IVO BOJANOVSKI

'.

ARHEOLOSKI SPOMENICI
U DOLINI TREBISNJICE'

SEPARATI IZ GODISNJAKA
»NASE STARINE« VIII 1962.

SARAJEVO-
1962
 Sl. 1. Pogled na podrucje buduce akumulacije »Grancarevo« sa selima Panik, Cepelica
jezero potopiti.
IVO BOJ ANOVSKI
I
ARHEOLOSKI
Skracenice cesce citiranih djela i publikacija:
G Z M = Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo
W M = Wissenschaftliche Mittheilungen aus
Bosnien und der -Hercegovina, Wien
PWRE = Pauly - Wissowa Real - Encyclo-
padie der classischen Altertumswissenschaft, Stut-
tgart
Arh. leks = V. Radimsky, Arhecloski leksikon
(cuva se u rukopisu u Zavodu za zastitu spome-
nika kulture i prirodnih rij etkosti NR Bosne i Her-
cegovine u Sarajevu).
:;-
Ovaj siromasni ali pitoreskni dio starog Huma
(drevna Trebunija, Travunija) u proslosti nije iza-
zivao vecu paznju arheologa. Podaci koje smo 0
ovom, spomenicima bog atom, podrucju nasli u
naucnoj literaturi dosta su oskudni i odnose se
uglavnom na prethistorijske nalaze: gradine i
grobne humke od nasutog kamena (dalje u tekstu
tumuli.
Radimsky je samo u bileckom kraju »sam vi-
ilia i nabrojio do 2.000 tumula«-. Ispitan je vrlo
malen broj tumula. Godine 1879. prekopao je Ho-
1 V. Radimsky: Gromile u bileckom kotaru u Her-
cegovini, GZM 18 94, str. 93-10\3 = W M, IV str. 33-3f/.
1 ~ Radimsky, o. c.
Miruse koja ce
SPOMENICI
ernes u Moskom (na putu 'I'rebinje-e-Bileca) [ednu
od ovih grobnih gomila". Uz mrtvace nadeni
su kao prilozi predmeti halstatske kulture. Po
jedna gomila jos je ispitana u Bjelanima, Divi-
nu, Bijeloj Rudini i Krtinju, dvije u Plani, a cetiri
u Moskom, dakle nijedna sa podrucja buduce aku-
mulacije". Bogatstvom grobnih priloga narocito
se istice velika gomila iz V stoljeca stare ere
u Plani kraj Bilece iz koje poticu dvije poznate
bronzane kacige, dvanaest kopalja, srebrni nakit,
vise fibula i dvadeset pet komada ukosnica tipova
poznatih sa Glasinca". U svakoj ad ovih humki
bilo je redovito sahranjeno po vise mrtvaca,
a prilozi su po Radimskom srodni glasinackoj
kulturi pripadaju halstatskoj periodi". Ova
su ispitivanja, na zalost, vecinorn vrsena ad ne-
strucnjaka, jer je Radimsky podatke dobivao ad
nekog cinovnika austro-ugarske administracije u
2 Hoernes, W. Ak. H3'8i1 , str. '814. Upor. Radimsky:
Arheoloski leksikon s. v. Mosko (u rukopisu)
3 V. Radimsky, o. C., str. 93~1103 = W M IV, str.
33-3.7.
3a 'I'ruhelka. Bogati prehistorrcki nalaz iz [edoe
grobnrce u Plann, GZM HJ01, str. 1-13.
7
Bileci (vjerojatno od Vinka Havelke, sumara u Od manastira Dobriceva do Grancareva, a pored
Bileci). Dr Ciro Truhelka, koji je istraaivao tu- manastira Kosijerevo, rijeka se probija kroz usku
mule sa podrucja Daorsa, oko Neuma i Stoca u klisuru, Kod Lastve Trebisnjica skrece u luku
juznoj Hercegovini, dosao je za ovo susjedno pod- prema zapadu i, proticuci kroz trebinjsko polje,
rucje do drugacijih zakljucaka. On misli da tumule uglavnom tece u tom pravcu sve do poniranja u
u ovom kraju treba smatrati mnogo drevnijim od Popovu polj u. Kod Lastve i Arslanagica Mosta
glasinackih«''. Tako je problem kulturne pripad- rijeka je takoder formirala manja prosirenja koja
nosti tumula u Hercegovini ostao do danas nerije- ce potopiti drugi akumulacioni bazen brane »Go-
sen. rica« sa kotom uspora292 m. Apsclutna visina te-
rena spusta se od cca 400 m ked Bileca do cca
Vee je Radimsky istakao potrebu sistematskog
izucavanja mnogobrojnih tumula u ovom kra-
250 kod Trebinja. Grada tla izrazito je kraska sa

ju", Od tada je proslo gotovo 70 godina, a da svim pojavama karakteristicnim za krs.

niko od arheologa nije posvetio vecu paznju arhe- Ova uska a dug a dolina bila je naseljena od
oloskim spomenicima ,kulture iz ovog kraj a, osim najstarijih vremena. Vee u mladem paleolitu i u
sto su strucnjaci Zemaljskog muzeja iz Sarajevo neolitu covjek je zivio u Crvenoj stijeni kraj Pc-
(profesor Sergej evski, dr Irma Crernosnik, kustos t rovica iznad Kosijereva", Neolitskih naselj.a u
Paskvalin Veljko i Kucan Anto) 1957. ispitivali samoj dolrii T'rebisnjice ipak nije dosad nade-
rimske, a djelomicno i srednjovjekovne spomeni- no, iako su postojali svi uvjeti da se zivot ovdje
ke. Osim toga ispitivao je prof. Sergejevski u razvije vet: u neolitu. Zato su brojni spomenici
ovom kraju trasu rimske ceste. Medutim, rezul- metalnog doba (gradine, tumuli, naselja) koji pri-
tati ovih ispitivanja jos nisu objavljeni. padaju Ilirima. U predrimsko doba ovo podrucje
pripadalo je plemenu Plereja (Strabon VII, 5, 7)
Prvo sistematsko arheolosko rekognosciranje
kojih je proslost usko povezana sa Ardijejcima
(ali u okvirima buduce akumulacije) izvrseno je
tek ovom prilikom, pa se rezultati ovog rekogno- (Vardaei), u ciji su plemenski savez ulazili

sciranja ovdje iznose prvi put. U ovom referatu i Plereji (pleraei). Rimljani su ih prvi put poke-

prikazani su sarno oni spomenici koje gubimo po- rili 168. g. stare ere, a konacno 135. g. (Appian.
Ill. 16). Kasnije su Rimljani preko njihovog teri-
tapanjem u jezeru. Referat je sacinjen na osnovu
izvjestaja ekipe arheologa koju su sacinjavali prof.
tarija sagradili cestu koja je iz Salone preko

