~i so centralnite
govori se izbegnuva i so razbivawe na mnoguslo`niot zbor na dve ritmi~ki
celini so toa {to se pojavil sekundaren akcent, sp. M'itrevica >
M'itrevica, n'aokolu, n'apolnete. Od ka`anovo proizleguva deka vo
tikve{ko-mariovskite govori akcentot se stremi da se zadr`i na vtoriot
slog od krajot na zborot (penultima). Mal e brojot na slu~aite so
antepenultima. Osven kaj spomenative slu~ai (s'abota, Bl'agovec), star akcent
na tretiot slog se javuva i kaj zamenkite (sv'ekakov, sv'ekakva, sv'ekakva), kaj
posesivnite pridavki na -ov i -in (m'aj~in,-a,-o; b'ukov-a,-o), kaj nekoi broevi
(sed'umdese, os'umdese), kaj deminutivno-hipokoristi~ki obrazuvawa na -i~ka
(b'abi~ka, s'estri~ka), kaj nekoi toponimi (Z'ubovo, P'r`devo, B'istrenci), vo
formite na prezentot za 1 i 2 l. mn. (gl'edame, gl'edate; s'edime, s'edite), vo
imperativot (v'ikni, v'iknite; n'osi, n'osite). Vo formite na imperativot od
prefiksirani glagoli akcentot se pomestuva na prefiksot (kaj trislo`nite i
~etirislo`nite zborovi), sp. d'onesi d'onesite, p'o~ekaj p'o~ekajte. Ovde,
akcentskiot model, karaktetisti~en za tikve{ko-mariovskite govori, ne e
za~uvan od morfolo{ki pri~ini. Imeno, vo prezent akcentot ostanal na 3-
tiot slog za da se izbegne homonimijata so formite na aoristot kaj nekoi
glagoli, sp. 1 i 2 l. mn. prezent: s'akame, s'akate; n'osime, n'osite VS 1 i 2 l. mn.
aorist: vik'ame, vik'ate; nos'ime nos'ite. Akcentot vr{i diferencijacija i
me|u aoristnite i imperativnite formi, sp. 2 l. mn. aorist: nos'ite VS 2 l. mn.
imperativ: n'osite. Na istava relacija postoela mo`nost za sovpa|awe na 2 l.
mn. imperativ so 2 l. mn. prezent kaj glagolite od e- i i- grupa, sp. 2 l. mn.
prezent: da (ako) don'esite, rab'otite 2 l. mn. imperativ: d'onesite,
r'abotite. Dvi`eweto na akcentot vo paradigmata, za da padne na vtoriot
slog, kaj imenskite zborovi se sre}ava samo vo neopredelenite formi. Zna~i,
~lenskata morfema ne vlijae vrz akcentskoto mesto i ottamu opredelenite i
mno`inskite formi akcentski se potpiraat na neopredelenite, sp. 'ezik
'ezikot, ez'ici ez'icite, z'elen, z'elenjot, z'elenata, z'elenoto. Sepak, toa
119
akcentirawe vo ~lenuvanite formi nadvor od penultimata, va`i samo do
tretiot slog t.e. ako so ~lenskata morfema akcentot bi padnal na ~etvrtiot
slog kaj imenkite {to imaat antepenultima, vo ~lenuvanata forma akcentot
se mesti za eden slog kon krajot na zborot za da ne padne na ~etvrtiot slog, sp.
s'abota sab'otata (s'abot'ta), n'edela n'edelata (n'edel'ta), pl'adnina
pladn'inata (pl'adnin'ta) (Negotino).
Iako elizijata na neakcentiranite vokali vo tikve{ko-mariovskite
govori ne e tolku izrazena, sepak krajniot stepen na kvantitativnata reduk-
cija se zabele`uva i vo ovie govori, a i ednata i drugata pojava (redukcija i
elizija) se vo neposredna vrska so mestoto na akcentot. Elizijata se vr{i vo
pove}eslo`nite zborovi, kaj mno`inskite formi, obi~no pred ~lenskata
morfema, kade {to morfolo{kata funkcija ja prezema ~lenot, pa ottamu
slogot neposredno pred ~lenot prestanuva da bide morfolo{ki znak za
dadenata gramati~ka kategorija. Vrz elizijata vlijae i fonetskata okru`e-
nost. Imeno, do elizija }e dojde ako novodobienata konsonantska grupa ne mu
pre~i na zakonot za distribucija vo odnosniov dijalekt, a toa va`i ako
grupata e sostavena od ednorodni soglaski (rabot'ta, pras'to) ili pak ako
edniot od ~lenovite na konsonantskata grupa e sonant (bunar'te, gudin'ta).
Obratno, ako po elizijata se sozdava konsonantska grupa te{ka za izgovor t.e.
nemo`na za odnosniov govor, nema da dojde do ispu{tawe na vokalot, sp. venci
vencite, majki majkite. Kaj pridavkite se sre}avaat primeri {to uka`u-
vaat na izvesna morfologizacija na odnosnava pojava. Taka, dibel'ta,
dibel'to nasproti koi ima dibelot {to zna~i deka ~lenskata morfema za
m.r. -ot se dodava direktno na neopredelenata forma dobiena so elizija od-
nosno direktno na neopredelenata forma za m.r., sp. g'olem-ot, b'ogat-ot,
v'isok-ot. Pokraj toa se sre}avaat i gol'emiot, bog'atjot, vis'okjot zna~i
so izmesten akcent.
Na planot na akcentot kako diferencijalna specifi~nost vo odnos na ju-
goisto~nite govori e prisustvoto na akcentskite celosti sostaveni od pred-
log + imenka, vo koi akcentot pa|a na predlogot, sp. z'a(raka, p'od(raka,
'od(ku}a, n'a(pazar.
3.3.2. Drugi specifi~nosti na tikve{ko-marivskite govori se:
Vo grupata *tr na krajot na zborot, kako sekundaren vokal se javuva /e/, sp.
bister, veter, iter; a vo *tn se javuva /i/, sp. ogin.
Vokalnoto * e zameneto so //, sp. ba, vk, vna, `t, sza.
Ima nepreglaseno /a/ zad /v/ vo leksemata trava.
Ima celosna zaguba na fonemata /h/. So ovaa osobenost tikve{ko-
mariovskite govori se izdeluvaat od drugite jugoisto~ni govori. Edinstveno
vo ovoj govor od celata jugoisto~na grupa /h/ ne se javuva vo fonolo{kiot
sistem t.e. napolno se zagubilo vo site pozicii, sp. m'ua, paz'ua, sn'aa, vl'a:,
sir'oma:, gr'e:, mo:, be:me. Kako i vo drugite jugoisto~ni govori, vo nekolku
leksemi na mestoto na /h/ ima /j/, sp. nijna, ~ejli, mejlem (s. Pravednik).
Odredeni posebnosti ima vo vrska so fonemata /l/. Staroto palatalno *l
se nao|a vo proces na velarizacija. Vo odredeni punktovi toj proces e
zavr{en, vo drugi palatalnosta se nao|a vo faza na gubewe. Zna~i, procesot ne
e stabiliziran, pa zatoa na istiot teren mo`at da se ~ujat razni stepeni na
palatalnost: od vene~no do labiodentalno l, sp. {upel'ka, kl'u~, bl'ue, pl'ue;
120
~elad, nedela, ~krapla (s. Barovo); ponatamu: l'u{pa, ka{l'a, {l'upka; ~e{la,
kadela; pa duri i ko, so (kou, sou) (s. Pravednik).
Fonemata /w/ dobro se ~uva vo ovoj govor. Osven staroto meko *n ima i
primeri dobieni so novoto jotuvawe, a ima i slu~ai kade se javuva sekundarno
na krajot na zborot, sp. remew, prstew, korew. (Gradsko, s. Pravednik).
Vo vrska so upotrebata na fonemata /f/ treba da se istakne deka vo punk-
tovite koi grani~at so zapadnoto nare~je f > v, sp. vilxan, vrla, vurna, ves.
Na odnosnovo govorno podra~je dosta e izrazena metatezata, sp. kozata >
koasta, lozata > loasta, kozite > koiste > koste, druzite > druiste >
druste, le`i{te > lei{te > le{te, mo`ite > mo{ite > mo{te.
Kako i vo sosednite jugoisto~ni govori i ovde e prisutna elizijata na
nekoi konsonanti. Taka, vo intervokalna pozicija so pogolema doslednost se
gubi /j/, sp. odaa, taa, vaa, moa, tvoa, nekoa, sekoa; pa duri i moot, tvoot.
Isto taka, /j/ redovno se gubi vo grupata /ia/, sp. rakia, trgovia. Vo oddelni
primeri se gubi i intervokalnoto -v-, sp. pr'aam, zabor'aam, ost'aam; kako i vo
sufiksot -uva, sp. zbor'uam, ka`'uam, stan'uam. Osven toa, se eliziraat i
soglaskite /d/, /g/, /`/, /m/, /n/, sp. ka`i{ > kai{ > ka{, la`i{ > la {, mo`i{
> mo{; odi{ > o{, odam > oam, jadam > jaam, gledam > gleam, sedite > sete;
nemam > neam; zemam > zeam; koga > koa, sega > sea.
Od konsonantskite promeni treba da se spomene i reduvaweto na /s/ i /{/
vo /v/ i /f/ pred afrikatite /c/ i /~/, sp. obraz obraf~e, prst prf~e, mast
mafca (s. Barovo); pojaf~e, fef~e (s. Pravednik); klaf~e, mefce, gluf~e (s.
Gradsko). Ovaa pojava vo tikve{ko-mariovskite e vnesena od centralnite
govori, bidej}i ovde /h/ e zagubeno i vo pozicija pred konsonant, za razlika od
drugite jugoisto~ni govori.
Grupata sk > ck, sp. selcki, bugarcki, govedarcki; mj > mw, sp. zemwa,
lamwa; sr, zr > str, zdr, sp. streda, stram, strebro.
Na morfolo{ki plan, kaj imenskite zborovi treba da se spomene
mno`inskata nastavka -evi kaj ednoslo`nite zborovi, za razlika od
jugoisto~no makedonskata -ove, sp. bro'evi, kra'evi, no`'evi, most'evi, bri~'evi,
car'evi, gro{'evi. Ovaa nastavka se javuva zad palatalni i vene~ni konsonanti,
osobeno zad /s/ i /z/. Iako poretko, prisutna e i nastavkata -ovi, sp. e`'ovi,
zmej'ovi, yver'ovi za da se izbegne polnoglasieto, ako vo korenot se javuva
vokalot /e/.
Kaj zamenkite najvpe~atlivi se raznovidnostite nia, via za 1 i 2 l. mn.
namesto nie, vie. Za 3 l. pokraj on, ona, ono se upotrebuva i formata tia (tia
~ovek). Zmaneskite formi za direkten i indirekten objekt od zamenkata ona
glasat: nea a, nejze $; a vo mn. od oni: dir. ni gi, ind. nim im (nim mu). Po
ispu{taweto na po~etnoto /o/ kaj pokaznite zamenki ovaa, onaa se dobile
formite vaa, naa.
Kaj glagolite pravi vpe~atok razgrani~uvaweto na glagolskite grupi.
Imeno, glagolite od e- i i- grupa se integrirale i vo 2 l. kako osnoven se
obop{til vokalot /i/, a se dobil sledniov edinstven sistem: edn. 1. nosam
peram, 2. nosi{ peri{, 3. nose pere, mn. 1. nosime perime, 2. nosite
perite, 3. nosat perat. Vaka e i vo sosedniot gevgeliski govor i ova kako da
pretstavuva preoden tip me|u {tipsko-strumi~kite govori (so osnoven vokal
/e/) i prilepsko-bitolskite govori (so osnoven vokal /i/).
121
Vo 3 l. mn. kaj glagolite od a- grupa e izrazen preodniot karakter na ovie
govori pome|u jugoisto~noto i zapadnoto nare~je. Imeno, pokraj nastavkata -t
({tipsko-strumi~ki) se sre}ava i nastavkata -at (centralni govori), sp.
gledat gledaat, sakat sakaat, vikat vikaat.
Poradi gubeweto na /h/ vo imperfektot do{lo do izmeni na li~nata
nastavka. Taka, 1 l. edn. ima nastavka ili -{e (zna~i tendencija -{e da se
generalizira vo site tri lica na edn.), sp. edn. 1.l. v'ika/vik'a{e, 2. vik'a{e, 3.
vik'a{e, mn. 1. vik'ame, 2. vik'ate, 3. vik'aa; pomo{en glagol: jas be jas be{e.
Vo aoristot 1 l. edn. isto taka ima nastavka, a kaj glagolite od o-razdel
osnovniot vokal /o/ preminal vo /u/, a potoa se obop{til (morfologizirtal),
sp. 1.l. ot'idu, iz'edu, don'esu, 2. ot'ide, 3. ot'ide, mn. 1. otid'ome, 2. otid'ote,
3. otid'oa.
Imperativot vo 2 l. mn. kaj glagolite od e- i i- grupa se obrazuva so
nastavkata -ite, sp. nosite, perite.
Konstrukciite od tipot }e ode{e, }e vika{e, mo`e da se izrazat i so
oblikot: }e{(e) + da + prezent, sp. }e{(e) da gleda.
Glagolskiot prilog zavr{uva so -e}i i -a}i, sp. sede}i, jade}i, vika}i,
gleda}i. Vo mariovskite govori paralelno se javuvaat i sufiksite -e}e i -a}e,
sp. ode}e ode}i, pee}e pee}i.
4. JU@NI GOVORI
122
Vo vrska so redukcijata, neakcentiranoto /a/ se izgovara pozatvoreno - //,
ili pak preminuva vo //, sp. rab'ota > rb'ota, dodeka /o/ skoro regularno
preminuva vo /u/ sp. ub'eci (obetki), ~uv'ek, uv~'ar. Redukcijata na vokalot /e/
odi vo dva pravca: e > i (`il'ezo, niv'esta, nid'el'a) i e > vo sosedstvoto na
sonanti (p'epl, v'e~r, k'isl). Redukcijata na vokalite zavisi od pove}e
faktori: oddale~enosta od akcentiraniot slog, fonetskata okru`enost,
pozicijata vo zboroformata, gramati~kata funkcija na glasot i sl.
Redukcijata e najsilna vo slogovite {to se nao|aat vedna{ zad akcentiraniot
slog, no toa ne va`i za posledniot otvoren slog. Taka, izgovorot `'ena, d'ete
ostanuva takov, a duri po ~lenuvaweto krajnoto /a/ i /e/ ne samo {to se
reduciraat, tuku i se ispu{taat bidej}i gramati~kata funkcija ja prezema
~lenskata morfema: `'ena `'enta, d'ete d'etto.
Centar na redukcijata pretstavuva vodenskiot govor, vo koj
neakcentiranite samoglaski se reduciraat vo site pozicii. Spored Vasil
Dumev, avtor na edna monografija za ovoj govor, ne postoi razlika me|u
etimolo{kite glasovi /i/ i /u/ i glasovite /i/ i /u/ dobieni so redukcija na /e/ i
/o/. Kolku se odi poseverno intenzitetot na redukcijata opa|a. Taka, vo
Gevgelisko krajnite vokali koi pretstavuvaat simboli za dadena gramati~ka
kategorija ne se reduciraat, sp. d'ete, 'oko poslednite /e/ i /o/ ne se
reduciraat bidej}i se gramati~ki pokazatel za kategorijata rod. Dimitar
Ivanov, avtor na monografija za gevgeliskiot govor pravi razlika me|u
glasovite dobieni so redukcija na /e/ i /o/ i etimolo{kite /i/ i /u/ i veli deka
ne se sovpa|aat. Sepak, vo negovite tekstovi, neakcentiranoto /o/ ~esto se
predava so /u/ (~'uvek), {to pretstavuva potvrda deka /o/ se izgovara kako /u/.
Vatroslav Oblak vo svoite Makedonski studii ja pretstavuva redukcijata so
poslab intenzitet otkolku vo Vodensko, neakcentiranite /e/ i /o/ gi dava
polureducirano i gi bele`i so /ei/ i /ou/, sp. k'amein, our'eh, `eil'ezo. Spored
siot materijal se zaklu~uva deka najslabo se reducira vokalot /a/. Korelatot
// namesto /a/ Oblak retko go bele`i, kako vo slu~aite zad sonantot /j/
(jgnc'a), no sepak ima: grad'ina, gavr'an.
Vokalite na apsolutniot kraj na zborot imaat najstabilna artikulacija
bidej}i vr{at gramati~ka (morfolo{ka) funkcija. I vo gevgeliskiot i vo
dojransko-kuku{kite govori krajnite vokali ne pretrpele zna~ajni izmeni
(m'ajka, s'estra), no ako vlezat vo akcentski kompozicii se reduciraat (m'ajk
(mi, s'estr(mi), sp. ~uv'eko, guv'edo, trk'alo, t'atko VS t'atku(mi, v'ujku(mi.
Vo vrska so redukcijata na krajnite vokali vodenskiot govor poka`uva
sli~nosti so solunskiot. Vo niv, vokalot /o/ se reducira i vo ovaa pozicija sp.
guv'edu, s'eltu, l'o{tu, vrit'enu, `'itu. Razliki ima vo redukcijata na
krajnoto /e/: vo Vodensko toa ne ja menuva artikulacijata, sp. 'ime, p'ole,
d'o{le; vo Solunsko i finalnoto /e/ se reducira, sp. p'oli, j'ajci, j'agni (pole,
jajce, jagne). So vokalot /a/, pak, situacijata e obratna: vo Vodensko se
reducira i krajnoto /a/, sp. v'od, n'iv; a vo Solunsko /a/ vo ovaa pozicija se
~uva, sp. v'oda, n'iva, grd'ina.
Va`na fonetska osobenost, neposredno svrzana so redukcijata e elizijata.
Elizijata naj~esto se javuva vo otvoreni slogovi zad akcentot kaj pove}e-
slo`nite zborovi, naj~esto vo ~lenuvanite formi, sp. grad'inta, `'enta,
s'elto, trk'alto, vr'emtu, 'imto, d'etto. Pod spomenative uslovi se slu~uva
123
da se ispu{ti i samoglaskata /i/, sp. gr'adin'te, `'ente, m'omte, p'arte. Ima
slu~ai koga, poradi kompenzacija, prethodniot vokal se vdol`uva, sp. `'e:nte,
p'e:rte, s'e:lta. Akcentot i brziot izgovor pridonele da oslabi izgovorot na
reduciranite vokali, a potoa istite i da is~eznat.
Kompletno vo dolnovardarskite govori * > , sp. rka, gska, pt, gnsen.
Istiot rezultat se nao|a i na mestoto na sekundarniot 2 vo finalnite
grupi *-tr i *-tl, sp. vetr, itr, bistr; rekl, pekl, sekl; dodeka vo
grupata *-tm se izvr{ila labijalizacija i kako sekundaren vokal se javuva /u/,
sp. sedum, osum.
Namesto vokalnite * i * vo Dolnovardarsko se sre}avaat dvofonemski
grupi, so toa {to vokalnata funkcija ja vr{i //, sp. srce, drva, prvo; vlna,
`lto, slza itn.
Namesto praslovenskite grupi *tj i *dj i ovde ima dvojna kontinuacija: se
javuvaat primeri so /}/ i /|/, no i so /{t i `d/, sp. no}, }erka, vru}ina, sve}a VS
sno{ti (sno{~i), ple{~i, ga{ti, ve`da, me`da.
Izgovorot {~, `x preovladuva vo zapadniot del (Vodensko), a {t, `d vo
isto~niot (Solunsko, Kuku{ko, Gevgelisko). Sepak, i vo isto~nite gradski
govori (Kuku{, Dojran) se sre}ava izgovor {~, `d. Vo nekoi solunski sela i
vo gevgeliskiot govor se sre}avaat primeri so vkrstuvawe na {t, `d so /}/, /|/
i e dobieno {}, `|, sp. ga{}i, ple{}i, fa{}um, zao`|e.
Vo dolnovardarskite govori novoto jotuvawe ne e celosno izvr{eno. Taka,
nasproti gevgeliskite primeri cve}e, bra}a, lu|e so izvr{eno jotuvawe, vo
dojranskiot govor ima bratja, cvetje, ludje so neizvr{eno jotuvawe.
Na celoto podra~je /h/ se ~uva na krajot od zboroformite, sp. ureh, strah;
pred soglaska se slu{a slabo /h/ (/h/), a vo oddelni slu~ai se ispu{ta ili e
zameneto so /j/, sp. gledahme; gled'ame, m'ani go; majna, mejlem, nijni.
Konsonantskite grupi s~ i {~ se izmenile vo h~, sp. ubrah~e, noh~e, eh~e.
Soglaskata /v/ pred sonantite /n/ i /l/ preminuva vo /f/, sp. fnuk, fleze.
Sonantot /j/ vo sufiksot -je ~esto se gubi, sp. zdrave, grozde, lozde (lozje).
Vo vrska so sudbinata na /k/ i /g/ e karakteristi~no toa {to vo pove}e
slu~ai /k/ na apsolutniot kraj se palataliziralo, sp. izi}, dru}; a mo`e i kaj
pridavkite: vis'o}ut(visokiot), j'a}ut (jakiot).
Me|u fonetskite pojavi {to treba da se spomenat spa|aat i: gubeweto na
po~etnoto /j-/ vo primerite: 'ablka, g'otka (jagotka), gur'ida (jagorida); i
gubeweto na po~etnoto /v-/ vo oddelni leksemi pred vokal, sp. ime (vime); no
ima i obratni slu~ai koga pred po~etnoto /o/ se dobilo neetimolo{ko /v/, sp.
vosa (osa).
124
Procesot na integracijata na glagolite zapo~nat vo tikve{ko-
mariovskite govori ovde gi opfatil i glagolite od a-grupa, i kako kraen
rezultat se dobil eden zaedni~ki konjugaciski model, sp.: v'ikum, b'erum,
n'osum v'iki{, b'eri{, n'osi{ v'ike, b'ere, n'ose.
Osven toa ovie govori poka`uvaat posebnosti i vo obrazuvaweto na nekoi
formi od glagolskata fleksija, kako, na primer, 2 l. mn. na imperativot so
nastavkata -ejte : bir'ejte, nus'ejte; glagolskiot prilog so -{~imica, sp.
bega{~'imica.
Predlogot vo ovde se javuva vo formata uf, sp. uf nas, uf mene.
Ima samo edna ~lenska morfema -ot koja se reducira vo -ut, sp. ~uv'ekut,
v'olut; a poretko mo`e da se ispu{ti -t.
^estopati predlogot na se javuva namesto predlogot vo, sp. bih na Solun.
Predlozite na i vrz se upotrebuvaat zaedno, sp. padna na vrz nego.
Za kuku{kiot govor e karakteristi~no toa {to zad mekite soglaski
vokalot /a/ se preglasuva vo /e/, sp. ~e{a (~a{a), ejce (jajce), eska (jaska).
Op{tata mno`inska zamenka se javuva vo formata st, sta; kratkite
zamenski formi za direkten objekt se javuvaat vo formite m (me), t, n, v;
treba da se spomene i kratkata zamenska forma in (gi), sp. Nih in vid'eh
(Gevgelisko), Na nih in ri~'eh (Kuku{ko).
125
akcentiraniot slog sleduvaat tri neakcentirani, toga{ na pretposledniot se
javuva vtor akcent, sp. w'dic w'dict, c'alin c'alint, b'iulic,
kr'astwic, l''abuv l''abuwetu, d''adufci d''adufcit, j'adini j'a-
dinetu, duri i vo sintagmatski sostavi, sp. p'uosteli-si, d'uonesi-gi.
Na morfolo{ki plan kaj paradigmatskite zborovi se izdeluvaat dva os-
novni akcentski modela: a) so morfolo{ki fiksiran akcent, sp. b'ab b'abi
b'abt b'abit, zil'en zil'en zil'enu zil'eni zil'eni / zil'eni zi-
l'ent, gl'edm gl'ed{ gl'ed gl'edm gl'edt gl'edt, i b) so mor-
folo{ki podvi`en akcent, sp. z'p zb', `'en `n'ta, b'er bir'e{. Ima
nekolku modeli so podvi`en akcent. Kaj imenskite zborovi akcentot mo`e da
alternira: a) me|u neopredelenata i opredelenata forma i vo ednina i vo mno-
`ina, sp. s'in s'inuw sin' sinuw'etu, z'p z'bi zb' zb'it, `'en
`'eni `n't `n'it, n'uog n'uogi nug't nug'it, kaj pridavkite:
bl'ak bl'agi blg'ij blg'it, bl'ag blg't, bl'agu blg'uotu, b) me|u
edninskata i mno`inskata neopredelena i opredelena forma: pit'el pi-
t'el ptl'i ptl'it, kun'ec kun'ec kunc'i kunc'it, gr'ebn gr'-
ben grbn'e grbn'etu, 'im 'imtu imn'a imn'at, s'elu s'elutu
sl'a sl'at, d''at d''attu dic'a dic'at, v) me|u edninskata neopre-
delena forma i drugite formi (edn. opred., mno`. opred. i neopred.): d'rwu
drw'otu drw'a drw'at, l'ice lic'etu lic'a lic'at, wr''am
wrm'etu vrmn'a vrmn'at, n'eb nb'etu nbes'a nbs'at.
Vo glagolskata fleksija akcentot alternira vo prezentskata forma me|u 1
l. edn. i drugite formi, sp.: b'er bir'e{ bir'e bir'em bir'ete bir't,
d'r` dr`'i{ dr`'i dr`'im dr`'it dr`'et, i kaj prefiksira-
nite glagoli: a) 'izbr izbr'e{ izbr'e izbr'em izbr'et izbr't,
'izmt izmt'e{, 'ukrd ukrd'e{, i b) 'izbir izb'ir{ izb'ir
izb'irm izb'irt izb'irt, d'uons dun'esi{, 'uostw' ust'awi{.
2
Vo natamo{niot tekst se slu`ime so slednive kratenki: Ajv (Ajvatovo), Bal (Bale-
vec), But (Butkovo), Vis (Visoka), Vol (Volak), GB (Gorno Brodi), Der (Dervi{en),
Zar (Zarovo), Zil (Ziljahovo), Il (Ilinec), Ka (Kalendra), Kal (Kalapot), Kir (Ki-
re~ ]oj), Leh (Lehovo), Lip (Lipo{), Neg (Negovan), Pl (Plevna), Rup (Rupel), Sav (Sa-
vek), Sek (Sekavec), Seng (Sengelovo), Star (Staro{evo), Su (Suho), Tod (Todorovo).
126
Vo site govori od odnosnava grupa neakcentiranoto // se realizira vo
alofonot []. Na toj na~in doa|a do neutralizacija na izgovorot na neakcenti-
ranite /a/ i //, sp. m'n~' mnx''ot, b'nc bny'ot, d'{' d`'d'ot, d`'d'i,
r'{' r{'t'a, kako b'ar br'at, ili l''tu l't'a (Vi), z'p zb'ot,
r'k rk'at (Bal), r'k rk'af, tr'gni trgn'ah, crv'en (Neg), mh
mh'o, m{ m`'o, `'lt `lt'ec (Sek), b'~'w b~'w'ar', v'l'k
vl'~''ic, k'rf' krft', m'{' m`'' (Pl, GB).
Posebnost vo vrska so redukcijata pretstavuva neakcentiranoto /e/ vo del
od mrva{kiot dramski govor; vo finalna pozicija, poretko i vo srednite slo-
govi, /e/ se reducira vo alofon blizok na alofonot od /a/, sp. j'agn', k'u~', t'e-
l', j'adn', wr'em', ufc'et', t'eb' (GB).
Po{irok areal ima redukcijata na /e/ vo [] pred sonantite /n, l/ vo zavr-
{ocite -en, -el, sp. b'uol'n, `''adn, s'il'n, t''asn, k'isl, prij'atl, 'uorl,
pokraj ur'el, poretko i vo drugi slu~ai, na pr., p'al'c, v'e~'r (Pl, GB), b'ol'n,
gr'ozn, pr'azn, v'e~r, g'abr, no i k'amin, pr'stin, d'evir (Sek), g'u{tr, p'e-
pl, no gl'adin, gn'usin (Neg).
Elizijata na samoglaskite pred ~lenskite morfemi vo ovie govori e poretka
vo sporedba so istata pojava vo solunsko-vodenskite govori. Ne{to pove}e
primeri se zabele`ani vo negovanskiot govor, koj so pove}e osobini inklinira
kon kuku{kiot, sp. b'ab b'a:bt, br'ad br'a:t, d'eti d'e:ttu, b'abina
b'abi:nta, dib'elu dib'e:ltu, n'osa n'o:smi, b'eri b'e:rti, isp'eri isp'e:rti.
127
wdr'a, w''arw, gn''azd, gl''atu, p''ask, nw''ast, ~uw''k (GB), b''asn,
br''ak brg', zw''ar, zw''azd, ml''aku mlk'otu, c''adi, umr''al, no: brg',
dt'et, zwzd't, mlk'uotu, mlk'arnik, rk't, sng', cd'il (Pl).
Vo su{ko-viso~kiot govor jat go zapazil svojot star fonolo{ki status vo si-
te fonetski pozicii i se realizira kako ['] vo akcentiran slog, i kako ['a] vo
neakcentirana pozicija, sp. v''k v'ak'ot, l''p, m''stu, d''t'a, npr''t, s''m',
s''k, ~uv''k, gul''mi, nid''l', niv''st (Suho, Visoka), b''g, br'k
br'g'ot, vr''mi, d''c d'c'at, umr'', ~ur''{i, b''h, id''ti (Bal).
I vo govorot na s. Ajvatovo jat se reflektiral vo samostojna fonema, koja
se realizira pod akcent vo eden vid {iroko // (: l'p, p'sn, ml'ku).
Ziljahovskiot e edinstven govor vo ovaa grupa vo koj za * ima ekavska za-
mena, sp. b'el b'eli, b'eg, w'er, wr'em, d'ed, p'esk. Ponegde vo izolirani
oazi vo oblasta Mrva{ko mo`e da se javi i refleksot /je/ : bj'esn, vj'ern,
gnj'ezd, mj'est, smj'eh (s. Skri`ovo, Zrnovo).
128
~'k pokraj `''el'~'k, j'ablk, k'ln, s'lz, st'lp, sl'nc, dlk i dlek, dl'e-
gu (Pl, GB), krf, d'rv, c'rwi, krs, prs, trn, vr'snik, `lt, v'ln,
p'lni, bl'h, vlk, l'sn, pl`'ok, sl'z, sl'nc (Sek), vrh, vr'z, dr'v,
dr`''i{', k'ln', p'ln, bl'h'i, 'ablk, sl'nci (Bal), b'rkm, d'rwu,
g'rlu, pr'ska, p'lin, w'ln, dl'nuk, sl'pk, `'l'{ka, j'ablk, sl'z (Vi).
3
Polumekosta ja ozna~uvame samo koga e taa fonolo{ki relevantna.
129
pl'a{'t, d'{'tr'a, gur'e{', n{' / n'uo{', p'uomu{', pe{' p{'t', {'t /
{'t / {', {'t''ah, j'agn{'ti, p'il{'ti, hd{'t'em, v''a`'d / v''a{'k,
m'e`'d, m'e`'du, pr'e`'d, r'`'d, s'a`'di / s'a{'ki, ~'us ~''u`'di / ~''uzdi,
v'i`'d, sh'a`'d, gv'e`'d, br'uo`'dnc (GB, Pl, Bal, Vi), odn. v'e`'x', du-
h'o`'x', p'a`'x', r'o`'x', s'a`'x (Neg).
Od drugite pokarakteristi~ni diferencijalni osobenosti zaslu`uva da se
istakne bilabijalniot izgovor na fonemata /v/ i nejzinata fakultativnost
pred labijalnite samoglaski, sp. b'a~'w, z'lw, b'iwul / b'iul, 'uol 'uoluw,
'uod, 'uosk, 'ujku, udn'ic (Dramsko), b'iwul, tuw'ar, 'ujn, ul'owi, 'ol~',
uluw'ar, urt'un (fortuna), ust'an, mr'ulnik, u{'t'in (vo{tina), 'osuk, 'od
(Sek), n'iw, ~'uv'ek / ~'u'ek, ul'oi (Neg), d'awa, ml'iwu, w''r (Bal), w'od,
pr'awu, `'iw'ot, 'od, ol, 'osuk, n'ou, pr'ai{', un'e{'t, udin'ic, ut'ori (Vi).
130
Dosta dobro se zapazeni i starite modeli na nesvr{eni glagoli od svr{e-
ni i starite iterativa, sp.: zbr'aw, st'aw (: zbr'awi, st'awi), pl'a{'t,
r'a`'d (: pl'ati, r'odi), isp'ic, ns'ic, nr'ic pokraj ponovite: isp'i~', is-
t'i~', ns'i~'a, bl'i~' (: isp'e~', bl'e~'), ztw'ar', puft'ar' (: ztw'ori),
vo del od ovie govori se produktivni i obrazuvawata so sufiksot -ov(a) od ti-
pot k'upow, pokraj -uv(a).
Po odnos na glagolskite formi kako zaedni~ki osobini treba da gi istak-
neme: otsustvoto ili mnogu retkata upotreba na starite modalni oblici so bi,
`ivata upotreba na aoristot i od nesvr{eni glagoli, ~uvaweto na pomo{niot
glagol vo 3 l. edn. i mn. vo perfektot (no ima i isklu~oci), obrazuvawe na
aoristna forma od osnovata bid- (bid'oh, bid'e), i od starata osnova *xt-
(ht'ah, ht'e, ht''ahm, ili ht'eh, ht'e, ht'ehm), dosta ograni~enata upotreba
na glagolskite konstrukcii so ima / nema.
10. Kako diferencijalni crti vnatre vo ramkite na ovie govori pokraj ve-
}e spomnatite (refleksite na *%, *, * vo nekoi pozicii ili vidot i karakte-
rot na redukcijata) kako pokarakteristi~ni gi odbele`uvame: realizacijata
na akcentiranoto /o/, otsustvoto na fonemite /x-y/, distribucijata na /h/, pove-
}e promeni vo konsonantskite grupi, vo imenskata fleksija: ~lenskata morfe-
ma za m.r., brojni razliki vo sistemot na zamenkite i eden broj razliki vo gla-
golskata fleksija i kaj slu`benite zborovi.
Vrz osnova na tie karakteristiki vo ramkite na sersko-dramskata i laga-
dinskata dijalektna grupa mo`eme da izdelime nekolku pomali govorni indi-
vidualnosti.
Dramskiot govor
131
Osnovna zamena na * vo akcentiran slog, kako {to ve}e ka`avme porano,
vo dramskata potesna oblast e /'a/ bez razlika na karakterot na sledniot slog,
a vo neakcentirana pozicija /e/, sp. b''al, b''al, b''ali, `'r'ab, no: mlk'uotu,
sn''ak sng'. Vo severnite mrva{ki sela pokraj refleksot /a e/ mo`e da se
sretne i pozicioniot alofon [] pred mekite slogovi, sp. b''li (: b'al, b''al,
b''al), b''{', wr''m, d''t, nid''l' / nid''li, a ponekoga{ se sre}avaat i
nasporedni formi so dvata alofona vo istata fonetska pozicija, sp. b''li i
b''ali, gr''{'ki i gr''a{'k (GB).
Vo ziljahovskiot govor redoven refleks za * e /e/ vo site fonetski i mor-
folo{ki pozicii, sp. b'egm, bel, vr'em, r'ek, vo nekoi punktovi i /je/ : b'jesn,
gn'jezd, zv'jezd (s. Skri`ovo), kako i vo govorot na seloto Zrnovo vo Mrva{-
ko : d'jet, r'jek, gr'je{k.
Vo nego podosledno e izrazena labajalizacijata na /i, e/ vo /u, o/ zad mekite
soglaski, no samo kako leksikalizirana pojava, sp. `'uf, `'uw'e, ~'uw'ija, u~'u-
m'en' i u~'im'en', u~'un' pokraj uj~'in', 'u~'um 'u~'i{', l'uw'ad, p'up''erk,
s'urm'ah, p'e{'t'ur (Pl), `'op, `'uw'a, t'en`'ur, l'uh'uc, ~'ufl'ik (GB).
Refleksot na staroto (ju`noslovenskoto) vokalno po pravilo se javuva
vo sekvencata /l/, so isklu~ok vo nekolku leksemi koga se nao|a vo pozicija
zad zabnovene~na soglaska, sp. b'lw, b'lh, v'l'k, g'lt, `''lt, j'ablki,
k'l'w, k'lk, ml'~''i, p'ln, p'l'h, no sl'nc, dl'ek pokraj dl'k (GB, Pl).
Vo oblasta na konsonantizmot kako dijalektni posebnosti vo ovoj govor za-
slu`uva da se odbele`i ~uvaweto na /h/ vo site pozicii na zboroformite, sp. h-
d'et, h'ajd, h'itr, gl'uh, 'uh, bl'h, d'ihn, pr'ah, p'l'h, gr''ah, vo gramati~kite
morfemi: b''ah, gl'edh, gl'edhm, hl'edht, gl'edh, pokraj l''ap, kako i pojavata
na novo h vo rezultat na aspiracija naj~esto pred inicijalnoto /i/, sp. h'ima,
h'istin, h'igl, vo poograni~ena mera i vo drugi pozicii: n'ehin, him / hmi, i dr.
Poretko mo`e da se sretne /h/ dobieno i so disimilacija na grupata kt vo
l'eht, n'eht, d'uohtur, pokraj d'uoktur, i na soglaskite /j, s/ pred afrikatite
/~, c/ na morfemska granica, sp. jhc'e / hc'e, jh~''inku (: jajce), br''ah~'i
(: brest), m'ah~'i (: mas), n'uoh~'i (: nos), puj'ah~'i (: pojas) m'ehc (: meso), f + c,
~ > h + c, ~ : hc'et, h~''er' pokraj 'uofc, f~''er'.
Grupite /{t/ i /`d/ ostanuvaat neizmeneti: l'e{'t, m'e`'d.
Dramskiot govor ne gi poznava zvu~nite afrikati /y, x/; sp. zv''azd, `''op,
`''am.
Od drugite pojavi vo konsonantskiot sistem da gi notirame:
ispu{taweto na /t, d/ vo sekvencite -str-, -zdr-: b'isr, 'uosr, s'esr,
sr'ah, `'r''ab,
disimilacijata na mn vo ml vo leksemata ml'uog,
na `l > zl : zl'~'k,
na mn > vn : st'uown, t'ewnu, twn'ic pokraj t'emnu, tmn'ic,
zamenata na *~- vo starata grupa *~- vo c- : c'rn, c'rf, crl'if, crw-
j'adu d'ru (Pl), i
na grupata *~r- vo ~ere- : ~''erp, ~'r''aw / ~'ir''aw, ~'r''a{' / ~'ir''a{' /
~'ir''e{' (Pl).
Starite grupi *tj, *dj se asimilirale vo palatalizirani t', d' : br'at',
sf'at', d''awul, l''ud', kako vpro~em i vo drugi sekvenci so j, na pr. z'em'
(zemja), l'am'.
132
U{te edna fonetska posebnost {to go karakterizira dramskiot govor e
svrzana so realizacijata na /l/ kako polumek fon pred zadnite samoglaski,
pred soglaski i na krajot, sp. gl''aw, l'`''ic, g'uol' gu'ol' (Pl).
Interes mo`e da pobudi i palatalizacijata na /l/ pred /~, c, k, h/, sp. v'l'k,
p'l'h, b'l'h, `''l'~'k, ml'~'i, pl'`''ok, pit'el'~', m'al'c, kr'il'c.
