”თორმეტი მოციქულის მოძღვრება”

ძველი საეკლესიო ლიტერატურის დღეისთვის ცნობილი ძეგლებიდან, რომელნიც

მოციქულთა შემდგომ უახლოეს ეპოქაში წარმოიშვა, თუ შედგენის დროის მიხდევით არა,
ყოველ შემთხვევაში, შინაარისით მაინც ახალი აღთქმის წერილთან ყველაზე ახლოს დგას
ნაშრომი, რომელიც ცნობილია შემდეგი სახელწოდებით: ”თორმეტი მოციქულის
მოძღვრება” – Didaxh\ tw=n dw`deka a)posto`lwn.
ეს ძეგლი ცნობილი გახდა მხოლოდ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში, იგი აღმოაჩინა
და გამოაქვეყნა ნიკომიდიის მიტროპოლიტმა ფილოთეოს ბრიენიოსმა. 1873 წელს
იერუსალიმის (წმინდა საფლავის) ბიბლიოთეკის მეტოქიონში კონსტანტინოპოლში მან
აღმოაჩინა ხელნაწერი, გადაწერილი 1056 წელს, რომელიც შეიცავს ბარნაბას ეპისტოლეს,
კლიმენტი რომაელის ორ ეპისტოლეს, ეგნატე ანტიოქიელის ეპისტოლეების ვრცელ
ბერძნულ რედაქციას და ”12 მოციქულის მოძღვრებას”.
ამ ხელნაწერის საფუძველზე ფილოთეოს ბრიენიოსმა 1883 წელს გამოაქვეყნა
”მოძღვრების” ტექსტი, წინ წაუმძღვარა მას ვრცელი წინასიტყვა ძეგლის ისტორიის, მისი
შინაარსის, წარმოშობის დროის, მნიშვნელობისა და სხვათა შესახებ. არც ერთ
ლიტერატურულ აღმოჩენას მე-19 საუკუნეში არ გამოუწვევია ისეთი მძლავრი სამეცნიერო
მოძრაობა, როგორიც ამ მცირე მოცულობის ძეგლმა გამოიწვია.
მსჯელობანი მისი შინაარსისა და მნიშვნელობის შესახებ საეკლესიო-ისტროიული
მეცნიერებისათვის აღმოჩნდა ძალზე განსხვავებული და წინააღმდეგობრივიც კი. ყველა
აღმსარებლობა და სამეცნიერო მიმართულება ეძებდა მასში და პოულობდა თავისი
სწავლებასა და თვალთახედვას. მაგრამ ყველა თანახმაა იმაზე, რომ ყურადღება
ძეგლისადმი სრულიად საფუძვლიანია, რადგან იგი თავისი შინაარსით, გადმოცემის
ფორმით, ძველქრისტიანულ ლიტერატურასთან მიმართებით ზოგადად და კანონიკური
ხასიათის ლიტერატურასთან მიმართებით კერძოდ, დაბოლოს, თავისი მნიშვნელობით
დოგმატიკის ისტორიის, ზნეობისა და საეკლესიო ორგანიზაციისათვის წარმოადგენს
უძვირფასეს მონაპოვარს, როგორც თავდაპირველი ეკლესიის ცხოვრებისა და წყობის
უძველესი მოწმობების განმარტება.
ძეგლი ხელნაწერში ორნაირად არის სახელდებული. ხელნაწერის დასათაურებით:
Didaxh\ tw=n dw`deka a)posto`lwn, ხოლო თავად ტექსტში - Didaxh\ kuri`ou dia\ tw=n dw`deka
a)postw`lwn toi=j eÃqnesin. ამ სახელწოდებათაგან უძველესად მიიჩნევენ ვრცელს. იგი
აჩვენებს, რომ ნაშრომის ავტორი ცდილობს გადმოსცეს შემოკლებული სახით
ქრისტიანული ცხოვრებისა და საეკლესიო ორგანიზაციის ისეთი მნიშვნელოვანი წესები,
როგორიცაა უფლის სწავლება, 12 მოციქულის მიერ გადაცემული წარმართებისათვის.

”დიდაქეს” შინაარსი
მოცულობით ძეგლი თითქმის უტოლდება გალატელთა მიმართ ეპისტოლეს და
გამოცემაში დაყოფილია 16 მცირე თავად. ისტორიულ-ლიტერატურულ საფუძველზე მას
ყოფენ ორ თანაბარ ნაწილად: 1-6 და 7-16 თავები, მაგრამ შინაარსის მიხედვით მასში
შეიძლება გამოიყოს ოთხი ნაწილი:

1
 1. ზნემოძღვრებითი (1-6) - გადმოსცემს ქრისტიანული ზნეობრივი ცხოვრების წესებს
ორი გზის - სიცოცხლისა და სიკვდილის გზების - აღწერის მეშვეობით. მე-6 თავი
წარმოადგენს დასკვნას ამ ნაწილისათვის.
2. ლიტურგიკული (7-10) - ნათლობის, ლოცვის, მარხვისა და ევქარისტიის
საიდუმლოს შესახებ.
3. დისციპლინარული (11-15) - შეიცავს მითითებებს იმ პიროვნებათა შესახებ,
რომელნიც მოდიან თემში: მოძღვრები, მოციქულები, წინასწარმეტყველები და მწირები.
და გადმოსცემს ქრისტიანული თემის ცხოვრების წესებს და საკუთრივ წესებს
ევქარისტიის, ეპისკოპოსთა, დიაკონთა და საეკლესიო სამსჯავროს შესახებ.
4. ესქატოლოგიური (16) - შეიცავს შეგონებას სიფხიზლის შესახებ, ვინაიდან
მოახლოებულია უფლის მეორედ მოსვლა და მიუთითებს ამ მოსვლის ნიშნებს.

1) თავის ზნეობრივ შეგონებებს ავტორი ყოფს ორ ნაწილად: ცხოვრების გზისა და

სიკვდილის გზის აღწერით. ”არის ორი გზა: ერთი - სიცოცხლისა და მეორე - სიკვდილისა,
განსხვავება კი ამ ორ გზას შორის ძალზე დიდია” - ასე იწყება ძეგლი. შემდეგ
დაწვრილებით არის აღწერილი სიცოცხლის გზა. ”სიცოცხლის გზა ასეთია: პირველ რიგში,
შეიყვარე ღმერთი, შენი შემოქმედი; მეორე რიგში - მოყვასი შენი, როგორც საკუთარი თავი,
და რაც არ გინდა რომ შენ შეგემთხვეს, სხვას ნუ გაუკეთებ”. ასეთია ”დიდაქეს” ორი
ძირითადი აღთქმა.
გადადის რა ქრისტიანის ზნეობრივ ვალდებულებათა დაწვრილებით ჩამოთვლაზე,
ავტორი, ერთმანეთში ურევს მითითებებსა და რჩევებს, გადმოსცემს ვალდებულებებს
მოყვასთან და, კერძოდ, მტერთან მიმართებაში: იგი გვამცნებს ვაკურთხოთ მაწყევარნი და
ვილოცოთ მტერთათვის, ვიმარხულოთ მდევნელთათვის - ”გიყვარდეთ თქვენი
მოძულენი და არ გეყოლებათ მტრები”. ”თუკი ვინმე დაგარტყამს მარჯვენა ლოყაში,
მეორეც მიუშვირე მას და იქნები სრული. თუკი ვინმე გაიძულებთ, რომ ერთ მილზე
გაყვეთ, გაჰყევი მას ორ მილზე. თუკი ვინმე მოსასხამს გართმევს, პერანგიც გაატანე. თუკი
ვინმემ შენი რამე აიღო, უკან ნუ მოსთხოვ”. უნდა მისცე ყველა მთხოვნელს და უკან არ
მოითხოვო, რადგან მამას სურს, რომ ყველამ მიიღოს მისი ძღვენიდან. ”ნეტარია გამცემი
აღთქმის თანახმად”, მაგრამ ვაი მიმღებს, რადგან ვინც საჭიროებით იღებს, თავისუფალია
სასჯელისგან, ხოლო ვისაც საჭიროება არა აქვს და მაინც იღებს, მას მოუწევს პასუხისგება,
თუ რატომ აიღო და რისთვის”. ამიტომაც მოწყალების გაცემა აუცილებელია წინასწარი
განხილვით: ”დაე გაიოფლოს შენი მოწყალება შენს ხელში, სანამ არ გაიგებ, ვის უნდა
მისცე” (1).
მეორე თავში დაწვრილებით არის ჩამთვლილი აკრძალვა ყველაფერი იმისა, რამაც
შეიძლება ზიანი მოუტანოს მოყვასს: არ კლა, არ იმრუშო, ნუ იქნები ყრმათა გამრყვნელი,
ნუ ისიძვებ, ნუ მოიპარავ, ნუ იქნები მოგვი, ნუ იქმები მწამვლელი, ნუ მოაკვდინებ ყრმებს
ჩანასახში და ნუ მოკლავ უკვე დაბადებულს, ნუ ისურვებ შენი მოყვასის კუთვნილს. ნუ
გადახვალ ფიცს, ნუ იქნები ცრუმოწმე, ნუ იქნები ბოროტმეტყველი, ნუ გაიხსენებ
ბოროტს, ნუ იქნები ორაზროვანი, ნუ იქნები პირმოთნე, ნუ იქნები ავზნიანი, ნუ იქნები

