Andreas Tietze ve Sözlüğü

İlhan Aktağ

Sözlükler, bir kelimenin manasını öğrenmek istediğimizde aklımıza ilk gelen kitaplardır.
Bu kitapların adına kimi zaman kamus kimi zaman lügat demişiz. Sözlükler sadece kelimelerin
manalarını listeleyen birer bilgi kaynağı değil elbette. Bu bilgi kaynakları; kullanıcısına hem
kelimelerin manalarını hem de kelimelere ait ortografik, fonolojik, morfolojik, sentaktik,
etimolojik bilgileri sunmaktadır. Bu lengüistik malumatın yanı sıra kimi sözlüklerden
ansiklopedik malumat da edinmek mümkündür.

Referans kitabı olarak kullandığımız sözlükler ne bir gramer kitabıdır ne de bir

ansiklopedidir. Elbette bu tür referans çalışmalarının ortak noktaları vardır. Ama kullanıcıların
ihtiyaçlarını karşılanması bakımından birbirlerinden farklıdır (Jackson, 2016:45). Bunun yanı sıra
sözlükler de çeşit çeşittir. Hedefledikleri kitleye ve kullanıcı gruplarına göre farklılık arz ederler.
Kiminin kullanıcısı genç kiminin kullanıcısı yetişkindir. Kimi genel amaçlı kimi özel amaçlıdır
(Jackson, 2016:47).

Özel amaçlı sözlükler belli bir konu ve alana yahut leksikografik bir bilgiye odaklanır.
Sesletim sözlükleri, yazım sözlükleri, etimoloji sözlükleri, bir ekonomi sözlüğü özel amaçlı
sözlüklerdendir (Jackson, 2016:47-48). Özel amaçlı sözlük türlerinden biri olan etimolojik ve
tarihî sözlükler, hazırlanması en müşkül sözlüklerdir. Bu yazıda onlardan birini tanıtmaya
çalışacağım. Tanıtacağım sözlüğün kıymetinin anlaşılmasını kolaylaştırmak için etimoloji ve
etimoloji sözlüklerine ilişkin bazı bilgileri hatırlatmanın yararlı olacağını düşünüyorum.

Okuduğum bir makalede göğüs (Sertkaya, 2012:47) ve güzel (Sertkaya, 2012:51)

kelimelerinin yabancı kökenli kelimeler, okuduğum bir kitapta da -me/-ma (Tekin, 2001:43-52)
olumsuzluk ekinin yabancı kökenli bir lengüistik form olabileceğini gördüğümde hem şaşırmıştım
hem de bu alanda kalem oynatmanın ne kadar zor bir iş olduğunu düşünmüştüm. Etimolojik
sözlüklerden birine göz atan sözlük meraklılarının da böyle düşüneceğini sanıyorum. Meraklıları;
Hasan Eren’in 1999 yılında yayımlamış olduğu ve büyük bir emeğin mahsulü olan Türk Dilinin
Etimolojik Sözlüğü adlı çalışmasına bakabilir. Ayrıca Şinasi Tekin’in İştikakçının Köşesi Türk
Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler ve Uwe Bläsing’in Kuşlar Böcekler
Çiçekler adlı derlemelerine göz atabilirler. Bu kitapları okuyanlar hem etimolojinin ne kadar güç
bir iş olduğuna tanıklık edecek hem de bu ustaların birikimine hayran kalarak zevkli bir okuma
sürecini deneyimleyeceklerdir.

Etimoloji, kelimelerin orijinlerini ve tarihini inceleyen bir bilim dalıdır. Bu kelime

dilimize Fransızcadan girmiş. Sözlükler, bu kelimenin (Fr.étymologie, Lat. etymologia) Eski Yunanca
étimos ‘gerçek’ ve lógos ‘söz’ kelimelerinin birleşmesiyle teşekkül ettiğini söylüyor bize. Hâliyle
etimolojik ve tarihî sözlüklerin, kullanıcısına kelimelerin orijinleri ve tarihleriyle ilgili bilgileri
sunan sözlükler olduklarını söyleyebiliriz. Türkçe için de -henüz bu tür mükemmel sözlüklere
sahip olmasak da- böyle sözlükler hazırlanmıştır (Yılmaz, 2007). Yukarıda ismini zikrettiğimiz
Hasan Eren’in çalışması ve TDK’nin yayımlamış olduğu Tarama Sözlüğü birer örnektir bu tür
sözlüklere. Yakın bir geçmişte yazılmış olan Andreas Tietze’nin Tarihi ve Etimolojik Türkiye
Türkçesi Lugatı adlı opus magnumu da bu tür sözlük örneklerinden biridir. Ne yazık ki müellif