Vo imenskata fleksija najkarakteristi~na osobina pretstavuvaat ~len-
skite morfemi na -n- (-n, -na, -no, -ne) i preglasuvaweto na a vo ~lenot vo e
zad mekite soglaski. ^lenot so n, koj e karakteristi~en za sosednite bugarski
rodopski govori, e konstatiran vo potesnata dramska oblast, i toa dosta
sporadi~no, sp. br'adwn, nug'n, j'ahcn, d''atnu, f pul'enu (Pl).
^lenskata morfema za m.r. so t se javuva vo dve varijanti: -t vo ziljahov-
skiot govor, sp. brg't, sin't, odn. -t zad mekite soglaski i vo neakcenti-
rana pozicija: k'ont, n'o`'t, dodeka vo mrva{kiot taa se javuva bez -t vo
fonetskiot oblik - : grd', gls', sin' (pod akcent), l''ab, jun'ak, iz'ik
(Pl, GB), odn. -e zad mekite soglaski: m'{' m'`', uf~''er', kuv'a~', p't'.
Kaj pridavkite ~lenot -e e regularen, sp. sl'ap sl'abi, dib'el dib'eli,
j'agn{'ti j'agn{'ti, mnogu se poretki formi so - : gul''ami, c'ali,
st'ari, ~'ul''ak (GB), pa taka celata ~lenska paradigma glasi: sl'abi / sl'a-
bi, sl'abt, sl'abt, sl'abit, tamu kade {to ima ~len so n : sl'abin, sl'a-
bn, sl'abn, sl'abin.
Mno`inskite nastavki kaj imenkite (-i, -ove, -e, -ofci, -i{ta, -a, -eta, za
izbrojana mno`ina -a) ne poka`uvaat na ovoj teren posebnosti, ako ja isklu~i-
me redukcijata kaj nekoi od niv. Izvesna neizdiferenciranost vo funkcijata
poka`uva samo nastavkata -e za zbirna ili za obi~na mno`ina, sp.: m'`',
uf~''ar' sprema k'amn, kl'as', g'ost', d'b', l'ist'. Jasno e zbirnoto zna-
~ewe vo oblicite od tipot list'a (: dv'a l'ist l'istv), cign''a, Tur~''a
(: mn. T'urc). Kaj imenkite od `.r. se generalizirala nastavkata -i : r'k'i,
nu'og'i, osven vo 'uofc 'uofc, fc'et' fc'et i hc'et (GB).
Vo dramskite govori osobeno e bogat sistemot na zamenkite.
Vo grupata na li~nite i li~nopredmetnite zamenki poradi fonetskite
osobenosti gi istaknuvame formite: j'a pokraj j'as, n'i so alomorfite n'ij /
n'e / n'e, za 3. t'uoj, t''a / t'ij, mn. t'ie / t' / t'e i zavisnite formi: m'en /
m'en, t'ep / t'eb, n'ek / n'egu, n'e / n'e / n'ehi, t''ah, h'im / hm'i / hn'i, kratkite
formi za objekt: m, t, s, n, v, gi,
li~no-predmetnite: k'uoj / k'uok, kj'a, kj'o, ~''uoj, ~'uoj / ~''ej, ~''ej / ~''e,
s''ak / s''akuj, s''ak / s''akw, i posebno gi istaknuvame pra{alnata: kut'r /
kutr'i, kutr', kutr'o, kutr'i (Pl), edn. kut'r, ktr' (GB), i neopredelena-
ta bod'in, budn', budn'o, budn'i / bud'in, budn' / bud'n, budn'a,
prisvojnite: m'uoj, m'uoj, tw'uoj / t'uoj, n'ejn, n'ejn i n'ehin, n'ehin, -,
-i, sf'uoj / s'uoj, su'oj, t''ahn, t''ahn, -o, -i.
Mnogu e bogata so formi grupata na demonstrativni zamenki. Ovoj govor
poznava sistem od tri vida pokazni zamenki: tuos, suos, nuos, i tie se obi~no
pro{ireni so partikulite -j, -z(i), -v(a), -kana, sp.: tuz'i, ts / t'zi / t'aj /
t'a, tw'a, tes / t'ezi, suz'i, ss / s'zi, swa, i suj, sj, swa, s'aj, i/ili s'uo,
s', swa, s'as, s''aw, s'w'a, n'uoj / n'uos / nuz'i, ns / n'zi, nuz'i, nes / n'ezi, n'uo-
zi, n'zi, n'ezi, un'uos, un's, un'es, i so partikulata -kana : t'uojkn, t'ujkn,
133
tuz'ikn, suz'ikn, s'zikan, s''azikan, s'ujkn, s'jkn, s''akn, s'ejkn,
n'uzikan, n'zikan, n''azikan, n''uojkn, n'uojkn, itn.
So koli~estveno zna~ewe pokraj zamenkite s'i~'ki / fs'i~'ki, s'i~'kite, vo
`iva upotreba e i starata opredelba vrxd} koja se javuva vo fonetskite razno-
vidnosti wr'et, fr'et, fr't, sp. {t ti d'am fr'et fc'et, ta pugl'ed
vr'et h'ort, i isp'i fr'et d't.
Vo glagolskata morfologija najmarkantna osobenost e sekako sufiksot
-ov(a) za obrazuvawe nesvr{eni od svr{eni glagoli, sp.: v'id'w, dw''adow,
k'upow, l'egnw, m'inw, f'at'w, l'ipsw, prm'er'w, pokraj v'rzuw, z-
st'anuw, izm'knuw, i dr. Sufiksot -ov(a) se {iri za smetka i na obrazuvawa-
ta na -uva, koi dominiraat vo sersko-strumskite govori, no i za smetka na dru-
gi imperfektivi, na primer, na onie so stariot sufiks -j(a) od tipot v'i`'d,
dv'a`'d, f'a{'t, i dr.
Od drugite deverbativni formacii na dijalekten plan interes mo`at da
pretstavuvaat i slednite: zf'at (: zf'ati), pruv'al' (: pruv'ali), sf'al',
nw'arw', dun'is (: dun'esi), fn'is, vskr'is, prtr'is, fl'iz (: fl'ez),
izl'iz, m'it (: m'et), prim'it, prul'it, bl''a~', ugr''aw, puigr'a-
w, npuj'aw, nsm''aw, npln''aw , rzbul''aw, sml''aw, zgrd''aw i dr.
Nekoi od niv zafa}aat po{iroki areali vo jugoisto~nite, pa i vo nekoi od
krajnite isto~ni makedonski govori.
Vo paradigmite na prostite glagolski formi kako poneobi~ni vo odnos na
drugite govori od ovaa grupa i za pokompleten uvid vo paradigmite }e gi spomneme:
fakultativnata upotreba na nastavkata -m vo 1 l. sega{no vreme kaj glagolite
od e/i-grupa, mo`e da se re~e duri i otsustvoto nejzino, sp. b'er, s'ej, p'ij,
preglasuvaweto na -a- vo -e- zad mekite soglaski kaj glagolite od i- grupa,
sp. v'id', g'uor', d'r`', kr'uoj, l''ub', m'isl', h'uod', i vo 3 l. mn.: gur''et,
dr`''et, kru'et, m'isl't, h'uod't;
vo 1 l. mn. nastavkata -me e stabilizirana kaj glagolite od a-grupa, sp. gl'e-
dm gl'edm, r'ukm r'ukm, dodeka kaj glagolite od e/i-grupa taa se javuva
fakultativno vo zavisnost od toa dali vo 1 l. edn. se javuva -m ili otsustvuva, sp.:
'id 'idm, b'er br'em, d'r`' dr`''im, odn. rb'uot'm rb'uotim.
Od glagolite *byti i *xtti prezentskite formi glasat: sm, si, (i), sme,
ste, s, negirani: n s'm, n s'i, n 'e, itn., (da) b'idm, b'id{' b'id, b'idm(),
b'idt, b'idt, {'t''a / ht''a, {'t''e{', {'t'e, {'t'em, {'t''et, {'t''t,
negirani: n {'t''a, n {'t''e{, itn., vo aoristot: beh, be, be, b'ehm, b'eht,
b'eh, odn. bid'oh, bid'e, bid'e, bid'ohm, bid'oht, bid'oh; ht''ah, hte, hte,
ht''ahm, ht''aht, ht''ah i/ili ht'ehm, ht'eht, ht'eh.
Vo imperfektot od *byti se upotrebuvaat dve formi: b''ah i b'eh, b'e{'e, od
*xtti : {'t''ah {'t'e{' i ht''ah ht'e{'.
Glagolot *xtti se sre}ava so staroto zna~ewe, sp. J'as ni {t'a sp'im t'o-
kn. Glagolot saka vo na{ite anketi ne e dobien!
Posebnost e vo ovoj govor pojavata na - mesto -o vo aoristot kaj glagolite
od konsonantska osnova od tipot r'ekh r'ekhm r'ekht r'ekh, d'adh
d'adhm, d'uojdh du'ojdhm, izj'adh, n'ajdh, fn'esh, p'ekh, ~''eth (Pl), i
dr., koja se objasnuva so analogija na glagolite od a-razdel (v'iknh).
Od na~inskata kategorija posebni formi ima samo imperativot, sp. gl'edj
gl'edjt, p'ij p'ijt, sej s'ejt, p'eri p'erit, p'e~'i p'e~'it, 'isp~'i 'is-
134
p~''it, so toa {to vo 2 l. ~esto se ispu{ta nastavkata, sp. 'id, z'em, d'r{', j'a{'
(jadi) v'i{' (vidi).
Vo negiranite formi se ispu{ta da, sp. nim'uoj v'ik{', nim'uojt v'ikt,
nim'uoj bir'e{', nim'uoj n'uosi{', poretki se formi od tipot nim'uo g f'atj
(GB), a ne se nepoznati formi i so gr~kata partikula mi : mi n'uosi{', mi si~''e{'.
Nerealna uslovnost se izrazuva so formite na minato idno vreme, sp.: d
zn'ajh {'t d'uojdh, negirano: d zn'ajh n'em{'i d d'ojd.
Partikulata za idni vremenski formi se upotrebuva vo fonetskite razno-
vidnosti: {'t, {'t (GB), st / st i {'t, {' : st / {'t r'ukm, st /
{'t c''api{' (Pl).
Glagolskiot prilog se sre}ava vo formite so nastavkite -{'tem, -{'tum i
-{'kom, sp. sd{'t'em, ml~'{'t'um, hd{'t'um, tr~'{'k'om (GB, Pl).
Od slu`benite zborovi na dijalekten plan go privlekuvaat vnimanieto:
predlozite vrh (stuj'ali vrh k'amn), vz / vs (vs nid''al, vz k'aur-
skat mhn'), izv'n (izv'n s'elutu), km (so zna~ewe kon), npr'e{ (npr'e{'
nid''al), pres / prez (pres tr'i m'uost), vn, opr'e{.
a od svrznicite l'u : sp. ... {t ti pl'atm i n'apltm, l'u d ni m s-
t'avi, N'ek si z'emh l'u {t'ot d 'iskh... (GB), i ag'a : I tam'an g'a bj'e{
na vrt't n p'e{~'ret, i nt n'ek d g'or d'ojd dr'ugi 'oblk.
Dve posebnosti dramskiot govor poka`uva i vo vrska so rasporedot na kli-
tikite po odnos na glagolot. Vo glagolskite sintagmi kade {to ima kratka za-
menska forma i glagolska klitika, zamenskata klitika mo`e da se javi pred
glagolskata, sp. ispl'el gi sm, p'altutu gu si z'elu, ub'ili gu s n gur't.
Partikulata za negacija ne / ni po odnos na kratkite zamenski formi mo`e
da stoi i pred i zad zamenkata: J'a ne gi n'ajdh : ami gi ni d'aw.
Va`na uloga vo dijalektnata diferencijacija igra i leksikata. Vo dram-
skoto dijalektno podra~je mo`at da se izdvojat tri pogolemi grupi leksi~ki
dijalektizmi: arhaizmi, grcizmi i turcizmi. Osobeno e brojna grupata na gr-
cizmi. ]e spomneme nekolku arhai~ni leksemi koi imaat dosta ograni~eni
areali, kako {to se, na primer: b'rni usni, bl''udi skita, bl''ud, br'adw,
budn'{', bud'n nikoj (l|bo ed}nq), buk buka', gw'uos klinec (*gvozd), gran'
granka, kz'el' (*kozl), kutr'i (*ktor), k'uzn' (*kyznja), kuzn'ar' kova~,
k'uotk ma~ka, ktr'ak, kr'k (*krg), k'u~'a varena p~enica za zadu{nici,
l'anta, 'uobrus, kn'uo, pent' (*pd) peda, pesnica, r'akla, r'atj, fret /
frt / frut (*v rd), tp'or, tpur'i{'t, ~''apl' / ~''apl', ~''es, j'adiw,
`''eni `nee, ~''ern', jl'at, `''al'w, i u{te red drugi primeri.
Dramskoto govorno podra~je, kako {to se gleda, e dosta kompaktno. So ne-
kolku crti od centralnata oblast se razlikuva govorot vo nekolku ju`ni sela
okolu gr. Ziljahovo i vo krajnite severni sela koi gravitiraat kon Goce Del-
~ev (Nevrokop).
135
vakvata zamena na * vo ziljahovskiot govor zna~itelno se reduciral korpusot
na primerite so palatalni soglaski, bidej}i kontinuantot /e/ ne ja
palatalizira prethodnata soglaska.
Vo vrska so ovaa pojava stoi i rezultatot od prevojot na 'a, koj ovde e dosta
ra{iren, sp. 'er / j'er, pl'en / plj'en, pij'en, ~'r{''ef, ~''e{'k, of~''er,
`''epk (: `''aba), `''el'w, `''el'b, {''erin i {j'ern, ~''epl'.
Vo ziljahovskiot govor e poizrazen preglasot na /'a/ vo // pod sekundarni-
ot akcent vo primeri od tipot n'egvt, p'uopvt, d'uokrjt, l'egnwt,
i dr. Preglasot vo vakvite slu~ai stanuva samo vo akcentirani slogovi, a se
objasnuva na sledniot na~in: prvobitno /a/ se nao|alo vo neakcentirana pozi-
cija i bilo reducirano (n'egwt). Noviot akcent pridonesol reduciranoto
u{te pove}e da zatemni i da se izedna~i so akcentiranoto // : n'egwt >
n'egwt.
Od drugite fonetski pojavi so koi vo izvesen stepen se razlikuva ziljahov-
skiot govor da gi spomeneme:
poblagata labijalizacija na /e, i/,
po~estata aspiracija na inicijalnite i i , sp. h'id, h'rk,
poubla`enata diftongizacija na akcentiranoto /o/ vo /uo/, no i slu~ai so
premin na /'o/ vo /u/: nu{' (no{), p'us (post), {'upte ({opte < {epte),
jotuvaweto na inicijalnoto e vo akcentiran slog, sp. j'el, j'eln, j'esn,
j'etrw,
poregularnata upotreba na // pred sonantite /r, l/ vo sekvencite /r, l/
kako kontinuanti na starite vokalni sonanti, sp. k'rf', p'rs', p'rf, v'l'k,
v'ln,
refleksot /er/ i ~uvaweto na /~/ vo starata grupa *~- : ~''erf, ~''rn, ~'rv'en,
pazeweto na grupata /mn/ vo primeri od tipot st'uomn (: st'uovna vo mr-
va{kiot),
fonetskite oblici d'in (: d'in vo mrva{kiot), ~'ul''ek, gr'imn, gl'am-
n', mluk (vnuk), ml'uk,
i vo fleksijata:
~lenskata morfema -'t : brg't, zb't, grd't, odn. -et : k'uon't,
u
k' o{'t, p't't, b'elit, vis'okit,
fonetskite formi na partikulata {te: st / st, s (st n'uosi).
Vo ziljahovskiot govor ~lenskata morfema -to ne se generalizirala na-
polno kako {to e toa slu~aj vo drugite mrva{ki sela, sp. sf'atvet.
Sufiksot -(e){t(i), poznat i vo drugite mrva{ki sela, vo ziljahovskiot se
javuva redovno kaj pridavki izvedeni od imiwa na `ivotni od tipot: j'agn{'-
ti, k'uoz{'ti, k'u~'{'ti i dr.
Vo dramskata govorna oblast ne mo`e da se odmine govorot na edna oaza
{to ja pretstavuva seloto Kalapot, koe se nao|a vgnezdeno na edna kosa na
planinata Boz Dag na pravecot Drama Gorno Brodi.
Govorot na ova selo vo ramkite na dramskata grupa vo izvesna smisla e
unikaten so pove}e osobenosti.
Toj e edinstven po zaedni~kiot rezultat od razvojot na dvata era (*, *),
na dvete nosovki (*,*) i na vokalnite sonanti. Site ovie glasovi se izedna-
~ile i dale edna fonema //, so taa razlika {to pred kontinuantot na pred-
nite * i * soglaskite podle`at na palatalizacija. Sp.:
136
* > // : vn, v'{'k, k'sn, sn, s'hn, kk'f,
* > // : w'`', g'b, g'sk, d'p, z'p, k'{'t, m'k, p't', r'k, s'bt,
* > /'/ : d'n', l''ku, l''snu, t''nku, 'uv'n, uc''t',
* > /'/ : gl''dm, `''tw, z''t', kl''tw, m''s, m''k, p''tk, tr''sk,
fr''t, ~''du, vr'em', 'im', j'agn', t'el' i dr.,
* > /r r/ : v'rh, k'rf', g'rl, m'rsni, z'rn, src'e, trnl'if, no
tr'n, tr'gn,
* > /l l/ : v'l'k, v'ln, g'lt, `''lt, `'lt'ic, no dl'k.
Poseben razvoj vo kalapotskiot govor, i u{te vo nekolku drugi oazi vo
Dramsko, imal stariot vokal *y. Negoviot refleks se realizira kako sreden
fon me|u i i , ponekoga{ poblisku do , ponekoga{ poblisku do i, osobeno vo
sosedstvo so meka soglaska i so velarite (k, g, h), sp.: sn, t'kw, r'b, ili
v'k, kur't i dr.
Vo ovoj govor se konstatirani i slu~ai so // za *y naj~esto zad velarnite
/k, g, h/, no i vo drugi slu~ai, sp. m'l, v'n, r'z, ili duri da se neutralizi-
ra so //, no vo takov slu~aj ovoj alofon ja smeknuva prethodnata soglaska:
m''l, w''nu, ~''st.
Redukcijata na e > [] vo kalapotskiot govor se razlikuva od redukcijata na
> []; alofonot od /e/ po pravilo ja smeknuva prethodnata soglaska, sp. b'ol'n
(< b'olen), h'od't (< h'odet), za razlika od s'n sn't.
So spomenative osobenosti kalapotskiot govor pove}e inklinira kon ro-
dopskite dijalekti.
Serskiot govor
Serskiot govor ja opfa}a oblasta po dolinata na rekata Struma ju`no od
Butkovskoto Ezero i jugozapadnite ogranci na planinata Ali Botu{. Toa e
prete`no ramni~arska oblast vo koja glavni administrativni i ekonomski
centri se gradovite Seres i Valovi{ta (Demir Hisar).
Kako osnovni punktovi za ovoj govor gi zemame selata Sekavec (S''akavic,
Sakaf~e), koe se nao|a na desnata strana na r. Struma zapadno od Seres,
Kalendra i Savek (Sav'ak) vo ramni~arskiot del na pravecot Seres
Valovi{ta i Dervi{en, koe e grani~no so dramskoto govorno podra~je.
Dijalektnite osobenosti na serskiot govor mo`eme da gi podelime vo dve
grupi.
Ednata grupa ja so~inuvaat onie crti {to go svrzuvaat serskiot govor so
dramskiot vo potesna smisla na govornoto zaedni{tvo, kako {to se, na primer:
labijalizacijata na /i, e/ vo /u/, iako ovde taa e poograni~ena, sp. i~um'en',
~urd'ak (~erd'ak), ~ur'en, ~ur''a{, {ul'e`', {um'ij, {uk''er, {ufin'er, p'e{-
tur, p'up'erk,
refleksot [] mesto sekundarniot 2 pred sonantite /r, l/: v''atr, 'endr,
m'okr, p'ekl, r'ekl, kako i pred /m/: sm, n'esm, 'osm, s'edm, osven vo 'og'in,
zagubata na /t, d/ vo grupite -str-, -zdr- : b'isr, po analogija i b'isr,
'osr, s'esr, sr'ah, zr'af, zr'av',
zamenata na /~/ vo /c/ vo grupata *- : c'rn, crv'en, c'arv,
promenata na grupite vn > mn : rmn'ik, us'mn, pl''amn', mn > ml vo
ml'ogu, potoa vo ml'uk, ml'uk (< mnuk < vnuk), `l > zl vo leksemata zl'~k,
137
promenata na -sk- vo -ck- zad konsonant vo sufiksot -sk(i) : 'olck k'o`,
kr'avincku ml''ak,
zagubata na v pred labijalnite samoglaski: 'ol, 'od, b'iul,
smeknuvaweto na /t, d/ vo starite sekvenci *tj, *dj vo primeri od vidot
br'at', sf'at', cv'et', l''ud', d''avl, gr'ozd', kako i vo drugi grupi so j :
tr'n', sn'op', zr'av'.
Vo imenskata fleksija odbele`uvame:
mno`inskite formi so nastavkata -e kaj imenkite od tipot k'on, prij'a-
tl, d'en, m'`,
mno`inskata nastavka -eta : j'agnet,
zamenkite fr'et site, n'een / n'ejn i n'ehn, t''ahn,
deminutivno-hipokoristi~kiot sufiks -inka : k'{tink.
Glagolskata fleksija e vo golema mera identi~na so fleksijata vo dram-
skiot govor.
Ako gi pridodademe kon ovoj broj i onie osobenosti {to gi nabrojavme po-
rano kako zaedni~ki na celiot sersko-dramsko-lagadinski region, toga{ sli~-
nosta me|u serskiot i dramskiot }e bide u{te pojasna.
No isto taka e zna~itelen i brojot na osobenostite so koi se razlikuvaat
ovie dva govora me|u sebe. Od niv }e gi istakneme samo najmarkantnite koi, po
na{e mislewe, imaat zna~ewe za dijalektnata geografija.
Tuka pred s# da ja istakneme refleksacijata na golemiot er (*%) i nosovka-
ta * vo formantite i fleksivnite nastavki.
Golemiot er (*%) vo serskiot govor vo nekorenskite slogovi se reflekti-
ral vo /o/, sp. subr'al (sobr'al), v'usuk, v'tuk, db'itk / db'ituk, m'ozuk,
p'etuk, t'enuk, l'akut', n'okut', vo ~lenot: brg'o, dn'o, b''ali, sprema // vo
korenskite slogovi: b'~va, d{ d`d'i, itn.
Sli~na e polo`bata i so refleksacijata na *, sp. v'dic, v'tur, g'b,
g'sk, g'stu, sd'i, s'{t, no: 'obr~, p'ajk, i vo nastavkite: p'adnl, n'e,
`'en `n'at, b'er br'at, b''ah.
Vo serskiot govor se zapazile i nekolku slu~ai so nazalizam, sp. v'nyl,
k'ndrf, k'ndrist, k'os, m'ndru, tr'mb, mndr'ec, m'nd, i od * vo 'endr.
Od starite dubleti so /u/ ovde se konstatirani: b'ubrk, gn'usn, gnusut'i,
n'u`d, p'onud, r'u~uk, tup, tr'udn, ur'uglic. Ne se vklopuvaat vo regular-
niot razvoj leksemite p'op~ papuk i n'etr pokraj n'tr.
Nosovkata * ovde ima normalen razvoj vo site pozicii, sp. gl'ed, `'edn,
`'etv, kl'etv, t'rv, z'ak, i~um'en, iz'ik (e~emen, ezik).
Vo pogled na redukcijata na neakcentiranite samoglaski patem da spomne-
me deka /e/ i ovde vo brojni primeri se reducira vo [], glavno vo zavr{okot
-en, poretko vo drugi slu~ai, sp. b'oln, gr'ozn, pr'azn, s'iln, v'e~r, no i b'o-
ln, s'iln, a naj~esto vo taa pozicija ima /i/: 'esin, k'amin, gn'usin, g'u{tir itn.
Elizijata na neakcentiranite samoglaski ovde e mnogu retka; konstatira-
ni se samo nekolku slu~ai i toa, glavno, koga se nao|aat vo neposredno sosed-
stvo so sonanti: sp. b'orn (borina), sirm'ah, s'irn, Bugurd'ic, b'anc, p'el'ni
(peleni), k'islu ml''aku, pulv'in, pund''alnik, v'ijvic, p'ijvic.
Vo serskiot govor regularni refleksi za *tj, *dj se /{t, `d/, kako vo dram-
skiot, so taa razlika {to vo prviov ima pove}e slu~ai so /}/, sp. v'e}, }'erk,
138
dm}'in, }e, n'e}, b`''i}, nastavkata za glagolski prilog -j}i : ruk'aj}i,
nus'ej}i.
Serskiot govor gi poznava zvu~nite afrikati /y, x/: yv''azd, yv'isk, y'ir,
bx'a, ux'ak, luvx'i.
Ima mali razliki i vo vrska so distribucijata na /h/ i nekoi drugi pro-
meni. Vo brojni primeri vo inicijalna pozicija, poretko i vo intervokalna,
ovoj glas se zagubil ili se nao|a vo faza na gubewe, sp. 'ajd, 'or, 'ox, l'adn,
l''ap, z'o`d, Vl'ink, m'a{ta, a vo nekolku slu~ai h > /f/: z'aduf, ku`'uf,
k'uf, gl'uf, s'uf s'uf, 'oftik.
Dosta e izrazena vo ovoj govor metatezata na sekvencata od r + vokal od ti-
pot bru~l'i, bru{n'il', vrt'en, grm'ud, kurm'it', pirlig'at, pr'okj, g'r-
di (grdi), purd'ava i dr.
Za razlika od dramskiot govor vo serskiot ne se vr{i preglas na /a/ vo //
vo slu~ai od tipot t'ur'uwm, d'okrjt, ne se zabele`ani smeknuvawa na /l,
n/ od vidot na dramskite vl'k, pl'h; soglaskite /v/ i /l/ imaat "normalna"
artikulacija, sp. b'~v, l''abv, l'ani, l'o{i, gol; akcentiranoto /o/ ovde ne
podle`i na diftongizacija, sp. m'os, m'or (: dramskoto m'uos, m'uor).
Vo morfologijata kako diferencijalni crti se javuvaat:
upotrebata na zamenskite formi za 3 l. 'on, 'on, 'on, 'oni, pokraj t'oj,
ta / t'a, t'ij;
otsustvoto na zamenkata kut'r i demonstrativnite od grupata soj / sos /
s'ozi;
prisustvoto na mno`inskata nastavka -ina kaj imenkite od s.r., koja se
upotrebuva vo konkurencija so -eta, sp. b'ib bib'in, vrm'in, `rb'in, m-
gr'in, jr'in, ku~'in, {il`'in, pokraj po~estite na -eta : pl'et, mur'e-
t, j'agnt, p'rh~t;
~lenskata forma za m.r. se obrazuva so nastavkata -o : zb'o, rd'o, m'ozu-
k, a mno`inskite formi {to zavr{uvaat na -e imaat ~len -to : m'a` m`'e-
t, g'ostt, br''agvet.
I vo serskiot govor glagolskite osnovi se pazat dobro.
Vo 1 l. edn. sega{no vreme kaj glagolite od e/i-grupa nastavkata -m se upo-
trebuva fakultativno, a vo 1 l. mn. se generalizirala nastavkata -me kaj site
glagoli, sp. 'id(m) 'idm, b'er(m) br'em, d'r`(m) dr`'im, i vo 3 l.
mn. op{ta nastavka e -at : 'idt, br'at, dr`'at, n'ost, brj'at.
Glagolot nej}e se javuva vo celata prezentska paradigma: n'ejk'um, n'ej-
k'{', n'ejk', n'ejk'm, n'ejk't, n'ejk't.
Vo 1 l. edn. na aoristot nastavkata -h s# u{te prevladuva, no ne se neo-
bi~ni formi i bez h, sp. rk'o, dd'o, pokraj rk'oh, nu~'ih, tur'ih.
Partikulata za idno vreme redovno se javuva vo oblikot }e : } v'ik, }
n'osi, so glagolot sum: } s'am, } s'i, } 'e, } sm'e, } st'e, } s'a.
Opredelenite formi od glagolot *byti glasat: bid'oh, bid'e, bid'ohm, bid'o-
h (aorist) i b'eh, b'e{, b'ehm itn. (imperfekt), a formi od glagolot *xtti
od tipot na dramskite ht''ah, ht''a ne se konstatirani.
Vo 2 l. mn. imperativot kaj glagolite od e/i-grupa se sre}ava so nastavkite
-ite i -ejte, sp. d'ojdi d'ojdit i djd'ejt, n'osit i nus'ejt, ili duri so
nastavkata -ajte : p'e~i pi~'ajt, d'ons'ajt. Formite so nastavkata -ejte se
139
karakteristi~ni za kuku{kiot govor i po~esti se vo zapadniot del od serski-
ot govor.
Vo negiranite formi so nemoj otsustvuva da, sp. nm'oj 'odi{, nm'oj si 'ig-
r{, a se sre}avaat i formi so imperativ: nem'oj sa 'igrj, nm'oj kr'evj, nm'oj
~'eti.
Glagolskiot prilog vo ovoj govor se obrazuva so nastavkata -j}i, sp. stu-
j'aj}i, kli~'ej}i, ne se nepoznati i formite so sufiksot -{kom : d{k'om, tr-
~i{k'om, dodeka obrazuvawa so nastavkata -{tem od tipot na dramskite ho-
de{t'em ne se konstatirani.
Od deverbativnite glagolski obrazuvawa na dijalekten plan interes pret-
stavuvaat pred s# onie so sufiksot -iv- od tipot zbur'avi zburv'iv, pu-
prv'iv, rstuvr'iv, koi mo`at da se sretnat i vo formite zbur'ajv, pu-
pr'ajv. Nesvr{eni glagoli so sufiksot -ov(a), koi se mnogu ~esti vo dramski-
ot govor, ovde se dosta retki. Pofrekventni se nesvr{enite glagoli so sufik-
sot -uv(a) : kup'uv, p~in'uv.
Od sintaksi~kite osobenosti kako diferencijalni za ovoj govor mo`at da
se spomenat: upotrebata na kratkite zamenski formi pred glagolskiot oblik
i na po~etokot na re~enicata, sp. go v'ide det'eto, mu padn'a {'apkata, i neso-
glasuvaweto po rod kaj atributskite sintagmi vo primeri od tipot gl''am
k'amn', b''al l''ap i dr.
Lagadinsko-bogdanskite govori
140
glaski: drnk, gr'ndi, knd''a, k'nkul', knt, krnk, lnk, mn~' m'n`'i,
m'n~'i{', m'ndru, m'nk, pnt', p'nti{'t, prnt, pr'n~'k, r'nk r'n-
c', rnk'af, rsp'nt', s''knd, snd'ini, snk, snt s'ndu(t), w'ngli-
narin, 'ngil, 'nyil, 'nx'i, `''elnk `''elnti (Su, Vi), bl'ndw, d b'nd
`if, s''knd', dlmb'ok r'k, g'olmbi, gnc (gaz), drng'o, knd'd, l'nk-
t, purn~'ah, snd'uwi, w'nxi (Zar), blnd'aj, m'nd, pjnx''in, tr'mb, no
w'`'i, dp, z'bi, m{', pt' i dr. (Bal).
Pod istite fonetski uslovi nosovosta se zadr`ala i so refleksot na *,
sp.: irimb'ic, brtu~''endi, gr''end, guwind'arin, `''entf, z'ent', 'endr,
'entrw, kl'entf, nr''enduwm, p'ent' p''end, p''entuk, pr''end', r''end',
~''endu ~'ind'a, i vo nastavkata -ant(a) : (< *-ta): 'im' 'im'nt, s''m'
s''m'nt, no: p'et', pidis'et, dividis''et, j'agn', 'im' (Su, Vi), brtu~'endi,
diwnt'in, `'entw, z'ent', k'olnd, msn~'int, s puswnt'il, rnd'o, n-
tr'w (Zar), 'endr, msin~''in, (o)glind'al, ~''end, no gl''ed, `''etw,
z'et', kl''etf, r'et, j'agn' j'agn'it (Bal).
Vo pove}e slu~ai se javuva i sekundaren nazalizam pri // < 2, sp. bnc
bny'o(t), l'nx'(m) (l`am), lnx''a (l`a), lnx''ic, m'ngl, rnx''i (r`i),
st'nglu (stklo), dl'ng, b'n~'f (Su, Vi), m'ngl, b'n~w, lnx'if ~uw''k,
lnx'ict, lnxi~'arnik, st'nklutu s zdrub'i (Zar).
Vo vrska so * kako posebnost vo ovoj govor se javuva i refleksot /'/, odn.
/'n - 'm/ vo eden broj primeri, sp. m''su m's'otu (Su), us''knuvm, m''nk
(Vi), vo sufiksot -anta : j'agn'nt, j'ar'nt, j'agn', j'ar'.
Su{ko-viso~kiot, zaedno so zarovskiot i baleve~kiot, e edinstven vo ser-
sko-dramsko-lagadinskoto govorno podra~je kade {to se zapazila fonemata //,
t.e. *, sp.: b''gm, b'l b''l b''li, b''sin, br'k br''k(t), w''ja
w'{', wr''m', d''du, d''t', dw''st, dubr''a, i so alofonot ['] vo neakcen-
tirana pozicija: m'h'o(t), m'st'a, m's'otu, l't'a, dr'n'e : m'h, m''stu,
m''su, l''tu, dr''n (Su, Vi), vr''m, n''ml, cl, c''d' c'd'i{', vid''li,
umr''n, umr''la (Zar), w''r, gn''zd, d''c d'c'at, l'k, m''r, ~'w''k,
id''ti, p'ogul'm, fl''zi (Bal), isto i vo govorot na s. Ilinec: gr'h, p''s-
n, s''j p{'in'ic.
Po odnos na redukcijata na neakcentiranite samoglaski u{te edna{ da na-
glasime deka taa se vr{i vo site pozicii na zboroformite, vklu~uvaj}i go i
krajot kade {to po pravilo samoglaskite vr{at i morfolo{ka funkcija, sp.
w'ngil (Vi), v'n`'i, iny'ik (Su, Vi), p''entuk, m'{'ku, d''du, st'nglu (Su,
Vi, Zar, Bal).
Vo konsonantizmot kako dijalektni posebnosti za potesnoto lagadinsko
podra~je, a koi ne se ve}e notirani, gi istaknuvame:
afrikatizacijata na frikativnite soglaski /s-z, {-`/ vo grupa so /n/ vo
/c-y, ~-x/, sp.: bnc (bns < *bz), w'nyil, inz'ik/k', gny'ot (: gs gz'ot),
mn~' (m{), l'nx'(m), lnx''a, lnx''if, lnx''i{'nik, w'nx'i (v`e), m'nx'i,
mnx''o / -'ot, pjinx''in, rnx''i (r`'i), h'arx'uwi (Su, Vi),
velarniot alofon na /n/ [] pred velarnite soglaski, sp. dek, krk,
lk lk'ot, m''k, m'aka, t''eki, tr'k, ~''ik,
progresivnata asimilacija po zvu~nost, sp. b'~'f, g'otf', `''entf,
`'ntf'arin, kl'entf, n'o{'f, ~''erkf, sfat, sf't', sf't'ilu, kfas,
t'ikf, vo nekoi slu~ai i pred sonantite: fl'iza, fl''aw,
141
popolnuvaweto na etimolo{kite grupi -sr, -zr- so pregradnite /t, d/, sp.
str'am, stribr'a, str''d, duri i strp (srp), str'ci (srce), no s'rna, zdr''l,
potoa:
uprostuvaweto na nekoi konsonantski grupi, sp. (dv > v), izj'awm, nj'a-
wm (najadvam), nr''ewm, str''wm (naredvam, str''twm), t'ojut (tvojut),
~estoto ispu{tawe na /v/ i /d/ vo intervokalna pozicija, sp.: ut n'ou,
dr''u, h'ubj (hubava), 'ostj (ostava), pr'ai{', ust'ah (ostaviha), pl''jam
pl''{' (plevam), kl'ajnc (kladenec), d v'ijmi, zw'ja, zw'{', zw'jt, zv'aj
(iz-vadi), ut'ij, p'oj, p'o{' (pojda), kl'aj, n'aj, gl'ej, c''{' (cedi{).
Od dijalekten aspekt interesni se i nekoi tendencii vo vrska so glasot /h/.
Najstabilen e toj vo gramati~kite morfemi (-h, -hmi, -hti, -ha), dodeka vo dru-
gite pozicii i slu~ai ve}e se poka`uva tendencija za negovo gubewe ili zame-
na so /f/, sp.: l'p, f'al'm, f'alb, f'rl'm, f'a{'t, skf'un', m'un, k'ifk
pokraj k'ihk, b'uf i b'uh, ku`''uf, i dr.
Su{ko-viso~kiot govor poka`uva brojni posebnosti i vo oblasta na flek-
sijata.
Vo imenskata fleksija interes pretstavuvaat pred s# mno`inskite obrazu-
vawa na imenkite od m.r. Kaj niv osobeno stanala produktivna nastavka -e, koja
se {iri za smetka na -i, sp.: sf'atufci sf'atufcetu, 'oblci 'oblcetu,
p''suk p''suci p''sucetu, bik bik'o(t), mn. bic'e bic'etu, b'uk buc'e
pokraj b'ukuwi (< b'ukuve), d''ewir' d''ewir'etu (Su) i d''ewirofci (Vi), 'ob-
rz' 'obrzetu;
sp. ja i nastavkata -ove (> -uvi): br''guwi br''guwetu, k'umuwi k'u-
muwetu.
Golema produktivnost poka`uva i starata mn. nastavka *-ta koja se javuva
vo alomorfite -'nt / -''nt / -''ant, dobieni po fonetski pat, i -inta,
-unta / -'onta, nastanati po analogija so pro{iruvawe na elementot -nt- kaj
drugi nastavki, sp.: j'ar' j'ar'nt, j'agn' j'agn'ant i j'agni~'ant, t''el-
~' t''el~'nt, 'im' 'im'nt, m'ori mur''nt, luz''e luz''ant, urn'e
urn''nt, x'd'e x'd''nt, l'ici (l'ice) l'icint, r'amu r'amunt, stuj'a-
lu stuj'alunt, pism'o pism'ont, i dr.
Od zamenskite formi kako dijalektno-diferencijalni gi istaknuvame:
t'oj, t''a, tuz'i (Su), tus (Vi), mn. n'i, vi, t'' / t'e (Su), n'j, v'j (Vi), kli-
tikite m', t' (t'', t'e), s'', n' / n'', v' / v'', gi / ha, t''h gi, na t''h mu,
demonstrativnite: t'os (t'a, tus tuz'i, t''es) i n'os (n'as, n'us nuz'i, n''es),
pridavskite: tkf'os / tk'os (tkf'as tkf'os, tkf'es tkf's), pra-
{alnite: t'o, {'t'o, k'ak (Su), i k'ogu, {''o (Vi), kutr'i, -'a, -'o, kutr'e (Su) i
kutr'j, mn. kutr'ej (Vi), prisvojnite: n''ejniju (Su), n''ejnjut (Vi), t''hniju /
t''hnjut, neopredelenite: idn'o / in'o, n''ftu, n'ikkuf / n'ikkfos, s''kuj,
s''kutrij.