2
ქედმაღალი, ნუ შეიძულებ ნურავის ადამიანთაგან,მაგრამ ერთნი ამხილე, სხვათათვის
ილოცე, სხვები კი გიყვარდეს შენს სულზე მეტად (2).
მესამე თავიდან მითითებანი გადმოცემულია მასწავლებლის მოსწავლისადმი
გადაცემული შეგონებების ფორმით. იგი იწყება სიტყვებით: ”ჩემო შვილებო”. შედარებით
მსუბუქი ცოდვების ჩამოთვლისას მითითებულია მათგან უფრო მძიმეთ ცოდვათა
წარმოშობისა. თავდაპირველად ავტორი შეგვაგონებს, რომ განვეშოროთ ყოველგვარ
ბოროტებსა და მის ყოველ მსგავსებას. კერძოდ, იგი არწმუნებს მკითხველს არ იყვნენ
მრისხანენი, რადგან მრისხანებას მკვლელობამდე მივყავართ. არ იყვნენ მოშურნენი,
ფიცხნი, რადგან ამ ყოველივედან წარმოიშობა მკვლელობა. არ იყვნენ გემოთმოყვარენი,
რადგან გემოთმოყვარება სიძვისაკენ წაუძღვება. ბილწსიტყვაობას მიყავს სიძვისაკენ,
ფრინველთგრძნეულობას, შელოცვებს, მკითხაობას - კერპთმსახურებისკენ.
ტყუილის, ვერცხლისმოყვარეობისა და ქედმაღლობას მივყავართ ქურდობამდე.
შფოთის, თავხედობისა და ბოროტგანზრახვისგან იშვება მკრეხელობა (გმობა). ”იყავი
მშვიდი, რადგან მშვიდები დაიმკვიდრებენ ქვეყანას (მიწას). იყავი მომთმენი, მოწყალე და
უბოროტო, მშვიდი და კეთილი. არ არის საჭირო თავის ამაღლება, ნუ მიეკვრება შენი
სული ქედმაღლებს, არამედ მიმართე მართლებსა და მდაბლებს. მომხდარი უსიამოვნება
(უბედურება) უნდა მივიღოთ, როგორც სიკეთე, რადგან ვიცით, რომ ღვთის გარეშე
არაფერი ხდება (3).
საკუთარი თავის მიმართ ქრისტიანის ვალდებულებების გადმოცემის შემდეგ
ავტორი კვლავ უბრუნდება შეგონებებს ირგვლივმყოფებთან მიმართებით და
უპირველესად იმათ მიმართ, რომლებთან ურთიერთობაც ქრისტიანს ეხმარება
ქრისტიანული სრულყოფილების მიღწევაში. ”დღისით და ღამით გახსოვდეს შენთვის
ღვთის სიტყვის მქადაგებელნი და პატივი ეცი მათ, როგორც ღმერთებს”.
მითითებულია ყოველდღიური ურთიერთობა წმინდებთან, რომ განვმტკიცდეთ
მათი სიტყვებით. ნუ იქნები მიზეზი განხეთქილებისა, მოდავენი შეარიგე, განსაჯე
სამართლიანად, სახეზე ნუ შეხედავ ცოდვით დაცემაში მხილებისას. ”ნუ გაიწვდი ხელს
მისაღებად და ნუ მომუჭავ გაცემისას... ნუ მერყეობ გაცემისას და როცა გასცემ, ნუ
შფოთავ... მსაჭიროებლისგან ნუ მიბრუნდები, არამედ ყოველთვის გქონდეს ურთიერთობა
შენს ძმასთან და ნურაფერს უწოდებ საკუთარს, რადგან თუკი თანაზიარნი ხართ
უხრწნელებაში, რაოდენ უფრო - ხრწნადში”.
ოჯახური ვალდებულების თვალსაზრისით ავტორი გვასწავლის არ აღვმართოთ
ხელი ძესა ან ასულზე, არამედ სიყრმიდანვე ვასწავლოთ მათ შიში ღვთისა, არ ვუბრძანოთ
მრისხანებით მონას ან მხევალს, რომ არ გაუქრეთ შიში ღვთისა. მონები კი უნდა
დაემორჩილონ თავიანთ ბატონებს, როგორც ღვთის ხატს, პატივისცემითა და შიშით.
ცხოვრების გზის აღწერის დასასრულს ავტორი შეგვაგონებს მოვიძულოთ პირფერობა და
ყველაფერი, რაც არასათნოა ღვთისთვის, არ უკუვაგდოთ აღთქმები ღვთისა, ეკლესიაში
ვაღიაროთ შეცოდებანი და არ დავიწყოთ ლოცვა დამძიმებული სინდისით, ასეთია
სიცოცხლის გზა (4).
”სიკვდილის გზა ასეთია: უპირველესად იგი ბოროტია და აღსავსეა წყევლით”.
შემდეგ ჩამოთვლილია ცოდვები თითქმის იმავე თანმიმდევრობით, რაც მეორე თავში:
3
მკვლელობა, მრუშობა, გემოთმოყვარეობა, სიძვა, ქურდობა, კერპთმსახურება და ა. შ.
ხოლო შემდეგ ცოდვილები, რომლებიც ამ გზას ირჩევენ: კეთილთა მდევნელნი,
ჭეშმარიტების მოძულენი, სიცრუის მოყვარულნი, სიმართლისთვის ნაცვალგების არ
მაღიარებელნი, მღვძარენი არა სიკეთისათვის, არამედ ბოროტისათვის, ამაოების
მოყვარულნი, დევნილნი შურისგებისათვის, გლახაკთათვის თანალმობის არმქონენი,
ბავშვთა მკვლელები, ღვთის ხატის განმაქარვებელნი, მსაჭიროებლისგან უკუმქცეველნი,
გაჭირვებულთა შემვიწროებელნი, მდიდართა დამცველნი, გლახაკთა უსამართლო
მსაჯულნი, ცოდვილნი ყოვლითურთ. ”უფრთხილდით, შვილნო, ყოვლითურთ ასეთ
ადამიანებს” (5).
პირველი ნაწილი მთავრდება შეგონებით იმის თაობაზე, რომ ფრთხილად ვიყოთ,
ვინმე არ უკუიქცეს სწავლების მითითებული გზიდან: თუკი შენ შეძლებ ყოველივე
აღასრულო, იქნები სრული, ხოლო თუკი არ შეგიძლია, გააკეთე ის, რასაც შეძლებ.
საკვებთან დაკავშირებით შესრულდეს ის, რაც შესაძლებელია, მაგრამ თავი შევიკავოთ
ნაკერპავისგან, რადგან ეს არის მკვდარი ღმერთების მსახურება (6).
2) ნათლისღების აღსრულების შესახებ ავტორი ამბობს, რომ ის, ვინც ამ ყოველივეს
შეიტყობს, უნდა მოინათლოს მამის, ძისა და სულიწმინდის სახელით გამდინარე წყლით,
ხოლო თუკი არ არის ცოცხალი წყალი, მაშინ - სხვა წყლით. თუკი ცივში არ შეიძლება,
მაშინ თბილში. „ხოლო თუკი არც ერთი გაქვს და არც მეორე, მაშინ სამგზის დაასხი წყალი
თავზე მამის, ძისა და სულიწმინდის სახელით”. ნათლობის წინ უნდა იმარხულონ
მოსანათლმაც და მომნათვლელმაც, და თუკი ძალუძთ, ზოგიერთმა სხვამაც. ”მოსანათლს
კი უბრძანე იმარხოს ერთი ან ორი დღე” (7). მარხვა არ უნდა იყოს პირმოთნეებთან ერთად,
ისინი მარხულობენ ორშაბათს და ხუთშაბათს, ხოლო ჩვენ უნდა ვიმარხულოთ
ოთხშაბათს და პარასკევს. ლოცვაც არ არის საჭირო პირმოთნეთა მსგავსად, არამედ -
როგორც ბრძანა უფალმა სახარებაში. შემდეგ მოტანილია საუფლო ლოცვა და ნათქვამია,
რომ იგი სამჯერ უნდა ითქვას დღეში (8).
”რაც შეეხება ევქარისტიას, ამბობს ავტორი, ასე მადლობდით: გმადლობთ შენ, ჩვენო
მამავ, დავითის, შენი ძის, წმინდა ვენახისთვის, რომელიც გამოგვიცხადე ჩვენ შენი ძის,
იესოს მიერ. შენდა დიდება უკუნისამდე”. პურის განტეხისას კი ასე მადლობდით:
”გმადლობთ შენ, ჩვენო მამავ, სიცოცხლისა და ცოდნისათვის, რომელიც შენ გამოგვიცხადე
ჩვენ იესოს, შენი ძის მეშვეობით. შენდა დიდება უკუნისამდე. როგორც ეს განტეხილი
პური იყო მიმოფანტული მთებზე, მაგრამ შეიკრიბა და ერთი გახდა, ასევე შეიკრიბოს შენი
ეკლესია ქვეყნის კიდეებიდან შენს სასუფეველში, რადგან შენი არს დიდება და ძალა იესო
ქრისტეს მიერ უკუნისამდე”. ევქარისტიაში მონაწილეობა შეუძლიათ მიიღონ მხოლოდ
უფლის სახელით მონათლულებმა, რადგან უფალმა თქვა: ნუ მისცემთ სიწმინდეს
ძაღლებს (9). ”აღვსების შემდეგ ასე მადლობდით: გმადლობთ შენ, მამაო წმინდაო, შენი
წმიდა სახელისათვის, რომელიც შენ ჩანერგე ჩვენს გულებში, და ცოდნის, რწმენისა და
უკვდავებისათვის, რომელიც შენ გამოგვიცხადე ჩვენ იესო ქრისტეს, შენი ძის მიერ. შენდა
დიდება უკუნისამდე. შენ, მეუფეო ყოვლისმპყრობელო, შექმენი ყოველივე შენი
სახელისათვის, საკვები და სასმელი შენ მიეცი ადამიანებს განცხრომისათვის, რომ ისინი