1
çalışmasını tamamlayamadan aramızdan ayrılmıştır. Yazımın bundan sonraki kısmında
kendisinden ve bu sözlükten bahsetmeye çalışacağım.

Andreas Tietze

Avustralyalı Türkolog Andreas Tietze(1) 1914 yılında Viyana’da doğdu. Viyana

Üniversitesinde tarih ve doğu dilleri öğrenimini gören Tietze, üniversiteyi bitirdikten sonra Doğu
Avrupa Tarihi Enstitüsünde asistan olarak görev aldı. 1937’de İtalyan ekonomi tarihi ile ilgili
doktorasını tamamladıktan sonra Osmanlı tarihiyle ilgi çalışmalar yapmak için İstanbul’a yerleşti.
Yirmi yıl kaldığı bu şehirde Almanca ve İngilizce dersler vererek hayatını kazanırken pek çok
bilim adamıyla akademik iş birliği yaptı. 1940 yılından itibaren çeşitli dergilerde Türk dili ve
edebiyatı hakkında makaleler ve kitaplar yayımlamaya başladı(2).1952-1953 akademik yılında
Illinois Üniversitesinde misafir öğretim üyesi sıfatıyla bulundu. 1958’de California Üniversitesi
Yakındoğu Dilleri Bölümünde Türkçe ve Farsça doçentliğine getirildi. Tietze, 1971-1972
akademik yılında Viyana Üniversitesinin Türkoloji Kürsüsünde misafir profesör sıfatıyla
bulunduktan sonra 1973’te aynı üniversitenin Türkoloji ve İslam Bilimleri Kürsüsüne geçti.
1984’teki emekliliğine kadar çalışmalarına burada devam etti. Emekliliğinden sonra Viyana
Üniversitesinde seminerler vermeye devam etti. Yaşından dolayı ders vermeyi bırakıp yayımlamayı
düşündüğü Türkçenin tarihî ve etimolojik sözlüğüne odaklandı. Bu sözlüğün birinci cildini
yayımladıktan sonra 2003’te Viyana’da vefat etti.

Tietze pek çok kitap ve makale yayımlamıştır. Henry ve Renée Kahane ile birlikte yazdığı
The Lingua Franca in the Levant: Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin adlı eser
Türkçede kullanılan denizcilik terimlerine ilişkin bir çalışmadır. Bir diğer eseri, İlhan Başgöz ile
birlikte hazırladığı Bilmece: A Corpus of Turkish Riddles adlı çalışmadır. Türkçe Bilmeceleri adıyla
da Türkçeye çevrilmiştir. Mehmet Ölmez tarafından derlenen Wörterbuch der griechischen,
slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch: Anadolu Türkçesindeki
Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü adlı çalışması da kıymetli eserlerinden
biridir.

Andreas Tietze’nin Sözlüğü

Tietze’nin en kıymetli eserlerinden biri de Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı

adlı çalışmasıdır. Bu muazzam çalışmanın birinci cildi Avusturya Bilimler Akademisi tarafından
2002 yılında Andreas Tietze hayatta iken yayımlandı. Sözlüğün ikinci cildi ise çalışma
arkadaşlarının yardımıyla ölümünden altı yıl sonra 2009 yılında yayımlanabildi. Eserin birinci
cildi A-E, ikinci cildi ise F-J harflerini kapsamaktadır.