Glagolskata fleksija vo najop{tiot del se slaga so sistemot vo po{iroki-
ot sersko-dramski region. Otstapuvawata vo pooddelni formi proizleguvaat
pove}e od fonetskite me|udijalektni razliki i tie, glavno, lesno se prepo-
znavaat.
142
Vredno e da se potsetime deka i vo ovoj govor e `iv sufiksot -ov(a) za
obrazuvawe na nesvr{eni glagoli i se upotrebuva vo konkurencija so -uv(a),
sp. prk'ow, pz'ar'w, strm'ow, npuj'ow, pokraj kup'uw, m''etnuw.
Vo aoristot kaj glagolite od starata konsonantska osnova tematskiot
vokal -o- se ~uva (so redukcija -u-): r''ekuh, r''ekuhmi, r''ekuhti, r''ekuha.
Od *byti ima dve imperfektni formi so osnovite b''- i bi-, sp. b''h,
b''{'i, i bih, b'i{'i.
Vo 3 l. na perfektot pomo{niot glagol se ~uva i koga perfektot ozna~uva
preka`anost, sp. Pujn'o vr''m' i(e) b'il id'in ~'urbx''ij.
Kaj glagolskite pridavki se javuva ~esto me{awe na rodot, kako i kaj dru-
gite pridavki. Formata za s.r. se sre}ava i so imenki od m.r.
Formite so ima / nema + glagolskata n/t-pridavka se `iva kategorija, sp.
a) 'imm prumin'antu, n''emm j'ahnntu, 'im st'orinu, n''emmi v'id'nu, b)
im'ah z''entu, im'a{'i kl'adinu, i dr. Me|utoa, ne se nepoznati i formi koga
glagolskata pridavka kongruira so rodot i so brojot na predmetot, sp. gl'aw-
n't j im'a{'i kl'adin, t'atku m' im'a{'i pukln'ant.
Partikulata za idno vreme redovno se javuva vo fonetskiot oblik za : z
k'a`', z d'ojd, z d'aw{', z st'ani.
Imperativnite formi mo`at da bidat za diferencijacijata interesni po-
radi nastavkata za 2 l. mn., sp. d'ukr'ti, dunis''ti, v'i{' vi{''ti, i po-
radi ~estata redukcija na nastavkata vo 2 l. edn., sp. j'a{', v'i{', st'an', kl'ad'.
Zabranata se izrazuva so gr~kata partikula mi, sp. mi vil'i{' mi sl'u-
{'{', mi p'it{', i so partikulata nim'oj + 2 l. prez.: nim'oj vr''wi{'.
Glagolskiot prilog i vo ovoj govor, kako vo dramskite, se obrazuva so nas-
tavkite -{t'em, -{kum (< -{kom), sp. pl''eti{t'em, s''d{'kum, tr~''a{'kum.
Vo glagolskata pridavka se generalizirala sekundarnata sekvenca -nt- kaj
site glagoli, sp.: st'egnnt, z'ent, hr'an'nt, umr''ent, zsp'ant.
Pogore istaknavme deka polno edinstvo i vo ovaa grupa govori nema. Kako
diferencijalni crti me|u pooddelnite govori na lagadinsko-bogdanskiot te-
ren se javuvaat: stepenot na redukcijata vo nekoi pozicii, refleksacijata na
*y, nekoi otstapuvawa vo refleksacijata na * i *%, statusot na /v/ vo oddelni
pozicii, stepenot na palatalizacijata na t vo starite sekvenci *tj i *t, sta-
tusot na finalnite grupi -st, -{t, i vo fleksijata: ~lenskata nastavka za
m.r., mno`inskata nastavka kaj imenkite od s.r. na -e, nekoi zamenski oblici,
nastavkata za 1 l. ed. sega{no vreme kaj glagolite od e/i-grupa, partikulata za
idnite glagolski formi, nastavkata za glagolski prilog i nekoi akcentski
posebnosti.
Spored rezultatite od spomenatite osobenosti pogolema sli~nost poka-
`uva govorot na selata Visoka i Zarovo.
143
te: *-y- : bl'h, bh~'' (bah~i mn. : bh~''a edn.), dmg' mn. (dmg'a edn.), sn'h
snh't' (snhi snhite : sn'h snh'at edn.), n''eguw't', n'owt' (no-
vite) (Vi), br'{' (bri{a), vlk'o v'j (*vy), l''bu sk'sn (*-kys-), m'j (*myj-),
rib't' plv'at (*ryby plyv-), ~''etri (*etyr-) (Zar).
Vo viso~kiot govor procesot na zagubata na /v/ e zna~itelno ponaprednat
osobeno vo inicijalna pozicija pred labijalnite samoglaski, sp. ol, 'oluwi,
'od ud'at, 'od' 'odi{' (vodi{), 'on', un'aj, 'on'k (od osnovata von-), 'osuk
usuk'ot, 'osuci, udin'ic, p'oudnik (povodnik), un'e{'t, u{'t'in, 'ujku, i vo
grupa so t : ut'ori, zt'ori, t'ojut (tvojot) i dr.
Vo pogled na palatalizacijata na t vo spomenatite grupi i na finalnite
-st, -{t viso~kiot govor ni se poka`uva kako poarhai~en, bidej}i t ja za~u-
valo mekosta, sp. br'at', z''ent' z''ent'u (: z''entufcetu), p''et', p'nt'
p'nt'ut, a grupite -st, -{t s# u{te se pazat vo pove}eto slu~ai so isklu~ok
vo sufiksot -ost, sp. ~''ist, ~''ust, m'ost, p'ost, un'e{'t, no r'adus, m'ilus.
Vo ~lenskata forma za m.r. se ~uva krajnoto t : br'akut, br'atut, dr-
g'ot. Zaslu`uva da se odbele`i i ~lenskata forma kaj pridavkite, sp. gul''m
gul''mjut, dr'ugjut d''en'. O~igledno vo ovoj govor nastavkata *j imala po-
drug razvoj otkolku vo drugite okolni govori.
Zamenskite oblici: n'j, v'j (nie, vie), kutr'j, kutr'ej i dr. se karakte-
risti~ni, glavno, za viso~kiot govor.
Vo govorot na Suho (su{ki) za razlika od viso~kiot *y > /i/, sp. sin, bil;
glasot /v/ vo po~etokot na zboroformite pred /o, u/ se pazi, sp. vol, v'od,
v'on', v'osuk, v'ujku, vo taa pozicija vo oddelni slu~ai se javilo i sekundarno
/v/, sp. v'os v'osi, v'ogni v'ogn'uvi (: 'osa, 'ogni Visoka), a sekvencata tv >
tf : utf'arm, ztf'arm, tfoj, tf'ojt. Vo su{kiot govor /v/ e prete`no
labiodentalen zvuk.
Od drugite diferencijalni osobenosti po odnos na viso~kiot govor poka-
rakteristi~ni se: palatalizacijata na t' vo } vo br'at}, ispu{taweto na -t
vo finalnata grupa -st, sp. ~'is ~''isti, mos, pos, ~lenot -o : br'g'o, br'atu,
sf'atu, generalizirawe na nastavkata -m vo 1 l. edn. prezent kaj site glagoli,
sp. n'osm, p'e~'m, odn. bir'em, kus'im, dr`''im i so promena na tematskiot
vokal i na akcentot (: b'er bir'e{', k'os' kus'i{' vo Visoka).
Za su{kiot govor e karakteristi~na u{te edna fonetska osobenost, koja
ne e nepoznata i vo Visoka. Se raboti za posebniot razvoj na t.n. sekundaren 2
vo kontakt so sonantite vo finalna pozicija vo primeri od tipot na *mokr,
*rekl. Vo formite za m.r. vokalot se razvil zad sonantot so {to do{lo do omo-
nimija na formite za m. i `. rod, sp. m'okr (m., `.) m'okru (s.r.), m'ndr (m.,
`.) m'ndru (s.r.), r'ekl (m., `.) r'eklu (s.r.). Vo takvi slu~ai vo Visoka po-
radi zamenata na *y so // so oblikot za m.r. sovpadnala i mno`inskata forma,
sp. m'okr (m., `. edn. i mn.) m'okru (s.r.). Sporadi~no vakvi formi se zabele-
`ani i vo Balevec i Ilinec: j'asn glas, 'endr fs'ul', ~''uzd, `''edn (Bal),
~''uzd ~'uv''k (Il). Privedenive primeri poka`uvaat deka ovoj model se pro-
{iril i na drugi pridavki.
144
5. GOVORITE VO KOSTURSKO
1
Vo natamo{niot tekst se slu`ime so slednive kratenki: Bap (Bap~or), Brez (Brez-
nica), Vamb (Vambel), Vi{ (Vi{eni), Gab (Gabre{), Gal (Gali{ta), Germ (German), Gor
(Gorenci), Gr (Grat~e), Gra` (Gra`dano), Damb (Dambeni), Dob (Dobroli{ta), Ez (Eze-
rec), @er (@erveni), @u` (@u`elci), Zag (Zagori~ani), Jan (Janoveni), Kos (Kosi-
nec), Kr~ (Kr~i{ta), Kum (Kumani~evo), Lob (Lobanica), Lud (Ludovo), Mang (Mangi-
la), Maw (Mawak), Mar (Mar~i{ta), Mark (Markoveni), Nak (Nakolec), Nes (Nes-
tram), Niv (Nivici), Ns (Novoseljani), O{~ (O{~ima), Poz (Pozdivi{ta), Ps (Pso-
re), Rad (Radigo`e), Rul (Rulja), Rup (Rupi{ta), Sl (Slimnica), Smrd (Smrde{), Sn
(Sni~eni), St (Stensko), Star (Staro{evo), Ti (Tioli{ta).
145
ostatoci od redukcijata na neakcentiranite samoglaski, sp. iz'ero, dib'e-
lo, gul'emo, k'onup (pove}e primeri vo opisot na lokalnite govori).
Konsonantskiot sistem na seta kosturska teritorija vo golema mera e ued-
na~en.
Na seta teritorija se ~uvaat starite refleksi /{~, {/ i /`x > `` > `/
mesto praslovenskite grupi *tj / *kt, *dj, sp. vr'e{~e, g'a{~i, g'ore{~, k{~a,
l'e{~a, m{~'ea, pl'e{~i, sf'e{~a, sn'o{~i, {~'erka, p'ara{~'erka, od'ee{~em /
od'e{~i, g'a{nik, n'o{ja, sfno{, n'o{vi, p'omo{, sf'e{nik, v'e`a, v'i`a
(po~esto v'idva, v'idvi), m'e`a, r`a, r`'osan, s'a`i, ~'u`o ~u{, ~u`'ina.
Vo site lokalni kosturski govori se ~uva neizmeneta starata grupa *-,
sp. ~rn, ~rn'ica, ~rven, ~rven'ilo, ~rvec, ~rv'osan, ~rvl'if, ~rpi,
~rpka (Popole, Kore{~a), ~rn, ~rven, ~rven'ik, ~rvec, ~rven'ica, ~rpi
Sl, ~rn, ~'rven, ~'rpi Ez, a grupata *r- se javuva samo vo fonetskiot oblik
~ere-: ~'erep, ~er'epna, ~er'evo, ~er'e{l'a, ~erv'enik (mesec), ~er'e{a.
Soglasni~kite grupi /tj/ i /dj/ (< *tj, *dj) isto taka se ~uvaat neizmeneti,
sp. br'atja, sf'atja, liv'adja, dj'avol, pop'adja, l'udja pokraj l'udje i l'udi,
kako i finalnite -st, -{~ vo ednoslo`nite leksemi, sp. grst, grost,
post, prost, ~ist, gl'u{~, isto i vo g'ore{~, no r'ados, ml'ados, b'oles.
Soglaskite /`, {, ~, x/ ja ~uvaat svojata mekost, sp. {'~''erka, `'er, v'e`'a,
{''aren / {''eren.
Na seto kostursko govorno podra~je etimolo{koto *n zatvrdnalo vo /n/, a
grupata -nj- (< *nj) ne se palatalizirala, sp. kon k'oni, pen pen'u{ki, dren
dr'enja, kam'enja, trnja, jad'enje, pogreb'enje, sprema niv mekosta se izdelila vo
/j/ i vo b'anja, d'enja; pod vlijanie na /j/ vo pove}eto govori /n/ se realizira kako
lesno palataliziran fon [n']: d'en'ja, kam'en'ja Sl, Gal, Ez.
Vo vrska so distribucijata na soglaskite, zaedni~ki osobini na site kos-
turski govori se:
otsustvoto na grupite /{t/ i /`d/, koi po pravilo se asimiliraat: {t > {~,
`d > `` > `, sp. {~'ica, n'i{~o, ogn'i{~e, d'o`o(t) do`'ovi, gl'u~- gl'u`'ovi;
asimilacijata na grupata /s~/ vo /{~/ na morfemska granica vo primeri od
tipot kl'as~e > kl'a{~e, m'os~e > m'o{~e, p'ojas > poj'a{~e, 'obras obr'a{~e, list
l'i{~e;
popolnuvaweto na grupite -sr-, -zr-, -`r- so plozivite /t, d/: stram,
str'eda, str'ebro, zdrel, zdrak zdr'aci, `dr'ebe, i dr.;
afrikatizacijata na soglaskite /s/ i /{/ > /c/ i /~/ vo grupite /ps/, /p{/, sp.
pc'uva, pcov'isa, pc'alvi, st'ipca, tepc'ija, p~en'ica;
na /s/ vo sekvencata -sk- ako prethodi soglaska: v'olcki, `'encki, k'os-
t'urcki, b'itolcki;
potoa na /z/ i /`/ vo sosedstvo so sonantite /l, r, n/, sp. m'olyi, slyi, r-
xa, rx'osa, lx'i~ka, drxi, drx'ava.
Grupite /vn/ i /bn/ se asimiliraat vo /mn/, kako vo pove}eto zapadni make-
donski dijalekti, sp. Gl'amna, pl'emna, od'amna, r'amno, ogl'amnik, Sl'imnica
pokraj Sl'ibnica i [l'ibnica, dr'emno `'ito, zag'imna, sn'omnik, vo pove}eto
govori i vo mnuk, mn'uka.
Vo brojni primeri grupata -dn- se uprostuva so redukcija na /d/, sp. 'eno,
'ena, p'ana (padna), s'ena (sedna).
146
Dosta se uedna~eni na seto kostursko podra~je i gramati~kite osobenosti.
Vo imenskata fleksija site lokalni govori gi obedinuvaat mno`inskite
nastavki: -ovi, koja se pro{irila i na dvoslo`nite imenki od m.r. {to ozna-
~uvaat rodninski odnosi, sp. leb'ovi, sin'ovi, zet'ovi, tatk'ovi, vujk'ovi, de-
d'ovi; -ni{~a kaj dvoslo`nite imenki od s.r. na -e (-je): p'ile pilen'i{~a, te-
len'i{~a, ku~en'i{~a, m'orje morjen'i{~a, p'olje poljen'i{~a, `dr'ebe
`dreben'i{~a, dodeka kaj pove}eslo`nite prevladala nastavkata -ina : maga-
r'ina, of~ar~'ina, vodar~'ina.
Osobeno e produktivna vo site kosturski lokalni govori nastavkata -ja,
sp. k'amen kam'enja, kor'enja, trnja, sn'opja, l'istja, br'atja, prt / prt
prtja, n'iva n'ivja, liv'adja, ogr'adja, plan'inja, lend'inja, gram'adja.
Zbirnata nastavka -i{~a ima poograni~ena upotreba, sp. grob'i{~a, ri-
d'i{~a, son'i{~a, krestopt'i{~a, od s.r. j'agne jagn'i{~a, jar'i{~a, pil'i{~a.
Od imenkata d'ete prevladuva mno`inskata forma d'eci.
Kategorijata izbrojana mno`ina kosturskite govori ne ja poznavaat, sp.
dva leb'ovi, tri sin'ovi, dva dev'erja, tri trnja, dv'ajca br'atja, tri m`i.
Vo vokativnata forma ima tendencija da se generalizira nastavkata -o :
brat br'ato, s'ino, m`o, vodeni~'aro, ~ov'eko, `.r. Mar'iko, lis'ico, mata-
r'ico, lastov'i~ko.
Site kosturski govori poznavaat samo ~lenski formi na -t : l'ebo
(l'ebot, l'ebut), k{~ata, d'eteto, `'enite `'enete, poljen'i{~ata.
Na seto kostursko govorno podra~je direktniot objekt kaj odu{evenite
imenki gramati~ki se izrazuva so predlogot na : go pr'a{a na kafex'ijata;
c'arckoto dete pravi brak i e pok'ani na ~'upata da 'odi na br'akut; i go 'opi-
ta c'arut na d'eteto, ja 'opita na `'enata Nes; go v'idu na V'aneta; e v'idu na
M'ara Gr, go v'ikna na J'aneto; go p'itfi st'arjo na d'eteto Mang; go zbr'ae na
toj ~'ovek @er; p'opo go upita na d'eteto Zag; i kaj zamenkite: go z'eva na n'ego
na J'orgeto Sn; na n'i i v'idu Ez; 'ostaj go na n'ego, z'evaj me na m'ene Sn; na n'imi
i v'ide Poz; tr'eska na m'ene me tr'ese Sl; na t'ie i v'ide Sl; na n'ih i vid'oe
Mang.
Na po{irok areal vo Kostursko mo`at da se sretnat ostatoci od starata
dativna fleksivna forma vo posesivna funkcija, sp.: car'utomu {~'erka, po-
p'otomu k'apata Nes, gosp'otom rab'ota Ti, gosput'omu Vamb, sancet'omu
'oko Gor, i od li~ni imiwa: 'Ovo e Markot'omu d'ete Rup, Kol't'omu ~'upa Ti,
N'aset'om d'ete, P'eret'om k{~a, J'orge J'orget'om, Il'o
'Il'ot'om,'Ilet'om Ez.
Kako gramati~ki signal za dativen objekt za site tri roda vo edninata i
mno`inata se upotrebuva klitikata mu : mu r'e~e na s'ino(t), mu r'e~e na `'ena-
ta, mu r'e~e na deteto, mu r'e~e na m'a`ite / `'enite / d'ecite.
Kaj zamenkite kako dijalektna posebnost za site kosturski govori se javuva-
at formite: cel, c'ela, c'elo, c'eli, pokraj sve, sf'ite, sp. c'eli ~'upe, c'eli vol'o-
vi, i: sf'iti `'ene dojd'oje, sf'iti m`i se vrn'aje Nes, c'el n'arot Mark, neop-
redelenite: 'erkoj, erk'oja, erk'oe, posesivnite: t'een, t'ejna, t'ejno, i t'emen, t'em-
na, t'emno, te'mni, demonstrativnite: toj, tas, tos, tes, t'ojt'ua (ovoj), t'as-
t'ua, t'ost'ua, t'est'ua, potoa t'ojt'am (onoj), t'ast'am, t'ost'am, t'est'am Mang.
147
Vo oblasta na glagolskata fleksija brojot na dijalektnite osobenosti
{to im se zaedni~ki na site kosturski govori e zna~itelno pogolem vo odnos
na imenskata fleksija.
Kaj glagolite od starite i- i e- osnovi izvr{eno e pregrupirawe spored
vidot na glasot na koj zavr{uva op{tiot glagolski del; koga toj zavr{uva na
samoglaska, tematskiot vokal e -e-, sp. zn'a-e-, tk'a-e-, p'i-e-, {'i-e-, p'e-e-, s'e-e-,
~'u-e-, br'o-e-, kr'o-e-, a koga zavr{uva na soglaska tematskiot vokal e -i- : b'er-i-,
s'e~-i-, p'adn-i-, 'umbr-i-.
Vo 1 l. edn. na sega{noto vreme nastavkata -m se generalizirala samo kaj
glagolite od a-grupa, dodeka kaj glagolite od e- i i-grupa taa otsustvuva, so is-
klu~ok na glagolite dam i jam. Vo 3 l. mn. site glagoli zavr{uvaat na -e. Kom-
pletnata prezentska paradigma glasi:
v'ikam, v'ika{, v'ika, v'ikame, v'ikate, v'ike;
n'osa, n'osi{, n'osi, n'osime, n'osite, n'ose;
b'era, b'eri{, b'eri, b'erime, b'erite, b'ere;
tka, tk'ae{, tk'ae, tk'aeme, tk'aete, tk'ae;
p'ija, p'ie{, p'ie, p'ieme, p'iete, p'ie;
~'uja, ~'ue{, ~'ue, ~'ueme, ~'uete, ~'ue;
br'oja, br'oe{, br'oe, br'oeme, br'oete, br'oe.
148
Vo vrska so glagolskata imenka kosturskite govori poka`uvaat dve poseb-
nosti. Ednata posebnost ja pretstavuva nastavkata -tje, sp. osun'atje, `en'etje,
koln'etje, legnuv'atje, stan'atje Nes, osunv'atje, `n'atje, pukln'atje,
vrnuv'atje, praznuv'atje, pln'etje, stemnuv'atje ^er. Vo kosturskite govori
so nastavkite -nje i -tje glagolski imenki mo`at da se obrazuvaat i od
svr{eni glagoli, sp.: ven~'enje, pogreb'enje, prost'enje, umbr'enje Nes.
Glagolskiot prilog naj~esto se obrazuva so nastavkata -(e/a){~em: vik'a{-
~em, sed'e{~em, nos'e{~em, no se sre}avaat kako konkurentni i formi so nas-
tavkite -ni~kim: seden'i~kim, pla~en'i~kim, -(e/a){~um: sed'e{~um, nos'e{~um,
i -ni~kum: seden'i~kum, pla~en'i~kum.
Na kosturskoto govorno podra~je glagolskata l-forma se zagubila, so is-
klu~ok vo grani~nite sela so lerinskiot i na sever so prespanskiot govor. So
zagubata na l-participot se zagubile i site slo`eni oblici od klasi~nata
slovenska konjugacija {to se obrazuvaat so nego (minatoto neopredeleno vre-
me, predminatoto, mo`niot na~in, soodvetnite konstrukcii so }e). Za smetka
na tie formi prevladale oblici so pomo{niot glagol ima / nema vo sega{no
i minato opredeleno nesvr{eno vreme + glagolskata n/t-forma vo sreden rod
od svr{eni i nesvr{eni i od preodni i nepreodni glagoli, sp.: a) 'imam doj-
d'eno (id'eno, nos'eno, dones'eno), 'ima{ dojd'eno, 'ima dojd'eno, 'imame dojd'eno,
'imate dojd'eno, 'ime dojd'eno, b) 'ime, 'im'a{e, 'im'ame, 'im'ate, im'ae / 'imee +
dojd'eno, prvoto so zna~ewe na minato neopredeleno, vtoroto so zna~ewe na
predminato, i dvete rezultativni.
So promenite na strukturata na slo`enite glagolski oblici nastanale i
nekoi promeni vo glagolskite kategorii. Taka, na primer, kosturskite govori
nemaat posebni formi za kategorijata preka`anost.
Promeni pretrpele i konstrukciite so }e (za) za izrazuvawe na idni dej-
stva sporedeni so nekoj minat moment i/ili so drugi modalni zna~ewa. I kaj
ovie konstrukcii pomo{niot glagol ima so partikulata }e (za) gi prezel
funkciite na formite so l-particip vo drugite makedonski dijalekti, sp.:
a) }e 'imam dojd'eno (vid'eno, re~'eno), }e 'ima{ dojd'eno, }e 'ima dojd'eno, }e
'imame dojd'eno, }e 'imate dojd'eno, }e 'ime dojd'eno, i b) }e 'ime dojd'eno, }e
'im'a{e dojd'eno, }e 'im'ame dojd'eno, }e 'im'ate dojd'eno, }e 'im'ae / 'imee dojd'eno.
So zagubata na mo`niot na~in so bi se oformila nova konstrukcija so
glagolot saka kako pomo{en, sp.: a) s'aka (vo sega{nata paradigma) + sega{no
vreme na mati~niot glagol so da (sakam da oda, saka{ da odi{, saka da 'odi,...),
i b) saka vo minato opredeleno nesvr{eno vreme + sega{no vreme so da na
dadeniot glagol: s'ake da n'osa, s'ak'a{e da n'osi{, s'ak'a{e da n'osi, s'ak'ame da
n'osime, s'ak'ate da n'osite, s'ak'ae / s'akee da n'ose.
Interesen materijal kosturskoto govorno podra~je ni nudi vo vrska so
obrazuvaweto na nesvr{eni glagoli od svr{eni. Ovde e formiran nov model
so sufiksot -v- koj se dodava na op{tiot (korenskiot) del od svr{eniot gla-
gol, sp.: k'a`-i : k'a`-v-a i/ili k'a`-v-i, k'up(i) k'up-v-(a/i), pl'atvi, f'atvi,
v'idvi, z'ajdvi, pog'odvi, na'odvi, r'od(i) r'od-v-i, n'ajd(i) n'ajdvi, m'en(i)
m'envi, rastov'ar(i) rastov'arvi, t'ur(i) t'urvi, st'or(i) st'orvi, gr'e-
{(i) gr'e{vi, r'e{(i) r'e{vi, ist'e~(i) ist'e~vi, zapl'et(i) zapl'etvi,
sob'er(i) sob'ervi, 'umbr(i) um'irvi (osnova umir-a); kaj glagolite ~ij op{t
del zavr{uva na -v- od tipot napr'av-i, ozdr'av-i, vo nekoi punktovi se zadr`al
149
stariot model so suf. -a, sp. ost'av(i) ost'av-a, ispr'av(i) ispr'av-a Poz,
@u`, no vo pove}e govori i kaj ovie glagoli se nalo`il suf. -v- no pro{iren
so infiksite -iv- ili -ov- za da se izbegne udvojuvaweto na v, sp.: zabor'av(i)
zaborav-'iv-a, popr'av(i) poprav'iva, napr'av(i) naprav'iva, raspr'av(i)
rasprav'iva, ost'av(i) ostav'iva, isprav'iva, poretko i napr'av(i) naprav-
'ov-a, ost'av(i) ostav-'ov-a @u`, ili ozdr'av(i) ozdrav'ev-a Mang. Kaj gla-
golite {to zavr{uvaat vo svr{enata forma na -n- od tipot s'edn-i, l'egn-i, vo
nekoi punktovi se ~uvaat starite nesvr{eni obrazuvawa, sp.: pr'epn(i) pre-
p'ina, s'edn(i) sed'ina, pad'ina Poz, ili so suf. -uv-: legn'uva, sopn'uva (vo is-
to~nite popolski sela), dodeka na pogolem areal i kaj ovoj tip glagoli se ge-
neraliziral suf. -v- pro{iren vo -iv-, sp.: st'emn(i) stemn'iv-a, l'egn(i)
legn'iva, s'opn(i) sopn'iva, ili -v- se dodava na pro{irenata osnova: s'opn(i)
sop'in-v-a, leg'inva, pad'inva, sed'inva Mark.
Kaj glagolite ~ij tematski del zavr{uva na samoglaska se ~uva stariot mo-
del na -v-: pokr'i(e) pokr'i-v-a, nav'iva, zav'iva, ob'u(e) ob'uva, i dr.
Na ovoj na~in se likvidirani starite modeli od tipot fati fa{ta /
fa}a, rodi ra`da / ra|a, gre{i gre{ava, sobere sobira, turi tura,
kupi kupuva / kupova, zaboravi zaborava, otvori otvora / otvara i dr.
Sozdaden e nov i poekonomi~en model.
Samo za kosturskoto govorno podra~je vo celina karakteristi~ni se i
slednive predlozi: kaj (so zna~ewe kako): Sfet'i{e kaj snce Gor, toj kaj
zm'ija se vl'e~i Sl; kam / kamu (vo zna~ewe pravec i vreme): 'ojde kamu s'estra
mi Sl, 'odi kamu K'ostur, }e 'oda kamu t'atko mi, kamu r'u~ok sa vrna Ti, 'odi
kamu s'eloto Lob, }e d'ojde kamu V'el'den, d'ojde kamu 'obet Vamb, ke si d'odi
kam M'itruf, 'odi kam s'eloto Mak; otkmu : pom'ina otkmu s'eloto Gor; ks /
krs / kres : p'omina ks n'iva O{~, izl'eze krs vr'ata Lob, krs liv'adata Gab,
pom'ina kres r'eka, kres s'eloto Ti; para (so zna~ewe otkolku): Podobro da
d'oj br'at mi para ~u{ ~'ovek Sl; pres: pres t'urcko vreme Vamb; proti (so
zna~ewe sprema') proti pond'elnik Lob, Kr~; prekaj (pokraj'): eden star
~'ovek or'a{e t'ua pr'ekaj pto @er; proti / preti / perti (sproti'): preti
smb'ota, proti Vel'iden Ti, d'ojde pr'eti ft'ornik, (otkolku'): P'oarno
br'at mi da d'oj so m'ene p'erti dr'uk Gor; sur (vrz'): pom'ina sur k'a{~ata Rad;
predlogot so vo nekoi kostenariski sela se javuva i vo oblikot sa : go udri sa
st'ap, sa n'o{, sa rka, sa mot'ika Mark; predlogot vo naj~esto se javuva vo
oblikot o : oj o s'elo, 'ojde o B'itola O{~, toj 'odi o s'eloto na g'osti Gab,
'ode o K'ostur Lob, ot'ide o L'erin, ot'ide u 'eno s'elo (so redukcija na o > u)
Sl. Predlogot na ima mnogu po{iroka distribucija otkolku vo drugite ma-
kedonski dijalekti, bidej}i se upotrebuva i so zna~ewe na mesto i pravec na-
mesto predlogot vo, sp. se vrna na L'erin Smrd, ot'ide na s'eloto Gor, 'odi na
R'upi{~a, na crkva, b'e{e na k{~ata, m'esoto se v'ari na k'otelo Rup, grej
sega na N'estram Jan.
Va`na diferencijalna osobenost na kosturskite govori po odnos na dol-
novardarskite, so koi tie grani~at na istok, i na prespanskite, delumno i na
lerinskiot, pretstavuva akcentskiot sistem.
Vo site lokalni kosturski govori na sever do s. Rulja, na pograni~jeto so
prespanskiot, koegzistiraat dva akcentski modela: a) model so morfolo{ki
fiksiran akcent, koj e karakteristi~en za dolnovardarskite, no so tendencija
150
da se stabilizira na penultima i antepenultima, i b) model so fonetski fik-
siran akcent na penultima, no so nekoi ograni~uvawa.
Leksi~kiot akcent vo princip mo`e da se javi na sekoj slog vo zborofor-
mite, no so nekoi ograni~uvawa.
Vo doma{ni zborovi toj ne se javuva na otvorena ultima. Me|utoa, vo tu|i
leksemi mo`e da se sretne i vo ovaa pozicija, sp. budal'a, bin'a, kacar'a, du{e-
m'e, ~ekmex'e, skol''o, nis'i, spil''ja Nes, Ez, Sl.
Na zatvorena ultima akcentot se javuva prete`no vo pove}eslo`nite zbo-
roformi, i vo ograni~en broj vo dvoslo`ni imenki i pridavki.
Kaj imenkite na posledniot slog toj stoi, glavno, kaj del od sufiksnite
obrazuvawa na -ak, -ek, -ok, -nik, -ar, -a~, -ec, sp. edin'ak, godin'ak, `eland'ek,
gatal'ek, gazar'ek, samar'ek, biber'ok, ma~or'ok, misir'ok, namet'ok, pator'ok,
armasn'ik, ve~ern'ik, vlasen'ik, e~men'ik, koren'ik, misern'ik, masaln'ik,
pipern'ik, rabotn'ik, solen'ik, ~rven'ik, volov'ar, govend'ar, levi~'ar,
lopat'ar, mamli~'ar, uli{~'ar, kupov'a~, pokriv'a~, `eland'ec, greben'ec,
kisel'ec, popov'ec, slapov'ec, {u{lav'ec, kaj `itelskite imiwa na -ar od tipot
dolen'ar, `u`ol~'ar, ludov'ar, nestram'ar (`iteli na selata Doleni,
@u`elci, Ludovo, Nestram), re~isi redovno kaj slo`enkite od tipot
bratu~e(n)t bratu~'endi, grozdob'er, vodop'at, listop'at, vodovr'ik, kres-
top'at, sredor'ek, domaz'et, vrtol'om, pesnop'oj, i drugi imenki so tri i po-
ve}e slogovi: sirom'ah, doma}'in, gulem'in (januari), golog'in, bogat'a{, tah-
tab'it. Od pridavskite obrazuvawa na zatvorena ultima naj~esto se akcen-
tiraat izvedenkite so sufiksite: -av, -liv, -an, -it, skoro redovno trislo`ni-
te i pove}eslo`nite, sp. bolni~'af bolni~'ava, belik'af, beli~'af, belun'af,
debelk'af, `ltnik'af, zelenk'af, ka{li~'af, kafej'af, ~rnik'af,
bole`l'if, pesukl'if, rabotl'if, armas'an armas'ana, mul'jos'an, rxos'an,
muhlos'an, ~rvos'an, varov'it, zborov'it, astel'it, manglov'it, lekov'it,
pe~al'it, kaj slo`enkite od tipot belol'ik belol'ika, ~rno'ok, gologl'af
gologl'avi, vo nestramsko-kostenariskiot i kostursko-beli~kiot i kaj pove}e
dvoslo`ni pridavki, sp. grb'af, belk'af, glib'af, krast'af, }el''af, vetr'if,
gor~l'if, zborl'if, len'if, magl'if, vis'ok, gol'em, gor'e{~, lak'om, dib'el,
bog'at, lamb'ok, {ir'ok, zel'en. Site ovie primeri se zabele`ani vo ju`niot
del na kosturskata oblast, glavno, vo Nestram, kostenariskite sela (Ez) i vo
selata {to spa|aat vo ramkite na kostursko-beli~kiot govor.
Kako se odi po na sever kon Kore{~ata brojot na primerite so akcent na
zatvorena ultima opa|a. Vo kostursko-kore{~anskiot govor kaj dvoslo`nite
imenki i pridavki akcentot napolno se stabiliziral na penultima, sp. j'unak
jun'aci, 'ezik ez'ici, ~'ovek ~ov'eci, g'alap gal'abi, 'of~ar of~'ari,
r'ibar rib'ari, 'ora~ or'a~i, kaj pridavkite: b'ogat bog'ata (bog'ato,
bog'ati), v'isok vis'oka, gl'mbok glmb'oko, g'rbaf grb'ava, z'elen
zel'ena, ~'rven ~rv'ena, k'isel kis'ela, s'olensol'ena, {'irok {ir'oka, itn.
Ne se retki ovde i primeri so prenesen akcent na penultima i vo pove}e-
slo`ni zboroformi, sp. brat'u~ed bratu~'endi, gov'endar govend'ari, do-
m'a}in doma}'ini, man'astir manast'iri, sir'oma(h) sirom'asi, rab'otnik
rabotn'ici, ~rv'enik, i dr. Gab.
151
Na ovoj na~in vo kostursko-kore{~anskiot govor kaj dvoslo`nite zboro-
formi vo imenskata fleksija se oformil model so fiksiran akcent na pe-
nultima.
Drugata tendencija {to e osobeno izrazena vo kosturskite govori e da se
odbegne akcentiraweto na slogovite ponapred od tretiot.
Re~isi site mnoguslo`ni imenki so staroto mesto na akcentot na ~etvrti-
ot slog na ovoj teren se paroksitoni, {to zna~i deka akcentot se povlekol na-
desno so tendencija da se stabilizira isto taka na penultima (vo neopredele-
nite formi), sp. bivol'ica, verver'ica, gu{~er'ica, jalov'ica, kisel'ica, kras-
tav'ica, kukav'ica, a vo oddelni leksemi toj se premestil na penultima i od
tretiot slog, sp. Bug'arin, ez'ovec, iz'ero, var'ivo, prend'ivo, m{~'ea, oht'ika,
bur'ina, gal'ica, koz'ina, pel'ena, ogr'ada, pop'ara. Proparoksitoni~en akcent
se zadr`al samo vo ograni~en broj leksemi vo oddelni lokalni govori, sp. z'a-
bica, p'azuva, 'oftika, z'uzela, k'olenda (glavno vo ju`nite kosturski sela), na
po{irok areal i vo deminutivno-hipokoristi~kite obrazuvawa so sufiksot
-i~ka, sp. b'abi~ka, gl'avi~ka, i kaj eden broj pridavki so suf. -ov, -in (vo for-
mite za `. i s.r.), sp. j'alova (ofca), v'lkova (ko`a), g'ospova (rab'ota), t'at-
kova, br'atova (k{~a), b'abino, m'aj~ino, kr'avino (mleko).
Po odnos na morfolo{ko-paradigmatskite osobini na akcentot vo kostur-
skoto govorno podra~je se oformile dva akcentski modela model so ne-
podvi`en (paradigmatski fiksiran) akcent i model so podvi`en akcent.
Paradigmatski fiksiran akcent vo imenskata fleksija imaat, glavno,
imenkite i pridavkite {to imaat akcent na zatvorena ultima, sp. govend'ar
govend'ari govend'aro(t) govend'arite, e~men'ik e~men'ici e~men'i-
ko(t) e~men'icite, kamenl'if kamenl'iva kamenl'ivo kamenl'ivi, ~l.
kamenl'ivio(t) kamenl'ivata kamenl'ivoto kamenl'ivite, potoa pridav-
kite {to imaat akcent na korenskata morfema od tipot t'atkof t'atkova
t'atkovo t'atkovi, ili b'abin b'abina b'abino b'abini, ~l. b'abinio(t)
b'abinata b'abinoto b'abinite, site imenki {to zavr{uvaat na vokal:
`'ena `'eni `'enata `'enite, liv'ada liv'adata liv'adi liv'adite,
s'elo s'eloto s'ela s'elata, kol'eno kol'ena kol'enoto kol'enata, a
vo glagolskata fleksija prezentskata i imperativnata paradigma, sp. v'ikam /
v'ikum v'ika{ v'ika v'ikame v'ikate v'ike, n'osa n'osi{ n'osi n'o-
sime n'osite n'ose, imperativ: n'osi n'osite, d'onesi d'onesite, vo nes-
tramsko-kostenariskiot govor u{te i imperfektot: n'ose n'osi{e / n'osi{i{
n'osi{e n'oseme n'osete n'osee.
Fiksiran akcent na penultima vo imenskata fleksija imaat vo edninskata
i mno`inskata neopredelena forma imenkite {to obrazuvaat mno`ina so
dvoslo`ni nastavki (-ovci, -ovci // -ofci, -i{~a, -ni{~a, -ina), sp. brek bre-
g'ovi, d'en den'ovi, v'ujko vujk'ovi, d'edo ded'ovi, kr'adl'o kradl''ofci,
m'e{ko me{k'ofci, r'it rid'i{~a, j'agne jagn'i{~a, j'are jar'i{~a,
mag'are magar'ina, m'orje moren'i{~a, t'ele telen'i{~a, potoa imenkite
od m.r. {to zavr{uvaat na konsonant i imaat akcent na penultima, sp. b'ivol
biv'oli, d'ever dev'eri, m'esec mes'eci, r'u~ok ru~'oci, 'of~ar of~'ari,
gov'endar govend'ari, 'ora~ or'a~i, k'amen kam'enja, dom'a}in doma}'ini,
brat'u~et bratu~'endi; kaj pridavkite akcentot alternira me|u neopre-
152
delenite formi za m.r. i drugite formi, sp. g'olem gol'ema (gol'emo,
gol'emi), z'elen zel'ena (-o, -i), sp. i n'egof neg'ova (-o, -i) i dr.