4
გმადლობდნენ შენ. ხოლო ჩვენ მოწყალებით გვიბოძე სულიერი საჭმელი და სასმელი, და
მარადიული ცხოვრება შენი ძის მიერ”.
უპირველესად გმადლობთ შენ, რადგან ყოვლისშემძლე ხარ, შენდა დიდება
უკუნისამდე. მოიხსენე, უფალო, შენი ეკლესია, იხსენ იგი ყოველგვარი ბოროტებისგან და
სრულყავი იგი შენს სიყვარულში, და შეკრიბე იგი, ოთხივე ქართაგან, განწმენდილი შენს
სასუფეველში, რომელიც შენ განუმზადე მას. რადგან შენია ძალა და დიდება უკუნისამდე.
დაე, მოვიდეს მადლი და დაე, მოვიდეს მშვიდობა, ოსანა დავითის ძეს, ვინც წმინდაა,
მოვიდეს, ხოლო ვინც არ არის ასეთი, შეინანოს, მარანა-თა” (”უფალი მოდის” -სირიულ-
ქალდეური დიალექტი, ავტ. შენ.), ამინ.
მეორე ნაწილი სრულდება ავტორის განცხადებით, რომ წინასწარმეტყველებს
შეიძლება მიეცეთ მადლობის ნება, რამდენიც სურთ, ესე იგი არ უნდა შეიზღუდონ
მადლობის მოტანილი ფორმებით (10).
3) თემებმა უნდა მიიღონ მხოლოდ ის მოძღვარნი, რომელნიც ყველაფერ იმას
ასწავლიან, რაც წინათ ითქვა, ასე რომ განამრავლებენ სიმართლეს და ცოდნას ღვთის
შესახებ: ისინი უნდა მიიღონ, როგორც უფალი. მოციქულებსა და წინასწარმეტყველებს
უნდა მოექცნენ სახარებისეული მცნებების თანახმად: მოციქული უნდა მიიღო, როგორც
უფალი, მაგრამ იგი არ უნდა დარჩეს ერთ ან ორ დღეზე მეტხანს, თუკი იგი სამ დღეზე მეტ
ხანს დარჩება, მაშინ იგი ცრუ წინასწარმეტყველია. წავა რა თემიდან, მან არაფერი არ უნდა
წაიღოს, გარდა პურისა, თუკი იგი ფულს მოითხოვს, მაშინ ცრუ წინასწარმეტყველია.
წინასწარმეტყველი, რომელიც სულით საუბრობს, არ უნდა გამოვცადოთ და განვსაჯოთ,
ეს ცოდვა არ მიეტევება.
მაგრამ არა ყველა, ვინც სულით საუბრობს, არის წინასწარმეტყველი. არამედ ვისაც
უფლის ზნეობა გააჩნია: ზნეობით შეიძლება ვიცნოთ წინასწარმეტყველი და
ცრუწინასწარმეტყველი. ჭამა იმ ტრაპეზიდან, რომელიც სულის მიერ გლახაკთათვის არის
განკუთვნილი, არგაკეთება იმისა, რასაც ასწავლის, ფულის მოთხოვნა საკუთარი
საჭიროებისთვის მიუთითებს, რომ საქმე ცრუწინასწრმეტყველთან გვაქვს. მაგრამ
გამოცდილი, ჭეშმარიტი წინასწარმეტყველი, თუკი არ ასწავლის ყველაფერ იმის
გაკეთებას, რასაც თავად აკეთებს, ნუ განისჯება, რადგან აქვს ღვთის სამსჯავრო - ასე
იქცეოდნენ ძველი წინასწარმეტყველნიც (11). ყველა, ვინც ღვთის სახელით მოდის, ესე იგი
მწირი, უნდა მივიღოთ, მაგრამ შემდეგ უნდა გამოვცადოთ. თუკი მოსული მართლაც
მწირია, უნდა დავეხმაროთ მას, რითაც შეგვიძლია, მაგრამ იგი არ უნდა დარჩეს ორ ან,
თუკი საჭიროება არსებობს, სამ დღეზე მეტ ხანს. თუკი მოსული არის ხელოსანი და სურს
დარჩეს თემში, დაე იმუშაოს და ჭამოს. თუკი არ იცის ხელობა, უნდა ვიზრუნოთ იგი ისე
მოეწყოს, რომ უქმად არ იცხოვროს. თუკი არ სურს მუშაობა, ქრისტეს გამცემია. ასეთი
უნდა განვიშოროთ (11).
წინასწარმეტყველებთან მიმართებით, რომელთაც სურთ თემში დასახლება, ავტორი
ამბობს, რომ ისინი ღირსნი არიან გამოკვებისა. წინასწარმეტყველებს უნდა მიეცეთ
პირველნაყოფი საწნახელისა და კალოსი, ასევე ხარებისა და ცხვრებისა, ”რადგან ისინი
არიან თქვენი მღვდელთმთავრები. თუკი თემში არ არის წინასწარმეტყველი,
პირველნაყოფი უნდა მიეცეთ გლახაკებს (13). ”უფლის დღეს, ერთად შეკრებილებმა,
5
გატეხეთ პური და მადლობდეთ, მას შემდეგ, რაც აღიარებთ ცოდვებს, რომ წმინდა იყოს
თქვენი მსხვერპლი”. ვისაც დავა აქვს თავის მეგობართან, არ უნდა მოვიდეს შეკრებაზე,
სანამ არ შერიგდებიან, რომ არ შეიბილწოს მსხვერპლი, რადგან ასეთია უფლის სიტყვები:
„ყოველ ადგილას და ყოველ ჟამს შემომწირეთ წმინდა მსხვერპლი, რადგან დიდი მეფე
ვარ, ამბობს უფალი, და საკვირველის ჩემი სახელი ხალხებში”.
ეპისკოპოსებად და დიაკვნებად უნდა დადგინდნენ ადამიანები, რომელნიც ღირსნი
არიან უფლისა - მშვიდნი და ვერცხლისუყვარულნი, გულწრფელნი და გამოცდილნი.
ამიტომაც მათ წინასწრმეტყველებთან და მოძღვრებთან ერთად უნდა მივაგოთ პატივი.
ძმური სამსჯავრო უნდა გაიმართოს არა რისსხვით, არამედ მშვიდობით.
ყველასთან, ვინც სხვას შეურაცხმყოფელად ექცევა, გაწყვიტეთ ურთიერთობა, სანამ
არ შეინანებს. ლოცვა, მოწყალება და ყველა საქმე უნდა გაკეთდეს ისე, როგორც უფალი
მიუთითებს სახარებაში (15).
4) უკანასკნელი თავი, რომელიც ძეგლის მეოთხე ნაწილს შეადგენს, შეიცავს
შეგონებას ქრისტიანებისათვის, რომ იყვნენ ფხიზელნი თავიანთ ცხოვრებასთან
მიმართებაში: ”ნუ ჩააქრობთ თქვენს ლამპრებს და თქვენი წელი ნუ იქნება შეხსნილი,
არამედ იყავით მზად, რადგან არ იცით ჟამი, თუ როდის მოვა ჩვენი უფალი. ხშირად
შეიკრიბეთ, რომ გამოიკვლიოთ, რა სჭირდებათ სულებს: ”რადგან მთელი დრო თქვენი
რწმენიდან ვერ მიიღებთ შედეგს, თუკი სრულნი არ იქნებით უკანასკნელ ჟამს”.
შემდეგ ჩამოთვლილია უკანასკნელი ჟამის ნიშნები: გამრავლდებიან
ცრუწინასწარმეტყველნი და წარმწყმედელნი, ცხვრები მგლებად იქცევიან, სიყვარული
სიძულვილად შეიცვლება, გამოჩნდება მსოფლიოს მაცდური, თითქოსდა ძე ღვთისა, და
მოახდენს ნიშნებსა და სასწაულებს, და დედამიწა ხელთ გადაეცემა, და ისეთ
ურჯულოებებს აღასრულებს, როგორიც არ ყოფილა დასაბამიდან. მაშინ ქმნილი
კაცობრიობა წავა გამოცდის ცეცხლში და დაბრკოლდება მრავალი და დაიღუპება. ხოლო
რწმენაში განმტკიცებულნი გადაურჩებიან წყევლას. და მაშინ გამოჩნდება ჭეშმარიტების
ნიშნები: პირველი იქნება ზეცის გაღება, შემდეგ საყვირების ხმა, და მესამე - აღდგომა
მკვდართა. მაგრამ არა ყველასი, არამედ როგორც ნათქვამია: „მოვა უფალი და ყველა
წმინდა მასთან ერთად“. მაშინ იხილავს სამყარო უფალს, მომავალს ღრუბელთა ზედა
ცისათა.