M. Vego, dr 1. Cremosnik, B. Covic, Lj. Kojic, V. N arone vodila u Skodru". Autohtoni epihorski

Atanackovic i potpisani. elemenat zadrzao se ovdje i u rimsko doba. U

Paniku se tada razvilo jedno vece rimsko naselje.
Srednjovjekovne nekropole ispitao je i stecke
U srednjern vijeku ovaj su kraj naselili Slaveni,
evidentirao Sefik Beslagic, direktor Zavoda za
ali iz tog vremena imamo vrlo malo vijesti. Tu se
zastitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu.
formirala nasa srednjovjekovna oblast Trebunija
* (Travunija), za koju car Konstantin Porfirogenet
(polovinom X stoljeca) kaze da njeni vladari uvi-
Rijeka T'rebisnjica izvire pod samom Bilecom
jek bijahu podlozni vladaru Srbije". Kasnije je
i do Lastve tece u pravcu juga. Od sela Cepelice,
Travunija uglavnom dijelila sudbinu Huma. Go-
gdje sa desne strane prima istoimenu kratku ri-
dine 1376. pripojio ju je Tvrtko I Bosni. Od tada
jeku, do Panika Trebisnjica [e formirala oko 3 kID
je dolina Trebisnjice sastavni dio Bosne i Herce-
siroku ali krsevitu dolinu, (koja ce biti potopljena)
govine. Manji dio oko Kosijereva pripada NR
u kojoj se smjestilo nekoliko sela u Mirusama (na
Crnoj Gori.
njenoj lijevoj obali), dok se na desnoj strani rije-
ke nalaze sela Cepelica, Orah, i Panik sa Dobri-
7 A. Benac, Crvena Stijena - 1956" GZM 1913r7,
cevorn. (v. Topografsku skicu uz tekst Beslagica). str. H}-50 i Mitja Brodar, Crvena. Stijena -1956, GZM
119517,str. 51-5'5'; dr. A. Benac-M. Brodar, Crvena Sti-
jena. - 1e56, GZM 1958, str. 21--'64
5 C. Truhelka: Opaske 0 megalitskim grobovima
B P. W. R. E. XXI, 1, 2126-2:33,. s. v. Pleraei.
hercegovackim, GZM 18'9'3, str. 231-234.
6 o. C., str. 1()i3. Isp. i clanak Z. Marrca: Grobovi 9 Odabrani izvori za srpsku istoriju, Beograd 1921.
ilirskih ratnika iz Kacnja, GZM 1959" str. 87. str. &2---69.