Me|utoa, vo opredelenite formi akcentot go zadr`uva istoto mesto kako
vo neopredelenite, sp. l'ep leb'ovi : l'ebo(t) leb'ovite, k'amen kam'enja :
k'ameno(t) kam'enjata, p'ole polen'i{~a p'oleto polen'i{~ata, g'olem
gol'ema gol'emo gol'emi : g'olemio(t) / g'olemjo(t) g'olemata g'olemoto
g'olemite. ^lenskite morfemi, kako {to se gleda, ne vlijaat vrz mestoto na
akcentot.
Vo oblasta na glagolskata fleksija ovoj model dosledno se realizira vo
paradigmite na aoristot i na glagolskata pridavka, sp. (aorist) pl'ati (13)
plat'ime plat'ite plat'ie, don'esu don'ese dones'ome dones'ote
dones'oe, (gl. pridavka) d'ojden dojd'ena dojd'eno dojd'eni, 'umbren
umbr'ena (-o, -i), a vo govorot na Kore{~ata u{te i vo paradigmata na
imperfektot: v'ike vik'a{e vik'ame vik'ate vik'ae, b'ere ber'e{e
ber'eme ber'ete ber'ee.
1.1. Ne e nezna~itelen i brojot na osobenostite so koi se diferenciraat
me|u sebe oddelni lokalni govori. Me|u najmarkantnite diferencijalni oso-
benosti vo ramkite na kosturskiot dijalekt spa|aat kontinuantite na nosov-
kata * i na starite *, *. Tie odat zaedno na seta makedonska zapadna i ju`na
jazi~na periferija i vo golema mera pridonesle vo konstituiraweto na so-
vremenite vokalni fonolo{ki sistemi. Sprema rezultatite od nivnata ref-
leksacija na kosturskiot teren pojasno se izdeluvaat tri pomali govorni celini:
1. kostursko-kore{~anski govorso refleksite /, n-m/ za * i /r, l/ za
spomenatite sonantski grupi, 2. kostursko-beli~kiso refleksite /, n-m/ i
/r, l/, 3. kostursko-kostenariski govorso refleksite /, n-m/ i /l, r-r/.
Nema edinstvo na kosturskiot teren isto taka vo refleksacijata na sekun-
darniot 2 pred finalnoto -m, vo stepenot na redukcijata na neakcentiranite
samoglaski, vo distribucijata na fonemata /h/ i nejzinata ~estota, vo upotre-
bata na zvu~nite afrikati /y-x/ i nivnata distribucija; vo oblasta na mor-
fologijata razliki se poka`uvaat vo fonetskiot oblik na ~lenskata
morfema za m.r. (-o, -ot, -ut), vo mno`inskata nastavka kaj imenkite i
pridavkite na -a (`eni `ene), kaj cela redica zamenski formi; vo
glagolskata fleksija nema edinstvo vo upotrebata na polnite formi na
starite pomo{ni glagoli bti i hqtyti, vo nastavkata za 1. l. edn. sega{no
vreme, vo nastavkite na minato opredeleno nesvr{eno vreme, zapovedniot
na~in i glagolskiot prilog, vo geografskata distribucija na partikulite }e
i za, potoa vo mestoto na akcentot vo oddelni glagolski formi.
153
Sekundarniot 2 vo site pozicii poka`uva identi~en razvoj kako i *, a
isto taka se odnesuva i pridru`niot vokalen element na nekoga{nite
vokalni * i * . Taka, vo korenot na zborot (mangla), vo finalnite grupi *tm
(sedam, osam), *-tr (jadar, Petar); * > al, sp. valna, paln; * >ar sp. carkva,
~arv, ~arn.
Izvesen arhai~en izgovor se zabele`uva kaj stariot vokal * i nosovkata
*. Vo akcentirana pozicija i dvata glasa dale {iroko /e/ (// izgovorot e
blizok na *), sp. vr'me, lb, bl, gov'ndo, gr'nda; a vo neakcentirana
pozicija dale obi~no /e/, sp. ~'ovek (no ~ov'ko), v'ra (no ver'ata). Za * bez
akcent: lend'ina, pend'ese. So vakviot izgovor se sovpadnal i izgovorot na
vokalot /a/ koga }e se najde zad meka soglaska, sp. `ba, vrba, drenov itn.
Kako zaklu~ok se nametnuva deka osnovniot broj na vokalite vo tekot na
razvitokot se stremele kon {irok izgovor. Zatoa i * i sekundarniot 2 i
pridru`nite elementi na vokalnite * i * se izgovaraat kako /a/. Pod akcent,
vokalniot sistem e {esto~len, osven poznatite 5 vokali kako {esti se javuva
// koe {to gi prodol`uva * i *, no samo koga se pod akcent. Vo
neakcentirana pozicija ima peto~len vokalen sistem, bidej}i koga // ne e pod
akcent se izgovara kako obi~no /e/.
Rezultatot /j/ namesto /h/ vo finalna pozicija i pred konsonant
pretstavuva edna od diferencijalnite odliki, sp. straj, n'osej, r'ekoj, rek'ojme.
Retki se primerite vo koi /h/ se zagubilo bez traga, sp. gra, pra; a interesno e
deka vo inicijalna pozicija pred vokal /h/ se ~uva, sp. harno, hamal, hoxa.
Na morfolo{ki plan vo kor~anskiot odn. bobo{tanskiot govor ima dosta
arhai~ni karakteristiki. Vo vrska so pade`niot sistem, kaj nekoi imenki,
kako {to se li~nite i rodninskite imiwa se sre}avaat i vo opredelena i vo
neopredelena forma dativni i akuzativni formi so pade`i (sinteti~ko
iska`uvawe na pade`nite odnosi). Kaj site imenki od m.r. kako dativna se
javuva nastavkata -u, sp. mu rekoj R'istosu, Petku, bratu ti, starcut'omu,
aramijut'omu. Akuzativnite formi se javuvaat so nastavkata -a sp. go sretnav
(na) R'istosa, brat'a(mi, starcat'ogo. Kaj imenkite od `.r. vo dativ e
obop{tena nastavkata -e, sp. $ rekov sestre, majke.
Me|u osobenostite koi se strogo regionalni e dativnata fleksivna forma
vo mn., iako samo so ~len, sp. starcitim (pade`na nastavka + zamenka vo
pade`), aramijitim, bra}atam (-tem).
Imenkite od sr.r. {to zavr{uvaat na -e vo mn. se javuvaat so starata
nastavka -eta, sp. vnu~'ta (vnu~jata); {to se javuva paralelno so nastavkite
-iwa i -ni{~a (dobiena so vkrstuvawa na+i{~a) sp. 'ime imen'i{~a; vr'me
vremen'i{~a.
Kaj imenkite od `.r. vo mn. se obop{tila nastavkata od mekite osnovi, sp.
majke, sestre. Istiot rezultat go ima i vo atributivnite zborovi, sp. gol'me
sestre.
Kratkite zamenski formi za 1. i 2 l. mn. vo akuzativ se javuvaat vo
arhai~en oblik ni, vi, sp. nas ni vide; vas vi vide.
Namesto pokaznata zamenka ovoj za ozna~uvawe bliski predmeti ovde se
upotrebuva zamenkata soj za m.r., sazi (saz) za `.r. i sozi (soz) za sr.r., a vo
akuzativ sogva, vo dativ samu i sija vo mn. Od istata zamenka soj ima izvedeno
154
i zamenki so posvojno zna~ewe sogov (so zna~ewe: ovegov, na ovoj), kako {to od
toj ima togov (negov), a vo `.r. tojen (nejzin).
Partikulata /z/ (zi) osven vo zamenkata soz (sozi) i saz (sazi) se javuva i vo
zamenkata toz, tozi za m.r., taz, tazi za `.r. i tjaz, tjazi za mn. Kaj li~nite
zamenki 1 i 2 l. edn. pokraj formite j, ti ima i js-kaj, tis-kaj.
So svojata arhai~nost se istaknuvaat i prezentskite formi od glagolite
*byti i *xtti.
Prezentot od *byti ima 2 formi: polna i kratka.
dolgi formi: kratki formi:
'esa 'esme sj smj
'esi 'este si stj
'esti 'ese je sj
155
ograni~ena e samo na glagolite od a-grupa (vikam). 1. l. edn. na aoristot kaj
glagolite od o-razdel na seta teritorija zavr{uva na -u, odn. -uf vo nekolku
krajni severozapadni sela. Od fonetskite pojavi seto lerinsko podra~je go
pokrivaat: ispu{taweto na /v/ vo mno`inskata nastavka -ovi (lebo) i vo red
oddelni leksemi, zamenata na h so /v/ vo me|uvokalna pozicija zad vokalot u
(gluvo, uvo), palatalizacija na velarite /k, g/ vo k', g' pred prednite vokali
(k'itka, sak'e, og'in), afrikatizacijata na /s/ vo /c/ vo sekvencata -sk- koga $
prethodi konsonant (lerincki), popolnuvaweto na grupite /sr/ i /zr/ so
soodvetnite plozivi /t, d/ (stram, zdrel), ispu{taweto na plozivot /p/ pred
afrikatite /c, ~/ na po~etokot vo primeri od tipot ci (pci), cojsan, ~enka,
ispu{taweto na /v/ vo po~etnite sekvenci /vn/ i /vd/ (sp. natre ntre, dovec,
dovica). Me|utoa, ovie crti ne se tipi~ni samo za lerinskiot govor.
Pove}eto od niv se javuvaat na po{irok areal vo jugozapadnite govori (vo
bitolskiot, vodenskiot, kosturskite).
Edna brojna grupa diferencijalni crti ograni~eni se na severniot del na
lerinskata teritorija. Me|u pokarakteristi~nite od taa grupa spa|aat: obra-
zuvaweto na fonetski dolgi vokali po pat na kontrakcija (sna: < snaa), dif-
ton{kite sekvenci so [ ] kako vtora komponenta [e, a, o, u,], vokalnoto // so
status na oddelna fonema (kf, vo), kontinuantot /a/ mesto nosovkata *
(raka), proteti~noto /j/ pred kontinuantot na po~etnoto * (ja`e), vokalot //
kako kontinuant na vokalnoto * (vk, sza), zamenata na sekundarniot 2 so /a/
pred krajnoto r (itar), konsonantskite grupi /{~, `x/ i otsustvoto na
grupite /{t, `d/, zamenata na h so /v-f/ na krajot na slogot vo brojni primeri
(gref, oftika), li~nata zamenka toj (taa, toa), demonstrativnite zamenki
(o)voj i (o)noj, predlogot vo/v. Ju`nite izoglosi na privedenive crti odat
polukru`no vo pravecot na selata Popadija (vo polite na planinata Nixe)
G. Kotori i preku Neredskata planina eden del od niv prodol`uvaat kon
Prespanskoto Ezero, a del svrtuvaat na sever kon planinata Baba. Ovie crti
lerinskiot govor (negoviot severen del) go povrzuvaat so bitolskoto
dijalektno podra~je i preku nego po{iroko so centralnite i so zapadnite
makedonski dijalekti.
Tretata grupa diferencijalni crti se rasporedeni na jugoisto~niot del
od lerinskata teritorija na pravecot ^egan Gorni~evo Banica Zeleni~.
Toj e grani~en pojas so vodenskiot i so kajlarskiot govor. Na toj prostor za-
vr{uvaat zapadnite izoglosi na neopredeleniot paradigmatski akcentski mo-
del, na vokalot // kako kontinuant na nosovkata * (rka), na sekvencite /r/ i
/l/ mesto vokalnite * i * (prsti, plno). Vo toj del na lerinskata oblast
sre}avame brojni primeri so izvr{ena redukcija na otvorenite neakcentira-
ni vokali (gul'em, m'ozuk, k'otl, st'e`r). Kako proteti~ki glas pred re-
fleksot na inicijalnoto * se javuva /v/ (vglen). Sekundarniot 2 pred kraj-
noto r e zamenet so vokalot /e/ (iter). Za toa podra~je karakteristi~ni se
konsonantskite grupi /{t `d), zamenskite oblici on (ona, ono), m, t, s
(ma, ta, sa), nija, vija, prilo{kite obrazuvawa so sufiksite -ni~kum, -ni~ki,
i -{ten (vikani~kum, vikani~ki, vika{ten), predlogot u (u Voden) i u{te
red drugi positni osobenosti. So tie crti razgleduvanovo podra~je od
lerinskata oblast tesno se povrzuva so dolnovardarskite govori.
156
Kako lerinski inovacii mo`eme da gi smetame slednite crti: inicijal-
niot i dvojniot akcent vo nekoi severni lerinski sela, pojavata na vokalot /e/
mesto nosovkata * vo sekvencata *j (sp. etok, e`ica), glasovniot kompleks
cere- (vo primeri od tipot cerevo, cerepna), promenite na osnovniot vokal iz-
vr{eni kaj glagolite od e-/i-grupa vo nekoi sela (sp. nosi{, nosi : noseme, no-
sete), i nekolku sufiksni obrazuvawa (sp. Sben, Donevifca). Site ovie crti
se rasporedeni po govornata periferija, kade {to i nastanale vo rezultat na
me|udijalektniot kontakt, i tie ne igraat pogolema uloga vo dijalektnata di-
ferencijacija na lerinskoto podra~je.
Od ova proizleguva deka na lerinskiot teren mo`at da se izdelat dva go-
vorni tipa. Edna pokompaktna celina pretstavuva govorot na potesnoto le-
rinsko podra~je okolu gradot Lerin. Toj govor i geografski i po svojata
struktura se povrzuva so zapadnoto makedonsko nare~je i u{te potesna celina
obrazuva so govorite vo Pelagonija, pred s# so bitolskiot. Govorot na selata
pokraj Ostrovskoto Ezero isto~no od linijata ^egan Negovan po svoite naj-
va`ni dijalektni karakteristiki spa|a vo dolnovardarskite govori. Spored
toa lerinskoto govorno podra~je pretstavuva preodna zona me|u bitolskiot
dijalekt, od edna strana, i dolnovardarskite i mariovskite, od druga, a toa na
po{irok plan zna~i preoden pojas me|u zapadnoto i jugoisto~noto nare~je.
157
3. SEVERNI GOVORI
1. OP[T POGLED
159
likuvaat i od prizrenskite i ju`nomoravskite srpski dijalekti so koi grani-
~at na sever i so koi{to imaat pove}e organski vrski.
160
2. KUMANOVSKO-KRATOVSKATA GRUPA GOVORI
161
Kriva Palanka, dodeka selata po Zletovskata Reka i vo rudarskata oblast se
nao|aat pod pogolemo vlijanie na ko~anskiot govor. Taka, na primer, vo niv vo
nastavkite gotovo redovno imame o, e za poluglaskite, vo brojni primeri isti-
te glasovi gi nao|ame i vo korenskite slogovi, dodeka vo poseverniot del za
*, * ima temen vokal i vo afiksite, osven vo ~lenskata forma za ma{ki rod.
Vakvi razliki ima u{te, no ja priveduvame samo ovaa crta {to ja opredelivme
kako najkarakteristi~na za razgleduvanava teritorija.
Dve govorni celosti mo`eme da izdelime i na krivopalane~kata oblast, ne
zemaj}i gi predvid krajnite severni sela (Luke, Podr`i Kow, Mete`evo,
Ogut, Nerav) koi imaat ist govor so Gorna P~iwa.
Selata {to se nao|aat od desnata strana na P~iwa: Tlamince, Gradec (sla-
vi{tani go vikaat Gradc), maaloto Reka vo Konopnica, Osi~e, Gabar (ili Ga-
br), i grani~nite Trnovo, @idilovo (Xidilovo, Xedilovo, Xadilovo), Uzem,
Kostur pretstavuvaat poseben govoren tip koj znatno otstapuva od drugite
na{i severni govori. Glavna odlika na ovoj podgovor e nepreneseniot akcent
od apsolutniot kraj kaj nekoi imenki od `enski i sreden rod. Vo afiksite za
poluglaskite ima o, e apsolutno redovno; 1. lice mn. zavr{uva na -me, a 3 lice
na -at, i kaj nekoi glagoli na -t i dr. Po ovie, a u{te i po nekoi drugi crti,
govorot na spomenatava oblast poka`uva nekoi vrski so }ustendilskiot i ko-
~anskiot so koi grani~i na istok i jugoistok.
Me|utoa, onoj del {to ostanuva od levata strana na Kriva, po Osogovijata,
zemaj}i go tuka i gradskiot govor, ima poblizok govor so kratovskiot, so ne-
koi pomali otstapuvawa.
162
Drugi pak voop{to ne vlijaat na mestoto na akcentot. A ima i takvi izveden-
ki kaj koi vo edni slu~ai akcentot se prenesuva od osnovata na sufiksot, a vo
drugi so istiot sufiks takvo prenesuvawe ne se vr{i. Po spomenative
osobenosti se slo`uvaat site govori od razgleduvanava grupa. Izvesno
neslagawe me|u pooddelni govori ima samo pri akcentiraweto na nekoi
izvedenki so sufiksite -k, -l i -c. Vo ov~epolskiot i kumanovskiot govor
na istok do Stracin kaj ovie obrazuvawa akcentot redovno pa|a na korenskiot
slog, na pr. r'u~k, m'omk, m'etk, 'orl, m'oqc, k'olc. Vo kratovskata i
krivopalane~kata oblast, i vo Slavi{te, se sre}avaat vakvi obrazuvawa i so
neprenesen akcent, sp. kot', pet', or', kvas'c, jun'c, mu}'k, ru~'k
(Palane~ko), kol'c, kon'c, put'ec, `t'ec, kot', or', pet' (Kratovsko).
Kaj nekoi oddelni primeri se zabele`uva kolebawe vo akcentot, na pr.
r'abota : rab'ota, n'arot : nar'ot.
Interesna e edna pojava vo vrska so mestoto na akcentot {to se javuva vo
nekoi ov~epolski sela, a koja {tipskiot govor ne ja poznava. Toa e tendencija-
ta da se ustanovi akcentot na pretposledniot slog. Na primer, sprema mno-
`inskite formi kol'ani, le|'eni, ov~'ari, slav'ei, sir'aci vo ednina imame: k'o-
lar, l'e|en, 'ov~ar, sl'avej, s'irak. Vakov soodnos ima i kaj onie formi od ma{ki
rod {to imaat akcent na korenoviot slog: edn. 'izvor, g'arvan, a vo mno`ina:
izv'ori, garv'ani (site primeri se od @ivewe). Dali ovaa pojava se javila na
ovoj teren so me{awe na razni akcentski tipovi, na pr. g'arvan : g'arvani, i ko-
l'an : kol'ani = k'olan, g'arvan : kol'ani, garv'ani, ili se javila pod vlijanie od-
nadvor, sega ne mo`eme da ka`eme. Potrebno e da se ispita nejzinata geograf-
ska rasprostranetost i da se ustanovi dali i kakva vrska ima so tikve{kite
govori.
Kaj glagolskite formi akcentot e generaliziran sprema osnovite. Formi-
te {to se obrazuvaat od prezentskata osnova go nosat i prezentskiot akcent,
sp. prezent: b'ere-{, b'eremo, b'erete, b'erev, zapoveden na~in: b'eri b'erete,
izb'eri izb'erete, imperfekt: b'ere{e b'ereemo (b'ereamo, b'ere{emo), gla-
golska n/t-forma: p'e~en, isp'e~en, -a, -o, -i. Samo vo ov~epolskite sela ovaa
forma mo`e da se ~ue i so akcent na posledniot slog, kako vo {tipskiot go-
vor: kan'et, padn'at, zakl'an, umr'en (s. Ka{awe), pokraj: k'anet, v'ikan, ut'epan
(Pavle{enci). Vo aorist i glagolskata l-forma akcentot pa|a na vokalot od
osnovata: im'a, im'amo, im'aa im'al, -a, -o, -e. Kaj glagolite {to im zavr{uva
aoristnata osnova na konsonant: rek'o, re~'e, rek'omo itn., no: r'ekl, ot'i{l,
-a, -o, -e. Vo isto~niot del, isto~no od Stracin i Tala{mance se sre}avaat i
formi so akcentot na nastavkata: rek'l, i{'l, i i{l'a, i{l'o, i{l'e, rekl'a,
rekl'o, rekl'e, obi{l'e (Slavi{te). Tamu duri i od pomo{nite glagoli se upo-
trebuvaat formi so neprenesen akcent: bil'a, bil'o, bil'e; tel'a, tel'o, tel'e.
Glagolskata imenka i glagolskiot prilog imaat svoj poseben akcent. Treba
u{te da naglasime deka na negacijata akcentot nikoga{ ne preo|a, so isklu~ok
vo negiranite formi od pomo{niot glagol sum : n'e-si, n'e-e, n'e-s.
Vo severoisto~nite palane~ki sela od Gradec do Uzem imame znatno poar-
hai~na akcentuacija. Tamu nao|ame u{te imenki so neprenesen akcent od po-
sledniot otvoren slog.
Dvoslo`nite imenki od `enski rod na -a sprema mestoto na akcentot mo-
`eme da gi podelime na dve neednakvi grupi.
163
a) Pomala grupa imenki imaat akcent na posledniot slog: bu'a, vb'a, `en'a,
zmij'a, igr'a, iv'a, koz'a, kos'a (za kosewe : k'osa na glavata), kum'a, mu'a, ovc'a,
os'a, ran'a (hrana), sviw'a, sestr'a, slan'a, tl'a ( = trlo, vo Gradec), ust'a (Re-
ka), cen'a (Trnovo). Na istiot slog akcentot ostanuva i vo op{tata forma, a
~lenot ne vlijae na mestoto na akcentot: bu'ata, `en'ata, koz'ata, sviw'ata,
ust'ata. Kako ovie imenki se akcentira i dec'a dec'ata. Vo mno`inskata
forma akcentot redovno pa|a na po~etniot slog: `'eni, k'ozi, 'ovci, r'ani, sv'i-
we, i ~lenuvano: 'ovcite, sv'iwete (Gradec), osven vo grani~nite sela Trnovo,
@idilovo, Uzem, vo koi se sre}avaat i formi so akcent na posledniot slog, na
nastavkata: koz'i, ovc'i, ~lenuvani: koz'ite, ovc'ite, os'ite, `en'ite, glav'ite,
sestr'ite (Uzem). Vo ovie sela i brojot na imenkite so neprenesen akcent e
znatno pogolem odo{to vo selata {to se nao|aat zapadno od Dubrovnica. Taka
se akcentiraat, na primer, i: vrat'a, vod'a, gred'a, glav'a, nog'a, rek'a, ruk'a,
trav'a, strel'a koi ve}e vo Dubrovnica imaat akcent na po~etniot slog.
b) Brojot na imenkite so akcent na po~etniot slog e znatno pogolem. Takvi
se: b'aba, b'orba, b'~va, br'azda, v'una, `'aba, kw'iga, k'o`a, r'iba, sl'ama itn., ka-
ko i imenkite od tipot: g'ora, z'emwa, z'ora, l'oza, m'e|a, sl'za, str'ana, sn'aa,
koi vo sosednite srpski i bugarski dijalekti imaat akcent na posledniot slog.
I kaj imenkite od sreden rod ima dva akcentski tipa: 1. tip det'e det'e-
to, so akcent na posledniot slog, i 2. tip v'ino v'inoto.
Kako det'e se akcentiraat: tel'e, deminutivite na -e, -le i -~e : vu~'e (od
vuk), v~'e (od vo{ka, odn. v{ka vo ovoj govor), bi~'e (bik~e), list'e, most'e, i
mo{~'e, sprema nego e obrazuvano nost'e (od nos), pst'e i dr.; brezl'e (od
brest), }osl'e (}os), petl'e, toponim ^ukl'e vo Konopnica, grop~'e, vo Borovo
toponim Grop~'e, gran~'e, dvor~'e, jun~'e, ko~'e (od ko{), rit~'e, snop~'e, stol-
~'e, stok~'e, top~'e, ili mec'e (od meso). Vo Trnovo so akcent na posledniot
slog ima i nekolku primeri na -o : sel'o, mlek'o, mes'oto, sen'oto, mest'oto,
glet'oto, sekako i drugi, koi ve}e vo sosednoto selo Dubrovnica imaat akcent
na po~etniot slog: s'eloto, s'enoto. Vo pozapadnite sela kaj imenkite na -o ak-
centot pa|a na po~etniot slog: b'do, gn'ezdo, d'vo, `'ito, l'eato, ml'eako, 'oko,
r'ebro, cr'evo; vl'akno, br'a{no, s'eno, s'edlo, kr'ilo, cr'eslo i dr. Vaka se akcen-
tiraat i imenkite od tipot 'ime, vr'eme, i imenkite na -ce : j'ajce, s'ce, 'okce,
ili m'ore, p'oqe, j'agwe itn.
Kaj imenkite od ma{ki rod akcentot e kako vo kratovskiot govor i toa vo
negoviot severen del. Samo vo grani~nite sela Trnovo, @idilovo, Uzem ima
izvesen broj ednoslo`ni imenki kaj koi akcentot vo mno`inskata forma pa|a
na nastavkata, sp. kqu~'evete, stol'ovete, no}'evete (@idilovo), kow'ete
(Trnovo), verojatno i drugi. Primerite pop i vol, mn. pop'ove, vol'ove, kako
{to spomenavme pogore, so takov akcent se upotrebuvaat daleku na zapad.
Ovoj govor ne se soglasuva so drugite na{i severoisto~ni govori ni vo
pogled na akcentot kaj glagolite. Otstapuvawa ima vo sega{no i minato opre-
deleno svr{eno vreme i vo zapovednata forma.
Vo sega{noto vreme ima izvesen broj prvi~ni glagoli {to go pazat akcen-
tot na posledniot slog. Tie se glavno glagoli od I Leskinova grupa, nekolku
glagoli od III grupa, i onie od IV grupa {to im zavr{uvala infinitivnata
osnova na *, odn. *a. Taka deneska kaj glagolite od e- i i-grupa razlikuvame dva
akcentski tipa:
164
1) so akcent na po~etniot slog, kako vo:
165
isto~nite krivopalane~ki sela. Sp. raskovem'e, prete~em'e, donesem'e,
dovedet'e, pokraj doved'ete vo ]. Krai{te, ili izvtim'o, posedit'e,
izgr'ebete, ispr'edete vo na{iov govor.
Ne e ednakov akcentot kaj site glagoli ni vo zapovednata forma. Vo 2 lice
edn. kaj site tri grupi toj stoi na osnovata, bilo da e glagolot prost ili so
prefiks, sp. b'eri, nab'eri, p'e~i, isp'e~i, d'`i, pod'`i, st'ani, potst'ani,
k'opaj, 'igraj. Na istiot slog pa|a i vo 2 l. mn. kaj glagolite od a-grupa: v'ikaj-
te, 'igrajte, gl'edajte, s'ukajte, tov'arajte. Me|utoa, kaj glagolite od e- i i-gru-
pa toj se generaliziral na pretposledniot slog, kako i vo okolnite srpski i
bugarski govori. Taka, sprema glagolite od tipot ber'ete, pe~'ete, jed'ete, ili
gor'ete, tp'ete, se akcentiraat i onie od tipot gin'ete, bri{'ete i sl.
Dva vida akcentski formi imame i vo aoristot. Onie glagoli {to imaat
vo sega{no vreme neprenesen akcent, a kaj koi 3 lice edn. na sega{no vreme
sovpa|a so 3 l. aorist, vo aoristot imaat akcent na osnovata. Sp. r'eko, r'e~e,
r'e~e, r'ekome, r'ekote, r'ekoa. Taka se akcentira i: p'e~e, d'ade, tr'ese, s'e~e,
vl'e~e : sega{no vreme pe~'e, dad'e, tres'e. No greb'a, greb'ame, sed'o sed'e, sto-
j'a : sega{no vreme sed'i, sto'i. Ovde e o~igledno deka do vakvo povlekuvawe na
akcentot kon po~etokot na zborot vo aoristnata forma do{lo za da se razli-
kuva aoristot od sega{nata forma, i toa vo 3 l. edn. Po analogija premetot
stanal posle i vo drugite lica. Vo takvi slu~ai akcentot slu`i kako morfo-
lo{ki znak.
Vo site drugi slu~ai kade {to vakvo sovpa|awe so prezentot nema, vo ao-
ristot akcentot stoi kako i vo drugite isto~ni govori na vokalot od aorist-
nata osnova.
Drugite formi akcentiraat kako vo kratovskiot govor.
Sli~en akcent, so nekoi pomali otstapuvawa, imaat i severnite krivopa-
lane~ki sela {to grani~at so trgovi{kiot govor. Sp. ovc'a, ovc'ata, ovc'u, ov-
c'utu : 'ovce, 'ovcete; det'e det'eto; prezent ber'e{, ber'e (pe~'e, se~'e, sed'i),
3 l. mn. ber'ev, per'ev, se~'ev. No vo 1 l. edn., koe ovde zavr{uva na -u, akcentot
pa|a na po~etniot slog: b'eru, p'eru, s'e~u, a vo 1 i 2 l. mn. na pretposledniot:
ber'emo, per'emo, pe~'emo; so sufiks: nab'eri, isp'e~emo, pres'e~ev; aorist p'eko,
p'ekomo, p'ekote, p'ekoa : vik'a, vik'amo, stan'a i sl.
166
Vo severniot pojas, vo kumanovskiot i krivopalane~kiot govor, naglase-
nite o i e se izgovaraat ne{to pootvoreno od normalnite makedonski akcenti-
rani o i e. Vo nekoi slu~ai tie se izgovaraat kako difton{ki glasovi ('oa, 'ea),
sp. k'oaza, k'oasa, l'eato, ml'eako (Stracin), a vo drugi stepenot na otvorenosta e
tolku mal {to edvaj mo`e da se zabele`i.
Edna od najglavnite odliki na vokalizmot vo na{ite severoisto~ni govo-
ri e, kako {to rekovme, zamenata na starite poluglaski. Vo slogovite od osno-
vata na celata teritorija mesto niv ima temen vokal za ~ija glasovna vrednost
spomenavme pogore. Sp. b'~va, d{, dn, dn's-ke, n'}vi, kt (koga), sk, s'}e,
isn'ala vodata, t'kmo, t'kne{ (Kr. Palanka), ln, t'mno, t'ga, op'nci,
tj, ov'j, on'j, ss (Kratovo), v'{ka, z'lva, d'we, v'zdn, l'ko, l'sno (Ov~e-
polsko, s. Stawevci) i dr. Vo ovaa pozicija retki se primeri so druga zamena.
Primerite sn'aa (< *snxa) i s'obor, pokraj s'bor, koi se upotrebuvaat na ce-
lata ovaa oblast, ili: b'o~va, do{, v'o{ka, vel'igden, pokraj v'{ka, b'~va, vo
palane~kite sela {to se nao|aat pokraj granicata sigurno e deka se vneseni
odnadvor. Vo ju`nite i jugoisto~nite kratovski sela, koi se nao|aat vo nepo-
sredno sosedstvo so ko~anskiot govor, primeri so o i e za *, * se sre}avaat
znatno pove}e, sp. b'o~va, z'ova, do{, son, s'opka, t'emno (Zletovo), v'o{ka,
do{, n'o}vi, s'opka, nasporedno so v'{ka, b'~va, n'}vi (Strmo{). Dali i ovde
primerite so o i e se vneseni otstrana, ili se tie osnovni, samo vrz dene{nava
polo`ba ne mo`e da se sudi.
Vakov refleks za poluglaskite imame i vo morfemite, no ve}e vo taa pozi-
cija otstapuvawata se znatno pobrojni.
Sp. -k : r'u~k, 'utk, nap'stk, t'e{k (Kratovo), p'etk, n'isk, t'nk
(Kr. Palanka), sn'isk, r'etk (Slavi{te); -l : kot'l, pet'l, or'lot (Kr.
Palanka), p'et, 'or; -n : `'edn, pr'azn, gl'adn (Kr. Palanka), t'esn,
pr'esn, m'utn, p'osn, s'itn (Kratovo); -c : jun'c, kvas'c, klin'c, v'enc
(Kr. Palanka), p'alc, m'olc, tg'ovc, slep'c, jad'c (Kratovo), brat'anc,
ud'ovc, j'arc (Kumanovo) itn.
Me|utoa, vo ovaa pozicija ima primeri so vokalot a mesto obata era, i toa
samo vo neakcentirani slogovi. Takov refleks nao|ame vo tesniot grani~en
pojas me|u ovaa oblast i poju`nite *, * > o, e-govori. Sp. 'utak, nap'{wak,
v'ita, sv'da, k'ota, d`'avan kow, w'ojan, ~lenskata forma: pr'azniat, b'e-
liat, m'okriat vo krivopalane~kite sela; p'etak, des'etak, sv'da
(Kratovsko, s. Mu{kovo), sr'edaw, skopj'anac (s. Kne`evo), sr'e}an dn
(Lesnovo), m'ol'ac, g'kl'an vo grani~nite ov~epolski sela so {tipskiot go-
vor. Geografskata rasprostranetost na ovaa pojava dovolno zboruva deka
vokalot a vo privedenive i drugi primeri se dobil vo rezultat na glasoven
proces {to se izvr{il na ovoj teren. Pogore spomenavme deka neakcentira-
noto mo`e da premine vo vokalot a. Ponatamu }e vidime deka vo crnogorsko-
polo{kite sela ovaa pojava e mnogu porasprostraneta.
Vo grani~nite sela so ko~anskiot i {tipskiot govor, i toa na celiot pojas
od bugarskata granica pa do granicata so skopskata govorna oblast, vo ovaa po-
zicija ima brojni primeri so o, e mesto *, *, koi se javile pod vlijanie na
{tipskiot i ko~anskiot govor. Osobeno se ~esti vakvi primeri vo ju`niot
del na kratovskiot govor i vo severoisto~nite palane~ki sela. Vo poslednive,
kako {to spomenavme edna{ porano, vo sufiksite gotovo redovno za
167
poluglaskite ima o, e. Sp. `t'ec, ov'es, ed'en, mu}'ok (Strmo{, Kratovsko),
Bl'agovec, G'bavec, p'etok (Probi{tip), ov'es, ru~'ok, put'ec (Dobrevo),
pet'elo, glu{'ec, klup'ec, j'azovec, ovesn'ica slama, `el'ezen, m'uten, gl'aden
(Lesnovo, Zletovo), b'olen, e~m'en, or'el, pet'el, ud'ovec, tg'ovec, sr'e|en,
pokraj ed'n, dn's, 'arn, p'ametn (Kne`evo), j'arec, mt'ovec, L'isec, b'olen,
ed'en, pet'e (Mu{kovo) i dr.
Vakva dvojna zamena na erovite: vo korenskite slogovi i o, e vo sufik-
site vo ozna~enive mesta, jasno e, po fonetski pat ne mo`ela da stane. Nekoi
od ovie zameni mora da se vneseni otstrana, i toa najverojatno onie {to gi na-
o|ame vo sufiksite.
Za zamenata na poluglaskata vo ~lenskite formi vidi podolu.
Za nosovkata od zaden red (*) imame u, i toa vo slogovite od osnovata na
celata teritorija: m'uka, gr'udi, kutw'aci itn. Vo kumanovskiot govor ist re-
zultat ima i vo nastavkite, so isklu~ok na nastavkata -na- kaj glagolite
(padn'a, stan'a padn'ale, stan'alo). Sp. op{tata forma: k'u}u, k'u}utu, n'a{u-
tu k'u}u, t'uj gol'emutu k'u}u; vo 1 l. edn. sega{no vreme: n'osu, rab'otu, i 3 l.
mn.: 'imav, 'igrav, kade {to v e dobieno od u fonetski. Za geografskata raspro-
stranetost na ovie nastavki }e spomeneme podolu.
So poinakva zamena se javuvaat samo primerite: gn'sno vo kratovskiot i
krivopalane~kiot govor, gs (na celata teritorija) i formite izvedeni od
ovoj koren: g'za~ki, g'zovi (G. Kratovo), naz'adgzum, potoa: ot'de, odav't,
edn'{ (vo kratovskite sela [legovo, Jami{te, Dobrevo). Pove}e primeri ima
so vokalot a i toa glavno vo ju`nite kratovski sela. Taka vo Zletovo, Lesnovo
i Strmo{ zabele`eni se: vat'ok, v'azeq (so sekundarno v), 'edna{, ot'ade, oda-
v'at, dap, d'aga (: duga vo Kriva Palanka i Kumanovo), dab'ica, pat, podg'aznik,
p'oprak, podg'aznica, maten'ica, kap'ina (vo Dobrevo i kop'ina). Vo ju`nite ov-
~epolski sela: maka, pat, prat~e, sadove. Tokmu ovie primeri so a se
upotrebuvaat i vo isto~nite palane~ki sela: kap'ina, kad'e, vat'ok, gn'asno i
gw'asno, dap, g'azo, padg'aznik. Pokraj jator se javuvaat i formite 'otr
(Mu{kovo), 'otur (Zletovo, Lesnovo), 'otor (Jami{te, Kojkovo), 'uturi
(Probi{tip), j'ator (Kne`evo; site sela se vo Kratovsko), jat'or vo
isto~nite palane~ki sela. Pokraj un'utra vo palane~kite i kratovskite sela
se upotrebuva i formata so e : un'etre (Mu{kovo, Zletovo, Probi{tip),
un'etra (Sakulica), vo koja nekoi gledaat ostatok od nekoga{noto me{awe na
nosovkite, a spored drugi e se dobilo vo rezultat na asimilacionen proces.
Interesni se formite: 'obri~ vo palane~kite sela i obr~ obr~o obr~i
vo Lesnovo, pokraj 'obru~.
Ostatoci od nekoga{noto me{awe na nosovkite zad j vo ovie govori nema:
()ez'ik, ()e~m'en, ()et'va, z'aek (vo najseverniot pojas i zajac, kade {to a mo`e
i poinaku da se objasni). Formata j'anya, poznata na celata ovaa oblast, za stsl.
a, vo ovie govori e vnesena od jug, kako i site drugi primeri so a mesto *.
Pogore ve}e spomenavme deka razvitokot na vokalnoto * vo severnite na-
{i govori bil usloven od karakterot na prethodnata soglaska. Zad labijalni-
te soglaski imame u, a zad dentalnite l. Vo nekoi kumanovski i krivopala-
ne~ki sela zad dentalite vo nekolku slu~ai ima i -lu, kako vo ju`nomoravski-
ot dijalekt. Todor Manevi} od ju`nite ov~epolski sela dava i primeri so
vokalno : snce, `~ka, szi, d`ni, kne. Me|utoa, jas vakov izgovor nigde
168
nemam ~ueno. Vo site privedenive primeri zad l ima temen vokal: slnce,
slzi, dl`ni, pokraj du`ni, `l'~ka no klne. Vo jugoisto~nite kratovski
sela i vo ju`niot del na Ov~epolieto sporadi~no se upotrebuvaat i primeri
so mesto * : `t'ec, `t'ica, `'~ka (Zletovo), k'ca, `to, gta, gtka
(Mu{kovo), sn~ogl'et (Strmo{) kako vo {tipskiot i ko~anskiot govor.
Vokalnoto * se izgovara kako vo literaturniot jazik, osven vo kratovski-
ot govor. Vo nego, osobeno vo govorot na selata po Zletovska Reka, vokalniot
prizvuk pred r e poizrazit, ponekoga{ i sosem jasen srednojazi~en vokal koj ja
prezel slogovnata funkcija od r. Sp. svek'rva, grq'a{~e, vrle, mrt'oveco,
v'rzi mu, v'rp~i~ka, drvje, prq'ak, oy'r}a, c'rkva, grp, s'rpsko, sv'r{i
(Mu{kovo), et'rvi, v'rzeme, d'r{kite (Jami{te), ist'rgn'al se, mrkn'alo,
ne mrdna, svek'rva (Zletovo), t'rmka, Crni Vr (Lesnovo).