უძველესი მოწმობანი ძეგლის შესახებ

პირდაპირი მოწმობანი სხვადასხვა ნაშრომში შედარებით გვიანდელ დრომდე
მიუთითებს იმას, რომ ”დიდაქე” დიდი პოპულარობითა და ავტორიტეტით
სარგებლობდა. ევსები (საეკლ. ისტ. 3.25.4) აპოკრიფულ ნაშრომთა შორის ათავსებს: tw=n
a)postw`lwn ai) lego`menai Didaxai\. წმინდა ათანასე ალექსანდრიელი 39-ე პასქალურ
ეპისტოლეში იმ წიგნთა შორის, რომელნიც არ არიან მოთავსებულნი კანონში, მაგრამ
მოწონებულნი არიან ახალმოქცეულთა საკითხავად, ასახელებს ”ეგრეთ წოდებულ
მოციქულთა სწავლებას”. ათანასე, ანტიოქიის პატრიარქი (+599) და ნიკიფორე,
კონსტანტინოპოლის პატრიარქი (+828) ასახელებენ ”დიდაქეს” წმინდა წიგნთა თავიანთ
კატალოგებში. უკანასკნელი ავტორი მის მოცულობას განსაზღვრავს 200 მუხლით.
6
 დასავლეთში ავტორი ტრაქტატისა Adversus aleatores, რომელნიც ჩვენამდე
მოღწეულია წმინდა კვიპრიანეს სახელით, მაგრამ, უდავოდ, უფრო ადრე არის
დაწერილი, სარგებლობს ”დიდაქეთი”, როგორც divina scriptura და უწოდებს მას doctrina
apostolorum. რუფინუსი (+410) ევსების ”საეკლესიო ისტორიის” თავისეულ თარგმანში,
სადაც საუბარია განსახილველ ძეგლზე, შენიშნავს, რომ ამ ძეგლს ეწოდება არა doctrina
(ევსებისთანაა Didaxh\), არამედ doctrina apostolorum.
იგივეობა ამ ”მოციქულთა სწავლებისა” ფილოთეოს ბრიენიოსის მიერ
გამოქვეყნებულ ტექსტთან დასტურდება პირველივე საუკუნეებში ამ ძეგლის
გამოყენებით, რასაც მრავალი ნაშრომი მიუთითებს, თუმცა ზუსტად არ ასახელებენ მას,
რაც სრულიად ბუნებრივია, იმ ძეგლთან მიმართებაში, რომელიც გამოიყენებოდა რა
ახალმოქცეულთა დასამოძღვრად, რადგან იგი აუცილებლად კარგად ცნობილი უნდა
ყოფილიყო, ხშირად შთააგონებდა ავტორებს, აწვდიდა მათ აზრებსა და გამოთქმებს.
უდავო დამოწმება ”დიდაქესი” იწყება კლიმენტი ალექსანდრიელიდან.
”სტრომატებში” (1.20) ძეგლს grafh\-ც (”წერილი”) კი ეწოდება, ესე იგი, უთანაბრდება
წმინდა წერილს. ორიგენეც იყენებს ”დიდაქესთან” მიმართებაში გამოთქმას ”scriptura sancta
(De princip. 3.2-7). წმინდა ათანასეს ტრაქტატში (მე-2 საუკუნეს განეკუთვნება და მისი
ათანასესადმი კუთვნილება არ არის დადგენილი, რედ.) ”ქალწულობის შესახებ” თითქმის
სიტყვასიტყვით არის გადატანილი ევქარისტიული ლოცვები ”დიდაქედან”.
განსაკუთრებულ ჯგუფად უნდა გამოიყოს ის ძეგლები, რომლებშიც ”დიდაქეს”
მსგავსად მოცემულია სწავლება ორი გზის შესახებ. აქ შეიძლება ვისაუბროთ არა ცალკეულ
აზრთა და გამონათქვამთა ურთიერთდამოკიდებულებაზე, არამედ ძეგლის მეტად თუ
ნაკლებად ფართო გამოყენებაზე და მის გადამუშავებებზე. პირველ რიგში უნდა
აღინიშნოს ასეთი დამოკიდებულება ”დიდაქესა” და ბარნაბას ეპისტოლეს შორის, როცა
ორივენი ორი გზის შესახებ საუბრობენ. დამთხვევა ხშირად სიტყვასიტყვითია.
დიდაქესთან საკმაოდ ახლოს დგას ერმის ”მწყემსი”. მაგრამ განსაკუთრებულ
ყურადღებას იპყრობს თხზულებათა სერია, რომელნიც კანონიკურ ლიტერატურას
განეკუთვნებიან და რომელთაც ”დიდაქემ” მისცა თავდაპირველი მასალა, სანამ მთლიანად
არ იქნა შთანთქმული მათ მიერ.
’საეკლესიო კანონები” (kano`nej e)kklhsiastikoi\ tw=n a(gi`wn a)posto`lwn) მე-3
საუკუნისა, 3-15 თავებში იძლევა ცხოვრების გზის აღწერას ისეთი ფორმით, რაც ამ
ძეგლისა და ”დიდაქეს” მჭიდრო კავშირს მიუთითებს.
ძეგლში Sintagma doctrinae ad monachos, რომელიც წმინდა ათანასე ალექსანდრიელს
მიეწერება, უდავოა ”დიდაქეს” პირველი ექვსი თავის ნაკვალევი. იგივე შეიძლება ითქვას
ძეგლებზე: Fides nicaena და didascalia CCCXVIII patrum.
მე-3 საუკუნის პირველ ნახევარში სირიასა და პალესტინაში გამოჩნდა ფსევდო-
სამოციქულო ნაშრომი Didascalia sive doctrina XII apostolorum... რომელიც
მნიშვნელოვანწილად ეყრდნობა დიდაქეს. Didascalia, თავის მხრივ, წარმოადგენს ეგრეთ
წოდებული ”მოციქულთა დადგენილებების” (მე-4 საუკუნის მეორე ნახევარი, ან მე-5
საუკუნის დასაწყისი) პირველი ექვსი წიგნის საფუძველს. ”დადგენილებათა” მეშვიდე
წიგნი სხვა არაფერია, თუ არა გავრცობილი ”დიდაქე” მთელი მისი მოცულობით.
7
 ლათინურ დასავლეთში ”დიდაქეს” ცოდნას, გარდა ნაშრომისა Adversus aleatores
ადასტურებს ბოლო პერიოდში აღმოჩენილი ლათინური თარგმანი პირველი ექვსი თავისა,
ამ ძეგლის ზედაწარწერაა: De doctrina apostolorum. სამწუხაროდ, შეუძლებელია
განისაზღვროს ადგილი და დრო ამ თარგმანის შექმნისა, ასევე მისი თავდაპირველი
მოცულობა.
აუცილებელია აღინიშნოს ასევე თებაიდის კინოვიალური მონასტრის
სახელგანთქმული აბბის, არქიმანდრიტ შენუდას (+330) არაბული ცხოვრება, რომელიც
თავდაპირველად კოპტურ ენაზე დაიწერა (685-695 წლებს შორის): თავის შეგონებებში აბბა
შენუდა სარგებობს ”დიდაქეს” პირველი ექვსი თავით. 1056 წლის შემდეგ, როცა ”დიდაქე”
გადაწერა ლეონ ნოტარიუსმა, ზუსტი ცნობები მის შესახებ ქრება თვით აღმოსავლეთშიც
კი. ზონარამ (დაახ. 1120 წელი) უკვე არ იცის იგი.