8
ireva, a pored I
bija kroz usku PRETHISTORIJSKA NALAZISTA
krece u luku
.binjsko polje, __ . :se tragova drevnog Zivota sacuvalo se zidanih u suhozidu, konstatovana je i rimska krov-
o poniranja 1.1 -=_ storu buduce akumulacije Grancarevo. Sa- na opeka. To i redo vita blizina prethistorijskih
inagica Mosta vom pcdrucju konstantovani su prethi- tumula upucivali bi na njihovu vecu starinu, te
~---CT~ri' tumuli na 18 mjesta. Jedna velika nekro- vjerovatno bar dijelom poticu jos iz ilirskog doba.
rosirenja koja
.:>. rumula Iezi uz cestu Panik=-Dobricevo, gdje Na to bi ukazivala i struktura ovih »kiklopskih«
-n brane »Go- zidova bez maltera-", Medutim, nije iskljuceno
broj tumula iznosi preko 25, a di-
una visina te- - nziie im se krecu izmedu 8 i 15 m dijametra da se tradicija ovakvih naselja u suhozidu u ovom
Bileca do cca _ .50 do 1,20 m visine. Uz seoski put za Orah ta- kamenitorn podrucju cdrzala veoma dugo, sve do
I je kr aska sa - ~e!" se nalazi jedna manja nekropola. U selu srcdnjeg vijeka-", te mozda ova naselja imaju
- _ . evidentirano je 5 vecih tumula (s1. 2). Oso- neku vezu i sa srednjovjekovnim nekropolama,
krs.
_:0 velik broj tumula ima na podrucju sela Ce- kojima je ovaj kraj dosta bogat. Tako je na pri-
naselj ena od . ice. medu njima nekoliko tumula velikih di- mjer, uz jedno ovakvo naselje u Cepelici (na padini
paleoli tu i u raenzija (oko 30 m precnika i preko 3 m visine). Rogosine) evidentiran i kamenolom sa gotovim
.jerii kraj Pc- tan broj tumula lezi u podrucju Mirusa: ked steccima. (Danasnje stanovnistvo ovih krajeva ne
ih naselja u
= sta na Mistihalju (sl. 3), kod zaseoka Miseljici, zna nista 0 tome kome su ova naselja pripadala,
zod kuca Mujacica, kod crkve sv. Durda, kod za- ali moramo racunati da je ovdje tradiciia preki-
dosad nade- seoka Komnenica, u Pribojni itd. Ukupno je kon- nuta, jer se danasnje stanovnistvo doselilo tek u
e zivot ovdje ::-02 ovano preko 15·0 tumula, ali ce im broj biti· tursko doba, vecinorn iz erne Gore)!".
ni spomenici __ reko 200. Na nekim od ovih tumula nadeni su i Neosporno je da ove suhozidine u naucnom
-lja) koji pri- .:.. gmenti prethistorijske keramike. smislu predstavljaju veliku vrijednost. Ukoliko S0
ovo pod rucje
Pored brojnih prethistorijskih nekropola na radi 0 ilirskim nastambama (a to se moze utvrditi
podrucju buduce akumulacije konstatovano je i sarno iskopavanjem), to bi bile prve poznate nam
on VII, 5, 7) --'....se naselja u suhozidu. Radi se 0 citavim gra- ilirske kuce koje su jos djelomicno bile naseljene
Ardijejcima e rinskim kompleksima Cija je osnovna karakte- i u rimsko doba. Ilirska naselja iz rimskog doba
ravez ulazili ri tika zidanje bez upotrebe maltera. U nekim od dosad su ostala gotovo nepoznata, pa bi istrazi-
vi put pcko- ovih »omedin·a« u suhozidu mogu se uociti i ob- vanja ovih suhozidina mnogo doprinijela osvjet-
. g. (Appian. risi i dimenzije pojedinih nastambi. Uz neke od ljavanju toga problema.
ill nastambi evidentirani su i obrambeni zi- Situacija je potpuno ista, ukoliko se radi 0
jihovog teri-
..; - od veceg kamenja, takoder u suhozidu. Ova srednjovjekovnim naseljima. Zbog toga se ovo
lalone preko ::aselja nisu dosad proucena i u naucnoj lite- otkrice mora smatrati jednim od najznacajnijih
ni epihorski raturi obradena. a njima je pisao Jefto Dedijer-",
sko doba. U smatra da su to tragovi starih naselja, 13 Dedijer spominje u Ljuoomiru i omedi·ne »kre-
e. ajcesce se nalaze u niskim i ravnim kotlina- com zidane i sa po kojirn kornadom crijepa«, o. c.,
nsko naselj e. str. 811'7.
=.a Bileckih rudina. Dedijer dalje navodi da se 14Dr Irma Cremosnik iskopala je u Paniku sred-
elili Slaveni,
rijesti. Tu se
-= 0 a star a selista »uvijek vidi malen, ravan dio nioviekovnu zgradu sa slavenskom keramikom iz IX-
ze jista, a na obliznjim glavicama i brezuljci- XI v. gradenu u suhozidu; Citirano prema izvjestaju.
st Trebunija =..a redovno gomile«. Za mnoga od ovih selista zna 15 J. Dedijer, o. C., str. 71815-71819 govoreci 0 pori-
Porfirogenet se ~o je u njima zivio, »a za vecinu se kaze do jeklu stsmovnistva u Biieckim rudmama, navods da
;:_ u njima zivjeli Grci, od kojih su ostala i na 20' (12.,7%) porodica starinaca dolazi u Rudinama
vladari uvi-
13i6 (m,30/0) doseljenickib porodica. Doseljenici iz Crne
-.c3:a grobtja«!'. Dedijer jos dodaje da se
Kasnije je Gore cine polovinu svega stanovnistva.
Huma. ce. .: om selista razlikuju sela koja su opustjela
-. skog vremena. Cini se da slicne suhozidine
mi. ad tada :--~; je u ovom kraju i dr. Benac u napisu 0
me i Herce- bakarne sjekire iz Kapove jame (Ljubomir
orlpada NR _ -=-.ebinja)12. Narod ova naselja naziva »ome-
. One svakako predstavljaju stambenu ar-
-.::.. :.ITIl. Prostiru se na vecern prostoru (npr. u
.~_J.I~' na povrsini od cca 7 ha), a ponekad su
GZM 1%7,
-1:965, GZM "-. .•._:.:."....,og
oblika, dok im debljina suhozida iznosi
Crvena Sti- :.9 m. Na nekim od ovih urusenih naselja,

'leraei. Dedijer: Bilecske Rudine, u Etnografskom

eograd 192L Srpske Kralj. Akad., knj. V, str. 767'-'16·9.
-99. 805, 8·121,811'7, 323, 8311, 836, itd.

:954, str. 168. Tu se kaie da iznad Kapove

.- :"::av niz prebistorijskih gromila od nasu-
~i~:2::::e:~- ~ do njih zidme ozidane bez upotreoe
~- eajno je da i ovdje suhozid prate tumuli. SI. 2. 'I'urnulus (vidi se izmedu stabala) u selu Orah.

9
na ovom terenu, pa nam se narnece imperativna 6) u Mirusama, u blizini crkve sv. Durda, kraj
potreba da se prije potapanja bazena »Grancare- Kolanjevica, takoder u blizini rimskih nala-
vo« pristupi dobro organizovanim ispitivanjima i zista'":
djelomicnim iskopavanjima, ne sarno ovih orne- 7) u Mirusama, u zaseoku Kocar ici, na njivama
dina, nego i mnogobrojnih prethistorijskih tumula N. Dedijera, sa fragmentom tegule;
koji se redo vito nalaze u njihovoj blizini. U ova- 8) u Mirusarna, u zaseoku Miseljici, na lokali-
kvo kompleksno istrazivanje trebalo bi jos uklju- tetu »Jorgovan«, u neposrednoj blizini tu-
citi i anticke i srednjovjekovne objekte, jer se 0- mula;
vdje veoma dugo gradilo na autohtonoj tradiciji. 9) u Mirusama, na lokalitetu Crvene njive, is-
Suhozidna naselja utvrdena su ovom prilikorn pod Miseljica, sa obrambenim zidom;
na 11 mjesta: 10) u Mirusama, na lokalitetu »Cvilini« kod Pot-
krSai
1) u Cepelici, na padini Rogosine, na tzv. Ru-
11) u Mirusama, u zaseoku Aleksici na lokali-
zic, Ljubic i Gr denovic-njivama'";
tetu »Selista«.
2) na pristranku Rogosine izmedu sela Oraha i
Cepelice, oko 1 km zapadno od Grdenovic- Na podrucju akumulacionog bazena »Gor ica«,
sa kotorn potapanja 295 m - oko Lastve i Arsla-
njiva;
nagica Mosta - vrlo je malen broj neposredno
3) u Paniku, na obronku Glavicine (kota 382) ugrozenih prethistorijskih objekata, koji su evi-
gdje je navodno naden i kameni zrvanj; dentirani, pa ovdje intervencija nije potrebna. U-
4) u Mirusama, u zaseoku Pribojna, sa frag- gr ozena su samo dva tumula, dok 10k. Brezine
mentima rimskih tegula i obrambenim zi- (u Uscu) sa obiljem ilirske keramike ostaje iznad
dom; nivoa buduce akumulacije.
5) u Mirusarna, u Gornjem Selu, u neposrednoj U kanjonu Trebisnjice, izmedu Dobriceva i
blizini rimskog objekta »Saracevine«. Za- Grancareva, nisu konstatovani nikakvi prethisto-
selak se zove Podgradina; rijski objekti. Pregledana je i trasa cjevovoda u
Mokrom polju juzno od Trebinja. Ni na ovom te-
16 Dedijer za ove omedine kaze: »Pored svake ome- renu nisu evidentirani tragovi prethistorijskog zi-
dine ima velik komad ravna iskrcena zernljista, na vota.
kame ni danas ne raste suma. Na visim vrhuncima
blizu ovih omedina vide se karakteristicne gornile, a 17 Ovdje je suhozid zabiljezto i Radirnsky, Arh.
negdje i grobnice«, o. c., str. 831. leks. s. v , Kolanjevici (u rukopisu).