169
Najinteresna crta od konsonantizmot vo ovaa oblast e izgovorot na tvrdo-
to l vo nekoi lokalni govori. Na ovaa teritorija razlikuvame tri vida late-
rali: meko q, koe e razli~no po poteklo (od staroto *l, dobieno po novoto
jotuvawe, vo nekoi primeri stoi mesto l), sredno pred vokalite od preden
red, tvrdo normalno makedonsko tvrdo l, pokraj niv ima i neslogovno na
krajot na zborot i vo sredinata koga zad nego sledi druga soglaska, osven j. Po-
sledniov glas se javuva, kako i vo tetovskiot govor vo dve varijanti, zavisno od
toa kolku e izrazena artikulacijata na usnite. Vakov glas imame vo kratov-
skiot govor, i toa na celoto negovo podra~je, vo slavi{kite sela i vo krivo-
palane~kiot govor, i toa samo vo onoj del {to ostanuva od levata strana na
Kriva. Taka severnata i zapadnata izoglosa na ovaa crta odi po rekata Kriva
od nejziniot izvori{en del do seloto Krilatica, koe se nao|a severozapadno
od Kratovo, a ottuka prodol`uva na selata Tala{mance Sakulica. Tie se
najzapadni sela kade {to se sre}avaat primeri so vakov alofon na l. Ve}e vo
sosednite ov~epolski sela Tatomir i Strojmanci l se izgovara kako vo
literaturniot jazik, a samo vo oddelni primeri imame (toku, koku).
Ju`nata izoglosa odi pribli`no po granicata me|u ko~anskiot i kratovskiot
govor. Po nekoj primer so bilabijalen izgovor mo`e da se sretne i pona jug
dlaboko vo ko~anskiot govor. Na istok ovaa crta se protega i na severnite
ko~anski sela. Tamu duri i pred vokalite od zaden red vladee izgovor so zao-
kru`uvawe na usnite: sama, akto, ~eo (Novo Selo, Kostin Dol). Vo kra-
tovskiot govor bilabijalniot izgovor e poizrazen. Zatvorot {to go obrazuva
vrvot na jazikot so predniot del na neboto pri izgovorot na normalnoto make-
donsko tvrdo l ovde go nemame. Eden starec vo Probi{tip ovoj glas go preda-
va{e so u : Gavriu, dou mesto standardnoto Gavril i dol, {to zna~i deka nemu
krajnoto sluhovo mu e poblisku do u. Sp. maku, ava, beki (Kratovo), seski,
poned'enik, }e~o (Mu{kovo), zva (Jami{te), ced'ika, pe~'aba, mako (Zle-
tovo), `eka, staros'eski, pato, toko (Strmo{), do, u~'ite, vid'e, go
(@eleznica), daska, ka, soko, beg'a, iz'e, do{'e, ce dn (Zletovo), ozd'o,
b'ivo, bra (Lesnovo), Gavri, ~ek'a, o`n'a, cen'i se (Probi{tip). Vo Sla-
vi{te i vo krivopalane~kiot govor procesot na izmenuvaweto na l vo se na-
o|a na sredina; imame eden vid labijalizirano l, no karakteristi~nata pre-
preka za laterali u{te se pazi, samo zna~itelno pooslabena.
Staroto meko *l vo poseverniot del, vo kumanovskiot i krivopalane~kiot
govor, so isklu~ok na gradot Kriva Palanka, se pazi i po izgovorot ednakvo e
so srpskoto q : kud'eqa, p'oqe, poq'ana, ned'eqa, m'oqa te (s. Mu{kovo, Kratov-
sko), kqu~, qut, prij'ateq (Gradec, Krivopalane~ko). Vo Ov~epolieto i vo
kratovskiot govor, na sever pribli`no do linijata Vince Gradi{te Tato-
mir @eleznica Jami{te, toa se izgovara polumeko, kako vo drugite is-
to~ni govori: l'ub'ov, ~'el'at, ned'el'a (s. Strojmanci, Ov~epolsko), p'ol'ak,
s'el'ak, zap'al'at (Zletovo). Taka se izgovara ovoj glas i vo gradskiot krivopa-
lane~ki govor, no vo nego ne se sosem isklu~eni i primeri so q.
Vo gradot Kratovo procesot vo zatvrdnuvaweto na ovoj glas oti{ol u{te
podaleku. Tamu, kako i vo centralnite govori, otvrdnalo ne samo staroto meko
*l, tuku i ona {to se dobilo vo ponovo vreme na na{iov teren. Sp. ned'ela,
klu~'ar, lub'ovnik, m'ela{, p'olak, s'elak, pokraj bos'il'ak, ned'el'a, sel''anite,
frl'aa, a pred soglaska i na krajot na zborot : u~'ite, ~'e{e, mrs'o, rod'i-
170
te, prij'ate, vz'aka, suk'aka, poned'enik. Duri i koga zad l sledi soglas-
kata j mo`e da se ~ue tvrdo l, na pr. kolja, beljo (od belio-t).
Vo severniot del od ovaa oblast se pazi dosta dobro i staroto meko *n :
w'ega, w'iva, w'uma, kw'iga i sl. No tamu vo brojni primeri nao|ame meki w i q
i mesto n, l, kako na primer: br'a{wo, g'orwo, ~k'oqa, cok'oqa, `qeb'iwa, t-
wov'a~e kru{ke, sk'a`wa, p'vwo, ili kaj glagolite od i-grupa {to im zavr{uva
osnovata na n, odn. l, sp. br'awi k'awi, kaw'il, da se m'ewim, p'uwim, prom'ewi,
r'awi{, r'owi, cew'il se, ide da se c'ewi, m'ewi lika, pr'azwim, nar'awi, s'ewi
mi dvo, g'owi b'oqi, v'aqi, `'aqi se, m'oqi, m'isqi{, s'oqim, }e se s'eqi,
t'egqi (site primeri se od Dubrovnica i Dura~ka Reka, Krivopalane~ko). So
pogolema doslednost vakvi primeri se upotrebuvaat vo krivopalane~kiot go-
vor i vo Slavi{te. Ovaa pojava ja znaat i sosednite srpski i bugarski dija-
lekti.
171
tendilsko i Dupni~ko, vo na{ive govori fiksirani se dosta rano. Sp. Ninote
vo eden zapis od 17 vek vo crkvata sv. Nikola vo krivopalane~koto selo Trno-
vo.
172
nija se upotrebuva kako mno`inska forma za 1 l., imame wi ili wima ni,
nima, sp. wima gi van'ale (Koko{iwe), nim gi strel'aa ([legovo). Ovde imame
slu~aj koga dativnata forma se upotrebuva i vo akuzativ, {to za isto~nite
govori e dosta neobi~no. Sp. ss ni (Jami{te), ni gi povik'aa (Strmo{), wi }e
gi vikam na ve~'era (Borovo). Istive formi se i za dativ. Interesna e ovde
kratkata dativna forma. Pokraj starata im, koja vo ju`nite ov~epolski sela
se javuva i so j rabotil jim, se upotrebuvaat u{te i : na nima $ dad'o
(Koko{iwe), edna kapa dajte $ nim (Pavle{enci), dado $ na ni kilo gra, ne su
$ dal na ni parite (Strmo{) i akuzativnata gi : on gi govori na qudi,
ponapret kowi gi beva ovde (Kumanovsko). Poslednava ograni~ena e glavno na
kumanovskiot i krivopalane~kiot govor, a poretko }e ja sretneme vo
severnite kratovski sela.
173
me (Mu{kovo), vrzeme, gledame, da se l`eme (Jami{te, Kratovsko). No vo po-
slednive dve mesta vo upotreba se i formi na -mo : kup'uemo, imamo.
3 lice mno`ina. Vo pogled na nastavkata za 3 l. mn. razgleduvanava ob-
last ne e edinstvena. Vo kumanovskiot i ov~epolskiot govor, a sporadi~no i
vo nekoi zapadni kratovski sela do @eleznica na istok, ovaa forma zavr{uva
na -v, koe se dobilo od u po glasoven pat kaj glagolite od I III grupa po Les-
kinovata podelba, a po analogija kaj glagolite od i-osnova. Sp. imav, don'asav,
kovav; berev, legnev : moliv, seniv, rab'otiv. Vo ovie govori interesno e obop-
{tuvaweto na karakteristi~niot vokal od osnovata i vo 3 l. mn. Sprema leg-
ne-{, legne-mo, legne-te, vokalot od osnovata se pro{iril i na 3 l.: legne-v,
sedne-v, bere-v, odn. sprema: moli-{, moli-mo, moli-te i: moli-v, raboti-v
itn., kako i kaj glagolite od a-grupa kaj koi karakteristi~niot vokal e edna-
kov vo site lica i vo ednina i vo mno`ina. Na -v 3 l. zavr{uva i vo severnite
krivopalane~ki sela (od Luke pa do German). Vo ov~epolskite sela, kade {to
i-grupa se zagubila, vo 3 l. u{te mo`at sporadi~no da se sretnat primeri na -iv.
Taka vo selata Ka{awe i Tatomir pokraj: nosev, d`ev, rab'otev, zabele`iv:
sediv, tpiv, dos'adiv, a redovno: sedemo, tpemo. Vo slavi{kite sela pak,
kade {to i-grupa dobro se ~uva, imame obratna pojava: 3 l. zavr{uva na -ev i kaj
glagolite od i-grupa: pre~ek'orev, smdev, teglev (Odreno). Jasno e, tuka imame
vlijanie od poju`nite sela kade {to e ovaa pojava dosledno sprovedena.
Vo kratovskiot i krivopalane~kiot govor na zapad do linijata Tlamince
Mo`divwak @eleznica formata za 3 l. mn. zavr{uva na -t : vikat, ob'eset,
punet (Kratovo), pravat, sedat, pijat (Kr. Palanka). Razlika me|u ovie dva
govora e samo vo vokalot pred nastavkata kaj glagolite od e- i i-grupa. Vo kri-
vopalane~kiot govor kaj ovie glagoli pred nastavkata imame -a- : idat, sedat,
berat, odq'u~at, spijat (Kr. Palanka), don'esat, razd'eqat (Dura~ka Reka).
Taka i vo isto~nite kratovski sela: preb'erat, kanat gi (Mu{kovo), zubi me
bol'at, zemat (Zletovo), pos'oqat, tra`at, cftat (Kne`evo). Vo gradot
Kratovo i severozapadnite sela 3 l. zavr{uva na -et : broet, dvoet, odbr'a-
net, vodet, zboret, o`'enet, zak'anet, naq'utet, da stavet, znaet, seet,
piet, peret, zvret, re~et, ojdet (Kratovo), }-idet da kradet, napr'avet, is-
k'o~et, zdrav'ujet (Turalevo). Obrazuvawa na -t vo 3 l. mn. mo`at da se sret-
nat i vo slavi{kite sela, samo {to tamu tie ne se osnovni.
Vo krivopalane~kite sela preku Kriva Reka zabele`iv vo 3 l. mn. i nekol-
ku primeri so temen vokal pred nastavkata -t : greb't, jad't, sed't, cv-
t't (Gradec), pe~'t, re~'t (Reka). Ovie formi interesni se do tolku {to
vo drugite na{i isto~ni govori ne se poznati, ne se barem dosega zabele`eni,
a vtoro {to gi nao|ame niv ba{ na terenot kade {to za nosovkata od zaden
red osnovna zamena e u. Za da se ustanovi potekloto na ovie formi treba da se
vidi vo koi s# slu~ai tie se javuvaat, dali samo vo akcentiran slog ili i vo dru-
gi pozicii, i na koe prostranstvo se upotrebuvaat. Ovde samo }e napomenam deka
nekolku primeri so temen vokal zabele`eni se vo kratovskoto selo Mu{kovo.
Vo imperfekt site tri lica vo ednina se izedna~ile, kako i vo aoristnata
forma, i taka e na celata teritorija: ja 'ima{e, ti 'ima{e, on 'ima{e; ja s'ede-
{e, ti-on s'ede{e itn.
Pro{irenata osnova so -{e vo grani~niot pojas sprema Gorna P~iwa se ja-
vuva i vo mno`inskite formi, kako vo ju`nomoravskiot dijalekt. Taka imame:
174
'ide{e-mo, 'ide{e-te, oni 'ide{e-a; vika{emo, 'ore{emo, p'e~e{emo v'ika{ete,
'ore{ete, s'ede{ete v'ika{ea, 'ima{ea, n'ose{ea (Luke), d'ava{eme,
d'eqa{eme, b'ere{eme d'ava{ete, b'ere{ete d'ava{ea, b'ere{ea (Dubrov-
nica, Trnovo). Kolku {to se odi kon jug vakvi obrazuvawa se s# poretki, a
preku Kriva gotovo i ne se upotrebuvaat. Tamu vo 1 i 2 l. mn. pred li~nata
nastavka po zagubata na h vokalot se udol`il. No samo udol`uvaweto na
vokalot ne bilo dovolno da se razlikuvaat ovie formi od 1 i 2 l. mn. na se-
ga{noto vreme. Od potrebata za edno takvo diferencirawe na spomenatite
formi, vo imperfektot se razvil nov vokal. Sp. 'imaamo 'imaate, d'avaamo
d'avaate, n'oseemo n'oseete, do'odeemo do'odeete, p'ieemo p'ieete (Kr. Pa-
lanka). Vo kratovskiot govor procesot oti{ol u{te ponatamu. Tamu imame:
n'oseamo n'oseate, s'edeamo s'edeate, b'ereamo b'ereate, 'odeamo 'odeate
itn. so a mesto e, odn. i, koe mo`elo da se javi po analogija na glagolite od a-gru-
pa: -amo i -ate se sfatile kako nastavki (sp. ima-{e : ima-amo, ima-ate, ima-a) i
posle se prenesle kaj glagolite od drugite grupi.
Glagolskiot prilog se javuva vo dve formi: na -e}i i na -e}e. Obrazuvawata
so nastavkata -e}e se upotrebuvaat na celiot pojas od bugarskata granica pa na
zapad do granicata so skopskite govori. Ju`nata izoglosa na ovaa crta odi
pribli`no so grani~nata linija me|u ov~epolskiot i {tipskiot, odn. Kratov-
skiot i ko~anskiot govor. Na sever formata na -e}e preovladuva do Kriva Re-
ka vo krivopalane~kiot del, a vo Slavi{te do Stracin i Radibu{. Vo gradski-
ot krivopalane~ki govor poobi~ni se obrazuvawata na -e}e. Sp. deq'ae}e, v-
`uv'ae}e, `n'aje}e, kov'ae}e (Bas), or'ae}e, poj'ae}e, plet'ee}e (Borovo, Krivo-
palane~ko), nem'ae}e, im'ae}e, rabot'ae}e, od'ee}e (G. Kratovo), dav'ae}e oru`je,
pcov'ae}e otide si, kop'ae}e bunar padna (Pavle{enci, D. \u|ance Ov~e-
polsko). Severno od spomenatata linija Kriva Stracin i severniot del na
kumanovskiot govor glagolskiot prilog se obrazuva so -}i (-e}i), a samo spora-
di~no se sre}avaat formi na -e}e.
Glagolskata l-forma se obrazuva kako i vo drugite na{i govori (-l, -la, -lo,
-le), osven vo kumanovskiot govor vo koj formata za ma{ki rod zavr{uva na -ja,
kako vo ju`nomoravskiot dijalekt: ot'i{ja, rekn'aja, im'aja.
Od slo`enite glagolski formi za odbele`uvawe se onie {to se obrazu-
vaat so pomo{niot glagol *xtti.
Za iska`uvawe dejstva {to trebalo da se izvr{at vo minatoto a ne se os-
tvarile se upotrebuva glagolskata forma {to se obrazuva od pomo{niot gla-
gol *xtti vo imperfekt i sega{noto vreme so partikulata da :
175
i severoisto~nite sela, i toa nasporedno so prvata, i samo sporadi~no se ja-
vuva vo zapadniot del na kumanovskiot i ov~epolskiot govor. Sp. ja (ti, on) }e
p'adne{e, nie }e p'adne{eme, vie }e p'adne{ete, oni }e p'adnea (s. Dubrovnica,
Trnovo), ili od svr{en glagol: on }e l'egne{e, nie }e l'egne{eme itn. (@idi-
lovo). Pojavata na ovie formi vo kumanovskiot i ov~epolskiot govor e jasna
tuka imame vlijanie od centralnite govori. Me|utoa, vo krivopalane~kiot go-
vor vakvo direktno vlijanie e isklu~eno. Utvrduvaweto na geografskata ras-
prostranetost na ovaa crta i vo grani~nite govori so krivopalane~kiot, do
kolku se upotrebuva vo niv, bi mo`elo da uka`e na nejzinoto poteklo.
Za preka`uvawe na minato-idnite dejstva se upotrebuva formata {to se
obrazuva so minatoto vreme na pomo{niot glagol:
176
3. SKOPSKOCRNOGORSKIOT GOVOR
177
So po nekolku crti od praviot skopskocrnogorski govor otstapuvaat
samo ju`nite sela Volkovo, Orman, Novo Selo, G. Orizare, Radi{ani,
Cre{evo, Stajkovci i Bula~ani. Na toj pojas vo sufiksnite i fleksivnite
morfemi mesto *, * ima refleks /a/, sp. jutak, ru~ak, konac, bolan, ra`aw,
vital, ~e{al, kakav, ~ovekat, starijat, kako i mesto sekundarniot 2: ogaw,
rekal, vedar, sam, osven pred m vo broevite 7, 8 kade {to se javuva redovno /u/:
sedum, osum. Vo taa fonetska pozicija poinakov rezultat nao|ame i mesto
nosovkata *, sp. na ruka, ga vide Vera. Vo spomenative sela se po~esti i
difton{ki sekvenci so i od tipot [e, a, o], sp. lo8ca, udoca. Mesto vokalnoto
* zad zabnovene~nite soglaski ima refleks /l/: dlgo, dlbok, slza, slnce,
slzbica, tl~nik. Etimolo{koto palatalno *l se realizira kako alveolar-
no /l/: ludi, prijatel, oni melav. Vo oblasta na morfologijata isto nao-
|ame vo ovie sela nekolku otstapuvawa od praviot crnogorski govor. Taka, na
primer, vo niv kaj imenkite na -a op{tata forma e ednakva so nominativnata,
sp. imam sestra udovica. Mno`inskata forma kaj toj tip imenki se obrazuva
so nastavkata -i : godini, ku}i, wivi. Kaj imenkite od sreden rod na -e mno`i-
nata po~esto se obrazuva so nastavkata -iwa : de~iwa, piliwa. Kaj odu{e-
venite imenki od m.r. op{tata opredelena forma e ednakva so nominativnata,
sp. Jani ga kowat. Kaj glagolite vo 1 l. edn. na prezentot nastavkata -m se
generalizirala kaj site tri grupi glagoli: nosim, berem, vikam (: no{u, beru
vo posevernite sela). Kaj glagolite od e-/i-grupa osnovniot vokal se izedna~il
vo site lica vo prezentskata paradigma: nosi-m, nosi-{, nosi-, nosi-mo, nosi-
te, nosi-v; bere-m, bere-{, bere-, bere-mo, bere-te, bere-v. So nastanatite
izmeni vo osnovniot vokal kaj glagolite od i-grupa e otkloneto i reduvaweto
na konsonantite /l, n, t, d, s, z/ vo 1 l. edn., sp. molim, kanim, platim, vidim,
nosim, gazim (: moqu, kawu, pla}u, vi|u, no{u, ga`u vo posevernite sela). Vo
ju`niot pojas na Crnogorijata ne se sre}ava ve}e nastavkata -{e vo 3 l. mn.
aorist, prevladuva nastavkata -va : dojdova. Vo Ku~kovo, Volkovo i Radi{ani
mo`at da se sretnat i aoristni formi so nastavkite -v, -vmo, -vte : dadov, da-
dovmo, dadovte Rad. Ne se neobi~ni i imperfektni formi so nastavkata -va
vo 3 l. mn.: bereva Rad, St, beva Ku~k.
Vo jugoisto~nite sela na pravecot Ra{tak Bula~ani Cre{evo
Stajkovci brojot na diferencijalnite crti vo odnos na posevernite crnogor-
ski sela e u{te pogolem. Vo niv egzistiraat dva akcentski modela so utvrden
akcent na penultima i paradigmatski, sp. j'unak jun'aci, 'unuk un'uci, m'aj-
stor majst'ori, st'uden stud'ena stud'eni, g'olem gol'emo, pok'anet
pokan'eti, n'osil nos'ila nos'ile; no{ no`'ovi, prod'ava prodav'amo
prodav'ate, n'osi nos'ete. Na ovoj del od Crnogorijata zna~itelno e pomal
brojot i na slu~aite so zagubeno /v/ vo intervokalna pozicija. Dativniot odnos
kaj li~nite imiwa se izrazuva analiti~ki, sp. Mu re~e na Stojana. Demon-
strativnite zamenki tamu se javuvaat vo formite: ov'oj, toj, on'oj, `.r. ov'aj,
taj, on'aj, s.r. ov'oje, t'oje, on'oje (: ovaj, taj, onaj ovaja, taja, onaja na drugata
crnogorska teritorija). Edinstvoto na ovoj govoren areal go naru{uvaat u{te
fonemata /f/ i nastavkata za glagolskiot prilog. Fonemata /f/ vo slobodna
pozicija se javuva sporadi~no vo jugoisto~nite sela i toa naj~esto vo tu|i
leksemi, sp. fewer, front Cr, dodeka na drugata teritorija od razgleduva-
niov govor taa mo`e da se sretne samo kako alofon. Tu|oto f se zamenuva so v:
178
vitil, vuta, vener, vurna. Isto taka v redovno se javuva mesto grupata *xv:
vati, uvati, se vali. Glagolskiot prilog ovde se obrazuva so nastavkata -e}e
(-}e, -j}e): begae}e Cr, kopae}e St, rabota}e Ku~k.
Pogolemiot del od privedenive diferencijalni dijalektni osobenosti
ju`nite skopskocrnogorski sela gi dobli`uvaat do blatskiot govor. Takvi se:
vokalot /u/ mesto sek. 2 pred m vo broevite sedum, osum, mno`inskata nastavka
-i kaj imenkite na -a, glagolskite nastavki: -m vo 1 l. edn. prezent, -a, odn. -va
vo 3 l. mn. vo minatoto opredeleno vreme, -e}e (-}e, -j}e) vo glagolskiot prilog.
Otsustvoto na fonemata f e isto taka edna osobenost koja po{iroko gi povr-
zuva blatskiot i crnogorskiot govor. Ima, me|utoa, i nekolku inovacioni
pojavi koi{to nastanale na ovoj teren vo rezultat na me|udijalektniot kon-
takt, kako {to se: zamenata na erovite *,* so a vo sufiksnite morfemi, zame-
nata na vokalnoto * so /l/ zad zabnovene~nite soglaski, depalatalizacijata
na *l vo alveolarno /l/, kako i promenite izvr{eni vo akcentskiot sistem.
Site privedeni osobenosti vo ju`nite skopskocrnogorski sela karak-
teristi~ni se i za govorot na skopskite sela vo dolinata na P~iwa na grani~-
niot pojas so kumanovsko-ov~epolskoto govorno podra~je. Nivnite izoglosi od
s. Cre{evo i Stajkovci prodol`uvaat po pravecot na selata Bujkovci G. Ko-
wari Divqe Xidimirci.
179
14. promenite vo osnovniot vokal vo 1 l. na sega{no vreme kaj glagolite od
e- i i-grupa: molim, stoim, re~em;
15. mno`inskite nastavki -mo i -vmo : imamo, imavmo;
16. otsustvoto na -t vo 3 l. edn. na sega{noto vreme;
17. svrznikot budi : Budi sum siromav pa sum i bolen (Tetovo);
18. otsustvoto na sufiksot -ule.
180
III 12. Vo vokalizmot na tetovskiot govor se zabele`uvaat dve tendencii:
prvo, leka redukcija na neakcentiranoto a, i vtoro, povi{uvawe
artikulacijata na vokalite a, e, o pred palatalnite konsonanti, osobeno pred
j. Me|utoa, treba vedna{ da se naglasi deka i ednata i drugata pojava se
realiziraat samo vo oddelni slu~ai. Sp.: dj~e, pj}e, gjdo, v'olte,
bog'orca, pr, (pravi), br'adca, k'ukca, s'able. Vo vrska so ovaa pojava
stoi i promenata na o vo u vo primerite ~uek, }u{e.
3. Zad nedentalnite soglaski mesto vokalnoto * na celata teritorija od
^elopek do Le{ok ima vrednost ol ili o : vok, vona, gota, `oto, kok,
moze, pono, po`av (Tetovo, ^elopek, Sara}ino), so isklu~ok na bua i jabuka,
koi so u se sre}avaat, kako {to vidovme, i vo nekoi gostivarski sela.
Severnata izoglosa na ovaa crta odi po pravecot Le{ok Ratae. Vo Prequ-
bi{te i vo Tearce vo privedenive slu~ai ima zamena l.
4. Velarnoto l na krajot na slogot se izgovara so poaktivno u~estvo na
dvete usni i bez pregradata karakteristi~na za ovoj glas: bi, reko, vona, vo,
ze. Severnata izoglosa na ovaa crta odi po pravecot Varvara Le{ok
Sara}ino, zna~i vo istiot pravec so izoglosata na refleksot ol < *. Sprema
gostivarskiot govor taa minuva me|u ^elopek i Sten~e.
5. Vo gostivarskiot govor, vidovme, grupite str, zdr se pazat. Vo tetov-
skiot govor, kako i vo podgorskite sela, t, d vo ovaa pozicija se gubat: srana,
sriko, zravje. I na ovaa crta izoglosata pominuva pod ^elopek.
6. Na eden tesen pojas vo ju`niot del na tetovskiot govor se gubi krajnoto -
t vo ~lenskata forma za ma{ki rod: lebo, ~ueko, noso, brego (^elopek). Ovaa
crta zafa}a i eden del od severnite gostivarski sela, sp. umo, pto, ~oeko vo
Sten~e.
181
DEL II
VE@BI
OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA MAKEDONSKITE DIJALEKTI
*
* *
185
15. mno`inskata nastavka -ovi > o > oj: voloj (volovi), doloj, stoloj,
klu~oj (klu~evi);
16. trojniot ~len: ~ovekot, ~ovekov, ~ovekon; `enata, `enava, `enana;
deteto, detevo, deteno; lu|eto, `enite, decata itn.;
17. li~nata zamenka za 3 l. toj (taa, toa, tie);
18. kratkata mno`inska zamenska forma i : i vide lu|eto;
19. dativnata forma za `enski rod nejze (nejzi, nezi), od koja e obrazuvana i
posesivnata nejzin (nezin);
20. upotrebata na sinteti~kata dativna forma kaj zamenkite: mene mi,
tebe ti, nemu mu, nejze - nejzi i (je), nam ni, vam vi, nim - nimi im, komu,
nekomu, nikomu, dem. ovemu, onemu;
21. i kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki i `enski rod: Stojanu,
Marko(v)e ili Markotu, Petre(v)e ili Petretu, Iliju, Mari ili Mare,
tatko(v)e, tetki - tetke i sl.
186
36. upotrebata na dvojniot objekt vo zapadnoto nare~je e regularna pojava.
*
* *
187
Jugoisto~nite govori od zapadnite znatno se razlikuvaat i po
morfolo{ko-sintaksi~kite osobenosti.
14. Kaj imiwata od ma{ki rod ovde se generalizirala nominativnata
forma i kako casus generalis: Jovan na Jovan, sos Jovan; Marko na Marko;
Mile na Mile;
15. ednoslo`nite imenki od ma{ki rod vo mno`inata zavr{uvaat na -ove :
volove, stolove, virove, klu~ove;
16. ~lenski formi na -ov i -on nema;
17. kako li~na zamenka za 3 lice se upotrebuva samo on (ona, ono, oni);
18. kratkata akuzativna forma od oni glasi gi;
19. posesivnite zamenski formi za 3 l. `enski rod se upotrebuvaat bez
partikulata -zi (-ze): nejn, nejna, nejno, nejni;
20. dativniot odnos se iska`uva redovno so na i kaj zamenkite: na mene mi,
na tebe ti, na nego mu, na nas ni, na kogo mu re~e;
21. i kaj li~nite imiwa: re~e mu na Stojan, na Marko, na Mara;
22. vo 3 l. edn. na sega{noto vreme na celoto jugoisto~no podra~je
otsustvuva nastavkata -t: vika, se~e, nose - nosi;
23. 3 l. mn. od glagolot sum glasi sa;
24. mesto zapadnomakedonskiot oblik donesol, (donesla, donesle) ovde
imame donel (donela, donele);
25. formite od konjugacijata so ima se sre}avaat vo ovie govori dosta
retko, osobeno onie vo sostavot na koi vleguva glagolot sum ili partikulata
}e;
26. neobi~ni se isto taka i konstrukciite od tipot e dojden, be{e dojden,
bil dojden;
27. kaj predlozite treba da se istakne upotrebata na u mesto stariot
predlog *v: u grat, u selo;
28. udvojuvaweto na so kako sos (sus): sos no{, sos raka (sus rka);
29. upotrebata na predlogot vrz, koj mo`e da se sretne negde i vo oblikot
vres: vrs kamen, vrz nego, ili: padna vres kameno;
30. otsustvoto na kon (ili pak se upotrebuva mo{ne retko);
31. predlogot od ovde ne vr{i prisvojna funkcija; prisvojnosta se
izrazuva isklu~ivo so na;
32. od sufiksite kako diferencijalen beleg me|u jugoisto~nite i
zapadnite govori se istaknuva deminutivniot -ule so derivatite -~ule, -ul~e,
za koj ve}e naglasivme deka e ograni~en samo na zapadnoto nare~je, dodeka vo
jugoisto~nite govori ne se sre}ava;
33. vo vrska so mestoto na kratkite zamenski formi vo jugoisto~nite
govori ima edno ograni~uvawe: tie ne mo`at da stojat na po~etokot na
re~enicata i obi~no idat zad glagolot: karaa se, re~e mu na Marka, rasipa se
rabotata;
34. vo niv s# u{te se pazi, iako ne dosledno, pomo{niot glagol vo 3 lice vo
perfektot: on e donel, oni sa donele (doneli), ili vo slo`enite formi od
tipot }e e donel, rabotil e bil, }e e igral bil;
35. interesna e vo ova nare~je i upotrebata na perfektiven prezent vo
nezavisni re~enici so povtorlivo zna~ewe. Sp.: [~om fleze ba{~ata f ka{-
~i, deteto se upla{i, zeme knigata i zafane da raboti (Berovo). Vo zapadni-
188
te govori vo takvi slu~ai se upotrebuvaat formite so }e, osobeno oblikot za
idno-minato vreme;
36. i najposle treba da ja odbele`ime vo govorite vo Jugoisto~na
Makedonija nedoslednata upotreba na dvojniot objekt.
*
* *
Granicata me|u Jugoisto~noto i zapadnoto nare~je odi pribli`no po
dolinata na rekata P~iwa (ju`no od s. Gorno Kowari), Vardar i Crna. Vo toj
pravec pominuvaat izoglosite na najgolem broj od dijalektnite osobenosti
{to bea privedeni pogore.
Vo krajniot jugozapaden del od na{eto jazi~no podra~je me|u Kor~a,
Prespanskoto i Ostrovskoto Ezero, se isprepletuvaat crti {to se karak-
teristi~ni i za zapadnoto i za jugoisto~noto nare~je, pa iako ovie govori
(kosturskolerinskite) na nekoj na~in se kako preodni me|u jugoisto~noto i
zapadnoto dijalektno podra~je, sepak spored novite soznanija (v. str. 9), spa|a-
at vo jugoisto~noto nare~je.
*
* *
189
10. ~uvaweto na mekoto *n pred predna samoglaska: wiva, kwiga, wega,
wegovo;
11. ~uvaweto na staroto meko *l vo site pozicii: quti, nedeqa, ko{uqa,
poqe;
12. prejotacijata na inicijalnoto e : je{, jelen, jezik;
13. gubeweto na glasot h vo site pozicii: ladno, soa, duna, wino, gra,
siroma;
14. jotuvaweto na grupata l+j vo slu~aite od tipot zeqe, koqe (vo ju`niot
pojas od ovaa oblast: zele, kole);
15. pazeweto na konsonantskata grupa bn: debne, yebne;
16. disimilacijata na mn vo ml: mlogo, mlozina;
17. promenata na mj vo mw: zemwa, lamwa;
18. i poluzvu~niot izgovor na krajnite zvu~ni soglaski: du, dl, mu, su
i dr.
a kaj glagolite:
29. izedna~uvaweto na prezentskata osnova vo site lica: vika, vika-v; nosi,
nosi-m, nosi-v; ide, ide-m, ide-v, pokraj nosu, idu, odn. no{u, i|u vo 1 l. edn.;
30. mno`inskata nastavka -mo : imamo, nosimo, se~emo;
31. nastavkata -v () vo 3 l. mn. na sega{noto vreme: imav, nosiv, idev, odn.
ima, nosi, ide;
32. imperfektno-aoristnite nastavki za 1 i 2 l. mn. -smo, -ste pokraj -mo,
-te : vikasmo, vikaste, pokraj vikamo, vikate;
33. nastavkata -{e vo 3 l. mn. vo aoristot: reko{e, dojdo{e, pokraj rekoa,
dojdoa;
190
34. obrazuvaweto na konstrukciite od tipot te{e (}e{e) da ide, te{e
(}e{e) da raboti;
35. ili tel (e) da ide, tel (e) da raboti, odn. }el (e) da ide;
36. participskata nastavka -ja, koja se upotrebuva vo eden del od ova
podra~je: do{ja (i do{ja, do{aja), imaja, nosija, pokraj do{l, imal.
Upotrebata na svrznicite:
41. budi : Budi sam siroma pa sam i boln;
42. negoli so komparativno zna~ewe: poarno je da kopam u rudnik negoli da
sedim bez rabotu.
191
(
(
(
( (
(
(
(
( (
(
(
a ( ( (
( (
(
(
(
a vij (
)
(
(
(
s l ) ( Kriva Palanka
(
(
(
B ug
)
ug o (
(
J )
ari
)
(
(
ja
(
(
( )
r.
) Kumanovo
a
(
)
( (
( Blagoevgrad
iv
) Kratovo (
Kr
( (G.Xumaja)
(
) (
Zletovo (
)
(
Del~evo
(
)
Tetovo Skopje Razlog
(
Ko~ani
)
(
P~iwa
(
(
Sv.Nikole Bansko
)
ka
(
)
es
(
Tr
(
(
) Peh~evo (
(
(
Gostivar
(
Goce Del~ev
Veles
)
(
[tip Berovo (Nevrokop)
(
Me
(
Radika
a
Radovi{ sta
Sandanski
ic
(
ln
)
a
(Sv.Vra~)
eg
(
Br
( (
(
Melnik ( (
(
) ( (
( Negotino (
)
(
(
Debar Brod Strumica ( (
Ki~evo Petri~
(
( (
Kavadarci Strumica (
( (
)
( (
Cr
(
( (
nD
( (
Va
(
( (
ri
rd
m
)
(
ar
Prilep
a
Valovi{te
ek
(
)
aR
rn
)
Drama
C
Dojran
(
S
)
Gevgelija ( tr
um
)
( ( ( a Serez
( ( ( ( (
Struga ( ( ( (
(
)
Ohrid (
)
(
) )
Al
(
Resen Kuku{
)
Bitola
b
Gumenxe
)
(
a
k
(
(
)
Goli
( ( Suho
(
)
(
( ( (
) ) ) ( ( (
)
nij
) ) ( Ostrovo Lagadina
)
Voden
a
)
Enixe-Vardar
Lerin Solun
)
)
Negu{
)
)
Kor~a
)
Ber
DR@AVNA GRANICA
)
Kostur Kajlar
)
Grcija JAZI^NA GRANICA
)
)
Bi ca
ri
)
st
ri st
ca Bi
)
DIJALEKTNI TEKSTOVI
193
I Zapadno nare~je
1. Centralni govori
194
st'opanot: "m'ore, 'oti go-t'urna 'oxakot, m'ajstore br'e, da-bi-'air n'e-
videl?" "'Ami koa-ti-v'elev don'esi-mi |'unlukot 'ovdea, mu-r'ekol
nal'uteno i t'oj na-st'opanot t'i 'i~ bare n'e}e{e da-me-zn'ai{. Lel'i
j'as sum-go-pr'ail, }e-go-t'urkam, 'em }e-go-n'atturkam." Edn'ipati i
l'agata p'okriva stram'otata. S'am m'ajstorot be{e-se-p'ovalil pred-
dr'uzi m'ajstori, oti t'aka 'izlagal.
(Marko Cepenkov)
Bitola
Ka~ka Kali~ka
Si-b'e{e {o-ne-s'i-be{e. Si-b'e{e edna-b'aba i eden-d'edo. Si-
n'emale d'eca. Si-n'a{le edno-~'upe i mu-go-kl'ale imeto K'a~ka
K'ali~ka. Eden-d'en d'edoto i b'abata 'odoja c'rkva i mu-r'ekle na-
~'upeto da-ne-t'ara{va f-k'u}i, da-s'edi m'irna duri-da-d'oat. Na-
m'angalo 'imalo edno-g'rne so-gr'a da-se-v'ari. K'a~ka K'ali~ka v'idela
na-p'olicata na-y'ido edno-j'abolko i se-k'a~ila na-st'oleto da-go-z'emi.
Se-sl'iznala i p'adnala vo-g'rneto so-gr'a i se-pop'arila. Ko-se-
vr'atile b'abata i d'edoto 'ot-crkva, tr'opale, tr'opale na-p'ortata da-
mu-'otvori K'a~ka K'ali~ka, 'ama n'ikoj ne-mu-'otvori. Ja-sk'r{ile
p'ortata i vl'egle d'oma. ^'ekale, ~'ekale da-d'o ~'upeto da-r'u~a*at, ama
n'e-do{lo. S'ednale da-r'u~a*at. Si-t'urile gr'a vo-p'ancata da-j'adat.
Ko-si-t'urile po-ft'or-pat, oti-b'ile n'ogu gl'adni, vo-p'ancata {l'up!
p'adnala K'a~ka K'ali~ka. F'atile da-pl'a~at, da-pl'a~at i od-`'al'
'umrele. Koga-sl'u{nala k'u}ata, od-`'al si-i-ist'urila |eram'idite.
D'o{la str'a~kata i ja-pr'a{ala k'u}ata z'o{to i-'isturila |eram'idite.
K'u}ata mu-r'ekla: "K'ako da-ne-i-'isturam? N'e-zna{ {o-s'e-stori?