”დიდაქეს” წარმოშობის საკითხი

”დიდაქე” ანონიმური ძეგლია და მცდელობაც კი არ ყოფილა, რომ იგი რომელიმე
ადრეული ავტორისათვის მიეკუთვნებინათ. ამიტომაც მისი წარმოშობის საკითხი ასეთი
ფორმით დაისმის: ავტორი, ვინც დიდაქე შეადგინა, იყო თუ არა ორიგინალური ავტორი,
თუ დიდაქე სხვა წერილობით ძეგლებზე დაყრდნობით შეადგინა? ან სხვაგვარად:
შესაძლებელია თუ არა ”დიდაქეს” თავდაპირველ სახედ ვაღიაროთ ის ტექსტი, რომელიც
ფილოთეოს ბრიენიოსმა გამოაქვეყნა?
”დიდაქეს” წარმოშობის საკითხის წამოჭრისა და გადაწყვეტისათვის
განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია შემდეგ გარემოებებს:
ა) ”დიდაქეს” ისტორია, რამდენადაც ის ცნობილია ჩვენთვის, მნიშვნელოვან დეტალს
წარმოაჩენს: ის ძეგლები, უმეტეს შემთხვევაში, რომელთაც დიდაქესთან კავშირი გააჩნიათ,
მხოლოდ მის 1-6 თავებს იმოწმებენ.
ბ) აღნიშნავენ მნიშვნელოვან განსხვავებებს ძეგლის პირველ ექვს თავსა და დანარჩენ
ნაწილებს შორის არა მარტო შინაარსის, არამედ ლექსიკური, გრამატიკული და
სტილისტური თვალსაზრისითაც. აღინიშნება, ასევე, ორივე ნახევრის ახალი აღთქმის
წმინდა წერილისადმი მიმართების განსხვავება.
მკვლევართა უდიდესი ნაწილი, შეკითხვაზე იმის შესახებ, ხელთ გვაქვს თუ არა
”დიდაქეს” თავდაპირველი ტექსტი, დადებითად პასუხობს, ხოლო ხსენებულ
განსხვავებაზე ძეგლის შიგნით აღნიშნავენ, რომ მისი პირველი ნაწილი რამდენიმე ხნის
განმავლობაში ცალკე იყო გამოყოფილი და მეორე ნაწილისგან დამოუკიდებლად
გამოიყენებოდა.
ამ ჰიპოთეზის დასასაბუთებლად ამბობენ იმას, რომ ლიტურგიკული და
დისციპლინური ნაწილი, რომელნიც მსახურებისა და საეკლესიო ორგანიზაციის
თავდაპირველ მდგომარეობას აღწერს, მალე უნდა მოძველებულიყო და პრაქტიკული
მნიშვნელობა დაეკარგა, მაშინ როცა ზნეობრივი შეგონებანი ყოველთვის ინარჩუნებდა
თავის მნიშვნელობას.
მაგრამ მკვლევართა უმრავლესობა, ითვალისწინებს რა ორივე ზემოხსენებულ
თავისებურებას, ასკვნის, რომ ”დიდაქეს” ახლანდელ სახეს უფრო ძველი რეცენზია უნდა
8
უსწრებდეს წინ. მაგრამ რეცენზიის განსაზღვრისას ყველა მკვლევარი თავისი გზით
მიდის. თუმცა უმთავრესად ამ მიმართულებამ ასახვა ჰპოვა ორი ჰიპოთეზით.
ერთ-ერთი მათგანი ამტკიცებს, რომ ორივე ნაწილი ”დიდაქესი” დაიწერა სხვადასხვა
ავტორის მიერ და თითოეულ ნაწილს თავდაპირველად თავის ხვედრი გააჩნდა.
”დიდაქეს” ჩვენთვის ცნობლი ტექსტის ავტორმა თავის ნაშრომს საფუძვლად დაუდო უკვე
არსებული ნაშრომი ”სწავლება ორი გზის შესახებ”, გადაამუშავა იგი პირველ ექვს თავად
და დაუმატა მას დანარჩენი თავები, რომელთათვისაც ასევე ისარგებლა არსებული
ტექსტით. თუმცა უკანასკნელთან დაკავშირებით რამე ცნობების მოძიება შეუძლებელია.
მეორე ჰიპოთეზა ამ მიმართულებით, რომელიც განავითარა ადოლფ ჰარნაკმა,
ამოდის იმ დარწმუნებულობიდან, რომ ”დიდაქეს” პირველი ნაწილი არის არა
ქრისტიანული, არამედ იუდაური წარმოშობისა და შედგენილია, შეიძლება, ქრისტემდეც
კი, იუდაიზმზე მოქცეული წარმართებისთვის. მისი სახელწოდება იყო ”სწავლება ორი
გზის შესახებ”. ეს მტკიცებულება არსებითად ეყრდნობა მრავალ პარალელს, რომელსაც
პოულობენ პალესტინურ-იუდაურ და ელინურ-იუდაურ ლიტერატურაში (იუბილეთა
წიგნი, 12 პატრიარქის აღთქმა, სიბილას წიგნები, ფსევდო-ფოკილიდე).
მეორე მტკიცებულების თვალსაზრისით (”დიდაქეს” პირველი და მეორე ნახევრების
წმინდა წერილისადმი განსხვავებული მიმართება) ასახელებენ ”ორი გზის შესხებ
სწავლებაში” სპეციფიკური ქრისტიანული და სახარებისეული გამოთქმების არარსებობას.
ეს კი, თავის მხრივ, ეფუძნება იმ ფაქტს, რომ ახლანდელი ტექსტის 1.3-2.1 ნაწილი,
რომელიც სპეციფიკურ ქრისტიანულ ნაწილს წარმოადგენს, არ არის ბარნაბას
ეპისტოლეში, საეკლესიო კანონებში, წმინდა ათანასესადმი მიწერილ ნაშრომებში, აბბა
შენუდას ცხოვრებაში. აქედან ასკვნიან, რომ ”დიდაქე” 1.3-2.1 ნაწილითურთ არის
გვიანდელი რეცენზია, რომელიც გაფართოებულია ამ ჩანართით, ასევე სხვა ქრისტიანული
ხასიათის დამატებებითაც.
ზოგიერთი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ მე-16 თავი თავისი ესქატოლოგიური
შინაარსით თავდაპირველად ეკუთვნოდა იუდაურ ნაშრომს და მის დასკვნას
წარმოადგენდა (სტილისტური ნათესაობა და ანალოგები იუდაურ ლიტერატურასთან). ეს
იუდაური კატეხიზისი ძალზე ადრე, ძველი აღთქმის წიგნებთან ერთად მიიღო
ქრისტიანულმა ეკლესიამ და იყენებდა მას ნათლობისთვის მოსამზადებლად,
ქრისტიანული ზნეობრივი სწავლების განმტკიცებისთვის.
სტერეოტიპული ფორმით ან თავისუფალი გადამუშავებით მას იყენებდნენ
რამდენიმე ათეული წელი, მაგრამ მოციქულთა შემდგომ პერიოდში იგი გადამუშავდა
ქრისტიანული კუთხით და სხვადასხვა რეცენზიების სახით საფუძვლად დაედო დღეს
ცნობილი ქრისტიანულ ძეგლებს. ბარნაბას ეპისტოლის ავტორი სარგებლობდა იუდაური
ნაშრომის იმ ფორმით, რომელიც მოცემულია საეკლესიო კანონებში, განსახილველი
ძეგლის ლათინურ თარგმანში, რომელიც წმინდა ათანასეს მიეწერება - ეს არის ეგვიპტური
რედაქცია. პირველისგან დამოუკიდებლად წარმოიშვა მეორე რეცენზია, რომელიც
ახლანდელი იერუსალიმის ხელნაწერით არის წარმოდგენილი და მოციქულთა
დადგენილებებში გადამუშავებული. მასში გვხვდება 1.3-2.1 ფრაგმენტი და ძეგლის მეორე
ნაწილის ყველა თავი. ამ რეცენზიას, ჩვეულებრივ, სირიულს უწოდებენ.
9
 არ განვიხილავთ რა დაწვრილებით აღნიშნულ ჰიპოთზებს, მხოლოდ იმ არსებით
დებულებათა მიმოხილვით შემოვიფარგლებით, რომლებზეც არის აგებული ”დიდაქეს’
იქტორია.
ა) ძეგლის ანალიზს სტილის, ენისა და წმინდა წერილის გამოყენების ხასიათის
მიხედვით უკანასკნელი ორი ჰიპოთეზის წარმომადგენლები მიყავს დასკვნამდე, რომ
დიდაქეს ორ ნაწილს (1-6 და 7-16) სხვადასხვა ავტორი გააჩნია და სხვადასხვა დროს და
სხვადასხვა ადგილას არის იგი დაწერილი. მაგრამ თვითონ ამ ჰიპოთეზის ავტორები
თანხმდებიან, რომ სხვა ძეგლებში რომ არ ყოფილიყო საფუძველი ძეგლის სავარაუდო
გადამუშავებისა და მისი წყაროების შესახებ, ძეგლის მთლიანობის საკითხზე შეიძლება
მშვიდად ვყოფილიყავით; რომ სინამდვილეში მეორე თავიდან ძეგლის დასასრულემდე
შეუძლებელია მოინახოს რომელიმე ადგილი, რომელიც საერთო კონტექსტიდან იქნება
ამოვარდნილი. დაბოლოს, ნაშრომის მთლიანობას და ორიგინალურობაზე შეკითხვები
დაისმის მაშინ, როცა მხედველობაში მიიღება ეკლესიის მამათა მოწმობანი ”დიდაქეს”
შესახებ, გვიანდელი გადამუშავებანი და ძეგლის წყაროები. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში რა
ობიექტური ღირებულება უნდა გაჩნდეს მტკიცებულებებს ძეგლის ცალკეულ ნაწილთა
შორის ენის, სტილისა და ტონის განსხვავების, წმინდა წერილისადმი განსხვავებული
დამოკიდებულებისა და სხვათა შესახებ?
ბ) ”დიდაქეს” ტექსტის მთელი ისტორია, ამ ჰიპოთეზებით წარმოდგენილი, ეფუძნება
ვარაუდს თავდაპირველი ”სწავლება ორი გზის შესახებ” სახელწოდების მქონე ძეგლის
გადამუშავების, გავრცობისა და დამატებების შესახებ, რის შედეგადაც თანდათანობით
მივიღეთ განსახილველი ძეგლის ახლანდელი ტექსტი. მაგრამ თავად ეს ნაშრომი ”ორი
გზის შესახებ” და კერძოდ იუდაური კატეხიზისი პროზელიტთათვის ჰაერში არის
ჩამოკიდებული.
რამენაირი გარეგანი მოწმობანი, რომელნიც ამტკიცებენ ამგვარი იუდაური ნაშრომის
ისტორიულ არსებობას, არ მოიპოვება, ხოლო მითითებული პარალელები იუდაურ
ნაშრომებში ”დიდაქეს” პირველი თავისათვის სრულებით უფასურდება, როცა მათ
წინააღმდეგ წარმოადგენენ პარალელებს ახალი აღთქმიდან. თუნდაც რომ გამოვრიცხოთ
1.3-11.1 მონაკვეთი, რომლის ქრისტიანული შინაარსი საყოველთაოდ არის აღიარებული,
დანარჩენ ნაწილებშიც უდავოა ქრისტიანული წარმოშობის ნაკვალევი.
შემდეგ, დაუჯერებელია, რომ ისეთ ქრისტიან ავტორს, როგორიც იყო მოციქული
ბარნაბა, მკვეთრი მოწინააღმდეგე იუდაიზმისა, როგორიც ჩანს იგი მისი სახლით ცნობილ
ეპისტოლეში, შეეძლო გადაეწერა ნაშრომი, რომელიც შედგენილი იყო ან იუდაური
სულით, ან იუდაური პრიზელიტიზმის მიზნით. იგივე უნდა ითქვას ”დიდაქეს” ავტორის
შესახებაც, რომელმაც თითქოს მიიღო იუდეველთა შორის გავრცელებულ ნაშრომი
ქრისტიანთა სახელმძღვანელოდ და უწოდა მას მოციქულთა სწავლება, ან უფლის
სწავლება, მოციქულთ მიერ გადმოცემული.
გ) არ შეიძლება უდავოდ მივიჩნიოთ ის ფაქტი, რომ 1.3-2.1 მონაკვეთი არ არსებობდა
თავდაპირველ ნაშრომში ”სწავლება ორი გზის შესახებ”. მართალია, იგი არ არის
საეკლესიო კანონებში, ლათინურ თარგმანში, ბარნაბას ეპისტოლეში, წმინდა ათნასესადმი
მიწერილ ნაშრომში და აბბა შენუდას ცხოვრებაში, მაგრამ, მეორე მხრიც, ეს ფრაგმენტი
10
არის მოციქულთა დადგენილებებში (7.2), დიდასკალიაში, ერმის ”მწყემსში” მოტანილია
პირველი თავის მე-5 და მე-6 მუხლები, შესაბამისად, ფრაგმენტის არსებობა უახლოვდება
თვით ძეგლის არსებობის პირველ ხანებს.
ყველაზე დიდი, რაც შეიძლება დავასკვნათ ”დიდაქეს” ისტორიიდან, როგორც არის
იგი წარმოდგენილი მასთან თანმხვედრი ძველი ქრისტიანული ძეგლების შეპირისპირების
საფუძველზე, არის ის, რომ ”დიდაქეს” პირველი ნაწილი, ანუ სწავლება ორი გზის შესახებ
უკვე ადრევე გადაიწერებოდა და გამოიყენებოდა, როგორც დამოუკიდებელი ნაშრომი,