Sl. 3. Turnulus kraj mosta na Mistiha-

lju (lijevo uz sam most). U pozadini
Minuse, koje dolaze po vodu.

[0
. Durda, kraj II
rimskih nala-
ANTICKI OBJEKTI

i, na njivama
:uIe; na prethistorijske, rimski su nalazi tcta, rimski su ostaci ovom prilikam utvrdeni jos
ci, na IokaIi- -...: _ rilicno oskudni, jer sistematskog ispi- 1 na njivama »Saracevine- u Podgradini, (Gornje
Ij bIizini tu- :i!:J::liiC~ _ og kraja ranije nije bilo. Dr Patsch je iz Selo u Mirusama.) Naslage teguia i pecene zemlje
MIII •••• "~--'" <:. objavio nadgrobni natpis sa epihor- na lokalitetu »Vrh« u KolanjeviCima (Miruse) in-
ene njive, is- a: AELIA... ZORADA... ZANA- diciraju rim sku ciglanu {fughna)2S. Tragove rim-
.dom;
=. -=:-.-\ITN8. Gentilicij AELIA (koji dolazi i skih zgrada ekipa je nasla i na njivama zvanim
.ini- kod Pot-
isu iz Grabovice kraj Nevesinja), svjedoci Arapuse u Lastvi (cigla i keramika), na njivaina
u ovom kraju Hercegavine rimsko gradan- »Krstace« u Uscu i u Crnacama blizu Petrova ma-
.ci na Iokali-
,0 zajedno sa ostalim rimskim institucijama nastira u Cicevu, gdje je Corovic vec ranije is-
_~. ·:.ma prosir ila vec u II stoljecu nove ere - pitivao jednu zgradu rimskog naselja'". Osim
na »Gorica«,
stye i ArsIa- ::::. a Hadrijana ili Antonina Pija l9. objekata u Paniku, vecinom su to, vjerovatno, as-
neposredno - " je Radimsky po. »mnostvu razbacanih rim- taci manjih seoskih gazdinstava iz rimskog doba
koji su evi- idina i zljebastih krovnih opeka« zakljucio
-- (tzv. villae rusticae).
potrebna. U- -e u Pan.iku bilo jedno vece rirnsko naselje'". U Gorici, ispod srednjovjekovnag grada Micev-
lok. Brezina
::~'e je zabiljezio da se u Mirusama ked rusevine ca, uz samu obalu Trebisnjice, nadeni su na njivi
astaje iznad
=>orda takcder nade rimskih kravnih opeka 21. fragmenti rimske keramike i komadic terrae si-
Dobr iceva i =.:. je i u rimsko doba dolina Trebisnjice bila gillatae. Ovaj materijal vjerovatna je ercdiran sa
vi prethista- ::._.:-..adobro naseljena, pokazala su i naprijed spo- k. 315 (Micevac), gdje se na prethistorijskaj gradini
cjevovoda u zu a ispitivanja strucnjaka Zemaljskag muzeja razvio neki rim ski kastel na putu prema Bileci,
na ovorn te- _ Sarajevu'". Najbrojniji tragovi antike nalaze odnosno Niksicu,
torijskog zi-
- takoder na podrucju akumulacije »Grancare-
Probna iskopavanja u Paniku, koja je vodila
. ali ih ima duz cijele rijeke, od Bilece do
dr 1. Cremosnik, potvrdila su naucnu opravdanost
Iirnsky, Arh. binja.
iskapavanja ovog rimskog naselja. »Nacin grade-
o se tice spomenika iz rimskcg doba, ovdje nja zidova ovog naselja, ukr asavanje njegavih pro-
ramo racunati sa Cinjenicom da je »nacin zi- storija mozaicima i freskama, zagrijavanje pro-
ta kaji preistorijski ostao kod
obicno nazivamo storrja hipokaustom pokazuju uticaj rimskag gra-
~aceg . stocarskog
:::._ stanovnistva .. ·. nepramije- devinarstva i na ove krajeve. Medutim, konstatuje
-:i:.... (i) za vrijeme rimske vladavine s'". Rimska dalje dr Irma Crernosnik, u nesto nepazljivijem
__ aselja vjerovatno bila samo pored kornunika- nacinu gradnje, u manje kvalitetnaj izradi freski,
_:a kao sto je ono u Paniku, dok su »domaca tra- rusticnoj izradi mazaika mozerno uociti elemente
=:: --a i snaga epiharijskog elementa sacuvale stari koji ovim nalazima daju osobiti kolorrte'",
=-:,::!.n izgradnje naselja i stanova koji se vise-
Bas ovi autohtoni elementi i daju istraZivanju
-::;!"lje zadrzao kroz cijelo vrijeme rimske vlada-
ove rimske aglomeracije (koja potice vjerovatna
"~e!.4. Pared vec odranije poznatih Iokali-
iz II vijeka nave ere) posebnu naucnu vrijednast.
_-atpis glasi: AELIA ZORADA H(IC) S(ITA) Jedan fragmenat bogata prafiliranag kornisa (gei-
-=-.- _-ORUM) LX. ZANATIS ET TATTA M(ATR'I) sona), koji danas sluzi kao menza u crkvi sv. Ni-
-= ~~ - I(ERENTI) F(EJCERUN'T), u W M VIII. str.
--:06. Uporedi ,j WM IV, str. 2i5'S = CIL III 217616 c, 25 Dr E. Pasalic: Pogledi ria ekonomiku u unutras-
: -rr- - I II sbr. 161 = CIL 1121800-, gdje je Patsch obje- njosti rimske prov.incije Dalmacije, u Godisnjaku Ist.
----0. rimske natpise iz Grabovice kraj Nevesinja i drustva B~H, god. X, str. 31'91-3120' navodi dosad po-
-" _ Patsch je mislio da avdje treba ocekivati i znate rimske figline u BbH, kojima treba dodati i ovu.
26 VI. Corovic, Jugosl. Ist. casopis 1193<5, str. 750-
- epigrafske nalaze. Vee probna iskopavanja na
- na 10k. Prla gdje je bila gr adska nekropola, 7151 i Starinar 1I1/2· 1'9-203, sty. 7'7. Cf. M. Vego: Nase-
-a nova- natpisa u fragmentima. Na jednom Ija, str. 2-8.
- -:, _C!.n.i se, spominie se j'os jedan Elijevac. 27 Crtirano po Izvjestaju. 0 antickim spomenicima
__ em. u Paniku up or. i dr Irma Cremosnik: Prethodna
_-0.:::"
leks. s. v. Pamik (u rukopisu). istrazivanja na r imskom lokalttetu na Pariiku, u GZM,
- _--=-:::..
eks. s. v. Kol anjevici (u rukopisu). Arheologija 1.9610-19611., str. 1,73J--1184.; takader i Lju-
- "':::2. nisu jos objavljeni.
- -:;- ,binka Kojic: Nalazi fresaka iz grobrrice na Paruku,
- - 'c: Antieka naselja i kamunikacije u o. c., str. 185-18:'7. Oba cit, pr iloga !\U 1zasia iz Srtam-
govini, Sarajevo '11960., str. 66. pe kad je OW!j clanak vec bio zavrsen i predan re-
dakciji Nasih star ina,