Sözlüğün ikinci cildinin uzun bir aradan sonra yayımlanması bu sözlük projesinin
tamamlanacağına dair bir beklenti yaratmıştı o vakit. Nihayet altı yıl sonra, basımı yılan
hikâyesine dönen sözlüğün bütün yayın hakları Türkiye Bilimler Akademisi tarafından devralındı.
Yapılan sözleşme çerçevesinde sözlüğün tamamlanması ve yayımlanması amacıyla 2015 yılında
Türkiye Bilimler Akademisince “TÜBA-TETTL Projesi” başlatıldı. Yürütücülüğünü Prof. Dr.
Semih Tezcan’ın(3) üstlendiği projenin ilk kısmı 2016 yılında tamamlanıp A-L harflerini kapsayan
ilk dört cildi 2017’de satışa sunuldu. Daha önce yayımlanmış olan ilk iki cilt gözden geçirilerek

2
üç cilt hâlinde yayımlandı. Yani 2002 yılında yayımlanmış olan ve A-E harflerini kapsayan birinci
cilt, iki cilde ayrılarak A-B ve C-E harflerini kapsayacak şekilde yayımlandı. 2009 yılında
yayımlanan ve F-J harflerini kapsayan ikinci cilt ise TÜBA baskısında üçüncü cilt olarak
yayımlandı. Henüz dört cildi yayımlanan sözlüğün tamamı yayımlandığında 60 bin civarında
maddeyi içeren bir sözlük, Türkoloji literatürüne kazandırılmış olacak. Sözlüğün 2018 yılında
tamamlanması bekleniyor.

Sözlüğün yapısı hakkında detaylı bir bilgiye sahip olmak isteyenlerin sözlüğün birinci
cildinde yer alan Ön İzahat ve Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı başlıklı yazıları okumaları
gerekiyor. Mezkûr sayfalarda sözlüğe dair verilmiş bilgilerden altını çizerek aktarabileceğimiz
kısımlar şunlardır:

Bu eserde tanıtılacak olan söz varlığı Türkiye Türkçesinin temel söz varlığıdır. Türkçenin
her kelimesi bu sözlükte yer almamaktadır. Şeklinde veya mana gelişiminde açıklanacak hususlar
bulunan kelimeler sözlüğe alınmıştır. Bir kelimenin en eski kullanım şekli ilk önce gösterilmeye
çalışılmıştır. Kelimenin bugünkü şekli çok defa varyantlar dizisinin en sonunda verilmiştir.
Kelimelerin etimolojisinde Eski Türkçenin ötesine gidilmemiştir. Zaman zaman kelimelerin diğer
Türk dillerindeki varyantlarına değinilmiştir. Eskiden beri kullanılagelen kelimeler için örnekler
Eski Osmanlıcadan günümüz Türkçesine kadar geniş bir zaman dilimine ait edebî eserlerden
seçilmeye çalışılmıştır. Sözlükte “toplu bakış maddeleri” yer almaktadır. Bu maddeler izaha
muhtaç kelimelerin arkasından gelen maddelerdir. Ayrıca ciltlerin başında o ciltteki bütün toplu
bakış maddelerinin bir alfabetik listesi ve bir de takılara göre hazırlanmış alfabetik toplu bakış
maddeleri listeleri bulunmaktadır. Kökü tespit edilemeyen kelimeler için çift soru işareti
kullanılmıştır. Bazen de bu işaret, kelimelerin ifade ettiği manalar tespit edilemediği zaman
kullanılmıştır (Tietze, 2016:35-36).

Deyimlerden sadece ilgili maddenin karakterini büyük ölçüde değiştirenler sözlüğe

alınmış, sözlüğün hacmini beklenenin üç katına çıkaracağı düşünülen diğer deyimler sözlüğe
alınmamıştır (Tietze, 2016:39).

Sözlüğe veri sağlamak için Ferec ba’de ş-şidde, Ömer bin Mezid’in nazire antolojisi, B.
Flemming tarafından yayıma hazırlanan Fahrî’nin mesnevisi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin eserleri,
Tarama Sözlüğü’nün hazırlanışı sırasında çoğu Türk Dil Kurumunca taranmamış birçok eser, 19.
ve 20. yüzyıllar için hemen hemen sadece edebiyat metinleri kaynak olarak kullanılmıştır (Tietze,
2016:41).

Genellikle sözlüklerden malzeme alınmamış, gazetelerin dil malzemesine başvurulmamış,

sözlü malzeme de kullanılmamıştır. Diyalekt kelimeleri sözlüğe alınırken seçici olmaya gayret
edilmiştir (Tietze, 2016:51-53).