რომელიც ძალზე გამოსადეგი იყო პრაქტიკული მიზნებისათვის (იხ. პირველი ჰიპოთეზა).
მაგრამ ასეთ შემთხვევაშიც კი აუცილებელია აიხსნას, როგორც წარმოიშვა ის ძეგლი,
რომლის ტექსტიც ჩვენ გვაქვს იერუსალიმური ხელნაწერის სახით და როგორ გაჩნდა
მსგავსება სხვადასხვა ძეგლებს შორის, რომლების წარმოადგენენ განსხვავებულ
რედაქციებს ორი გზის შესახებ სწავლებისა.
ამ საკითხის დამაჯერებელი გადაწყვეტისათვის პასუხი უნდა მოიძებნოს თვით
ძეგლის სახელწოდებაში: ”სწავლება უფლისა თორმეტი მოციქულის მიერ წარმართთადმი”.
ეს სახელწოდება ცხადად აჩვენებს, რომ ძეგლის ავტორი თავის თავს პირდაპირი გაგებით
მის ავტორად არ მიიჩნევდა. იგი მიზნად ისახავს გადმოსცეს ყველასათვის ცნობილი
სწავლება 12 მოციქულისა და ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ მოციქულთა სწავლება,
რომელიც თვით უფლის სწავლებაზე არის დაფუძნებული, გადმოიცემოდა და
ვრცელდებოდა განსაზღვრული ფორმით და განკუთვნილი იყო წარმართთა შორის
ქადაგებისათვის. ამიტომაც უნდა გაირკვეს, იყო თუ არა მართლაც ფორმულირებული
ასეთი სახით ქრისტიანული სწავლება მოციქულთა ხანაში, და თუკი იყო, როგორი სახით
და რა მიზნით?
ამ კითხვაზე შეიძლება ვუპასუხოთ მხოლოდ მიახლოებით, მაგრამ არა
უსაფუძვლოდ. მოციქულთა ნაწერებში მუდმივად ვხვდებით მიმართვას ”უფლის
სწავლებისადმი”, ”მოციქულთა სწავლებისადმი”, ”სწავლების ნიმუშისა და სახისადმი”,
”სწავლების ერთგულებისადმი”, ”ღვთისმოშიშების შესახებ სწავლებისდმი”, ”მართებული
სწავლებისადმი”, ”ქრისტეს სწავლებათა საწყისებისადმი” (საქ. 2.42; რომ. 6.17; 1 კორ. 4.17;
2 თეს. 2.15; 1 ტიმ. 14.3; 2 ტიმ. 2.2, 1.9. 2.1; 1 კორ. 15.3-5; 1 ტიმ. 3.16; კოლ. 2.15; ებრ. 6.1-2).
ამ გამონათქვამებს მივყავართ დასკვნამდე, რომ უფლის ამაღლებიდან მალევე მის
შეგონებებიდან და საუბრებიდან მოციქულთა წრეში ჩამოყალიბდა სამოციქულო
სწავლების მყარად განსაზღვრული ფორმულა, ანუ კატეხიზისი, რომლის შინაარსიც უკვე
მოციქულთა დროსვე უნდა ყოფილიყო ნორმა მისიონერთათვის სამქადაგებლო
მოღვაწეობისას და, ამასთანავე, განსაზღვრული უნდა ყოფილიყო ქრისტიანობაზე
მოქცეულთა და ნათლობისთვის გამზადებულთა მიერ შესათვისებლად. ამ კატეხიზისის
შინაარსზე განსაკუთრებით ცხადად მიანიშნებს ებრაელთა მიმართ ეპისტოლე (6.1-2),
სადაც მოციქული ამბობს: ”ამისთჳს დაუტეოთ დასაბამისა მის ქრისტეს სიტყუათაჲ (to\n
th=j a)rxh=j tou= Xristou= lo`gon) და სისრულისა მიმართ მოვიდეთ; ნუ კუალად
საძირკუელსა დავსდებთ სინანულისასა მკუდართაგან საქმეთა და სარწმუნოებისა
ღმრთისა მიმართ, ნათლის-ღებისა სწავლისა, დასხმისა ჴელთაჲსა და აღდგომისა
მკუდართაჲსა და საშჯელისა მის საუკუნოჲსა”.
11
 ეს კატეხიზისი მოციქულთა დროში ძალზე ფართოდ იყო გავრცელებული:
რომაელთა და ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეები გვარწმუნებენ, რომ რომში
გამოიყენებოდა ფორმულები, რომლებიც მოკლედ გადმოსცემდნენ ქრისტიანულ
სწავლებას; კორინთელთა და ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლენი შესაბამის
მტკიცებულებებს იძლევიან კორინთელთა და ფილიპელთათვის; ეფესელთა, კოლასელთა
და პეტრეს პირველი ეპისტოლე, ასევე იოანე ღვთისმეტყველის წიგნები მოწმობენ მცირე
აზიის ეკლესიათა შესახებ. ერთი სიტყვით, სადაც კი იყვნენ ქრისტიანები, გამოიყენებოდა
ქრისტიანული სწავლების ფორმულები.
თვით ჩამოყალიბება და გავრცელება ასეთი კატეხიზისისა სრულიად ბუნებრივი
ჩანს. მოციქულთა ქადაგება, როგორც დოგმატური, ისე ზნეობრივი კუთხით,
თავდაპირველად იყო ძალზე შემოზღუდული თავისი საგნის ირგვლივ და ამიტომაც მისი
არსი მალევე უნდა განსაზღვრულიყო მყარი ფორმულირებების სახით. მოციქულები არ
იყვნენ ორატორები: ესენი იყვნენ ხალხისგან წარმომდგარი ადამიანები, ისინი არ
ცდილობდნენ და არც სჭირდებოდათ, რომ თავიათი სწავლებებისათვის მრავალგვარი
ფორმა მიეცათ. პირიქით, ისინი ცდილობდნენ გადმოეცათ თავიანთი სწავლების
არსებითი ნაწილი ერთი ფორმით.
მათი სწავლების ის ნაწილი, სადაც ისინი იმეორებდნენ უფლის საუბრებს, უდავოდ
სტერეოტიპი იქნებოდა. მისი ცხოვრების ისტორია, განსაკუთრებით ვნებები და აღდგომა,
რაც ჩვეული თემა იყო მოციქულთა ქადაგებებისა, ასევე მყარი განსაზღვრულობის
ხასიათს შეიძენდა.
ასევე იქნებოდა ზნეობრივ მოძღვრებასთან მიმართებაშიც. აქედან გამომუშავდა
ქადაგების განსაზღვრული ტიპი, ნიმუში, რომელიც თითოეულს უნდა შეეთვისებინა
იმდენად, რომ შეძლებოდა მისი ზუსტი გადმოცემა. ნათლისღებად განმზადებულთათვის
იგი უდავოდ იღებდა შეძლებისდაგვარად შეკვეცილ ფორმას, რომ ყველასთვის
მისაწვდომი ყოფილიყო და თავის თავში მოიცავდა ქრისტიანული სწავლების არსს.
მორწმუნენი ცდილობდნენ დაეხსომებინათ არ ამარტო აზრები, არამედ მოციქულთა
სიტყვებიც, და თითოეულს, საჭიროების შემთხვევაში, გამოეყენებინა ზუსტად ის
გამოთქმები, რასაც იყენებდა ესა თუ ის მოციქული.
ასეთივე სახით ვრცელდებოდა და უფრო მეტი გულმოდგინებით შეისწავლებოდა და
ინახებოდა მოციქულთა წრეში ჩამოყალიბებული სარწმუნოების ფორმულები, რომელთაც
დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა გააჩნდათ ნათლისღებისთვის განმზადებულთა
დამოძღვრისა და მისიონერთათვის. თუმცა ამით არანაირად არ გამოირიცხება
შესაძლებლობა იმისა, რომ ზოგიერთი განსხვავება არსებულიყო კატეხიზისთა ცალკეულ
ნაწილსა და ცალკეულ სწავლებათა გამოთქმაში, რასაც განაპირობებდა დროისა და
ადგილის განსხვავება. ეს მით უფრო შესაძლებელია იმიტომ, რომ სიტყვიერი გადმოცემას
ახასიათებს ერთგვარი ელასტიურობა, და მის რედაქციათა სხვაობა სავსებით დასაშვებია.
მოტანილი მსჯელობანი იძლევა საშუალებას, რომ ერთი მხრივ, ავხსნათ ”დიდაქეს”
წარმოშობა, მეორე მხრივ კი წარმოვადგინოთ დამაჯერებელი არგუმენტები ორი გზის
შესახებ სწავლების განსხვავებული ვარიანტების საკითხის გადასაწყვეტად, ისე რომ არ
გავიზიაროთ ”დიდაქეს” საფუძვლების იუდაური კატეხიზისიდან წარმომავლობა.
12
 ”დიდაქეს” შინაარსი არსებითად ემთხვევა ”ქრისტეს სწავლების საწყისთა” (ებრ. 6.1-
2) შინაარსს. ამიტომაც საკმარისი დამაჯერებლობით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ
”დიდაქე” არის წერილობითი გამეორება მოციქულთა კატეხიზისისა იმ პირის მიერ,
რომელმაც მასში შესული სწავლება მოციქულთაგან მოისმინა, ანაც ახლოს იდგა
მოციქულთა წრესთან.
თუკი ”დიდაქეში” გადმოცემული მთელი მასალა არ იყო ერთ მთელად
გაერთიანებული კატეხიზისში, ძეგლის ავტორს წილად ხვდა გაეერთიანებინა ცალკეული
ფრაგმენტები იმ გეგმით, რაც მინიშნებულია კატეხიზისით და მისი დანიშნულებით.
ცხადია, არ შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ”დიდაქე” ყოველთვის სიტყვა-სიტყვით იმეორებდა
მოციქულთა სიტყვებს და მის სწავლებებს მოციქულთა ავტორიტეტი მივაწეროთ. ასეთ
შემთხვევაში მივალთ დასკვნამდე, რომ იერუსალიმურ ხელნაწერში წარმოდგენილი
ფორმა ”დიდაქესი”, რამდენადაც გაგვაჩნია მყარი მონაცემები, იყო თავდაპირველი
წერილობითი ფორმა ამ ნაშრომისა, მთელი მისი შემადგენლობით. თუკი
დამტკიცებულად მივიღებთ, რომ ”დიდაქე” არის საკუთრივ მოციქულთა კატეხიზისი,
მოციქულთა ქადაგების ტიპი (ნიმუში), მაშინ მოეძებნება ახსნა ყველა იმ სირთულეს, რაც
წარმოიშობა ორი გზის შესახებ სწავლების შემცველ დოკუმენტებთან თანხვედრისა და
განსხვავების საკითხთა გადაწყვეტისას.
მოციქულთა კატეხიზისის ზეპირსიტყვიერმა გავრცელებამ აღმოსავლეთის,
ეგვიპტისა და დასავლეთის ეკლესიებში შესაძლებელი გახადა მისი რამდენიმე რედაქციის
ჩამოყალიბება, რომლებიც შეიძლება გამეორებულიყო სხვადასხვა ძველ დოკუმენტში, და
არაფერია დაუჯერებელი იმ ვარაუდში, რომ ”დიდაქე” და მოციქულთა დადგენილებანი
წარმოადგენენ აღმოსავლურ რედაქციას, ბარნაბას ეპისტოლე, საეკლესიო კანონები და აბბა
შენუდას ცხოვრება - ალექსანდრიულს, ხოლო ”მწყემსი” და ლათინური თარგმანი -
დასავლურს. შემდეგ, თუკი ”დიდაქე” თავისი არსითა და მიზნით არის შედგენილი
ნაშრომი, თვით ფრაგმენტულიც კი, მაშინ მისი შემდგენი არც არის პირდაპირი
მნიშვნელობით ფრაგმენტთა ავტორი, მან გააერთიანა ისინი და არად დაგიდევდათ, რომ
ასეთი კომპილაციისას აზრთა განვითარების მკაცრი ლოგიკური თანმიმდევრობა არ
ჩამოყალიბდებოდა.
ამით აიხსნება ის, თუ ფრაგმენტი 1.3 – 2.3 თითქოსდა რატომ არღვევს თხრობის
ლოგიკურ მსვლელობასა და მიმდინარეობას და რატომ არის ორჯერ საუბარი
ევქარისტიის საიდუმლოს შესახებ (9-10, 14).
ბოლოს, ძეგლის ამგვარად ჩამოყალიბების გათვალისწინებით ადვილად არის
გასაგები ისიც, თუ რატომ პოულობენ მასში მრავალ ებრაიზმს ძეგლის იუდაური
წარმოშობის მომხრეები. მოციქულები იყვენ ებრაელები, აღზრდილნი იყვნენ იუდაური
სწავლებით და საუბრობდნენ თავიანთ თანამედროვე ებრაულ ენაზე. მაშინაც კი, როცა
წარმართთა შორის მათ უხდებოდათ ბერძნულად საუბარი, ისინი აგრძელებდნენ
ებრაულად აზროვნებას, სარგებლობდნენ რა ებრაული მეტყველების მაგალითებით
(სახეებით). ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ შეითვისეს რა ქრისტეს სწავლება, ისინი იმ
შემთხვევებში, როცა სიტყვასიტყვით არ იმეორებდნენ მის გამონათქვამებს, თავიანთ