II
 S1. 4. Menza iz erkve sv. Nikole na Mistihalju - anticki spclrj, i to> d.iokornisa (climenzije duz. 107 em.
vis. 3Q em, sir. 83 em), vjerojatno potice sa rusevina rimskog naselja u Paniku.
kole na Mistihalju (Panik) najvjerovatnije potice
iz ovog naselja (sl. 4). Sudeci po ovom arhitekton-
skom fragmentu, naselje u Paniku, koje se prote-
zalo na nekih 20 ha povrsine, moralo je imati li-
jepih zgrada.
Neste zapadnije od ovog ilirsko-rimskog nase-
lja u Paniku na lokalitetu Mostiste (gdje je i
danas prevoz u Miruse)28 bio je u rimsko doba
most kojim je prelazila eesta sto je iz pravca Tre-
binja dolazila od Moskog i Skrobotnog pored Vra-
cevice (k. 506) na kojoj s~ vjerovatno nalazilo neko
rimsko utvrdenje'". I danas se na Mostistu u
koritu Trebisnjice pod vodom nalazi jedan rimski
miljokaz'". To je bio dio eeste Solona-6eodra,
koju je dijelom ispitao prof. Sergejevski i opisao
u studiji koja se nalazi u stampi. Negdje oko Skro-
botnog jedna se eesta odvajala u praveu danasnje
Bilece. Radimsky je u Skrobotnom nasao »rastrka-
28 Tu se nalazi, na lijevoj obali rijeke, lijepa
srednjovjekovna nekropola.
29 Radimsky je tu nasao fragmenata rimske ope-
ke, Arh. leks. s. v. Vracevioa. Nalaz je provjeren.
30 Podatak sam dobio od prof. D. Sergejevskog,
Mrljokaz se do nedavna vidio u plitkoj vodi, dok nije
nizvodno izgradena manja brana. 'I'rebace ga prije
potapanja izvuci iz rijeke.
12
ne rimske opeke«:", a u obliznjem Cibrijan
(Vrpolje) »posvuda se udara na temeljne zino
Prema tome - zakljucuje Radimsky - ovdje
stajalo jedno rimsko naselje na putu od 'I'rebini
prema Bileci«:", Ovu eestu potvrduju i Evans'!
i Ballif+', a usvaja je i Pasalic'". Dio njene tras
isao je kroz Panik i Cepelicu prema Bileci, poc
rucjem buduce akumulaeije.
Na lijevoj strani Trebisnjice, nekih 300 m ill
vodno od zeljeznicke stanice Dobricevo-c-Kosi is
revo nalazi se jos jedan, i to vrlo znacajan, all
ticki spomenik koji svakako treba sacuvati. R-a
se 0 rimskom granicnom natpisu (rnedas) iz I s
ljeca nove ere. Natpis je uklesan u zivu stijen
a vrlo je vazan kao izvor za historiju ovog kra
u doba rimske okupacije/". Natpis treba pre
nijeti u muzej u Niksic, jer lezi na teritoriju _-
Crne Gore.
Arh. leks. s. v. Skrobotno (u rukopisu).
31
Arh. leks. s. v. Cibr ijan (u rukopisu).
32
33 Evans: Antiquarian Researches in Hlyric
I-IV, str. 94~1()iO. Cf. Pasalic: Anticka naselja, s:::
7'0.
H Ph. BaUif: ROmisehe Strassen in Bosnien ua
der Hercegovina, Wien, Hl.93·,str. :>8. Cf. Pasalic, o.
str. 7<6.
35 o. e. str. 64.
36 Natpis je obradio prof. Sergejevski ; rad je
stampi.
 III
SREDNJOVJEKOVNI SPOMENICI