Sözlüğün yapısıyla ilgili kısaca aktarabileceklerimiz bunlar. Sözlüğün yapısı hakkında daha
detaylı bilgi edinmek ve sözlüğü daha verimli bir şekilde kullanmak isteyenler yukarıda
zikrettiğimiz, birinci cildin başında yer alan yazıları okumalıdır.

3
 Andreas Tietze’nin sözlüğü şüphesiz Türkologlar ve sözlük meraklıları için kıymetli bir
eserdir. Bu kıymetli sözlüğün planlanan yıl içinde tamamlamasını umuyoruz. Proje
tamamlandıktan sonra sözlüğün elektronik bir versiyonunun da hazırlanıp araştırmacıların
istifadesine sunulması TÜBA’nın öncelikli bir projesi olmalıdır.

Daha mükemmeli hazırlanana dek Tietze’nin sözlüğü bu alanda büyük bir boşluğu
dolduracaktır. Bu tür sözlükleri mükemmel bir şekilde hazırlamak bir kişinin yapabileceği bir iş
olmasa gerek. Daha mükemmeli elbette bir gün hazırlanacaktır. TDK’nin bu beklentimizi yakın
bir gelecekte gerçekleştireceğini umuyoruz.

Notlar
(1) Andreas Tietze’nin hayatı ve eserlerine ilişkin verdiğimiz bilgiler Eren (2004) ve Anetshofer (2012)’den derlenmiştir.
(2) Detaylı bilgi için Tietze (2016)’ın birinci cildinde yer alan bibliyografyaya bakılmalıdır.
(3) Bu projeyi yürüten Semih Tezcan 15 Eylül 2017’de vefat etti.

Kaynaklar

▪ Anetshofer, Helga (2012). Andreas Tietze (1914-2003). TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 41:147-148). İstanbul: Türkiye
Diyanet Vakfı.
▪ Bläsing, Uwe (2016). Kuşlar Böcekler Çiçekler. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
▪Doerfer, Gerhard (1984).Türkçenin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği Hakkında Düşünceler. (İlhan
Çeneli Çev.) Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi(Ağustos-Eylül), 392-393: 366-374.
▪ Durmuş, Mustafa (2017). Yayın Değerlendirme: Tietze, Andreas (2017). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati I-IV.
Bilig,81:351-357.
▪ Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
▪ Eren, Hasan (2004). Yitirdiklerimiz: Andreas Tietze (1914-2003). Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 626: 169-174.
▪ Eren, Hasan (2005). Yeni Bir Etimolojik Sözlük. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 637: 15-33.
▪ Jackson, Howard (2016). Sözlükbilime Giriş. (Çevirenler: Mehmet Gürlek, Ellen Patat) İstanbul: Kesit Yayınları.
▪ Ölmez, Mehmet (1998). Etimoloji Sözlükleri. Kebikeç, 6: 175-184.
▪ Ölmez, Mehmet (2004). Türkçenin Yorulmaz Araştırıcısı Andreas Tietze’nin Ardından. Toplumsal Tarih, 20 (122), 50-53.
▪ Sertkaya, Osman Fikri (2012). Etimoloji Nedir-Ne Değildir ve İsimden İsim Yapan +ay/+ey Eki Üzerine. Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19 (1), 43-72.
▪Stachowski, Marek (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
▪ Tekin, Şinasi (2001). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg
Kitapçılık.
▪ Tekin, Şinasi (2014). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Dergâh
Yayınları.
▪ Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E). İstanbul-Wien: Simurg Kitapçılık- Österreichische
Akademie der Wissenschaften.
▪ Tietze, Andreas (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı II (F-J). Wien: Österreichische Akademie der
Wissenschaften.
▪ Tietze, Andreas (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati I-IV. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
▪ Yılmaz, Emine (2007). Kökenbilim Sözlüğü ve Türkçenin Kökenbilim Sözlükleri. A. K. İslam ve S. Eker(Ed.), Edebiyat ve Dil
Yazıları:Mustafa İsen’e Armağan içinde (619-630).Ankara: Grafiker Yayınları.