13
ქრისტიანულ აზრებს მოსავდნენ მათთვის ჩვეული ძველი აღთქმის ძეგლთა თხრობის
ფორმით. ამრიგად, ”დიდაქეს” ებრაიზმებს ბუნებრივი ახსნა მოეძებნება.

”დიდაქეს” დაწერის დრო

არანაკლებ მნიშვნელოვანია საკითხი ”დიდაქეს” დაწერის დროის შესახებ, რადგან
მისი ასეთი ან ისეთი გადაწყვეტით განისაზღვრება მისი საეკლესიო-ისტორიული
მნიშვნელობა. ძველი ანაბეჭდი, ორგანიზაციის, კულტისა და საეკლესიო დისციპლინის
პრიმიტიული ფორმები, ანიჭებენ ძეგლს ქრისტიანობის უძველესი დროის ხასიათს.
მაგრამ რამდენადაც მასში არ არსებობს არათუ პირდაპირი, არამედ ირიბი
ქრონოლოგიური მითითებანიც კი, შედგენის დროის ზუსტად დადგენის მცდელობანი
მნიშვნელოვან აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს. ერთნი მას აკუთვნებენ მე-2 საუკუნის შუა
წლებს (ფილოთეოს ბრიენიოსი - 120-160 წლებს შორის; ადოლფ ჰარნაკი - 130-160 წლებს
შორის), სხვები 1-ლი საუკუნის შუა წლებს (მაგ. Sabatier, Cornely). ამ ორ უკიდურეს
ზღვარს შორის თითქმის ყველა ათწლეულს ყავს თავისი დამცველი.
მართალია ძეგლი სახელწოდებითაც და შინაარსითაც არის მოციქულთა სწავლებების
გამეორება, მაგრამ აუცილებლობის გამო მას უნდა აესახა იმ ეპოქის ეკლესიის ცხოვრება,
როცა მისი შინაარსი წერილობით განმტკიცდა, რითაც დაედო ზღვარი მის შემდგომ
ცვლილებებს, რაც ზეპირი გადმოცემით იყო განპირობებული. შეპირისპირება საეკლესიო
ურთიერთობათა მთლიანი სურათისა და საეკლესიო ცხოვრების ცალკეული შტრიხებისა,
რასაც ”დიდაქე” წარმოგვიდგენს, ახალაღთქმისეული წიგნებისა და მოციქულთა
შემდგომი პერიოდის ლიტერატურის მონაცემებთან, ადასტურებს იმას, რომ ძეგლში
ასახულია ეკლესიის ძალზე ადრეული მდგომარეობა, როცა საეკლესიო ურთიერთდამოკი-
დებულებანი ჯერ კიდევ არ იყო კრისტალიზებული და მკაცრ ჩარჩოებში მოქცეული.
საეკლესიო ორგანიზაციას ყველა ნიშანი გააჩნია სამოციქულო ეპოქასთან
სიახლოვისა და წარმოადგენს მოციქულთა, წინასწარმეტყველთა, მოძღვართა,
ეპისკოპოსთა და დიაკონთა ხელმძღვანელობითი მოღვაწე კრებულს. ამასთან, ჯერ კიდევ
ზუსტად არ არის გამიჯნული ეპისკოპოსისა და დიაკვნის მოვალეობანი და
უფლებამოსილებანი. ”დიდაქე” აღწერს ლიტურგიის უძველეს სახეს, ძალზე მარტივს,
რომელსაც ჯერ კიდევ არა აქვს გამომუშავებული წესი და არ მიანიშნებს არც გნოსტიკურ
მოძრაობაზე და არც ქრისტიანთა დევნაზე. წინასწარმეტყველთა შესახებ თხრობისას
მინიშნებაც კი არ არის მონატანისტურ წინასწარმეტყველებებზე. საერთოდ, საეკლესიო
ცხოვრების მთელი წყება, დიდაქეს თანახმად, უფრო ადრეულია, ვიდრე ეს არის
წარმოდგენილი ეგნატე ანტიოქიელისა და კლიმენტი რომაელის ეპისტოლეებში. ეს
ყოველივე გვაიძულებს ”დიდაქეს” კომპოზიცია 1-ლი საუკუნის დასასრულზე ადრეულ
ეპოქას მივაკუთვნოთ.
მეორე მხრივ, დიდაქეში შემორჩენილი ნაკვალევი კვირა დღის დღესასწაულის
რეგლამენტაციასა და ამ დღეს ევქარისტიის საიდუმლოს აღსრულების შესახებ,
ოთხშაბათისა და პარასკევის მარხვების, მორწმუნეთათვის საუფლო ლოცვის, დიდების-
მეტყველებითურთ, დღეში სამგზის წარმოთქმის აუცილებლობის შესახებ, ცრუ
წინასწარმეტყველთა და მოციქულთა შესახებ გაფრთხილება - აჩვენებს მოციქულთა
14
ეპოქაში საეკლესიო ცხოვრების თავისუფლებისა და საეკლესიო ფორმულირებებისა და
დისციპლინური რეგულაციების დასაწყისის შეერთებას. რითაც ხასიათდება უკვე
მოციქულთა შემდგომი ხანა.
ამიტომაც შეუძლებელია ნაშრომის წარმოშობა გადავიტანოთ ძალზე ახლოს
ქრისტიანობის წარმოშობასთან. 70 ან, უფრო სარწმუნოა, 80 წელი შეიძლება
დავასახელოთ, როგორც უკიდურესი ზღვარი. რამდენადაც დაწესებულებათა დაარსება
ქრისტიანული სამყაროს სხვადასხვა ნაწილში ერთდროულად არ აღესრულებოდა,
შეუძლებელია უფრო განსაზღვრული თარიღი დავადგინოთ „დიდაქეს“ წარმოშობისა,
ვიდრე არის დროის მონაკვეთი 70-80-იან წლებსა და 100 წელს შორის.