- JlIDa iz ovog kraja u srednjem vijeku lieu. Oko nje je veca grupa stecaka. U Paniku
~ _ znato. Ovo je podrucje pripadalo sred- su jos konstatovani i tragovi srednjovjekovnih
- ':"Dim zupama Rudine, Ljubomir, Vrm i kuca.
;. U ovoj izrazito stocarskoj oblasti na- Na groblju Mistihalju ~sv. Mihail) u Paniku,
"'_ bila dosta rijetka Mnogo kasnije, francu- pored novije grobljanske crkve sv. Nikole, vide se
He, kad je ovuda prosao tridestih go- i rusevine jos dviju zgrada. Izgleda da je na jed-
.Tl vijeka, nije vidio na cijelom putu od noj od njih bila stara crkva koju spominje cirrl-
_ vnika do Kljuca (kod Gacka) ni deset kuca ski natpis iz XVII ili XVIII st. (?), koji je uzidan
K" pus. Pa ipak su tragovi zivota iz sred- iznad vrata danasnje crkve sv. Nikole. To je vjero-
_~ -ijeka u podrucju uz rijeku Trebisnjicu do- vatno bila crkva sv. Mihajla, po kojoj je lokalitet
- - gati, ali neistrazeni, te ih svakako treba i dobio naziv Mistihalj. U rusevinarna druge zgrade
~-" ski ispitati'". Pored srednjovjekovnih na Mistihalju mozda se kriju ostaci manastira.
pola sa steccima, 0 kojima se govori u na- Pokraj samog izvora Trebisnjice na Izvorima
- -!.l ovog clanka, u obzir dolaze i spomenute nalaze se tragovi crkvice sv. Ruzice (po tradiciji),
dui. 107 em.
- = ~: e, cija se tradicija vjer.ovatno odrzala do koju takoder treba istraziti. I uz ovu crkvu nalazi
- -·0 u srednji vijek. Ovdje spominjemo sarno se staro groblje kao i na Mistihalju.
_ - [ovjekovne crkvine sa rusevinama manjih I u selu Orah evidentirane su na groblju ruse-
- jovjekovnih crkava, koje bi svakako trebalo vine neke crkvice sa ostatkom menze i jednog
em Cibrijanu
~::'eoloski istraziti. stupa i steccima naokolo crkve. Rusevine crkve
neljne zinove.
y - ovdje je
U od Trebinja
.iju i Evans=, 0
io njene trass <l t:!
a Bileci, pod- ~

r-
.ih 300 m uz-
cevo-Kosije-
56
znacajan, an-
.acuvatj. Radi
sdas) iz I sto-
zivu stijenu,
-
~D .,..,.
0

u ovog kraja
treba pre- 811. 5. Tlocrt rusevine stare crkve u
teritoriju NR selu Orah.

ipisu). 570
u).
in Hlyricum, t 720
1
I naseIja, str.
Bosnien und
Pasalic, o. c.,
_-a lokalitetu Crkvina u Paniku vidi se na rim- sv. Petke u Gornjern Selu u Mirusama nisu ugro-
supstratu okrugla zgrada pokrivena hu- zene, jer ostaju na sarnom rubu buduce akumula-
ki ; rad je u koja vjerovatno predstavlja grobnu kape- eije. U groblju oko ove crkve postoje i dva stecka
sa natpisom, ali oni nisu neposredno ugrozeni. Iako
:-ic: Letopis Popa Dukljanina XXX, str. 32.6. je prilikom sistematskog rekognosciranja terena
-_ Dedijer, o. C., str. 7rlili. Cf. i. Spornerrik Srpske ekipa snimila i fotografirala sve ove objekte, ipak
-=""-=-: .-\.kacL XXXVII, str. 92. takva dokumentacija nije ni dovoljna ni putpuna,
atstvo srednjovjekovnih spornenika u dolini jer se zasniva sarno na povrsinskim elementima.
;,-~:ce pokazuje da je ovaj kraj u srednjem vi- Iskopavanje ovih crkvica i ostalih srednjovjekov-
_.-:- bio gusce naseljen nego u tursko doba. Iz- nih spomenika mnogo bi doprinijelo upoznavanju
-"~ se pred Turcima, koji su ovaj kraj zauzeli
---:.~ XV vijeka, veci din starog stanovnistva
zivota u ovom kraju u srednjern vijeku, 0 cemu
~::::.!=, rema zapadu. Isp. J. Dedijer, O. C., str. 7f/6 imamo vrlo malo podataka.