K'a~ka K'ali~ka v-g'rne se-p'opari. St'arite pl'akaja i 'umreja i 'ete j'as
|eram'idite." Koga-sl'u{nala str'a~kata, od-`'al mu-p'adnala
op'a{kata i l'etnala. 'O{la kaj-kr'u{ata i mu-r'ekla "['o-e 'ova n'a-
tebe, s'amo kr'u{i r'a|a{ a n'e-zna{ {o-s'e-stori?" Kr'u{ata ja-
pr'a{ala {o-s'e-stori. Str'a~kata mu-r'ekla: "K'a~ka K'ali~ka g'rne se-
p'opari, st'arite pl'akaja 'umreja, k'u}ata |eram'idite i 'ete j'as
op'a{kata. "Koga-go-sl'u{na t'oa kr'u{ata i grrr! s'ite kr'u{i i-
'isturi n'a-zemi od-`'al'. P'otamu str'a~kata v'idela edno-b'aj~e kaj-
{o-si-p'asi tr'eva i mu-r'ekla: "['o-pra{ t'i, samo-p'asi{, a n'e-zna{
{o-s'e-stori?" I mu-k'a`ala s# po-r'et. T'ogaj na-b'aj~eto od-`'al' mu-
se-izr'onale s'ite z'abi. P'osle str'a~kata 'o{la c'rkva kaj-{o-p'e{e
p'opo i mu-r'ekla: "T'i, p'ope, samo-p'e{, a n'e-zna{ {o-s'e-stori?" I
mu-k'azala s# po-r'et: "K'a~ka K'ali~ka g'rne se-p'opari, st'arite
195
pl'akaja 'umreja, k'u}ata |eram'idite, str'a~kata op'a{kata, kr'u{ata
kr'u{ite, b'aj~eto z'abite, a t'i samo-p'e{." T'ogaj p'opo si-go-'izva
n'o`'eto od-x'ebo i tr'ak! si-go-pr'ese~e mali'o-prs od `'al'. 'O{ol
d'oma i pop'ajata go-pr'a{va z'o{to si-go-pr'esekol p'rsto. P'opo mu-
r'ekol: "'E k'ako da-ne-si-g'o-se~am! "K'a~ka K'ali~ka g'rne se-p'opari,
st'arite pl'akaja i 'umreja, k'u}ata |eram'idite, str'a~kata op'a{kata,
kr'u{ata kr'u{ite, b'aj~eto z'abite, j'as p'rsto, a t'i s'amo pr'edi{."
T'ogaj pop'ajata kako-{o-pr'edela so-f'urkata, ja-z'ela i ja-sk'r{ila n'a-
dve i ja-f'rlila.
Hristina Dimoska 75 g. (Bo`idar Vidoeski)
196
Pore~e - Trebovle
Kolku }e raboti{ tolku }e ima{
Si-b'il eden-~'oek mn'ogu 'umen. T'oj 'imal tr'ojca izm'e}ari.
'Edniot 'izme}ar z'emal pl'ata dvest'e-gro{a na-g'odina, dr'ugiot
petstotin'i-gro{a, a tr'etiot z'emal 'il'jada. T'ie izme}'arite se-
k'arale me|'u-sebe. 'Edniot 'izme}ar mu-v'elit na-dr'ugiot: "Z'a{to t'i
da-z'ema{ il'jad'a-gro{a, a j'a samo-dv'este? I t'i si-~'oek, i j'a su-
~'oek. Z'a{to t'i p'oj}e z'ema{?" T'oj {to-z'emal petstotin'i-gro{a i
t'oj v'elel: "Ami-j'a z'a{to da-z'ema petst'otini, a-t'i 'il'jada gr'o{a?
N'eli 'i-ja su ~'oek kako-i-t'i?" Eden-d'en m'ajstorot i-~'ul i ni{to ne-
'im-r'ekol, st'oril n'iet t'ie s'ami da-r'azberat k'oj kolk'u-~init 'od-
nif. Edna-v'e~er t'oj, m'ajstorof, 'imal g'osti. I go-v'iknal t'oj
izm'e}arot {to-z'emal dvest'e-gro{a, mu-r'ekol: "'Aj p'ojdi, d'onesi
edna-p'en'u{ka." Izm'e}arot don'esuet edna-p'en'u{ka, mu-ja-n'osit
pr'ao na-m'ajstorot i go-pr'a{al kaj-da-j'e-klaet pen''u{kata. "Ost'aj-a
t'amu mu-r'ekol m'ajstorot i-p'ostoj m'alku, p'o~ekaj t'uka." P'osle
go-v'iknal drugiot-'izme}ar, t'oj {to-z'emal petstotin'i-gro{a. 'I-
nemu mu-r'ekol da-d'oneset edna-p'en'u{ka. "'Ajde, d'onesi edna-
p'en'u{ka" mu-r'ekol n'emu, na-'izme}arof. I t'oj 'ojt, don'esuet edna-
pen'u{ka i ja-kl'al n'a-srana. 'I-nemu mu-r'ekol da-p'ostojt m'alku.
T'ogaj go-v'ikat tr'etiot 'izme}ar, {to-z'emal 'il'jada gr'o{a pl'ata, da-
d'oneset edna-p'en'u{ka. T'oj, izm'e}arof, z'el edna-p'en'u{ka, vl'eguet
vo-od'aata kaj-{to-s'edele g'ostite, v'idel oti-b'ile f'itilite od-
sv'e}ata zag'asnati, i-z'apalil nab'rzina, je-n'amestil p'en'u{kata pr'ao
na-'ognot kaj-{to-tr'ebalo. "E gl'edate im-r'ekol dom'a}inot,
m'ajstorof, na-izme}'arite v'ie b'adiala se-k'arate k'oj kolk'u-zemal,
z'a{to 'edniot z'emal p'o}e, dr'ugiot p'omalku. Gl'edate s'ega k'oj kolk'u
~init! 'Ete z'a{to 'edniot z'emat p'o}e, a dr'ugiot p'omalku. U{te-
'edna{ da-ne-v'e-~ua da-se-k'arate." T'aka 'umniot m'ajstor im-d'al da-
r'azberat izme}'arite k'oj kolk'u-pari ~'init.
Andre Stojoski (Bo`idar Vidoeski)
197
1.3. Skopsko-vele{ki govori
Skopje
]el'~o najsilen
B'ile tr'ojca br'a}a. 'Ednijot e-}'el'~o. U-nekoe s'elo d'aleku mn'ogu
'imalo l'amn'a. I t'aja l'amn'a mn'ogu p'akos pr'aela, j'ala l'u|e. I tr'ojcata
br'a}a se-dogov'orile d-'idat da-ja-t'epa*at. I t'rgnal post'ariot. I 'odel,
'odel po-p'ut. T'ova b'ilo d'aleku. Go-sr'etnal n'ekoj so-s'imidi i-mu-v'ika:
"K'ade bre-j'una~e?" E, t'amu d'aleku u-t'ova s'elo 'ima edna-l'amn'a, }-
'idam da-ja-t'epam". E, k'olku j'unaci ot'idoa i n'ayat ne-se-vr'atija. I-
z'emi 'ovoj s'imit, iz'edi-go, ako-go-'izede{ i }e-ja-'utepa{ l'amn'ata. I-
'on jal, n'e-mo`el da-g-'ujzede. I-mu-v'ika: "Vr'ati-se". A-'on v'ika: "Ne,
}e-'odam }e-ja-t'epam". I koga-'oti{ol t'amu, pret-k'u}ata 'imalo edna-
j'abuka. I-se-k'a~il na-jab'ukata. I-isk'o~ilo lamn''i~eto i-v'ika: "I,
m'amo, kakof-sr'a{en j'unak 'ima na-jab'ukata". " K'ako gi-j'ade, }'erko,
jab'ukite, 'ali so-sve-l'istot, 'ali |i-'odbira?" "Ne-gi-'odbira, ne". "E,
n'e-e sr'a{en za-n'as, v'ikni-go- v'amu". Koa-go-v'iknale t'amu, i-'ona
t'urila sl'ama da-z'apali 'o|in da-mu-n'aprai v'e~era, i mu-v'ika:
"Nav'edni-se, j'una~e". On se-n'avednal i-'ona go-g'ltnala. I-'isto i-so-
ft'orijot br'at t'aka. I-}'el~o ~'ekal, br'a}ava |i-n'ema. ]'inisal da-'ide i-
'on. I-go-sr'etnal simix'ijata i-mu-v'ika: "K'ade, bre-}'el~o? "E, u-t'ova
s'elo 'ima edna-l'amn'a, }-idam da-ja-'utepam". "E, k'akvi j'unaci ot'idoa i-
ne-se-vr'atija mu-v'eli simix'ijata pa t'i, }'el~o, }e-ja-'utepa{! Z'emi
ovoj-s'imit iz'edi-go, ako-g-'ujzede{ }e-ja-'utepa-{ l'amn'ata". On zel jal,
jal i druk p'otra`il. I-mu-v'ika simix'ijata: "Odi, ti }e-ja-'utepa{. I
pon'atamu go-sr'etnal 'eden so-m'aslo, m'aslar b'il. 'I-toj mu-v'ika: "K'ade
bre-}'el'~o?" "'E mu-v'ika }'el'~o u-t'ova s'elo 'ima edna-l'amn'a, }-
'idam da-ja-t'epam". "E, k'akvi j'unaci ot'idoa i-ne-se-vr'atija, pa-s'ega t'i,
}'el'~o; z'emi ova-m'aslo iz'edi-go, ako-g-'ujzede{ }e-ja-'utepa{ l'amn'ata".
I-'on j'al, j'al, i drug'a-mas p'otra`il. Pon'atamu go-sr'etnal n'ekoj sos-
m'et. I m'edot g-'ujzel i-dr'uk p'otra`il. I 'oti{ol kaj-l'amn'ata, se-k'a~il
na-jab'ukata. Isk'o~ilo lamn''i~eto i-v'ika: "E, m'amo, kakof-sr'a{en
j'unak 'ima na-jab'ukata". " K'ako |i-j'ade, }'erko, 'ali so-sve-l'istot, 'ali
|i-'odbira?" "So-sve-l'istot", r'eklo d'eteto. I-l'amn'ata r'ekla:
"'Opasen-je za-n'as, }'erko; V'ikni-go v'amu". Lamn''i~eto go-v'iknalo. I-
'ona (l'amn'ata) pak t'urila sl'ama, za~'urela, i-mu-r'ekla da-se-n'avedne
da-d'uva. A on $-v'ika: "E, j'a-sum g'os, nav'edni-se ti". I-'ona koa-se-
nav'ednala, on ja-b'utnal i $-|i-'izvadil br'a}ata `'ivi i im-v'ika: "U{-
'edna{ }'el~o da-ne-me-v'ikate, z'a{to ja ve-sp'asif".
Traja Ugrinova (Rada Ugrinova)
198
Veles
Za vampirot
U-t'aja k'u}a k'aj{to 'ima v'ampir ne-d'odeva u-t'ova m'aalo
k'aj{to-je, t'amu po-k'u}ite d'odeva. Z'imal vr~v'i~in'a m'as 'ot-ku}i i
n'osel u-k'u}ata k'aj{to s'edel. Se-'is... u-p'ekmezot i m'edot. Da-si-
n'ajdel r'abota, mag'areto go-~'e{al u-t'aja k'u}a, k'aj{to 'oti{ol, niz-
dv'orot go-raz'oduajal ili go-j'aal. "Se-n'aslastil kako-v'ampir na-
p'ekmes, 'ima 'edna r'e~. Na-`'eni kad'el}ite im-|i-z'imal, |i-vl'ekol
po-~ard'acite i po-dv'orot, i na-sr'et-soba si-|i-nav'o|ale. "M'ori,
gl'edame na-sv'e}ata n'o}eska se-trk'ala{e kl'op~eto, ~'orapot se-
vl'e~e{e i s'aani isprev'rteni na'opaku si-|i-n'ajdoo-me". S'ofra, s'ito,
s# {to-mu-d'ojde d'o-raka }e-t'uri na'opaku i mn'ogu dr'uzi p'akosti
pr'avi. U-'eden p'etelot 'ot-ku}a mu-go-'izvadil 'ot-poton i go-'ostavil
na-dv'orot, s'akal da-go-'odnese na-n'ekade z'ar. Vl'ezue i f-s'oba,
k'aj{to 'ima m'a{ i `'ena, i z'a-gu{a n'o}no vr'eme |i-f'a}al. Za-da-n'e-
idel, na-vr'atata mu-st'avile t'rn'e. Dr'u|i-pak i-'okolu l'egloto
st'avale, oti-to-t'rn' go-str'aelo n'ogu. Vamp'irite im-ja-p'ijat k'rfta
na-d'ecata ot-p'alcite na-n'ozite od-n'oktite. K'aj{to 'ima v'ampir, so-
d'ajrin'a, so-}em'anin'a (i t'ambura) mu-sv'irele, 'on }e-d'o{ol da-
'igra, vampirx'ijata }e-go-'utepal i p'ihtija k'rf }e-st'ane. So-vr'ela
v'oda }e-go-p'oparat da-ne-se-povamp'irila k'rfta. ^'umata koga-b'ila,
k'a`ujat st'ari, mn'ogu v'ampiri 'imalo t'ogaj e|'upcite se-
povampir'uele. V'ampir }e-te-n'alegne k'rfta da-ti-ja-'ispie, i ~'ovek
'umira. N'ede B'elje 'otkaj K'ojnik b'e{e k'a`ujal: "n'o}eska 'eden
v'ampir me-n'alegna, ta-t'e`ina, t'e`ina vr'i 'u-mene i n'e-mo`ef da-se-
p'omrdnam i 'izdi{am, go-b'ucnaf so-t'rn' i p'ihtija st'ana".
(T. Ecov)
Mavrovo (M'avro:)
Eden obi~aj za Veligden
Vo-p'etok e-naj`'alosno i n'ajt`en-je n'arodot. Vo-s'bota go-
saran'ua:t Kr'ista, se-m'ol'at b'ogu, mu-r'edat cv'et}e, p'ari mu-r'edat,
p'okloni mu-r'edat, b'ak{i{i k'oj {'ami:, k'oj v'lna, k'oj ~'orapi, k'oj
kako-s'akat }e-p'oklonit. Vo-s'bota n'ave~er se-sprem'ua:t za-
V'eligden. 'Odat f-c'rkva vo-n'edel'a sab'a:le. Od-dvan'aeset s'a:tot
199
p'o~nuat sl'u`ba. P'osle, ko:-}e-z'avr{it sl'u`bata, v'rtat okol'u-
crkva tr'i-pti. I p'osle 'odat d'oma i se-v'ikat "Kr'isto v'oskrese", a
j'a }e-r'e~am "va'istina v'oskrese". Ml'adite i t'ija 'idat d'oma i se-
v'esel'at. P'rvo 'odat ke-k'umot, a p'osle po-prij'ateli. Ko:-}e-d'ojdat
ot-ke-prijat'elite, }-'odat n'a-oro. N'a-oro }e-se-v'esel'at, }e-t'rga:t
k'olo. Najvi{e se-v'esel'at n'e:stite. M'{kite z'asebno se-v'esel'at,
}e-t'rga:t k'olo, a `'enskite z'asebno. Kde-n'as sv'iren'e, so-p'esni
'igra:t p'ovi{e. T'ake, ko-sum-b'ila ml'ada, se-p'e:le p'esni, s'ega ne-i-
pam'etoam s'ite. Za-'edna se-s'e}a:m samo-m'alu:
F'rlila M'ara j'abolko,
F'rlila, mi-pref'rlila, ml'ad-junak 'udrila...
Natalija Ugrinovska 63 g. (Ariton Popovski)
Vrutok
Petleto i ma~orokot
Si-b'il en-d'edo i-ena-b'aba, b'ile m'{-i-`'ena. Si-n'emale t'ije
d'eca. Si-se-pod'elile, 'eden si-z'el p'etleto, 'eden si-z'el ma~'orokot.
T'aja r'ekla: "Ma~'orokot }e-go-pr'atam n'a-gurbet". D'edoto 'i-toj
r'ekol: "'I-ja }e-go-pr'atam p'etleto n'a-gurbet, na-p'e~al'ba". I g-
'ispratil d'edoto p'etleto n'a-gurbet. I 'ete-go p'etleto 'idet 'ednu{
'od-gurbet i-v'ikat: "P'osteli, d'edo, {'aren }'ilim i spr'emi {'arena
pr'~ka". I d'edoto p'oslal {'aren }'ilim i s-'izvadil {'arena
pr'~ka". I p'etleto r'eklo: "'Udri-me, d'edo". I d'edoto g-'udril
p'etleto. I ko:-izb'l'valo p'etleto sv'e zl'ato. A ko:-v'idela b'abata
al'-mu-d'onelo p'etleto zl'ato, g-ispr'atila 'i-taja ma~'orokot n'a-
gurbet. T'oj 'oj{ol vod'ejnca, 'ama t'oj sv'e jal gl'ufci i-gu{t'erici. 'I-
toj ko:-se-vr'a}al 'od-gurbet v'ikal: "'Izlezi b'abo, p'osteli {'areni
}'ilimi i-z'emi {'arena pr'~ka". B'abata p'oslala, ma~'orokot d'o{ol i
b'abata g-'udrila so-pr'~kata. Ko-p'ovratil ma~'orokot sv'e gu{t'erici
i gl'ufci. I-d'edoto na-b'abata mu-se-{'egal.
200
m'ajk'e". I t'aka s'edel do-m'ajka-si, a dr'ug'iot 'o{ol n'a-dorva.
Bud'alata zgr'el eden-k'otel v'oda, je-t'uril vo-edno-k'orito. T'amo je-
kl'al i m'ajka-si i f'atil da-m'aat n'a-neja. Ot-kor'itoto je-'odnesol vo-
j'aslite, je-d'al edna-f'urka da-pr'edit. D'o{ol 'umnijot, je-n'a{ol
'oprana m'ajka-si. Mu-r'ekol bud'alata: "'Odaj, k'opaj gr'op", a t'oj je-z'el
m'ajka-si. 'Odel, 'odel do-edna-~'ere{na. Na-~er'e{nata n'a{ol edna-
m'omi~ka, i je-v'elit bud'alava: "F'orli edno-v'et~e". Mom'i~kata mu-
ne-f'orl'ala. T'oj f'orlil so-edno-d'orvo i je-'urnal d'olu 'oprana. A
'arnijot 'odel da-k'opat gr'op. Bud'alata mu-v'ikat: "Br'ate! k'opaj dv'a-
groba, ti-n'osa dv'e-maj}i".
... 'Idele, 'idele i se-skr'ile vo-edna-vod'ejnca. V'elit
bud'alata: "'Oveja-je vret'enoto m'ajk'ino so-pr'e{lenot, }a-go-z'ema".
Mu-v'elit br'at-mu: "Ne-z'emaj-go, }a-n-'operit vod'ejn~arot". T'oj
v'elit: "N'e, j'a }a-go-z'ema; 'oveja-je-vret'enoto m'ajk'ino i pr'e{lenot
m'ajk'in. Go-z'el i 'odel, d'o{ol do-edna-j'asika, i si-se-k'a~il na-
jas'ikata i mu-v'elit na-br'ata-si: "Mi-t'e`it vret'enovo m'ajk'ino, da-
go-b'uvna d'olu?" Pod-jas'ikata 'imalo k'arvan k'ir'axii. G-'otpu{~il;
k'amenot 'od-vetka n'a-vetka p'adnal d'olu, a k'irax'iite pob'egnale
'ottuje. K'irax'iite 'imale to'areno k'arvanot t'emjan. Bud'alata mu-
v'elit na-br'ata-si: "]a-go-z'apal'a t'emjanof". I go-z'apalil. Na-
G'ospoda mu-b'olelo z'op, a ot-t'emjanot mu-'ozdravel, i p'u{~at
G'ospot: "K'oj mi-'ozdraj z'obov, n'eka d'ojt 'amo". Bud'alata 'o{ol t'amo.
G'ospod mu-v'elit: "[~o-s'aka{, odb'eri-si 'ovde". T'oj s-'opulil i
v'idel edno-{'upel'~e i go-p'osakal. G'ospod v'elit: "N'e{o dr'ugo
z'emaj, n'e-zemaj 'oveja". T'oj r'ekol: "N'e, 'oveja go-s'akam." G'ospod mu-
r'ekol: "K'oj }a-te-v'idit, sf'e da-r'azigrat, ko-}a-z'asfiri{".
Bud'alijot 'odel, 'odel i go-str'etil eden-p'op. P'opot go-z'el za-
'izme}ar, da-mu-p'asit k'ozite. Go-p'u{~ile bud'alijot 'izme}ar so-
k'ozite da-i-p'asit. T'oj f'atil da-sv'irit. K'ozite f'atile da-'igret.
Na-v'e~erta d'o{le 'oslabeni. Mu-v'elit p'opot: "[~o-'ol'ku osl'abeni
k'ozive?" A pop'a|ata mu-v'elit na-p'opot: "Da-p'oj{, da-v'idi{ {~o-
sl'abet 'ol'ku k'ozive?" P'opot p'o{ol da-v'idit. Ko-f'atil bud'alata
da-sf'irit so-{up'el'~eto, k'ozite p'ak f'atile d-'igret. V'elit p'opot
na-pop'a|ata: "'Imale m'ok'i 'ovje, {~o-'idet 'ol'ku gl'adni". T'oga
pop'a|ata mu-v'elit: "N'eka d'ojt v'e~er da-ni-p'osvirit; d'ecata }-i-
kl'ajme v-'ambar, a m'ije, g'ore n'a-gredi". V'e~erta bud'alijot z'asviril;
d'ecata v-'ambar s-iz'oprale, a p'opot i pop'a|ata sk'oknale d'olu. Mu-
v'elit p'opot na-bud'alava: "Ko-}a-k'uknit kuk'ajcata, da-si-'oj{".
K'a~ile edno-m'omi~e na-edno-d'orvo. P'opot mu-v'elit: "K'ukna
201
k'ukajcata; da-si-'oj{". Bud'alata mu-v'elit: "K'ode-je, da-je-v'ida j'a?"
F'orlil so-edno-d'orvo i je-'urnal d'olu.
202
2.2.3. Malorekanski (gali~ki) govor
Gali~nik
Kako se pravit ka{kaval
Koga-}a-go-'izmzet ml'ekoto, }a-go-'iscedit vo-edna-k'aca i-}a-
mu-kl'aet m'aja da-se-p'otsirit. [tom-}a-se-p'otsirit, }a-go-c'edit i-
}a-go-kl'aet n'a-tezgaf vo-c'edilo i }a-mu-kl'aet 'ozgora t'e{ko, za-da-
se-'iscedit 'ubavo. Ako-se-r'abotat n'amesto, }a-mu-go-pr'edaet na-
m'ajstorot {o-go-pr'avit ka{k'avalot. M'ajstorof }a-go-pr'egledat
sir'en'eto, al'-je-ft'asano za-da-se-pr'avit k'a{kaval. Ako-je-ft'asano,
}a-go-izl'e`aet vo-korito i-}a-go-r'edit vo-k'o{nici i-so-s# k'o{nica
}a-go-v'arit vo-k'azan vren'a-voda za-da-se-st'orit kako-t'esto. 'Otuje go-
izv'a|aet, go-r'edit n'a-tezgaf, go-m'esit i-go-pr'avit kako-s'omuni i-go-
r'edit vo-k'alapi za-da-se-st'orit kr'avaj~e. I-take-st'oit dv'aeset i-
~'etiri s'aati vo-kal'apite za-da-se-zdr'avit. P'osle go-izv'a|aet od-
kal'apite i go-s'olit p'o-mrva i-p'osle s'ekoj-den go-potsol''uvaet i-go-
r'edit edno-n'a-drugo t'ake s'ekoj-den dur-da-se-st'orit s'edom kr'avai
edno-n'a-drugo. Koga-}a-se-p'osolit 'ubavo, go-m'iet so-studen'a-voda i-
go-f'r~a i-go-sured'uvaet edno-p'o-edno, za-da-se-'isu{it. Koga-}a-se-
'isu{it, p'ak go-sober'uvaet i-go-nared'uvaet edno-n'a-drugo po-s'edom
kr'avai. Koga-}a-d'ojet vr'emeto za-kr'evan'e ('okolu K'rstovden) go-
b'eret vo-vr'e}i, po-dva-d'enga vo-edn'a-vre}a, ja-so{'ivaet i-ja-
vrz'uvaet so-j'o`e. I-t'ake je-g'otov za-kr'evan'e.
Go-n'osit so-k'oli do-G'ostivar, a-ot-t'ujeka go-tov'araet v-
`el'eznica i-go-pr'a}aet d'o-Solun. S'o-nego 'odit i-trg'ovcite da-go-
prod'avaet kako-}a-n'aet. N'ekoga{ u{e-n'a-mesto go-prod'avaet t'optan,
a-n'ekoga{-pak po-n'ekol'ku vr'e}i. Ako-ne-im-se-pr'odaet i-i-f'ati
l'eto, za-da-ne-se-r'asipet od-gor'e{~ina go-kl'avaet vo-S'olun vo-
buz'aana. 'Ovije g'odin'e ka{k'avalof najp'ove}e go-j'adele n'a{i lu|e
{o-se-vo-Am'erika, se-n'osel i-vo-'Egipet, vo-Skend'erija, z'a{~o go-
j'adet i-Ar'apite.
203
J'as 'ojdof n'a-more i-v'idof rib'rite kako-f'a{~et so-k'o~a. 'Ovde mi-
v'elea rib'rite otu-ejz'erovo n'a{e e-s'amo pl'amin'e i-~k'arpi, j'as
ko:-'ojdof n'a-more m'ene mi-f'ati 'umof otu-}e-m'o`it da-se-f'a{~et
r'ibi so-k'o~ata. I-p'omolif rib'rite da-mi-d'adet edna-k'o~a t'akva.
Mi-je-d'adoa k'o~ata sose-f'ortomi i-dv'a-dni s'o-nimi b'ef na-k'o~a.
Ko:-je-d'onesof 'ovde k'o~ata, s'ite r'ibari se-s'obra:. 'Edni v'elea:
@'ivo ako-f'ati{, `'ivo }e-g-'izedam. 'Arno-ama p'otem nekolku-d'ena
'ovdeka p'ampurot go-napr'jfme so-ovd'e{nive p'ampuri da-rab'otame.
T'aka eden-d'en se-s'obrafme s'ite r'ibari i-'ojdofme so-k'o~ata, je-
f'rlifme; t'rgaj, t'rgaj, 'onamo kon-Kr'ivina je-izv'dofme, `'ivo
ne-f'tifme. Ko:-f'atija rib'rite da-v'ike:t: "'Aj-bre v'ie ml'adi
n'i{~o ne-zn'jte, vi-se-~'init sv'e {o-l'etat se-j'ajt. V-ova-'ejzero
kakvi-m'`i 'ime:t pom'inato, ama-n'i{~o ne-napr'jle. Potem-dv'atri
d'ena p'ak 'ojdofme, 'ojdofme kun-Sveti-N'o:m. Je-f'rlifme t'amo,
prvi'ot-pa:t f'atifme nekoj-tri'esetina k'ila b'el'vici. S'edne je-
f'rlifme ot-P'e{~ani k'on-vaka. Kolku-d'ojdofme do-G'orica, je-
izv'dofme, n'ekoj dvest'e-k'ila b'el'vici f'ativme. Ko-k'in'isa:
rib'rite s'edne da-v'ike:t: "Lele: m'ajko, {'o-je ova-r'abota, ejz'erovo
}e-g'-isc'rpite, ni'{~o `iv'o ne-}-'ostanit". I-v'istina, potem-
dv'etri g'odini s'amite n'ej}eme da-'ojme da-l'ojme so-k'o~ata.
(Bo`idar Vidoeski)
204
'ojde kj-Jak'im~eta i mu-v'elit: "M'ajstore J'akim, me-p'u{~i
m'ajstorot 'Andon da-d'oj{ K'anio, 'umre `'ena-mu", so-t'a: p'omamka. A
J'akime mu-r'e~e: "['o 'olku r'ano, ~'ekaj da-se-r'azdenit." A k'alfata
mu-r'ekol: "]-'ojme da-v'idime ako-~'inet pl'o~ite ot-K'anio za-k'rs
da-n'apraj{, ako n'e, }e-don'esime ot-P'ograec i z'ato: te-v'ikam r'ano
da-d'oj{." I J'akim~e st'anal da-'ojt. I t'aka ot-kj-F'ilefci s'okakot
f'atija po-t'emnici do-kj-Uz'un~eta. T'oga Alb'necot mu-r'e~e: "['o-
ti-je, J'a}ime, c'rvena ustata?" I J'akime e-'otvori 'ustata za-da-v'idit
i t'oj, Alb'necot, pr'avo v-'usta k'amata. J'akime p'adnal, a t'oj u{~e-
dvatri-p'ti v-s'rce. I k'alfata pr'avo pl'nina 'izbegal.
205
zad-vr'atata n'a{ol eden-m'al k'on 'i-nego go-z'el. T'oj-kon 'odel n'apret
pred-drugit'e-koni. I-r'ekle zme'ojve: "Br'e, kak'of-junak, go-p'ozna i-
k'onov {to-'ojt n'apret". Ko-kin'isale za-da-'odve:t, t'oj se-n'apraj
b'olen. @'ena-mu go-z'ede k'onot i-s'abjata i-t'rnae so-br'a}aa-im, a-i-
'oble~e neg'ojte r'uti{ta. Ot'idve:t t'amo, p'o~nal da-se-b'iet i-
p'obedvet. S'estrava je-r'anile vo-b'itkata. Br'a}ava m'islele da-n-je-
r'anet z'etot. P'osle ko-se-sv'r{i b'itkava, t'aja p'orano d'o{la d'oma,
n'agore edno-`'elezo i-koga-'idvee br'a}a-je, t'aja go-`'i`na so-
`el'ezoto m'`a-je da-'ofne za-da-go-~'ujet br'a}a-je otu-je-r'anat. P'osle
d'o{le t'ije: "['u}ur otu-kurt'ulifme, n'ema z'ijan". P'o~nale da-si-
`'ivet sr'e}no z'e:dno.
206
Mali Vla
Lo{ata svekrva
Edna-d'evojka b'ila d'aleku m'`ena. B'ila l'o{a mn'ogu
svek'rvata i-sv'ekorot. L'ep ne-ja-d'avale i-mn'ogu je-t'erale da-
r'abotat, i-n'o}e. Dur-da-s'ednela t'aja, sv'ekorov i-svek'rvava }e-
r'ekle: "'Ajde, n'esto:, kr'eni s'ega". I-n'a-ve~er }a-je-r'ekle: "Sukn'i-
kola~, ta-l'egni-si"! F'atila da-sl'abejt. Br'a}a-je r'ekle: da-v'idime
{to-j'e-slaba s'estra-ni. I-t'aka t'ije 'oti{le. St'avile da-j'adet. Na-
ve~'erava k'snale sv'ekorot i-svek'rvata dva-tri-p'ta i-r'ekle:
"Kr'eni, n'esto:, n'ije naj'adeni, prij'ateli 'u{te ponaj'adeni".
Ost'anale bez-j'aden'e i-br'a}ava i-s'estra-im. A-st'arcite n'o}e
st'anvele za-da-j'adet. Drugat'a-ve~er b'il samo-ft'oriof br'at i-t'ije
p'ak t'aka, i-p'ak 'ostanal gl'aden. P'osle 'oti{ol samo-tr'e}iof,
najm'aliof br'at. 'I-nemu 'isto t'aka mu-v'elet. 'Arno t'oj r'ekol: "N'e,
n'e, j'a n'e-su 'u{te n'ajaden; j'adi i-t'i, s'estro: r'ekol j'a--ti n'e-sme
'u{te naj'adeni. Sv'atov i-sv'a}ava ako-se-naj'adeni, nek-se-t'rget". I-
t'aka st'arite se-n'a{le str'amni i-se-t'rgnale. P'osle br'atof r'ekol:
"M'ene da-mi-post'elete n'a-no{vi, me-j'adet b'lvi". St'anale
st'arcive n'o}ta da-j'adet, kako-s'ekoj-pt. St'ariof v'elit: "@'eno:, mi-
se-j'ajt". [to-da-t'i-pr'a: mu-v'elit `'enava l'ep ne-m'ojme da-
z'ejme". "'Odi z'amesi edno-kr'avaj~e v'elit t'oj i-kl'aj-go da-se-
p'e~it, }a-k'snime ob'ajcata". T'oj (br'atof) im-se-p'ulit iz-r'bot od-
g'unata i-sk'oknal od-n'a-no{vi. "Sv'atu:, sv'a}e: im-v'elit l'o{
s'on v'idof. T'atko n'asone n#-d'ele{e (f'atil iz-'ognot i-p'oka`vit)
v'aka n#-d'ele{e" i-im-go-n'aprajl krav'aj~eto p'uzdera is-p'epelta.
"'Arno p'ak mi-se-j'ajt, {to-d'a-pra: s'ega?" je-v'elit st'arecot.
"M'al~i, p'ukni mu-v'elit st'arata 'i-mene mi-se-j'ajt, ama-{to-d'a-
pra:". "St'ani kl'aj-go k'otleno n'a-ogon da-napr'ajme pit'ulica da-
j'ajme". T'oj (br'atof od-n'estava, p'ak im-se-p'ulel 'iz-rkaf ot-g'unava.
Koga-go-kl'ale k'otleto n'a-ogan, i-t'oj st'anal. "Me-j'adet b'lvi
mn'ogu" v'elit t'oj; i-st'anal i-st'urnal g'a{tite, i-st'egnal f-k'otle
ka{to-b'ile petul'icite. "I t'ake sve-'imale k'otle r'ekol b'are da-
si:-p'opara g'a{tive". I-p'ak na-st'arive im-se-j'ajt. St'arata mu-v'elit
na-st'ariof: "'Odi vo-b'af~ana vo-z'eljeno da-j'aj{ od-z'el'kine. I-t'oj
'oti{ol, a-br'atof i-v'idel i-l'etnal "Sv'atu:, sv'a}e:, vi-g-'izede v'ol
z'eljeto". I-z'el eden st'ap, ta-g-'opral sv'atot.
207
2.4. Prespanski govori
2.4.1. Gornoprespanski (resenski) govor
Gorno Dupeni
Bra~eto, sestri~eto i m{tata
Si-b'ile eden-t'atko i edna-m'ajka i 'imale dv'e d'e~ina, 'edno
m'{ko i 'edno `'encko. T'atkoto b'il l'ovxija, a m'ajkata s'edila d'oma
i pr'ela j'adejne {o-}e-d'onesel m'`ot. Ko:-por'astile d'ecata, m'ajka-
mu 'umrela, a t'atko-mu s-pr'e`enal. Z'el mn'ogu l'o{a `'ena. T'a:
g'otvila s# {o-}e-d'onesel m'`ot, 'ama na-d'ecata mu-d'avala s'mo po-
'ednu{ da-j'adat na-eden-d'en i t'o: s'mo l'ep. Br'a~eto i s'estri~eto
b'ile mn'ogu 'uba: i m'{tata v'ezden i-b'ijala. Eden-d'en duri-b'il
t'atko-mu na-d'ecata n'a-lof, a m'{tata v 'av~ana, br'a~eto ja-r'eklo na-
s'estra-mu {o-t'oga s-~'e{l'ala: "C'eco, t'i z'emi-go v-r'ce ~'e{leto,
j'as }e-go-z'ema s'apunov i }e-b'egame". Ko:-{o-r'eklo br'a~eto, t'aka
napr'e:le i p'o~nale da-b'ega:t.
T'atko-mu na-d'ecata t'oj-den si-d'o{ol p'obrgu 'od-lov i ja-
n'a{ol m'{tata zam'islena. Ja-'opital {'o-je zam'islena, a t'a: mu-
k'azala oti-izb'egale d'ecata. T'atko-mu p'o~nal da-r'onit s'olzi i
nab'rzina go-vj'avnal k'ojnot i s-vdal po-d'ecata. Po-eden-s'a:t
greb'inajne na-k'ojnot i z'avtasal d'ecata. T'oga br'a~eto je-r'eklo na-
s'estra-mu: "C'eco, v'rli-go ~'e{leto z'ad-nas". Sestr'i~eto go-
v'rlilo ~'e{leto z'ad-nimi i s-st'orilo edna-g'olema k'orija so-
b'ujata {'uma. Duri-ja-p'ominal kor'ijata t'atko-mu s-st'orilo vr'eme
ik'indija i p'o~nal da-t'r~at po-d'ecata. P'ak i-z'astignal i p'o~nal
da-mu-v'ikat da-z'astanat, 'ama t'ie ne-zast'anvile. Mu-b'ilo `'al' za-
t'atka-mu, ama mu-b'ilo p'oj}e str'a od-m'{tata da-ni-b'ijat p'ak.
Br'a~eto go 'vrlilo z'ad-nimi s'apunot i s-st'orilo edno-g'olemo
m'ore. T'atko-mu p'oj}e-n'e-mo`il da-'ojt p'o-nimi i s-vr'atil d'oma
mn'ogu n'a`alen. Od-`'al' za-d'ecata po-nekoj-d'en 'umrel, a m'{tata
ost'anala vo-k'uj}ata i z'ela dr'ugi m'{.
Br'a~eto i sestr'i~eto 'odile mn'ogu vr'eme niz-edna-pust'elija.
J'adile d'ivja~ki {o-'imalo niz-pustel'ijata. Mu-se-p'ijalo mn'ogu
v'oda, 'ama b'ile 'odeni d'aleku od-m'oreto i n'ikade n'emalo v'oda. Ko:-
{o-'odile, d'o{le do-edni-l'ivaj|e, ot-ko:-ja-pom'inale pustel'ijata.
208
2.4.2. Dolnoprespanski govor
German
Svadba
Sv'adbata p'o~va vo-sb'otata kaj-'u`ina. Sa-b'erea prijat'elite
i d'ecata ml'adi i 'odea da-i-~'eke tp'anite. Koa-}e-zbl'i`va: do-
s'eloto tp'anite zaf'atva: da-sv'ire. Gr'edea, vl'egva: vo-dv'oro i sa-
f'atva: da-'igre 'oro l''udjeto. Svek'rvata so-p'oga~a n'a-gla: }-'igra{e
p'rva, a s'etne prijat'elite. 'Odve~er so-sv'irkite 'odea po-k'umo i po-
pobrat'imite i bl'iznite r'odnini. S'no{ 'igra:, j'adea, p'ieja. Na-
'utroto vo-n'e:l'ata o-z'eva: z'eto, (g)o-kl'ava: vo-dv'oro n'a-stol i (g)o-
br'i~ea k'umo i pobrat'imite i p'eeja b'abite: "Z'eto mi-sa-br'i~i//ta
k'oj mi-(g)o-br'i~i", a sv'irkite sv'irea. Bri~'en'eto o-sv'r{va{e
b'erber. Z'eto 'obri~en 'ode{e d'oma da-sa-sl'e~i, a sv'irkite 'odea p'o-
ku}i k'anea l''udje. Sa-b'erea prijat'elite i 'odea po-n'e:stata. Pr'ed da-
t'rgne kl'ava: p'oga~a na-st'olo vo-dv'oro, a nat-p'oga~a ~'e{a v'ino.
Prijat'elite f'rl'a: p'ari vo-~'e{ata i v'elea: "Da-sa-}'erdosa". K'umo
o-ist'urva{e v'inoto n'a-zemja, a p'arite mu-j-f'rl'a{e vo-p'olata na-
z'eto. Kin'isva: po-n'e:stata so-k'ojnte. Ako-b'e{e n'e:stata d'aleku,
'odea s'ite so-k'oni, ako-b'e{e bl'izu 'odea ~'etiri. Na-edni'o-kon
fk'a~va{e sv'ekoro, na-dr'ugio z'eto, na-tr'etio k'umo, na-~etv'ortio
koje da-b'e{e. Na-k'ojnte mu-bea-v'rzani op'a{kite, na-b'ul'kata {'ami:
v'rzano (na-k'ono, na-n'e:stata, na-z'eto i na-k'umo). 'Eden o-n'ose{e
b'arjako, a dv'amina k'artata so-v'ino. Na b'arjako na-v'rvo 'ima{e
j'abko nak'a~eno, a na-k'artata 'ima{e cv'etja v'rzano n'a-krs. De~'iwata
{o-a-n'osea k'artata po-p'to s-a (si-ja) isp'iva: pol'ojnata. 'Odea
n'apre i z'eva: s'ijarik: "Gr'ede svat'ote". Ako-be{e-n'e:stata d'aleku,
strojni~'arite i-grab'ina: k'ojnte, ~'ij k'on }-'izlezi p'rf. Koa-'odea,
na-~'ardako b'abata (m'ajkata na-n'e:stata) (g)o-pre~'ekva{e z'eto. Z'eto
mu-b'acva{e r'ka i mu-f'rl'a{e ~'eli na-ram'enata. B'abata (g)o-
b'acva{e z'eto i (g)o-d'arva{e p'ari. 'Odea vo-k'u}ata da-j'ade, da-p'ije.