I3

ZA8TITA
Potapanjem ovog podrucja svi navedeni spo-
menici dosli bi pod vodu i tako propali za nasu
kulturu i nauku. To bi svakako bila velika steta,
koja se ne bi mogla nicim popraviti ni opravdati.
Vjerujemo da niko ne bi mogao preuzeti na sebe
toliku odgovornost pred nasim drustvorn. Zato
smatramo da je naucno ispitivanje ovog kulturnog
blaga potpuno opravdano i da je to jedino moguce
rjesenje. Sasvim je jasno da pri tome ne moraju
biti istrazeni i prekopani svi tumuli ili grobovi
(ili ostali objekti), ali im broj mora biti toliki, da
se dobije potpuni uvid u razvoj materijalnog i
kulturnog zivota ovog kraja u toku historije. Is-
trazivanja se moraju obaviti prije potapanja i ne
smiju se odgadati za neku kasniju priliku, kada
se jezero bude prazriilo zbog Ciscenja, jer bi talo-
zenje mulja u jezeru izbrisalo ionako slabe tra-
gove nekih objekata. Uticajem vode bili bi uni-
steni ostaci fresaka i mozaika pod plitkim ruse-
vinama u Paniku, a isto tako i sadrzaj pojedinih
grobova. Podvlacimo da su ova arheoloska istra-
zivania potrebna, kako sa stanovista spasavanja
samih spomenika kulture, tako i zbog znacaja koji
ovi spomenici predstavljaju za nasu nauku i kul-
turu,
Da hi se spasio bar jedan dio materijala i po-
dataka koje u sebi kriju arheoloski spomenici
ovoga podrucja, komisija strucnjaka evidentirala
je ove spomenike i predlozila investitoru slijedece
zastitne mjere:
I) Pre t his tor i j s k a n a 1 a z i s t a:
1) Iskopavanje omedina u suhozidu na 10k.
Ljubic i Ruzic-njive u Cepelici sa tehnic-
kim snirnanjem i kompletnom dokurnenta-
cijom u iznosu od dinara . 250.000;
2) Detaljan pregled, geodetske i foto-snimke
svih naselja u suhozidu, sa izradom plana
za svako nase1je posebno i kartiranje svih
naselja na jednoj karti u iznosu od din a-
ra . 300.000:
3) Na svakoj od evidentiranih cprethistorijsk,ih
nekropola azvrsiti iskopavanje jednog do
dva tumula, sa izradom potpune dokumen-
tacije u iznosu od dinara . 970.000;
Svega je za zastitne zahvate na brojnim pret-
historijskim objektima predvidena svota od dinara
1,5~0.000.
II Ant i ck a n a 1a z is t a:
1) Istrazivanja rimskog naselja na Paniku di-
nara . 4,000.000;
I4
IV
SPOMENIKA
2) Ispitivanja ilirsko-rimskog naselja u Priboj-
ni u Mirusama u iznosu od dinara 300.000;
3) Prenos rimskog natpisa kod Kosijereva u iz-
nosu od Din . 50.000;
4) Prenos antickog geisona iz crkve sv. Nikole
u Paniku u Trebinje u iznosu od Din 50.000;
Ukupno je za sva anticka ispitivanja predlozena
svota od dinara 4,400.000.
I .1I S red n j 0 v j e k 0 v nee r k v i n e:
1) Otkopavanje i snimanje rusevina na Misti-
halju dinara . . 200.000;
2) Otkopavanje crkvine u Orahu din. 90.0'00;
3) Ispitivanje crkvine na izvoru Trebisnjice
dinar a 50.DOO;
Za iskopavanje srednjovjekovnih arhecloskih
objekata (ne racunajuci istrazivanja i spasavanje
stecaka) predvida se svota od dinara 340.000.
Ukupna svota koju je ekipa Zavoda za zastitu
spomenika kulture NR BiH u svojstvu strucne ko-
misije HE 'I'rebisnica predlozila za sve arheoloske
zastitne zahvate u bazenu TrebiSnjice iznosi ukup-
no 6,260.0·00 dinara. U ova sredstva nisu uracunati
troskovi za proucavanje i spasavanje stecaka, 0
cemu se govori nize.
U gornja sredstva uracunati su svi troskovi za
nekvalificiranu radnu snagu na iskopavanjima, za
dnevnice i honor are strucnjaka kao i za prenos
pokretnog materijala u muzeje. 0 eventualnim ne-
pokretnim spomenicima sa rimskog naselja u Pa-
niku zasad se jos ne moze nista konkretno pred-
vidati, Ukoliko se kopanjem ovog naselja naide
na zriacajnije arhitektonske spornenike, trebalo bi
ih in situ konzervirati, i tek tako konzervirane
potopiti da bi bili otporni prema vodi. U tom slu-
caju bilo bi potrebno osigurati jos i izvjesna na-
knadna financijska sredstva. Jedino u slucaju
sretnog otkrica nekog spomenika posebne vrijed-
nosti predvidamo i njegov prenos izvan buduceg
jezera. To isto vrijedi i za eventualne znacajnije
na1aze na ostalom podrucju buduce akurnulacije.
Gore predvidena financijska sredstva mogla bi se
podijeliti u cetiri obroka, tako da bi godisnje izno-
sila nesto vise od 1,500.000 dinara.
U poredenju sa kulturnom i naucnom vrijed-
noscu dobara koja ce voda potapanjem u jezeru
zauvijek unistiti, ovaj minimalni zahtjev arhe-
ologa predstavlja upravo neznatnu sumu. Ako spo-
menike iz doline TrebiSnjice potopimo neistrazene,
zauvijek gubimo mogucnost da ih ispitamo. A to
bi, po nasem misljenju, bila nenadoknadiva steta.
 .selja u Prfboj-
dinara 300.000;
.osijereva u iz-
50.000; MONUMENl1S ARCHEOLOGIQUES DANS LA
kve sv. Nikole VALLEE DE LA TREBISN'JICA
od Din 50.000:
nj a predlozena
= -=.s la grande action de I'edification de notre de Panik. A [uger d'apres le gentilice Aelia, cette re-
de son Industrialisation et electr ification, on gion a obtenu le droit de cite romaane au temps
vi n e:
...:: aussi un grand systeme hydroeneretique dans d'Adrien ou d'Antonin le Pieux. Cependant, le pou-
,rina na Misti- -=ee de la 'I'rebisnjica en Herzegovina. La vallee voir ~omain s'y est consolide rneme au 11e sieole avant
. 200.000; _:.Ie de cette riviere est riche autant en manu- notre ere, apres Ia victoire remportee sur les trrbus
u din. 90.000' -=.; archeologiques qu'en anorages de culture na- i,llyrierunes des Pleraei et Va.rdei. C'est alors que Ies
e d'une remarquable valeur scientifique et ar- Remains pratiquerent toi une route dont temoignent
'U Trebisnjice
_~e. L'auteur propose des mesures de protection aussi des bornes milliaires. C'est une partie de la
50.000; ssaires a entreprendre pour sauver le r iche fonds route Narona - Scodra qui traversait un pont SUT la
h arheoloskih - logique contre I'imrnersion ou bien pour I'etu- 'I'rebisnjica, a Panik. Pres de Skrobotno, un embran-
I i spasavanje 5centifiquemment. D'abord on donne un compte chement de cette route se dirigeart vel'S Bileca. Des
340.'000. =:.du des monuments archeologiques suivant les deterremerrts d'essas ont demontre Ie bien - fonde
_:<€S. Des monuments prehistoriques appartiennent scientifique de 131 fouille de ces habitations du IlIe
oda za zastitu
yriens. Ce sont de nornbreuses necropoles illy- siecle de notre ere qui s'etendaient sur une superficie
ru strucne ko-
-es. Rien que dans la region du futur lac de bar- de 20 ha environ. La maniere de construrre des murs,
ve arheolosks au sud de Bileca, .plus de 2{)'0tomulus funeraires I'action d'orner des pieces de mosaiques et de fres-
~ iznosi ukup- de cailloux - dent quelques grands tumu- ques, Ie chamffage des chambres au moyen de l'hypo-
iisu uracunati ::-ant un diarnetre de plus de 30 m et 131 hauteur causte morrtrent l'influence de I'archdtecture romaine
.je stecaka, 0 a 4 metres - seront ubmerges. Aux monuments sur ces regions meme, ou d/ailleurs la tradition locale
-'-!oriques appartiennent probablement aussi de s'est rnaintenue, plus on moins completement, durant
. reuses habitations en pierres seches. Il s'agtt des toute la domination romarine. Ce sont justement ces
vi troskovi za
noles entiers de construction dont la caracte- elements autochtones, 'se manifestant dans I'axectrtion
oavanjima, za
·::.;,e fondamentale est de maconner sans employer rustique des fresques et mosaiques, ainsi que dans la
, i za prenos
mer, technique caracteristique. des Illuyriens
mtualnim ne- facon mains soignee de cette agglomeration romaine
~: I'ocupation romadne. L'auteur estime qu'Ll est
naselja u Pa- et dllyrienne une particuliere valeur scientifique. Par-
_ probable que, dans cette region pierreuse de
ikretno pred- mi les monument's antiques, par son importance se
la tradition de construire ainsi des habitations
naselja naide signade aussi une inscription de borne en lation du
~ maintenue jusqu'au moynage. Autarit qu'il s'agit
Ier siecle de notre ere, pres de Kosijerovo. Cette in-
ce, trebalo bi _abitations illyriennes, ce seraient les premieres
- -'- ns illyrrennes connues qui. eussent ete encore scription et Ie susdit fragment de corniche devraient
konzervirane
·el.:.ement habitees meme a I'epoque des Remains, etre transf'ere aux musees Ies habitations romaines
i. U tom slu-
mal connues sont aussi des habitations 'Slaves de Panik et leg autres monuments antique - bien
izvjesna ria-
+alaques). C'est pourquoi ces murs en pierres examines avant leur suomersion.
a u slucaju
sebne vrijed- ""::'es representent une grande valeur, au sens scien- Entre autres monuments slaves medievaux, a co e
van buduceg __ eo et on devrait les faire deterrer en partie et des belles necropoles aux stexchaks, se signalent des
ie znacajnijs - examiner systematrquement avant la submersion. ruines des petites eglises slaves (a 131 source de la
=. eonstate I'existence de 11 Iocalites avec de telles 'I'rebisnjica, a Mistihalj et a Orkvina de Panik, dans
akum ulacij e.
- .2.:::ons. Ie village Orah - Voir f1g. 5.). II faudrait probable-
mogla bi se
odisnje izno- aux monuments antiques, a cotex des vesti- ment y atiouter, du moms, en' partde, les susdites habi-
::e quelques villas rusticas romaines et d'urie tations en pierres seches,
__ :.erie (f'iglina), les plus remarquables en sent Enfin, I'anrteur preserrte des celculs prealables avec
:nom vrijed-
_ stes d'une .g,rande habrtation romaine a Panik, des donnees sur Ie'S frais de cout prevus pour l'exarn
em u jezeru __ -:ent pro.baiblement aussii Urn fragment riche- en et sauvetage des monuments archeologijues du do-
ihtjev arhe- _rofile d'une corniche (Voir fig. 4). De Dobri- maine du lac de barage »Grancarevo«. Ces suppu a-
nu. Ako spo- loin de la, provient une epitaphe aux noms tions sont etablies par des experts apres une enqnete
neistrazens, __iens publiee par Patsch dans W M VIII, pp, de commission de la region entiere, puis elles son
utamo. A to ill Des recherches plus recentes ont encore soumises avec recommandation a l'Investisseur de la
iadiva steta. -..--,-....,-._-.deux epitaphes en fragments, provenant centrale hydro-electrique »Trebfsnjica. a Trebinje.

15
 A,RCHELOGICAL MONUMENTS IN THE VALLEY
OF TREBISNJICA

Large and very important power plant system is the Romans had conquered the Illyric tribes. After
building in the valley of the river Trebisnjica in Her- that they had built a road with milestones. It was a
zegovine. The valley is very rich both in archel ogical part of the road between Narona and Scodra which
and cultural monuments of great value. The author had a bridge over the river Trebisnjica at Pan.ik, One
suggests some measures to protect them from their side of the road led from Skrobotno to Bileca. The
destruction. At first he gives a short survey ~ arche- latest excavation has shown us that this settlement
logical monuments from various epochs. Prehistoric from the third century before new erai must be inve-
monuments belong to the Hlyrdc trices (numerous stigated carefully. It was spread on the space of 2)
Illyric necropolises) Only on the ground which is
ha. Influence of the Roman architecture was great
going to, be overflown there are over 200,tumulf of (3.1
indeed. It can 'be seen in the way of wall building,
special kind of stone, among them a few with diame-
ornamentations with mosaics and frescoes and the
ter about 310and high about 3--4 metres. Probably
way of room heating. Stfll the homeland architecture
among the monuments from the .prehistoric period
was kept during the whole Roman occupation These
there are numerous settlements built without mor-
elements give a special scientific value to study and
tar, the technique which was 'Used by the Illyric tri-
investigate this Roman - Illyric agglomeretion. A
bes before the Roman occupation. The author believes
boundary stone with an interesting inscription in
that the tradition of such settlements was preserved
Latin language from the first centure of our era at
until the Middle Ages. If they belonged to the' Illy-
rlc tr~bes and jofthey were theie settlements, they Kosijerovo is one of the more important antique mo-

would be first Illyric houses partly settled in the R{)- numents also. 'This inscription and the above-men-
'man time. We know almost nothing about the me- tloned fragment of geison should be placed in mu-
diaeval Slav settlements, Therefore these houses seums, while the Roman settlement at Panik and
built without mortar are very mterestmg and very other antique monuments need to be investigated
preoious; so they must be partly dug out and im;esti- weH before the flood.
gated before the power .plant is not fimished. We can In this region there are several Slavonic monuments
find such settlements on eleven places. from Middle Ages: many nice necropolises with tomb-
Among antique monuments and traces of several stones, then ruins of small Slavanic churches (ori the
Roman rustic villas and a brickyard, the most impor- source '00£ the river 'I'rebisnj ica, at Panik and Misti-
halji, Crk vina and the village Orah - picture ~~. Set-
tant are remains of a large settlement at Panik, from
tlements obuioltwithout moetar be-rang probably to
where we have a r.ich fragment of geison (picture 4).
mediaeval monuments also. At the end of the article
There is an epitaph with names from the neighbou-
the author writes about financial costs proViided for
ring Monastery Dobricevo which was published by the future artificial lake and dam »Graricarevo«. This
Patsceh in M VIII, page 105-1106 (1'9). During the last expert estimate and 'recommendation is given to the
investigation two epitaphs in fragments have been investor of the power-plant system »T'rebisnjica« at
found at Panik In the second century before new era, Trebinje.

I6