'Ode{e s'estrata na-n'e:stata pri-z'eto, (g)o-str'esva{e, mu-p'ikva{e
k'o{ul'a vo-p'ojaso, a z'eto a-d'a:{e j'abko i n'ekoa p'ara na-sv'eskata.
'Ode{e n'ekoe d'ete, a-f'atva{e n'e:stata za-{'ami~e za-da-r'odva
m{k'i-deca. 'Ode{e n'e:stata n'a-stroj pri-sv'ekoro da-mu-b'aci rka.
Sv'ekoro a-f'rl'a{e k'oprina n'a-gla:, a dar'ote n'a-ramo. S'etne 'odea
~'upite pri-k'umo da: (da a)-k'r{e pog'a~ata, k'oj da-z'emi p'oj}e. K'umo
kl'a:{e p'ari na-pog'a~ata. ^'upite a-z'eva: pol'onata p'oga~a i a-d'elea
d'olu. Dr'ugata pol'ona a-j'adea na-t'rpeza. Na-kinisv'an'eto prijat'elite
na-n'e:stata kl'ava: p'oga~a so-~'e{a i pr'aeja kako-kaj-z'eto.
209
II Jugoisto~no nare~je
1. [tipsko-strumi~ki govori
Ko~ani
Sveti \or|i i lamjata
Edn'o vr'eme im'alo n'ekoja n'ogu str'a{na l'amja. 'Ona izlav'ala
s'eka god'ina od-m'oreto i tra`'ila od-bl'iskio gr'at po-edn'a m'oma
god'i{no kurb'an. 'Arno 'ama gra|'anite edn'a god'ina zabrav'ile da-$-
d'aat i kug'a izlegn'ala l'amjata od-m'oreto n'ogu se-nasrd'ila oti-n'ema
kurb'an, ulegn'ala u-gr'ado i iz'ela stot'ina m'omi. Ottog'aj upla{'ile-
se gra|'anite i odred'ile z'akon s'eka god'ina da-$-f'rl'at na-l'amjata
po-edn'a m'oma. I tak'a d'o{lo r'ed da-ja-d'aat m'omata na-edn'a udov'ica.
'Ona si-nem'ala dr'ugo ~'edo, s'amo t'oa dev'oj~e $-b'ilo edn'o u-m'ajka.
Udov'icata o}'ela-ne}'ela mor'ala da-ja-odv'ede }'erka-$ p'okare
m'oreto. ^ek'ae}i-ja l'amjata plak'ale i vik'ale na-s'et glas. Do~'ul-gi
sv'eti \'or|i i vedn'aga do{'el da-v'ide {'o-e t'aa rab'ota. 'On nos'il so-
n'ego ed'en gul'em buzdog'an. Pit'al-gi za{t'o pl'akat i v'ikat t'olku
`'alno. Udov'icata mu-r'ekla: "Kak'o da-ne-v'ikam i pl'akam j'a
zaval'ijata? S'amo ov'aa m'omi~ka-mi-e ot-~'elat i na-n'ea $-dojd'e r'ed
da-ja-iz'ede l'amjata, ta ev'e doved'o-ja kug'a }e-izl'egne l'amjata da-ja-
ost'aam n'eka ja-iz'ede ~'im tak'a sa-nared'ile gr'ackite z'akoni". Tog'aj
sv'eti \'or|i $-re~'el: "Nem'oj da-se-b'oe{, j'a }e-kurtul'isam m'omata
ot-tav'a zl'o. T'i 'idi-si d'oma, a 'ona n'eka ost'ane m'alku da-me-
pop'oska, dod'eka ne-izl'egne l'amjata od-m'oreto". Udov'icata si-
ot'i{la, a m'omata ostan'ala t'am da-go-p'oska sv'eti \'or|i. 'On $-
nara~'al: "Ako-zasp'ijam, a-l'amjata d'ojde, vedn'aga da-me-razb'ude{ da-
ja-ut'epam". Tak'a posk'ae}i-go 'on zasp'al i u-t'oa vr'eme l'amjata
fan'ala str'a{no da-r'ika i da-izl'ava pol'eka od-m'oreto. M'omata ot-
str'a zabrav'ila da-go-razb'ude sv'eti \'or|i i po~n'ala `'alno da-pl'a~e
i da-v'ika. K'ako-{o plak'ala, padn'ala-mu edn'a s'za na-sv'eti \'or|i.
'On ot-tov'a se-rason'il, stan'al i utep'al ss-buzdog'ano l'amjata.
Vedn'aga p'osle t'oa sv'eti \'or|i is~ezn'al, pa m'omata si-otid'ela
d'oma. C'aro kug'a nau~'il 'oti m'omata se-kurtulis'ala i l'amjata b'ila
utep'ana, zem'al-ja na-s'in-mu za-`'ena i tak'a ot-sirom'a{ka m'oma
stan'ala car'ica.
210
[tip
Mojata mlados
Rod'ena-sm u-[~'ip i-m'om~eto mi-e-{~ipj'anec; od-d'edo,
pr'ededo st'ari b'ile {~ipj'ani. Kog'a b'eh dev'oj~e, s'edeh na-~'ardako,
'ima{e st'ari b'abi i-j'a-gi st'arite b'abi p'oskah na-s'nce. I kak'o-da-
me-v'idat erg'enite, svik'aa i j'azeka s-izla`'a, stan'a i poyrn'a ot-
~'ardako da-v'idam k'oi erg'eni-sa. I tug'aj r'eklo m'ojto m'om~e ({o-me-
zem'a): "J'a }e-a-izl'a`a, }e-gl'edam da-a-z'emam". 'On kak'o-}e-napr'ave:
vikn'al edna-`'ena, drug'arska m'ajka, kako-strojn'ik na-t'atko-mi da-
k'a`e. I-tug'aj t'atko-mi re~'e: "]e-p'itam u-gr'ado k'ako-e m'om~eto, da-
n'e-e pijan'ica ili-komarx'ija (n'ie b'e:me u-N'ovo S'elo, a-m'om~eto
s'ede{e u-gr'ado)". Ojd'e t'atko-mi u-gr'ado, pit'al dvu'ica sv'et,
prij'ateli: k'ako-e m'om~eto. 'Oni mu-r'ekle: "D'obro-e m'om~eto, n'ema-
si m'ajka, 'ima-si p'ari~ki, 'ima-si k'u}i~ka". I tug'aj t'atko-mi
odobr'i. B'ehme na-edna-sv'adba, b'ehme t'amoka na-sv'adbata i v'e~erta
fan'ame-se da-igr'aeme {'irto (f'als) i-tak'a se-zapozn'ame. I m'om~eto
usigur'i-se oti }e-b'ide v'aa r'abota. I-o{'el d'oma, ka`'al na-t'atko-
mu: "T'ate, j'a bendis'a edn'o dev'oj~e ub'avo, }e-go-z'emam, 'utre
strojn'ik }e-pr'atam". I t'atko-mu soglas'il-se. I-dojd'oa edna-v'e~er i-
naprav'ime god'e{. 'A se-god'ime, stan'a v'ojna, T'urcite koa-beg'aa.
Dojd'oa B'ugarite i go-zem'aa vojn'ik. Ven~'ame-se i-p'osle ojd'e vojn'ik.
I-me-ostav'i tr'i n'edeli nev'esta. Vojn'ik bid'e d'evet m'eseci. I-
p'osle koga-dojd'e d'oma, d'eteto se-rod'i. 'On dojd'e v'e~erta i d'eteto
se-rod'i. T'oa 'ima s'ega ~etir'iese i p'et god'ini.
Strumica
Lo{ata snaa
'Edn ~uv'ek im'al n'ogo l'o{a `'ena. Ut-k'o: dujd'ela d'oma,
m'ajka-mu p~n'ala n'ogo d-slb'ee. D'en iz-d'en stnuv'ala s# p'osl'aba.
S'in-$ s'ekuj d'en j-pituv'al: "M'amo, k'ak ta-gl'eda sn'aata?" M'ajka-mu
vik'ala: "'Arno m-gl'eda, s'inko!" 'Arno-ama s'ino uset'il 'oti m'ajk-
mu kr'i: n'e{to d-n'ego. I-edn'~ kug'a p'a kuti-s'ekga j-pit'al: "K'ak
t-gl'eda sn'aata?", m'ajk-mu re~'ela: "Ak-s'ak{ d-zn'aa{ k'ak-m-
gl'ede, 'ostni d'oma skr'i{no, }e-v'id{". I s'ino 'edn d'en ut-k-s-
jv'il n-`'en-mu 'oti }-'ode n-rb'ota m'esto d-'ode pvrn'al-se i s-
skrij'al n-tv'ano. Pmin'alo m'alko vr'eme, n-m'ajk-mu $-se-
prjd'elo i pter'ala t-sn'aata l'ep. A-sn'aata k`'ala: "P'ukni,
tr'esni, dd'eka ne-ispr'ed{ tr'i vrt'ena, n'ema d-ti-d'a:m d-j'ad{".
211
I }'a-gi-ispred'ela tr'ite vrt'ena, p'a pter'ala d-j'ade. A sn'aata
k`'ala: "A-sg'a m'alku puigr'aj 'oro i isp'ej edn-p'esna, p'osle }e-ti-
d'a:m d-j'ad{". M'ajkta p~n'ala d-$-s-m'ole n-sn'aata: "Am'an,
muri-sn'ao, k'ak d-igra'am k-sm-stra, n'oizte n'e-mi-d'r`t g'are!" A
sn'aata k`'ala: "Aku-s'ak{ d-j'ad{, }e-igr'aa{!" I m'ajkta p~n'ala
d-igr'aa i d-p'ee: "Tk'a, bre-s'inko, tk'a, tk'a, igr'aam s'ekuj d'en!"
A sn'aata k-~uj'ala ti-tk'a p'ee, zm'ala suk'alto i p~n'ala d--t'epa
ti-tk'a pj'ala. I m'a`o n-mu`'el g'are d-t'rpa i slgn'al i p~n'al
d--t'epa ss-suk'alto n-`'en-mu s# dd'eka n-tks'ala ti-n'ema d-
pr'aa g'are tk'a.
2. Male{evsko-pirinski govori
Berovo
@enski posedenki
@en'ite fof-n'a{~o m'esto sa-merakl'ik'i na-g'os}e. N'ogu p'ati
se-sob'iraa na-muab'et i na-edn'o kaf'e. [~'om }e-se-na'u~at za-n'ekoa
sed'enka fof-ma:l'ata, z'imaa-si od-d'oma koj'a f'urka, koj'a ~or'ap i
b'r`e tr~'at t'am da-si-pos'edat, da-porab'otat i da-'apnat n'e{~o.
N'ekui od-n'ih n'ogu zn'aat sm'e{ki da-ka`'uvaa, ta dru|'ite se-yv'iskaa
i d'igaa nagar'a kat-kug'a sa-st'o. Edn'i pa gleda'e}i da-ne-i-v'idat s'al
m~'at i po'apnuvaa m~i~k'ata po-n'e{~o. Pon'ekuga{ }e-nam'ine na-
sed'enkata i n'ekuj m'a{ sedenk'ar. Tak'a i pom'inuvaa `en'ite d'zite
n'o{~i prez-zim'eto, a utr'oto kug'a st'anat f'ednak zaf'ataa n'ekoa
rab'ota ukul-k'a{~i: edn'i sa-perar'ii, dr'uzi mesar'ii, tr'eti
gotvar'ii. 'Arno-ama prez-let'oto n'e-e tak'a. Tog'aj 'odyaran d'ove~er
rab'otat po-n'ivjeto i po-liv'ad|eto da-prib'erat po-n'e{~o
zim'ovi{~e. Edv'aj ~'ekaa mr'a~ka da-s-'idat, da-pove~'eraa i da-si-
l'egnat da-ispr'avat k'osti. Pres-t'ia d'enove n'ema ni-sed'en}i, ni-
popr'el}i. S'al n'ekuga{-n'ekuga{ }e-se-sob'erat na-n'ekoa pog'a~a ili
na-prestap'ul'}a. Tog'aj-sa 'o{~e pov'eseli 'ot im-d'avaa p'ove~e
jad'avi{~e i pij'avi{~e, a ni-m'a`je n'ema, ta {~'o 'iskaa si-pr'avat.
Ot-ka-se-naj'adat i nap'ijat, zap'ovjaa n'ekoa p'esna, a edn'i pri-nem'awe
tapaw'e 'igraa i 'oro na-p'esnata.
Pog'a~ata se-pr'ai n'askoro ot-ka-se-r'odi det'eto, a
prestap'ul'}ata kug'a pro'odi. Na-prestap'ul}ata seft'e se-go{~'avaa
s'ite sos-jad'en'e i pi'en'e, yadn'ie kr'aj t'urat na-edn'o stol~'e po-
n'e{~o (mol'if i kn'iga, p'ari, n'ekuj al'at), ta det'eto {~o-e-prood'ilo
d-'ide do-t'am i da-si-z'eme n'e{~o. @en'ite ver'uvaa 'oti b'o`e ot-tov'a
212
{~o-}e-da-f'ane det'eto }e-se-v'idi {~'o }e-da-st'ane on'o kug'a }e-
por'asne: dal'i }e-e-'u~eno, dal'i }e-e-bog'ato ili rakotv'orno.
3. Tikve{ko-mariovski govori
Konopi{te
Pop i sluga
Si-b'e{e edno-vr'eme eden-p'op. 'On kako-~orbax'ia u-s'eto n'e-
mu se-rabot'e{e, pa-se-dogovor'ia sos-popad'iata da-gl'avat eden-
m'omok. K'aa {o-se-izlaf'ia t'aka i naprav'ia. M'omokot k'oku b'e{e
k'ader si-rabot'e{e, gi-pas'e{e gov'eata i-pom'ako or'e{e na-gol'emta
213
n'iva; m'ako po-m'ako od-d'en na-d'en 'on a-s'ea p~en'ica. Koa-d'ojde
vr'eme za-`ni'ewe, m'omokot s'ekoa d'en od'e{e na-n'ivata da-`n'ie.
'Ama pr'ed-da-p'o~ne sos-rab'ota, 'on p'rvo }e-sedn'e{e pot-s'enkata na-
edna-kr'u{a gorn'ica u-sr'et n'iva i-}e-a-pit'a{e gorn'icta: "'E,
den'eska }e-`n'ijme il-}e-sp'ijme?" "^'ekaj p'rvo da-v'idme {'o 'ima u-
t'orbta tur'eno za-jd'en'e" }e-re~'e{e kr'u{ta. ['o-}e-v'ide, k'aa
s'ekoa d'en t'aka i-den'eska l'ep i-kr'omit i u-edna-k'rpa p'iper, pa-i-
t'aka mu-udgov'ore na-m'omokot: "E, }e-sp'ijme". T'aka m'om~eto c'ala
n'edel'a se-vrv'e{e na-'istta n'iva i-n'ikoga{ ne-`ni'e{e. S'ekoa
v'e~er p'opot go-pit'a{e: "K'ako 'ode `ni'en'to?" Ama-m'omokot 'ugo
'isto mu-odgovar'a{e: "Pa, p'ope, 'o{te kra'i{tata i-sr'ejto". 'Eden
d'en p'opot r'ekol: d'aj da-'idam j'a, da-v'idam {'o rab'oti m'ojot m'omok.
Ot'ide na-n'ivata i-se-k'a~i na-kr'u{ta pot-k'oa m'omokot spi'e{e
s'ekoa d'en. 'Ete-go m'omokot kade-'ide, pa-si-s'edna pot-kr'u{ta i-
'istoto i-go-v'ika na-kr'u{ta. P'opot ~'u s# {o-a-p'ita kr'u{ta. Otk'oa
z'aspa m'omokot, p'opot pol'eko sl'ezna na z'emjata i-si-ot'i{ol i s#
raspr'avil na-popad'ita {o-rabot'e{e m'omokot. 'Utroto mu-d'ale
p'odobro jad'en'e. P'a ot'i{ol na-n'ivata i-p'a 'istoto $-go-v'ele na-
kr'u{ta; v'anal da-`n'ie oti-u-t'orbta im'a{e d'obro jad'en'e. I-t'aka
m'omokot za-dv'a-dni a-'o`na p~en'icta na-k'oa $-se-vrv'e{e c'ela
n'edel'a so-kr'omit i-p'iper u-t'orbta.
Mariovo Duwe
Trovica bra}a
Im'alo n'ekoj trov'ica br'a}a, kinis'ale da-od'aja na-p'at. Od'ile,
od'ile, i n'a{le n'eko dr'aki. P'ostario br'at r'ekol: "O, g'ospodi, d'aj-
mi 'ovie dr'aki l'ozje da-b'idat, na-s'e {o-}e-pom'ini }e-mu-d'ada
gr'ozje". G'ospo dr'akite mu-i-st'oril l'ozje. Sr'ednio r'ekol: "D'aj-mi,
g'ospodi, ov'ie garv'ani da-mi-st'anat k'ozi. ['o }e-pom'ini, na-s# }e-
d'ada ml'eko da-s'rka. Mu-i-st'oril g'ospo k'ozi. G'ospo 'odel so-n'if.
Na-p'omalijo mu-r'ekol: "T'i, s'inko, {'o s'aka{?" T'oj r'ekol: "J'as
s'akam da-mi-d'ade g'ospo nev'esta da $ e-s'ceto k'ako m'ojto". G'ospo
r'ekol 'otu }e-mu-d'ade t'akva nev'esta. Ka:-ot'i{le kaj-~'upata, t'a: b'ila
sv{'ena i v'e~er }-a-zem'aa svat'ojte. Ko:-s'ednal g'ospo s'ete si-
prika`'uvale. T'ie mu-r'ekle: "'Oti, d'edo, t'i n'i{~o ne-ka`'uva{?"
T'oj mu-r'ekol: "'Ami j'as {o-zn'am da-ka`'uvam. S'amo da-mi-n'ajte 'edna
pr'a~ka loz'ova ot-tr'i god'ini skin'ata". Mu-n'a{le i a-pos'adil
d'edoto. Vat'ile 'oblok so-svat'ojte, ako-r'ode l'ozata gr'ozje, nev'estata
da-mu-a-z'emat, ako-ne-r'odi l'ozata gr'ozje, gl'a:ta da-mu-a-z'emat na-
214
d'edoto. Ko:-stan'ale 'utroto, l'ozata b'ila p'olna gr'ozje i mu-a-z'el
d'edoto nev'estata. Mu-a-d'al na-n'ajmalio br'at. Ub'avo si-`ive'al so-
nev'estata. 'I-dal g'ospo d'ete. Po-vr'eme se-vr'atil g'ospo kaj-n'i: i
t'atkoto go-pr'a{al: "D'edo, {~'o-si-uv'ilen?" Mu-r'ekol t'oj: "K'ako
da-ne-b'ida uv'ilen ko:-mi-s'akat d'ete ot-tr'i god'ini pe~'eno?" G'ospo
s'amo go-obid'uval {'o }e-r'e~i. 'Ovoj r'ekol: "I, d'edo, n'ie 'imame
d'ete, n'ego }e-go-op'e~eme". A-ugor'ele v'urnata, go-kl'ale d'eteto da-se-
p'e~i. Ko:-p'o{le da-go-izv'adat isp'e~eno, vid'ele kn'iga ka:-d'r`i i
~'ita vo-v'urnata, n'e-izgor'elo. Go-blagosl'ovil b'ok da-ne-izg'ori.
(Milica Koneska)
4. Ju`ni govori
215
izbl''uvi{, d-j-isk'ari{!" Izbl'uv'ala i `'ivi i umr'eni. 'En n-
kus'urut, m'ajk-mu i t'atko-mu-`'ivi. Mr'afkta, {o-n'ose m'rvite i-
nprv'ile.
Dojransko-kuku{ki govor
Dojran
Trgovco i nre~nicite
Im'alo 'edno vr'eme n'ekuj trg'ovc k'oj {t'al ud-gr'at n-gr'at.
[t'aj}i dujd'el n-n'eko: prist'ani{~e, ispdn'al uf-n'eko: s'elo.
B'ilo d'ockna i t'o: trg'ovco vid'el d'eka svt'e uf-n'eko: k'{~a
svit'ilo (tug'aj nm'alo l'ambi, sd'ele n-knd'ila, n-sv'e{~i~ki)
fl'z'el uf-dv'oro i-~ukn'al n-vr'a:tta. T'i: ispdn'ale g'azdite i--
prim'ale n-g'oste. T'a: v'e~r 'oni-p ki-prv'ile pr`'e{ka, im'ale
r'odno d'ete, `'encko. Prv'ile {o-prv'ile t'amka, v'e~rta, d'etto $-
nprav'ile i-si-l'gn'ale. 'Oti s'elcka k'{~a, sirum'a{ka, uf-'edna
udj'a s'ite spij'ale, i t'o: l'gn'al pr-n'ih. 'Ama n'e-o-ft'ilo s'on,
r~'el: "St'oj d-v'idum v'a: v'e~r {o-ki-d'ojdt, n-'ta: m'oma {o-ki-
k'a`t!" Tm'am s-~in'ilo pul'unu{ dujd'ele nr'e~nicite i-pu~n'ale
d-k`'uvt. P'rvta r~'ela: "E, d'e-j-`'iva i zdr'ava, d-pur'asne
gul'ema, 'ubuf ksm'et d-'ima." Dr'ugta: "K'a ki-pur'asne, t'o: {o-j-
d'ojdn n-g'oste m'{ d-j-b'ide". Tr'etta p-r~'ela: "Uf-gul'em gr'at
d-'ode". Ut-t'am stn'ale t'i:, si-udd'ele.
T'o g'osto si-r~'el: "T'a: m'oma 'enus s-r'ojxe, j'as-sum dv'ajse
gud'ini i-'o{~e dv'ajse d-~'ekum, j'as s'ake d-ustr'e:m. ['o-ne-b'ivt
rb'oti. T'uku d'aj d_-z'em, d_-n'osum v'onka". Zim'uve, kuti k-b'ila uf-
pl'e:nte -dign'uve (m'ajkta i t'atkuto si-zsp'ale), -nd'enuve n-k'ol
v'onka. S-k~'uve n-br'odo, s-izb'eguve. 'Oni k-stn'ale sb'ajle,
gl'edt n'ema m'omi~ka. D'eka }: n'ajdt? 'Edno vr'eme sl'u{t k-
pl'a~e v'onka, n-k'olo nd'enna. K-vid'ele t-'ej `'iva, -rzvij'ale,
s'amo n-kur'emo m'alce b'ila sud'erna. S-j-prbr'ale. Vrv'ele
gud'ini, m'omta pursn'ala. Us-s'elckite m'omi n-'o:rto ud'ile,
{t'ale, rst'ela kuti-s'ite s'elcki d'eca.
Ut-k-pumin'ale dv'ajse gud'ini, s-dukr'alo r'et t'o: trg'ovco
d-d'o: p'a uf-t'o: s'elo. I 'ide. V'e~rta si-n'ojxe akr'ano, uf-kvn'eto
pusd'ele i udd'ele n-'o:rto. Tug'aj, 'edno vr'eme, s# n-p'to s-br'ale
igrj'ale n-'ejn t'pn, n-'edna g'ajda, gl'avno igrj'ale. 'Ori{~a im'alo.
'Odt i n-'o:rto naj'ubava t'a: m'oma, s'elckta, n-sjurm'a{}o: ~uv'ek. I
r~'el n-t'i: pubr'atimto: "T'a: m'oma v'a: v'e~r da:-z'emum, n'i{~o n-
216
s'akum". Pubr'atimo mu-udguvur'il: "T'i trg'ovc, t'a: s'elcka m'oma,
n'ajl~'ak, n-guvd'ar 'ej, k'ak }a:-z'emi{? Sl'u{i, r~'el, j'as m'ojta ki-
t-ja-d'a:m, t'a: nim-g-z'imi". "N'e, r~'el, 'ili 'ona 'ili dr'uk n'ikuj".
E, kndis'uvt, 'odt. T'atkuto ft'il d-kr'~ke. "K'ak da:-d'a:m
m'ojta m'oma n-trg'ovc, ko: n'i:-sme sjurm'asi, dur-n-l'i~e". "J'as
r~'el 'i:m par'i i-da:-ubl'e~um i-d-ij-k'upum s'to". Udd'ele, u-
du}'a:nto, nkup'ile, sprim'ile. Izvik'ale s'e:lto, nprv'ile 'edna
v'e~r ximb'i{, stn'uvt ud-nd'el'ta si-'odt. Tm'am si-udd'ele
d'oma, kut'i ml'adi si-l'gn'ale, z'ela t'a: d-s-subl'e~e. 'On $-r~'el:
"T'i 'imi{ ni{'an, udd'eka t'e-j t'o: ni{'an?" "M'ajka rspr'avi{e,
n'eko: vr'eme, n'ekuj trg'ovc dujd'el n-tr'etta v'e~r, k-vid'el 'oti
bb'ek 'ima, zm'al m-ndn'al v'onka n-k'olo, bg'al. I- tk'a, ut-t'o:
mi-b'il t'o: ni{'an". "E, m'ur r~'el nv'esto, mi-j'as b'ih t'o: {-t-
ndn'ah. N-s'aka:h d-t-z'e:m, 'oti nr'e~nicite k`'a:: "D-
pur'asni{, k'a: ki-b'idi{ gul'ema m'oma d-s-v'rnum d-t-z'e:m.
Zrd'i t'o: j'as t-ndn'ah n-k'olo, d-n'e-t-z'e:m. 'Ama {'o-s-
npi{'alo t'o: ki-b'ide, p-j'as dujd'eh d-t-z'e:m. 'Ajde r~'el s'a:
ny'd d-'odme, pr-d'edo i pr-b'aba, p'a pu-n'ovo sv'adba d-pr'avt".
I-tk'a, {'o r~'eli nr'e~nicite, t'o: mu-s-ispln'ilo n-trg'ovco.
Mara Kre~ova 1931 (Kosta Peev)
Planica
D'etto i u~'italo
T'o: d'ete sk'alo d-'u~e. Majk'a-mu gu-pu{tuv'ala n-'uka d-'ode.
E, d'ek }-'ode? Gu-pu{t'ili uf-n'ekuj bun'ar d'etto. Uf-bun'aro gu-
pu{t'ili. Im'alo d'ol nr'ot. Tk'a prik'a`uve pr'ika`nicta, na-
d'oln'o sv'et. E k'a ud'eli du-bun'aro, mjk'a-mu r'ekla: "]i-ta-n'osum,
r'ekla, zn'aat d5-s-'u~i{". A bre-s'ino, zbr'avum bre-s'ino, n-m'o`um
'as d-vi-k'a`um. E, k'a gu-nus'ila du-bun'aro "oh" r'ekla mjk'a-mu. E,
'ona k'a r'ekla "oh", izl'egl "Oh", ~uv'ek izl'egl ud-bun'aro. K'a
izl'egl t'o ~uv'ek ud-bun'aro: "E, {'o b'abo, z-{'o p'iti{?" "N'e, bre-
s'ino, s-umr'ih, 'oh ri~'eh". "'A-a, n'e, t'uk-ej 'Oh. T'uk 'Oh, k'a s-v'ele,
t'uka-j 'Oh. D'ek g-n'osi{ sin-ti?" "E, pr-'Oh }--n'osum, n-zn'a:t
d-'u~e". "E, 'as-sum 'Oh". Gu-z'ime d'etto, gu-pu{t'uve uf-bun'aro i on
ut'ive uf-bun'aro. B'apta {-ut'ive doma. "Ud-gud'ina, r'ekl, b'abo, k'a
}i-d'oj{, p'a t'uk d-d'oj{, 'Oh k'a }i-r'e~i{, p'a }-izl'ezum 'as, }--
isk'arum s'in-ti. ]--isk'arum d--v'ij{. 'Ak-s-n-'u~e zn'at }--
zk'ari{, k-n'e s'e-j-n-u~'il zn'aat p'a }--z'em". T'a `'ena k'a dujd'ela
217
gud'inta, udd'ela p'a t'am. K'a r'ekla "'Oh", izl'egl "'Oh" i d'etto gu-
jskr'al. 'Arno 'ama d'etto n'e n-'u~ino. "'As r'ekl-m'ale n'e-s-nu~'ih
n-zn'at, 'o{te }i-s'u~um". P'a gu-z'ime t'o 'Oh. P'a gu-z'ime, p'a fl'eve
u-bun'aro. "Ud-gud'ina, b'abo, p'a }i-d'oj{". Dr'ugta gud'ina b'abta p'a
dujd'ela, a'ma t'o udd'olce mu-r~'el: "D-n'e-k`'uvi{ 'oti zn'aj{, d-
n'e k'aj{ 'ot s-n-'u~i. ]i-v'iki{ "n'e zn'am n'i{to, t'ele dujd'eh, v'ol
}i-s-j'odum, }i-l'`i{ ot-}i-t-iz'edum". D'etto ri~'el "'arno", 'ama
s'etne gu-jzl`'ove. Ri~el: "T'ele dujdeh"... i izb'eguve us-mjk'a-mu.
E-e, n'e zn'a b'aba, g'ajre ut-t'am n-tk'a. N'e zn'am. 'Ima 'o{te,
'ama n'e zn'am d-k'a`um.
Ana V. Vangelova 1897 (Kosta Peev)
Vodenski govor
Voden
K'ak G'osput ispit'al m'`ut i `'ent
Izliz'el dn'{ d'edu G'osput d-si-izv'ide l''ujtu n-z'emjt.
K-vrv'el pukr'aj-dn'a-n'iv, vid'el dnu ur'a~ si-'or; G'osput gu-
dubli`'il i mu-v'ele: "Dubr-'utru, jun'a~e!"
D'al-ti B'ok d'obru, d'edu!
K'a ti-'ode rb'ott, s'inku, ti-sp'ore?
'Eh, d'edu, s-m'~m, m-i-B'ok k'i-pum'o`e!
Tk'a, s'inku, tk'a! 'Aj d-v'idm k'ak 'or{ t'i!
V'o ur'a~ut izvd'il dn'a-br'azd, dign'al r'altu, vrn'al
vol'ovte n-dr'ugt str'an, dim'ek n-t'a str'an, utd'ek zft'il
p'rvnt br'azd, i zur'al dr'ug br'azd. Tk'a, k--svr{'il i v'a
br'azd, p'ak vrn'al vul'ovte i zur'al ud-dr'ugt str'an n-n'ivt.
Gu-p'ule G'osput, k'a s-m~e v'o ur'a~ut, s-sm'iluv n-n'egu i
mu-v'ele: "'Oti, bre-s'inku, s-m'~i{ tk'a, m'~i{ i vol'ovte, k-
vrn'uv{ z-s'eku br'azd".
mi-k'ak, bre-d'edu? mu-ri~'e v'o ur'a~ut.
'Obrni-, s'inku, p'a ud-v'a str'an i z'aurj. K-k'i-st'igni{
du-kr'ajut, n-n'ivt, p'a 'obrni ut-t'am i 'orj.
Ur'a~ut s-~ud'il ~ud'il i si-r'kol n-'umut: "Aj d-v'idme i
v'o murf'et n- d'etu" i zur'al tk'a, k'a mu-k`'al st'aricut; k-
izvd'il tri-~et'iri br'azdi, d'edu G'osput gu-pupit'al: "'E, mu-v'ele, i
s-nsmij'uv, k'a ti-s-p'ule s'eg ur'ajnitu?"
Spul'aj-ti, d'edu, n'ogu l'esnu i n'ogu sp'ornu v'rve s'eg.
218
'Ajde, s'inku, uts'eg s# tka d-si-'or{ mu-ri~'el d'etu i
si-zmin'al.
K nabli`'il dnu-s'elu, z~'ul ud-dn'a-k'uj} {kr'ip-{kr'ip
ud-n'ekuj r'ajzbuj: "^'ekj, si-ri~'el d'edu G'osput, d-v'idm k'ak tk'ae
t'a `'enta t'amu" i vliz'el u-dv'orut n-k'uj}t: "Pm'o`i B'ok,
niv'estu!" V'a `'ent tk'al t'am, n-tr'emut.
D'al b'ok d'obru, st'aru! [o-p'al{ t'uk? i s-nsmij'al.
P'ul'm k'ak tk'aj{, niv'estu, i s'akm d-t-p'itm, k'a ti-'ode
rb'ott.
K'a k'i-mi-'ode? k'a s'akm tk'a mi-vrve.
m-k gl'edam, ~'edu, ne-ti-sp'ore... 'Oti s'e ud-dn'a str'an
tk'aj{ i k'ini{ k'onicut v'tukut?
mi-ud-dv'ete?
Ud-dv'ete j'a! 'Etu k'ak: f'rli suv'al'kt su-d'esnt r'k,
st'egni-gu n'apkum k'oncut! -tk'a! -s'eg f'rli suf'al'kt su-
l'evt r'k udlev'u i p'a st'egni k'oncut!
Ztk'al niv'estt, k'a -nu~'il d'etu i s-~'ude, k'olku l'esnu
i sp'ornu s-tk'ae pl'atnutu! Zigr'al suv'al'kt u-r'ctu n-ml'adt
`'en, i ni{~'elkite zpij'ale ktu-kuk'o{k, k'og kutkudj'ak.
Puglid'al d'edu G'osput, puglid'al i si-trgn'al. "'Ostani su-zdr'ave,
niv'estu!"
Du-god'int d'edu G'osput p'a trgn'al pu-z'emjt i pr'avo n-t'a
n'ivt pri-ur'a~ut: "Dubr'utru, jun'a~e!"
D'al-ti b'ok d'obru, d'edu!
K'a ti-v'rve, s'inku, ur'ajntu?
Mi-sp'ore, d'edu, n'ogu mi-sp'ore; z-d'en izur'uvm dv'e
purg'oni!
'Arnu, ~'edu, 'arnu! mi-k'oj t-nu~'i tk'a sp'ornu d-'or{,
s'ine? Ur'a~ut ubrn'al 'o~i n-n'ebtu: "G'osput, d'edu, G'osput m-
nu~'i: 'on e-vr'edin z-s'e n'e{~u. I dnu-st'aru ktu-t'ep mi-puk`'a.
Tk'a, s'inku, G'osput t-nau~'i i s'eg t-blgus'ove; d'en d-
'or{, god'in d-r'ani{ c'ala k'uj}! I si-zmin'al.
K'a stign'al u-t'o s'eltu, d'ek tk'al `'ent, -p'it: "K'a ti-
'ode, niv'estu, tk'ajnitu, sp'ore?
'Em mi-sp'ore tk'ajnitu, 'em mi-s-d'l`e pl'atnutu!
-tk'a, k'erku, -tk'a! mi-k'oj t-nu~'i tk'a l'esnu i
sp'ornu d-tk'aj{, niv'estu?
'Ih p-t'i! k'oj k'i-m-'u~e? mu-ri~'e v'a budl'at `'en: s'am-
sm'i~k ktu-ml'ad nivist'i~k.
219
m-k'a s-nu~'i s'am, bre-k'erku? mu-v'ele G'osput, z-d-
mu-up'it 'umut.
'Et tk'a: s'am sm'i~k ktu-ml'ad nivist'i~k mu-v'ele p'a
v'a budl'at.
m-n'ikuj n'e-ti-puk`'a mu-v'ele p'ak G'osput.
'Eh i t'i, st'aru-'aru! ti-k`'ah; st'ig vik'e mi-zbur'uv{: d-
n-m'isli{ p-'oti t'i m-n'u~i?
D'obru, d'obru, niv'estu. 'Aj s'ej-si su-zdr'ave; m-ut-S'e~ku
du-Vil'ikdin d-tk'aj{, pud-m'i{k d-gu-n'osi{!... mu-ri~'e G'osput i
-ustav'i.
Trp~e Guvidar~ev (Vasil Dumev)
Sersko-dramski govori
Dramsko Gorno Brodi
Kindizm'u{ka Mar'u{ka
dn' `'en si-im'al gul''amu mum'i~e Mr'u{k. V d'or si-
im'ali h'ubv grd'in i v-grd'int gul''amu d'ru. S''aki dn'
mum't ut'ivl n-s'enka pud-dr'otu d-kind'is. dn'{ n-dr'otu
k'acnlu p'ilenci izr'uklu: "Kindizm'u{ku, Mr'u{ku, 'umr'al m'{
{t-z'eme{".
T''a uti{l'a pri-m'ajk-si i s-upl'akl. M'ajka-hi rekl'a: "'Id
'utre p'ak da-kind'is{, p'iletu m'o`i d-ni-d'ojde".
N-dr'ugija dn' Mr'u{k p'ak s'ednl pud-dr'otu i p'iletu
p'ak du{l'o i zr'uklu: "Kindizm'u{ku, Mr'u{ku, 'umr'al m'{ {t-
z'eme{". Vrnl-s t''a pl~{t'em pri-m'ajk-si. N-tr'etija d'n'
p'ak st'anlu s'{tutu. M'ajkt s-mn'ogu z~'udil i zv'el Mr'u{k
d-p'it{ bud'n ot-t'j r'uk p'iletu. Vrv''ali, vrv''ali i st'ignli
du-dn' gul''am k'{t ss- `'el'azni p'orti. N-d'or im'alu ~'e{m.
Mr'u{k k'azl n-m'ajk-si: "M'aju, mn'ogu mi-s-p'ie 'od. [t-'id
d-p'ij ut-t's ~'e{m".
[t'om kt'o fl''ala i p'ortite s-zt'orili. M'ajkt ust'anl
v'nk. Mr'u{k ust'anl fn'etre. M'ajkt zv'ikl ut-v'nk,
Mr'u{k ut-fn'etre a p'k p'ortite ni-s-ut'orili. Mr'knlu-s i
`en'ta si-uti{l'a. Mr'u{k fl''al v k{t't. T'am im'alu
~etr'iste st'ai. T''a utv'ar'l i ztv'ar'l s'i~ki vr'ati, n'ijde
220
n'i{tu ni-n{l'a. Njs'etne, kt'o st'ignal du-s'etnt st'aj, v'id'l
n-sr'et st'ajt ist'egnli, umr''al m'{. N-rk'ite-mu im'alu gul''ama
kn'ig i n-kn'igt bil'o np'isnu: "Kt'o pru~t'e{ t's kn'ig, j'a
{t-st'an i {t-s-'o`n' z-t'eb'". ^'el, Mr'u{k tr'i dn'i i tr'i
n'{ti. g'a j-is~'el, umr''alij m'{ s-s`uv'il i st'anal. P'ortite
s-ut'orili. T'oj zv'el Mr'u{k pri-m'ajk-hi, r'uknli mn'ogu
rudn'ini i nr'd'ili gul''am sv'adba.
(Ekaterina Beleva)
Sersko Kalendra
Dv'a sesri
Edn'o vr''ame sa-bil'i dv''a s'esri. Edn'ata bil'a 'as s'esra,
edn'ata duk'arna. M{t'eta bil'a kt'il' `'ena. Un'a ga-pusn'ala da-ga-
iz'edat vlc'eto duk'aranutu mum'i~e. M{t'eta $-k`'uva: "N'a-ti
edn'o kutl'ence, edn'o m'a~e i ed'in pit'el. "Mum'i~eto gi-z''ala i
ut'i{la v-gur'ata i vl''agla v-edn'a k'{ta. Vl''agla fn'etreka i gi-
z''ala ma~'enceto, ku~'enceto i kutl'eto. Z''ala mum'ata da-jd'e i
ma~'eto zam''aka, ku~'eto pu~n'a da-l'aj. T''a gi-naj'ala i-legn'ala da-sp'i.
Kug'a sa-st'emni, dujd'oa kalik'anzi. Un'i pu~n'ali da-tr'opat. "Ut'ori,
dv'ojko, da-ta j'ada!" Un'a sa-ispla{'ila i kaz'ala: "M'a~ence,
k'u~ence, k'ak da-k'a`a?" "K'a`i, duk'araj-mi ~'is". Mm'i~eto
kaz'alo i t'oa ut''uva i duk'ara ~'is. Zev'al p'ak da-v'ika: "Ut'ori,
dv'ojko, da-ta-j'ada!" Ma~'enceto i ku~'enceto $-k'azaha: "K'a`i da-t'i-
duk'ara lt'ni". Gi-duk'aral i gi-ustav'il i alt'nite. P'ak zev'al da-
v'ika: "Ut'ori, dv'ojko, k'e-ti-j'ada, k'e-ti-p'ul'a". Un'a kaz'ala:
"Ut'ivaj i duk'araj ed'in k'on'". 'On ga-duk'ara k'on'u i zev'al p'ak da-
v'ika. Ma~'enceto i ku~'enceto $-k'azaha: "K'a`i da-ti-duk'ara v'oda
ss-re{'eto us-Sr'uma". 'On ut'i{al na-Sr'uma da-nal'ej v'oda. T''a si-
tuv'ari na-k'on'o ~'iza i lt'nite i si-odn''ala dum'a. K'ak ja-vid''ala
drug'ata s'esra i m{t'ea i sa-za~ud'ili. M'ajkata r''akla na-k''erka-$:
"E mar'i k''erko, j'a k'e-ti-napr'aja t-~'isto br'a{no pit'inki i t'ebe
k'e-ta-p'usna da-duk'ara{ lt'ni. $-dal'a m'a~e, k'u~e, petl'e i si-ut'i
t'amoka i ga-iz'e sam'a id'eneto. N'e-mu-d'ava n'i{to na-petl'eto,
ma~'enceto i ku~'eto. "M'ene m'ajka mi-ga-naprav'i samo za-m'en"
rekl'a. Kug'a sa-stemn'i, l''agnaha da-sp'iat. Dujd'e kalak'anzar i v'ika:
"Tr'as, tr'as, dv'ojko, t'ori, k'a-ta-j'ada, k'a-ta-p'ul'a!" "K'ak da-
k'a`a, m'a~ence, k'u~ence?" "K'a id'e, t'ak k'a`i". Vl''aze kalak'anzaro
fn'etre i ga-ized'e mum'ata. ^erv'ata $-gi-zak'a~iha na-dir'eka. ^'eka
221
m'ajka d-si-d'ojde k''erka-$ i k'ak ne-doh'odi trgn'ala da-ja-prsr'etne.
Ut'i{la v-gur'ata i vl''agla v-k'{tata. K'ak gi-vid''ala ~erv'ata po-
dir'ecite, padn'ala i umr''ala. Mm'i~eto ostan'alo da-si-`iv'ej s'amo
sos-m'a~eto, k'u~eto i p'etleto.
(Bo`idar Vidoeski)
Su{ko-viso~ki govori
Suho
(Aleksandar Veliki java na kow)
Pujn'o vr''m' na-mak'ed'onskiju c'ar' na-F'ilipata mu-p'usna
id'in c'ar', am'a gu-ni-zn'am kutr'i b''{i id'in k'on' ss-v'olska
gl'ava. K'on'u gu-v'ikaha "Vuk''efalus"; mu-gu-p'usna bak{''i{'.
Id'in d''en' s-subir'aha {''i~'kiju ask''er ut-Filip'upul
napru'avliotu na-c'ar'u, s-m'n'~'aha da-gu-j'ahnat k'on'u, k'on'u s-
pl'a{'i{'i ut-s''kat'a-mu i-puid'in ni-m'o`'i{'i da-gu-pribli`''i;
dur na-mi{'im'er s m'kaha, ni-mu`''a da-gu-j'ahni puid'in.
Iskul'asa Al'eksandrotu ut-skul''otu i toj b'i{'i na-c'ar'u
d''t' i d'ojdi i t'oj pukr'aj ips'ik'u i gl''eda, k'ak s-m'n~'at za-da-
gu-j'ahnat k'on'u; i mu-vil'i: "jaz'k b'' na-v'as, id'in k'on' da-ni-
m'o`'iti da-gu-j'ahniti!" T'atku-mu s-tim'osa mr'va i mu-r''e~'i:
"j'ala, 'aku-si t'i 'ak{'ius, j'ahni-gu!" i t'oj mu-vil'i: "trgn''ti-s
ut'am!"
I s-tr'gnaha t''es, mu-gu-d'aduha k'on'u na-n''egu; gu-z''eva t'oj
k'on'u, gu-vr'tnuva kum'u sl'ncitu da-gl''eda i st'pnuva na-
izig'ijata, ispr'snuva k'on'u da-b''aga; b''aga, b''aga, b''aga... s-zagub'i
ut-{''i~'ki utpr''t' ut-u~''it' i {''i~'ki r''eknuha: "za-gu-uklav'e
tuz'i d''t t'os k'on'!"
Kug'a ut-mr'va vr''m' s''etn' gu-gl''edat 'idi nas'am ss-k'on'u
p'ak i {''i~'ki f'at'ha da-si-pl''eskat ranc''t' i da-v'ikat: "`''itu o
Al'eksandrus!" i d'ojdi t'am pukr'aj ins'anu i sl''azi ut-k'on'u i mu-gu-
d'adi na-t''h da-gu-zak'arat u-ah'ur'u. I t'atku-mu tug'as mu-d'adi
duv'ata i mu- r''e~'i: "b'kaj {'ar'oka z''em'a, Mak'edun'ija t' ni-
z''eva t''eb'!"
(Mje~islav Malecki)
222
Zarovo
(Car i plimatik)
N''kuj vr''m' im'alu ed'in c'ar. T'oj n'ml tjf'a i z-t'us
~'estu s' m'olil n-G'ospud' d-mu-dd'e bri-idn'a m'omi~k. 'Ut-
m'r s'etn' du{'el id'in plimt'ik. C'ar'u r'ekl n-plimt'iku d-
s'-pum'oli n-G'ospud' d-mu-dd'e ~'endu. Plimt'iku mu-r'ekl:
"G'ospud' d-ti-dd'e idn-m'omi~k, m'a d-umr'' na p''tnjsitu
gud'in". C'ar'u r'ekl: "N'ek mi-dd'e G'ospud' ~'endu, at-n'ek
umr''". Nsk'oru mu-s' rud'il m'omi~k. T''a ml'ogu s'-j-~uv'ali, -
n'ajpujki s-j-~uv'ali n-p''tnjsitu gud'in. Id'in d'en i zn'eli
gr'ozdi. T''a f'atil d-jd'e, m'a n''a z'rnu pu-z'rnu, l'u ss-c'l
gruzd'ak. Idn'o f'atil d-j'ade, t'a p'adnl n-z'im'ta umr''n.
S'i~kt' {tu-b'li t'am s'-upl'a{ili i s'-~'udili, z'a{tu umr''l.
Z'eli gruzd'aku, {tu-j'al i vid''li idn'a zm'ij~k mi|'u z'rnt'. T''a
umr''l ut-zm'ij~kt {tu-b'la u-n'etr' u-gruzd'aku.
5. Kostursko-kor~anski govori
Kosturski govor
Dmbeni
Mara Pepela{ka
Ka-si-b'ee tr'i s'estri i-ena-m'ajka. M'ajka-mu b'e{e mn'ogu
b'olna i-mu-'umbre. Otka-mu-'umbre m'ajka-mu, dv'ete p'ogolemi s'estri
n'e-prav'ee n'i{~o vo-k{~ata t'uku ja-klav'ae M'ara pepel'a{ka da-i-
pr'avi rab'otite: da-v'ari m'anxa, da-mu-p'eri pl''a~ki, da-mu-br'i{i.
Mu-vik'ae M'ara pepel'a{ka, za{-t'aja sed'e{e sv'e pri-ogn'i{~eto vo-
p'epelta. S'estrite dv'e mu-im'ae 'inat za{-t'aja b'e{e mn'ogu l''epa i-
d'obra. T'ija s'mo si-od'ee vo-c'rkva, a-n'eja n'e-ja ostav'ae da-izl'ezi
ot-vr'atata. 'Ena{ M'ara 'ojde 'otskrim ot-s'estrite, koga-t'ie b'ee vo-
c'rkva, na-gr'obo pri-m'ajka-mu. T'amu f'ati da-pl'a~i i-da-mu-k'a`va
na-m'ajka-mu {~'o pr'ave s'estrite. M'ajka-mu st'ana ot-gr'obo i-mu-d'ade
ena-kst'ica i-mu-v'eli: "N'a-ti-ja ta-t'uka i kst'ica i aku-}e-ti-tr'eba
n'e{~o d'uni 'edna{ i-}e-ti-izl'ezi. T'aja si-d'ojde d'oma, i-p'a si-s'ena
dokri-ogn'i{~eto. Utred'enata b'e{e pr'aznik vo-s'eloto i-M'ara se-
r'e{i da-'odi o-c'rkva, t'uku da-ne-razb'ere s'estrite. D'una vo-
kst'icata i-mu-izl'eze en-f'ustan mn'ogu l''ep i-dr'ug'i n'e{~a za-da-
se-obl'e~i. Koga-'ojde o-c'rkva, s'ite se-is~ud'ie {~o-b'e{e t'eku l'epa
i-n'ikoj n'e-ja p'ozna. O-c'rkvata b'e{e i-na-c'aro s'ino i-na-n'ego
223
mn'ogu mu-se-bend'isa, ama-ne-preft'asa da-ja-f'ati. M'ara pepel'a{a
'ojde i-vt'orpt o-c'rkva i-b'e{e oble~'ena 'e{~e p'ol'epo. S'estrite
koga-si-gled'ee d'oma, ja-najdv'ae vo-p'epelta i-mu-ka`v'ae za-l'epata
~'upa {~o-mu-gr'edi vo-c'rkvata za-da-ja-p'u}e od-j'at. Carut'omu s'ino
ne-zna'a k'a da-ja-n'ajdi, i-se-sm'isli da-kl'adi p'isa na-vr'atata na-
c'rkvata za-da-se-zal''epi, k'oga }e-ja-t'urni vr'atata da-ja-ot'ori.
Tr'etio p't d'ojde vr'eme da-'odi M'ara o-c'rkva. S'ega mu-izl'eze ot-
kst'icata i-eno-k'on~e mn'ogu l''epo i-s'ilno. K{~o-si-zam'isli
carut'omu s'ino, t'aka se-st'ori. Koga-st'ori da-izl'ezi ot-c'rkvata, ja-
t'urna vr'atata so-n'ogata i-mu-se-zal''epi ~'elo i-ne-mo`'e{e da-go-
otl''epi. O-ost'avi ~'elo ot-{~o-se-vjas'a{e da-si-'odi d'oma da-se-
preobl''e~i da-n'e-ja-razb'ere s'estrite. Na-c'aro s'ino o-zv'e ~elo i-
trna ot-k'{~a da-mu go-m'eri na-c'eli ~'upi i-na-k'oja }e-mu-~'ini,
t'aja 'esti l''epata ~'upa, i-da-ja z'eva za-`'ena. Ka-d'ojde r'endo da-'odi
o-k'{~ata na-tr'ite s'estri, dv'ete pogol''emite ja-skr'ie M'ara
pepel'a{a vo-'en s'enduk {~o-si-go-dr`'ee na-~'ardako. C'aro d'ojde i-
s'ena na-s'enduko i-f'ati da-mu-go-m'eri ~'elo na-t'ie dv'ete. M'ara 'itra
se-pog'odi. Go-d'upna so-'ena 'igla i-t'oj st'ana, o-otv'ori s'enduko, koga-
p'uli, c'ela ~'upa skri'ena. Mu-o-m'eri ~'elo i-p'uli da-mu-'esti t'okmo.
Dv'ete s'estri po~n'ae da-se-p'ule 'o~i vo-'o~i i-da-se-~'ude. M'ara
pepel'a{a d'una o-kst'icata, mu-izl''eze p'a f'ustano i-k'on~eto. C'aro
si-ja-zv'e M'ara, si-vjan'ae na-k'on~eto dv'ata i-si-ojd'oe. I-d'en den'es
si-`'ive.
Nestramsko-kostenarski govor
Ezerec
Seloto Ezerec
N'a{~o s'elo 'esti b'edno, plan'incko s'elo. M`ite l'etoto ne-
s'edee d'oma. 'Odee na-~u`'ina, po-keramn'ici, po-vodan'ici. N'ija,
`'enite, d'oma si-rab'oteme. J'as si-'ore n'ivjata sa-vol'ojte i-l'aroto.
Ram'enata 'e{~e me-b'ole, {~o-go-n'osi l'aroto o-n'iva na-n'iva. L'etoto
vol'ojte {tr'eke, zat'os st'aveme n'o{ja na-tr'i s'aatut i-'oreme d'ur-da
os'unvi{e, d'ur-da post'eli{e snceto. L'aroto b'e{e d'rv'eno. Jas e-
d'rxe r~kata, a-glavatn'icata vl'eva{e na-z'emata. Na-glavatn'icata
'ima{e l'arnik xel'ezen. L'arnikut 'ore{e z'emata. K'olokut vl'eva na-
j'aremut, a-j'aremut go-kl'aveme na-til'ojte na-vol'ojte. J'aremut go-
v'rzve sa-xigl'inte. Xigl'inte i-pr'aveme od d'rvo. K'oga vol'ojte i-
k'r{ee, n'ija i-pr'aveme xil'ezni. J'as s'ade 'r{, p~in'ica. T'ija 'ese
224
z'imni. Pr'oletta s'ade 'uruf, 'e~men, m'isir, pat'ati, f'asul', gr'a: T'ija
se-k'a`ve let'o{ni. N'ija na-`'etvar `n'eme sa-lel'eci. Sa-lel'eci
`n'atjeto ni-ft'uri{e mn'ogu b'rzo. T'ija 'ese kaj-n'o{ so-gol'ema
p'a{ka i-g'ore zav'rt'eni. I-pr'aveme na-j'uptite. N'ija sa-s'rp'ovi ne-
`n'eme, 'ala 'imeme. Pol'oyite i-v'ryveme, sn'opja i-pr'aveme. Sn'opjata
i-v'r{eme sa-k'oni i-mski. Sl'amata e-kl'aveme na-pl'emnata za-
vol'ojte. @'itoto go-b'ereme k'up, go-v'eeme, s'etne go-d'rmon'isveme i-
go-kl'aveme na-vr'e{~ata. S'etne go-tov'arveme na-mskite i-pr'avo na-
mborut.
K'oga dojd'oe and'arite na-n'a{~o s'elo da-k'ole, j'as b'e na-
dv'ajset gud'ini. P'rvo v'ujka-mi P'etro go-zakl'ae otoy'adi na-t'ilut.
S'etne vid'oe {~o-'esti gre'ota t'aka da-i-k'ole k'aj vol'ovi, fat'ie da-
f'rge sa-t'ufjakut. Umor'ie 'osum m`i. Na-dv'a d'u{i mu-i-izvad'ie
pre{len'i{~ata ot-kul'enata i-mu-i-klad'oe na-xep'ovite. Tug'as sa-
n'ij n'ajno i m'ojut t'atka go-zakl'ae. I-utep'ae, z'a{~o n'e-se-k'a`vee
G'rci.
Tana Naskovska (Blagoj [klifov)
225
Go-z'avi v'esjo tr'up. Vj'n'a k'ono, zvj' sabj'ata v-r'ace, ot'ide u-t'oj
{~o-to~j'{e s'abja, mu-r'e~e: "Dj'j-mi lev'ata r'aka". T'oj mu-d'ade, i
mu-sm'an'a desn'ata: "Sas-r'aka ne-tj'{e d-ist'o~i sabj'ata". Ot'ide u-
nalbat'ino i t'omu mu-sm'an'a desn'ata r'aka, zo'o{~o ne-tj'{e da-k'ovi
k'ono.
S'etni ot'ide, 'ubi i t'ogva {~o-tj'{e da-z'emi sestr'a-mu za-
nev 'sta so-z'or. Otk'en bit'isa svj', ot'ide d'oma, g-otv'arya ot-
j
226
S'etne pom'inva z'et so-nev'esta. Lis'icata sl'eze i go-zak'opa
bumb'ar~eto. Go-z'e z'eto u-x'epo; 'odat na-g'osti z'eto i nev'estata.
Sedn'aa na-s'ofrata da-r'u~at. Mu-v'eli z'eto: "D'ajte vil'u{kata". Mu-
v'eli i bumb'ar~eto: "D'ajte v'ije na-m'ene. D'aj-mi l'ep, v'eli". I
bumb'ar~eto v'eli: "D'aj-mi l'ep".
I s'etne z'eto zl'egva d'olu, go-izv'ada bumb'ar~eto, go-f'rli u-
tenx'ereto. Si-'otide.
'Odi b'abata da-izb'ori~ka, i bumb'ar~eto mu-v'eli: "Nem'oj,
b'abo, 'oti }e-mi-sk'r{i{ k'oskite!" B'abata z'eva p'iper da-mu-kl'aj u-
tenx'ereto. V'eli bumb'ar~eto: "B'abo, ne-f'rlaj p'iper, 'oti }e-mi-
nar'asi{ o~'inata!".
Leni Haxilambo (Andre Mazon)
Buf
Elena i Kostadin
T'ije b'eja br'at i s'estra. T'atko-mu b'e{e l'ovxija. T'oj 'otepal
dv'e jar'ebici. I d'a{ol na-`'enata da-gi n'apravi v'e~era. 'Ama 'ednata
jar'ebica ja-z'e{la m'a~kata. I t'aja, `'enata se-ispl'a{ila od-m'a`o i
si-ja-s'ekla 'ednata gr'ada. Ja-n'aprajla v'e~era. S'ednale da-ve~'eraa. Je-
v'eli m'a`o na-`'enata: "[o-sl'atka v'e~era si-n'aprajla". T'aja
n'aposledno mu-k'aza oti-od-gr'adata e-sl'atka v'e~erata. 'Elena i
K'ostadin sp'iele. "D'elim t'olku b'ilo sl'atko m'esoto ot-~'oek, 'aj da-
go-zak'olime K'ostadin", r'ekol m'a`o. Ama 'Elena n'e-spie{e. I
s'abajleto st'ana i mu-v'eli na-br'ato: "B'ate, t'ate je-r'e~e na-m'ama da-
te-k'ol'at. Ama-j'aska }e-s'edna da-te-pleta, t'i }e-mi-go-z'emi{
~'e{elo, i }e-izb'egame". T'aka i napr'avile. Od'ej}i po-p'ato mu-se-
pr'ipi v'oda na-K'ostadina i t'oj je-v'eli na-'Elena: "]e-se-n'apija od-
'ova v'ir~eto v'oda". A t'aa mu-v'eli: "N'emoj, br'ate, }e-st'ane{ v'k".
Go-prod'ol`ile p'ato. Na-K'ostadina mu-se p'ielo v'oda. N'a{ol dr'uga
tr'atalka. "]e-se-n'apija v'oda", je-r'ekol na-'Elena. "N'emoj, br'ate
r'ekla t'aa }e-st'ani{ m'e~ka". K'ostadin p'oslu{a i t'ie go-
prod'ol`ile p'ato. P'onagore n'ajde u{te-'edna tr'atalka. I n'e-je-k'aza
na-s'estra-mu, se-n'api v'oda i st'ana 'elen. I t'aka izb'egaja dv'ajcata i
se-sp'asija. 'Elena se-k'a~i na-edna-t'opola, a br'at-je s'ede{e do-
k'oreno i je-n'ose{e s'ekakva r'ana. 'Ama 'eden c'arski s'in 'otide da-go-
n'apiva k'on'o v'oda. A k'on'o n'e-pije. E-gl'eda vo-kor'itoto s'enkata na-
'Elena. I c'arskiot s'in koj-}e-p'ogleda, gl'eda ~'upa l'i~na vo-v'odata!
I t'oj je-v'ide n'eja, z'ede ~etv'orica sl'ugi za-da-je-s'e~i t'opolata.
227
D'en'a ja-s'e~eja i ne-m'o`eja da-je-k'utnat. 'Eleno 'ide{e n'o}a i je-
l'i`e{e da-st'ani p'odebela. 'Ama b'aba k'odo{ka ja-'izlaga ~'upata da-
se-sv'ali. B'abata ja-kl'ava{e cr'epnata n'aopaku i Elena je-r'e~e:
"B'abo:, n'aopaku je-kl'ava{ cr'epnata". "K'ako, s'ine, k'ako, sl'ezi na-
b'aba da-je-k'a`i{!" ^'upata se-'izlaga i sl'eze i c'arskite sl'ugi 'odma
ja-f'atija i je-odn'esoa kaj-c'aro. Koga-'otide br'at-je, n'e-je-n'ajde, i po-
tr'agata 'otide na-c'arskata p'alata i s'amote m'ava so-r'ogojte na-
p'ortata. A c'aro n'e-mo`i da-sp'ije. Dr'ugata v'e~er kl'ale k'atran na-
p'ortata i go-f'atile 'eleno. I st'ana c'aro go-z'akla 'eleno. S'ite
j'adeja, samo-s'estra-mu ne-j'ade{e. K'oskite |i-b'ere{e i |i-p'osadi vo-
grad'inata. Ot-k'oskite 'izleze n'ajubaf tr'endafil.
(Vasil Alabanovski)
1. Severoisto~ni govori
1.1. Kumanovsko-kratovski govri
Kumanovo
Ov~ar i zmija
Jed'n no!} tro'ica ov~'ari p'asle-si 'ovce na-pl'aninu. I-edn'o
vr'eme sak'ale-si da-zap'aliv tut'un, treb'alo-gi 'ogaw, a-nem'ale kud'e-
wi n'i{to. Kt-gl'edav, ugled'ale t'amo na-r'idT g'ore ed'n 'ogaw. I-
rekn'aja ed'n: "]e-'idu da-zap'alu". Ot'i{ja 'on t'amo, pribli`'il-se,
kt-gl'eda 'okolo 'ogaw tr'i dev'ojke s'ediv i-pr'aviv-si muab'et. Ama-
t'ija ne-b'ile dev'ojke, b'ile zm'ije, pa-se-pretvor'ile u-dev'ojke. I-
zbor'ile-si m'e|u wi. Edn'ata vik'ala: "Tr'i g'odine v'odu n'e-sam p'ila,
n'e-sam-se nap'ila". Dr'ugata vik'ala: "I j'a 'eve tr'i g'odine n'e-sam
p'ila v'odu..." A tr'e}ata v'ika: "M'ore, v'i p'a-ste natop'ile 'usta, ama-
j'a tr'i g'odine v'odu n'e-sam p'ila. J'utre, zn'am, p'op }-'ide u-t'uj w'ivu
da-`n''eje t'amo, pa-kt-}e-b'ide pl'adne, po-jed'ewe p'osle }e-st'ane
pop'ova }'erka da-zb'ira p'olozi, j'a }e-se-skr'iju pot-p'rv p'ologk, kt-
}e-d'ojde 'ona da-ga-d'igne, j'a }e-gu-u'apu i-tgk }-'idu da-se-nap'iju
v'odu". On'j ov~'ar slu{'al pa-ne}e'al da-'ide da-p'ali cig'are, vrn'aja-
228
se n'ayat. K't j'utreto d'n, 'istina, p'op ot'i{ja da-`w'eje. @wej'ele a-
on'j ov~'ar 'ovce si-gi-v'rti 'okolo arg'ati. 'Oni zaka~'ali-ga. 'On
be}'ar 'okolo dev'ojke se-v'rti. 'One ga-zaka~'ale, 'on si-sv'e ter'al po-
weg'ovo. Kt-stv'arno sedn'ale da-r'u~av, ru~'ale, }'erka ripn'ala da-ga-
v'ati on'j p'ologk kud'e {to zm'ija b'ila. "St'oj, kud'e }-'ide{?"
rekn'al on'j ov~'ar. Pr'i{al p'a sas-on'aj weg'ovu ~am'ugu trgn'al-ga
p'olog, kt-t'amo ed'n koteq'ak zm'ija tol'ika. Ov'ija sv'i se-
ispla{'ile, fat'ilo-gi str'a. [t'o-li-je ov'oj. A-'on zem'al on'j st'ap pa
vrz-w'uma i-v'ika: B'ivaj kak'o {to-si-b'ila s'ino} 'ili s'k }e-te-
sm'a~kam, pitiv'an }e-te-napr'avu. B'ivaj kak'o {to-si-b'ila s'ino}. A-
on'aj zm'ija kop'e{ka-se po-m'alko, ne-m'rda. Po-dr'ugi p'ut, po-tr'e}i. I
'a da-izm'ane da-gu-'udri, i 'ona bidn'ala dev'ojka, t'aj zm'ijata.
Tima Ni~ova 80 g. (Bo`idar Vidoeski)
Krivopalane~ko S. Petralica
[to sm napravija da ka`u
J'a kd-b'e{e mal'e~ak poved'e-me t'atko-mi da-me-c'eni. I-
pra{'uje edn'oga st'arca: "Tr'ebe-li-ti m'omak, da-ti-ga-d'am d'etevo
da-'ore". I-'on (st'aracat) re~'e: "Tr'ebe-mi". I-j'a otid'o. I-
st'aracat mi-re~'e: "Kt sv'i 'orat, i-t'i }e-'ore{, kt-sv'i s'ejat i-t'i
}e-s'eje{, kt-sv'i vl'a~at i-t'i }e-vl'a~i{; kt-sv'i p'u{tit od-or'awe
i-t'i }e-p'u{ti{, }e-pr'egne{ k'ola, b'ivolite s'ami }e-te-odv'edat
pr'avo d'oma. 'Arno-ama, re~'e-mi 'on, 'ima kom{'isko k'u~e c'rno, p'azi
da-te-ne-u'ape". I-j'a kt-projd'o prok'aj k'u}ete s'elske, k'u~eto isko~'i
b'ez-da-l'ae, se-z'gna me|u-m'ene i-j'a-ga udr'i. Na-m'esto j'a da-sam-
ut'epal k'u~eto, on'o b'ivol~eto sm-ga-utep'al. Otid'omo d'oma da-
ve~'eramo, i-j'a se-razqut'i, n'e}u da-ve~'eram. G'azdata mi-v'ika:
"Ve~'eraj, n'e-je t'oj gol'ema {t'eta. Ako-d'ip prium'ira, ev'e-ti l'amba
i-n'o{ da-ga-zak'oqe{". J'a se-razb'udu, a-ne-pal'i l'amba, i-p'o~nu da-
k'oqam t'am. Sab'ale se-razbud'uju i-pogl'ednu, zakl'aja-sam `dr'ebe. I-
pogl'ednu, dv'e {t'ete sam naprav'il. S'k }e-si-'idu. 'Ono se stamn'i,
s'amo edno m'esto g'ori vid'elo i-otv'aram vr'ata. Edn'a `'ena zarod'ila
d'ete. I-on'a mi-v'ika: "S'edi, s'edi, sr'e}an-si". I-mi-v'ika: "]-'ide{
iz-on'uj k'u}u da-dov'ede{ b'abu jedn'u ]'oravu". I-mi-re~'e: "'Ima ed'n
bun'ar napokr'ien, nem'oj da-gu-ud'avi{ b'abutu". M'i 'idemo sas-
b'abutu i-on'a upadn'a i-udav'i-se. Ot'idu ja, kaz'uju na-`'enutu. Kaz'a
na-`'enutu: "N'ema-gu t'uj b'abata". I-on'a mi-re~'e: "S'edi re~'e
d'r{ d'ete na-post'ilci da-se-napar'uje po-k'otle". 'Arno-ama j'a
229
um'oran zasp'al-sam i-d'eteto izgor'elo-se. I do'odi `'enata i-v'ika-
mi: "Udav'il-si b'abutu". Kt-gl'eda i-d'eteto izg'oreno. On'a v'ika:
"I-d'eteto si-izgor'el". I-j'a si-pob'egnu.
Stamen Stojkov (Bo`idar Vidoeski)
Kratovsko @eleznica
Lisica i e`
j
Les'icata i 'e`o se-oblag'ale da-'idet da-kr'adet gr'ojze. Do'a|a
on'aj g'azda u-l'ozjeto i-gl'eda n'e{to b'ere-mu gr'ojzeto. On'aj g'azda {'o
}e-napr'avi, v'ane isk'opa dlib'ok {'anac, z'eme nat'ura {'uma ozg'or.
D'ojde j'e`o n'apret a-les'icata po-w'ega da-b'eret gr'ojze. J'e`o
prop'adne i-les'icata prop'adne u-w'ega. P'osle se-p'itat j'e`o i-
les'icata kak'o da-napr'avet da-isk'o~et. Pit'a j'e`o les'icata, re~'e:
"T'i ml'ogo l'`i zn'aje{; S'ga kak'o da-se-sp'asemo, g'azdata }e-n#-
v'ane `'ivi". Les'icata r'ekla: "Ml'ogo l'`i zn'am, am'a ne-zn'am kak'o
da-se-sp'asemo". A-j'e`o re~'e: "J'a do-dv'e-tr'i zn'am. N'a{ata svr{'i,
d'aj da-se-zdrav'ujemo" (da-se-zdrav'ujet, dem'ek }e-pogin'ale, }e-d'o{al
g'azdata). J'e`o ubodn'al-gu les'icata, a-on'a ga-isf'rli sas-'rnkata.
P'osle 'on si-pobegn'al, a-les'icata ostan'ala. P'osle kt-ga-isfrl'ila,
vikn'ala: "A-j'a kak'o da-se-sp'asu?" J'e`o odgov'ara: "T'i }e-se-
napr'ave{ 'umrena, kt-}e-d'ojde uj'utro g'azdata, }e-pogl'edne i-}e-te-
izn'ese i-}e-te-ost'ave, a-t'i p'osle is-{'uma". I- uj'utro do'a|a g'azdata,
gl'eda les'icata umr'ena. Izn'el-gu i-ostav'il-gu, a-on'a van'ala {'uma.
(Bo`idar Vidoeski)
Ov~epolski govor
Sopot
Nastradin-oxa
Nastrad'in-'oxa 'imal 'edan s'in. I-'oxata i-s'inat se-pr'avev
k'oj ot-k'oga p'ove~ko da-zn'ae i-k'oj 'ima p'ove~ko prij'ateli. S'in-mu
v'ika: "J'a 'imam p'ove~ko prij'ateli". Nastrad'in v'ika: "J'a 'imam
p'ove~ko". D'obro r'ekal Nastrad'in-'oxa ~'im 'ima{ t'i p'ove~ko,
v'ikni-gi da-gi-v'idu k'oji-s i-d'ali }e-d'ojdev". S'in-mu ~'inal 'abar
po-prij'atelite da-d'ojdev, 'arno-ama ne-d'o{al n'ikoj. Nastrad'in-'oxa
r'ekal: "J'a }e-gi-v'ikam m'ojite, }e-v'ide{ d'ali nema da-d'ojdev".
St'oril 'aber po-n'egovite prij'ateli i-d'o{le sv'ite. I-mu-r'ekoa:
"[t'o n'e-v'ika{, Nastrad'in-'oxa?" A-'on r'e~e: "Pa-da-se-v'ideme i
230
da-n'e-se-zabr'avemo". Po-t'oa naprav'il ve~'era, j'ale, p'ile i-si-
ot'i{le. S'in-mu na-t'oa ne-pr'iznal i-p'a se-v'alil. Im'ale edna-
bivol'ica i-'on s'akal da-gu-prod'ava. Nastrad'in-'oxa v'ika: "]e-te-
izl'`ev t'ebe i }e-gu-z'emev x'abe". Ov'aj n'e-se-pred'ava{e i-r'e~e:
"]e-gu-t'eram na-p'azar". Oter'al-gu na-p'azar. Pra{uv'ale-ga s'ite:
k'oku p'ari $-s'aka, a-'on r'ekal: "iq'ado gr'o{a". S'ite mu-vik'ale:
"Ub'ava-e bivol'icata, s'amo da-n'e-$-s 'u{ite i r'ogovite", i-mu-
vik'ale da-g'i-pres'e~e. T'akoj ov'aj g'i-is'ekal 'u{ite, r'ogovite,
n'og'ite, i-p'osle mu-gu-zem'ale x'abe.
Kole Janev (Jordan Popovski)
Xidimirci
Dvuica bra}a
B'ile dvu'ica br'a}a. Se-sk'arale 'oni, br'a}ata, p'omalijat i
p'ostarijat. Im'ale 'oni dv'e k'u}i, 'edna st'ara i 'edna n'ova. P'ostarijat
br'at bil `'enet a m'aljat n'e`enet. St'arjat ost'anal u-st'arata k'u}a, a
m'aljat ot'i{al u-n'ovata k'u}a. Im'ale 'edan y'evgar vol'ovi, del'ile-gi
po-'edan v'ol. I s'ga m'aljat ot'i{al, v'rzal v'olat do-ogn'i{teto i 'on
s'ednal da-ve~'era, a v'olat pre`'ival. 'On ve~'era i pogl'edne, v'olat
pre`'iva. I s'ga mu-v'ika 'on na-v'olat: "A t'i, m'alko br'at-mi me-
od'eli, pa i t'i da-mi-se-kr'ivi{, v'olat si-pre`'ival, a 'on m'islil
v'olat da-n'e-mu-se-kr'ivi. I r'ipnal, gr'abnal sek'irata, gu-z'emal
sek'irata, ut'epal-ga v'olat i z'emal na-p'ar~iwa ga-is'ekal. Gi-s'obral
u-'edna vr'e}a par~'iwata i ot'i{ol u-d'olno m'a:lo u-'edna k'u}a. T'amo
im'alo 'edno k'u~e i na-k'u~eto mu-ga-d'ava m'esoto: "Ti-d'avam m'eso do-
g'umno veres'ija, na-g'umno }e-mi-d'ade{ `'ito". 'Ide n'agore u-s'eloto
i na-dr'ugo k'u~e mu-d'ava m'eso i mu-v'eli: "Do-g'umno veres'ija!" E,
d'o{lo g'umno da-v'r{iv, z'el vr'e}ite }e-'ide da-zb'ira `'ito ot-
ku~'iwata, veres'ijata za-m'esoto. Kda-ot'i{al na-p'rvoto k'u~e da-mu-
s'aka veres'ijata, 'ono akn'alo da-ga-iz'ede, 'on se-m'aval ss-vr'e}ata
d'uri se-otk'a~il od-n'ega. Ot'i{al na-dr'ugo, i 'ono t'ako mu-se-akn'alo.
E s'ga na~'ekal n'ekoe st'aro k'u~e. Z'emal 'edno d'rvo i v'anal da-ga-
t'epa k'u~eto. Tep'aj}e k'u~eto, 'ono rip'alo po-y'idat i od-y'idat se-
otkro'ila n'ekoja pl'o~a (k'amen) i t'uje mu-padn'ale 'edan ~'upar l'iri.
'On mu-v'ika na-k'u~eto: "Za-sv'ite pl'ati t'i, 'ama kt-se-porug'amo".
231
2. Severozapadni govori
Mirkovce
Mu` doma}inka
'Oti{al edan-~'ovek da-`w'eje. @'enu-mu d'oma gu-'ostail da-
mu-pr'ai r'u~ak. 'Ona ost'anala d'oma; ml'ogo p'uti ne-mu-n'osila
r'u~ak na-vr'eme. I-'on p'o~el da-se-k'ara sa{-w'uma. 'Ona mu-r'ekla:
"'Ostani da-v'idi{ k'ako-je m'uka d'oma". I-'on 'ostanal d'oma. 'Ona kt-
232
p'o{la na-`'etvu, l'ebat mu-ga-zam'esila, a-'on }e-ga-p'e~e. Dodeka-
st'a{e l'ebat, tr'ebe da-m'uti mu}'enicu. L'ebat st'asal a-mut'eweto
n'e-sme da-se-z'apre (ako-se-z'apre, m'aslo n'ema). Kv'a~kata st'anala i
'ona isk'o~ila iz-vr'ata. 'On tr'eba da-gu-n'arani, a-cr'epwu t'uril na-
'ogaw, l'ebat ga-r'azmesil i-'on p'o~nal da-mu-b'ega n'atamo-n'avamo na-
trp'ezutu. D'ali kv'a~ku da-n'arani, d'ali da-m'uti, d'ali l'ebp da-p'e~e,
cr'epwa mu-g'ori. [o-}e-n'aprai? T'uril b'utiw na-g'rp i diz'ae}i
cr'epwu b'utiw (p'adnal) na-gl'avu i-c'eliat se-'izbawal. P'osle
'uvatil kv'a~ku za-n'oge pa-od-z'emwu gu-'udril i-n'amesto gu-'utepal
kv'a~kutu. P'osle kl'eknal na-j'ajca da-gi-kv'a~i. @'enava na-ik'induju
s'rpat na-r'amo, st'omnu u-r'uke, t'orbu na-r'amo i-gl'adna 'eve-gu 'ide
d'oma upl'a{ena. I-{o-}'e-vidi: kv'a~ka ut'epana, l'ebat na-z'emwu se-
r'azlazel n'epe~en, cr'epwa na-'ogaw, a-'ogaw 'izgasnal, a-m'u`at j'ajca
kv'a~i. I-'ona mu-r'ekla: "['o t'aka, ~'oveku, {o-s'i-kleknal t'uj?" 'On
r'ekal: "T'uj k'e-s'e|u dod'eka se-izv'ede p'iliki". I-je-pr'iznal na-
`'enu-mu i v'i{e n'ikadt n'e-sakal da-'ostane d'oma.
(Bo`idar Vidoeski)
233
m'aj: "'Ela, b'abo:, m'ie }e-ti-d'ademo j'agode". Z'ele $-d'ale j'agode n'ejze,
$-nap'onile ko{n'i~eto so-j'agode i je-r'ekle: "Aj-b'abo:, so-zr'avje
'odi-si, od-'ustata da-ti-izl'agaa sv'e zl'atnici, srebr'enici, t'i d'obra
d'u{a si-'imala, 'aj 'odi s'ea. D'o{la d'oma `'enata, koj-v'idela sn'ata
j'agode n'osi p'ona k'o{nica, koj-zb'ori p'are 'od-'usta $-p'a|aa,
`'otice, $-r'ekla: "J'a i-m'ajka-mi }e-ga-pr'atim". I z'ela m'ajka-e, ga-
pr'atila, 'i{la i gi-n'a{la n'iv, mes'ecite. 'Ama koj-p'o~nale da-ga-
pr'a{ua n'ega za-z'imata, 'ona sv'e l'o{o zb'orela, v'ikala: "g'rga
n'arodot, od-z'imata im-st'udi", i-'ova, 'ona, sv'e n'ajlo{o. I t'oga
mes'ecite r'ekle: "E 'ajde od-'ustata sv'e zm'ie i sm'oko: da-ti-
izl'agaa". Ni-j'agode $-d'ale, ni-n'i{to. I koj-d'o{la d'oma, sm'oko:,
zm'ie, `'abe $-izl'agaa od-'ustata. I t'a}e, k'oj pr'a l'o{o, }e-n'ajde
n'earno.
(Du{ica Nu{eska)
234
ZA IZGOVOROT NA NEKOI VOKALI VO DIJALEKTNITE TEKSTOVI
235