”დიდაქეს” წარმოშობის ადგილი

დიდაქეს დაწერის ადგილის თაობაზე მხოლოდ ვარაუდები არის გამოთქმული,
რადგან ძეგლში სათანადო მინიშნებანი არ მოიპოვება. თუ რამდენად მერყევი და
განუსაზღვრელია საფუძვლები ამ საკითხის გადასაწყვეტად, შეიძლება დავასკვნათ
იქიდან, რომ ძეგლის სამშობლოდ ასახელებენ ეგვიპტეს, სირიას - კერძოდ, ანტიოქიას,
პალესტინას ან იერუსალიმს, მცირე აზიას, საბერძნეთა, დაბოლოს, რომს. ამასთან,
მკვლევართა დიდი ნაწილი სირია-პალესტინის მხარეს იხრება იმის გამო, რომ
ევქარისტიულ ლოცვაში საუბარია პურზე, რომელიც მთებზე არის მომოფანტული (9.4),
რაც ცხადი მითითებაა ძეგლის მთიან მხარეშე წარმოშობის შესახებ. ასევე, მე-13 თავში
საუბარია წინასწარმეტყველთათვის საწნახელისა და კალოს, ხარებისა და ცხვრების,
ღვინისა და ზეთის პირველნაყოფთა შეწირვის შესახებ. რის საფუძველზეც ივარაუდება,
რომ მთავარი საქმიანობა ადგილობრივი ქრისტიანებისა არის მიწათმოქმედება და
მეცხოველეობა. აღინიშნება, ასევე, ”დიდაქეს” მითითებანი ”ორგულთა”, ესე იგი
ფარისეველთა ლოცვებისა და მარხვების შესახებ.
რა თქმა უნდა, უნდა დავეთანხმოთ, რომ მთელი ეს დასკვნები სუსტია და ზოგადი,
მაგრამ დიდი ალბათობით შეიძლება ვიფიქროთ, რომ დასახელებული მონაცემები
სირიასა ან, ნაწილობრივ, პალესტინაზე მიგვანიშნებს. ამით ერთგვარად სუსტდება ისედაც
მერყევი მტკიცებულებანი ეგვიპტის სასარგებლოდ, რაც იმას ეფუძნება, რომ ”დიდაქეს”
დამმოწმებელნი უპირატესად არიან ალექსანდრიელები - თითქოს ნაშრომი მხოლოდ იქ
იკითხებოდა, სადაც წარმოიშვა, და თითქოს ბუნებრივია, რომ ცნობები მოდიოდეს
ალექსანდრიიდან რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში იყო ქრისტიანული განათლების
ცენტრი. უფრო ნაკლები მტკიცებულებითი ძალა გაჩნია მითითებას დაუდგენელ
დამოკიდებულებაზე ”დიდაქესა” და ბარნაბას ეპისტოლეს შორის, რომლის წარმოშობის
ადგილადაც ალექსანდრია მიიჩნევა, ასევე ძალზე საეჭვო ფაქტზე, რომ თითქოს ”სწავლება
ორი გზის შესახებ” თავდაპირველად სწორედ ეგვიპტეში იყო გავრცელებული.

15
 ”დიდაქეს” მიმართება წმინდა წერილთან და ძეგლის დახასიათება
ენისა და გადმოცემის საერთო ტონის მიხედვით
ძველი ქრისტიანული მწერლობის ჩვენთვის ცნობილ ძეგლთა შორის არ არის სხვა
ისეთი ნაშრომი, რომელშიც ასეთი სიახლოვე ვლინდება ახალი აღთქმის წმინდა წერილის
ტექსტთან: მასში არის მრავალი ციტატა, გარდა საუფლო ლოცვისა, მრავალი მუხლი არის
შეუცვლელად მოტანილი წმინდა წერილიდან, მაგრამ უფრო ხშირად ციტატები
მოტანილია თხრობის მსვლელობისას ყველანაირი მოდიფიკაციით, რაც აუცილებელია
მათი შესაბამისობისათვის ავტორის აზრთა მდინარებასთან. ამასთან, ხანდახან
შეერთებულია სხვადასვა ადგილები წმინდა წერილის ტექსტისა ყოველგვარი მითითების
გარეშე იმის თაობაზე, რომ ისინი სხვადასხვა თავებიდან ან, სულაც, სხვადასხვა
წიგნებიდან არიან აღებულნი.
სხვა შემთხვევებში ძნელად შეიძლება გამოვიცნოთ ციტატები, ან, უკიდურეს
შემთხვევაში მოგვიწევს დავუშვათ, რომ ავტორი ან გაუცნობიერებლად არის
შთაგონებული წმინდა წერილის ტექსტით, ანაც ციტატა მოაქვს მხოლოდ მეხსიერების
მიხედვით და ვერ ამჩნევს იმ ცვლილებას, რაც მასში შეაქვს. მაგრამ ასეთი სახის
დამთხვევები წმინდა წერილის ტექსტთან ადვილად შეიძლება აიხსნას ტექსტის
წარმოშობით, ზემოხსენებული ისტორიის საფუძველზე.
ამის გათვალისწინებით, ”დიდაქეს” ენა და ლექსიკონი მცირედ განსხვავდება ახალი
აღთქმის წმინდა წერილის ენისგან და, კერძოდ, მათეს სახარებისგან: სიტყვები ბერძნული,
ხოლო სტილი ებრაული, და ამ თვალსაზრისით ”დიდაქე” ბევრად მოგვაგონებს
სეპტუაგინტას ენას ძველი აღთქმის პოეტურ წიგნებში, ასევე ძველი აღთქმის აპოკრიფთა
ენას. სტილი არის უბრალო, ცხადი და შეკვეცილი.
ძეგლის მნიშვნელოვანი უპირატესობა არის ის, რომ მისი ტონი არის ძალზე
მოკრძალებული, და მკვეთრ კონტრასტს ქმნის მსგავს სახელმძღვანელოთა (მოციქულთა
დიდასკალია, საეკლესიო კანონები, მოციქულთა დადგენილებანი) გადაჭარბებულ
მოთხოვნებთან. აქ ყველგან იგრძნობა სიწრფელის, უბრალოებისა და ღრმა ღვთისმო-
შიშების სული. ავტორი გულმოდგინედ გადმოსცემს მოციქულთა სწავლებას მის ხელთ
არსებული მონაცემების მიხედვით. მან წარმატებით შეასრულა თავისი ამოცანა, ყოველ
შემთხვევაში იმ თვალსაზრისით, რომ ნაშრომში არ შეუტანია თავისი პირადი
მოსაზრებანი, გადმოცემულ სწავლებას არ შეურია არაფერი ინდივიდუალური, და არ
შეეხო არც ერთ პუნქტს, რომლითაც შეიძლება უნებურად გამომზეურებულიყო მისი
პირადი შეხედულებანი, ასე ვთქვათ, პარტიულ-რელიგიური ხასიათისა.
”დიდაქეს” ავტორი თავის ნაშრომში არ მოუცია მინიშნებანი იმის შესახებაც კი, იყო
იგი იუდაიზმიდან მოქცეული ქრისტიანი, თუ წარმართობიდან. ამიტომაც უკიდურესი
სუბიექტივიზმის გამოვლინებად უნდა მივიჩნიოთ, როცა მკვლევრები აყენებენ საკითხს
ავტორის საღვთისმეტყველო თვალსაზრისების შესახებ და მიაწერენ მას პირველი ორი
საუკუნის ქრისტიანული წრეების ყველა მიმართულებასა და ელფერს, თვით ურთიერთ-
გამომრიცხავსაც კი (იუდეო-ქრისტიანობა, ანტიპავლიანიზმი და სადუკეველობა, ერეტი-
კულობა და ანტიქრისტიანულობა, ებიონიზმი, ანტიებიონიზმი, ელინისტური ქრისტია-

16
ნობა, მონტანიზმი, ანტიმონტანიზმი, ანტიგნოსტოციზმი, მონარქიანელობა). უდავოა, რომ
თავაად ძეგლი უცხოა მისადმი მიკუთვნებული ტენდენციებისგან

”დიდაქეს” ისტორიულ-კანონიკური და ლიტურგიკული მნიშვნელობა

”დიდაქეს” უდიდესი მნიშვნელობა გააჩნია ქრისტიანული მორალისა და
დოგმატიკის, საეკლესიო მსახურების, დისციპლინისა და საეკლესიო ორგანიზაციის
ისტორიის თვალსაზრისით. განსაკუთრებით მე-7 თავი და შემდგომი მონაკვეთი,
თითოეული ფრაგმენტი წარმოადგენს პირველი რანგის მოწმობას, ხშირად ერთადერთს
იმ ფაქტებისათვის, რის შესახებაც იგი იუწყება: ნათლისღების, მარხვის, ლოცვის,
ევქარისტიის, სიტყვის მსახურებების, კვირა დღის დღესასწაულობის, იერარქიისა და
სინანულის შესახებ.
მართალია, დოგმატურმა სწავლებამ ”დიდაქეში” თავისთავადი გამოთქმა ვერ ჰპოვა,
მაგრამ უდავოა, რომ დოგმატური დებულებანი შეადგენს ნაშრომის საფუძველს
პირველიდან ბოლო სტრიქონამდე. ავტორი წარმოაჩენს, როგორც საზოგადო სწავლებას,
რომ ღმერთი არის სამპიროვანი, მამა, ძე და სულიწმინდა (7.2), მამა არის შემოქმედი,
ყოვლისშემძლე მეუფე, ყოვლისმპყრობელი (10.3), მომცემელი ყოველგვარი სიკეთისა -
სულიერისა და ჟამიერისა (1.5; 10.3), ის არის წმინდა (10.1), მართალი მსაჯული (4.10),
საფუძველი ჩვენი სასოებისა (4.10), მიზეზი ჩვენი გამოხსნისა და მისადმი არის
მიმართული ჩვენი ლოცვები (9.10), მის გარეშე არაფერი ხდება სამყაროში (3.10), მას
ეკუთვნის მარადიული დიდება ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს მიერ (8.2; 9.4; 10.4), იესო არის
ჩვენი უფალი და მხსნელი (10.2), ყრმა ღვთისა, მამა დავითისა (9.2; 10.6); მის მიერ არის
ღვთისგან მოცემული საუკუნო ცხოვრება და ცოდნა, რწმენა და უკვდავება (9.3; 10.2); ის
არის თავი ეკლესიისა, სულიერად მყოფობს მასში და ხილულად მოვა დედამიწაზე
სამსჯავროს დღეს (16.1,7,8).
სულიწმინდა არის ღმერთი მამასთან და ძესთან ერთად (7.2-3), იგი ამზადებს
ადამიანებს ღვთის მოწოდებისთვის (4.10), იგი საუბრობდა წინასწარმეტყველთა მიერ -
სულიწმინდის წინააღმდეგ ცოდვა არ მიეტევება (10.7).
აღსანიშნავია, რომ ”დიდაქე” არ განმარტავს სწავლებას ეკლესიის შესახებ. მის
საფუძველში დევს აზრი ეკლესიის საყოველთაოობისა და ერთიანობის შესახებ. სამყაროს
ყოველ ნაწილში ყავს ეკლესიას თავისი წევრები, მაგრამ ასე ფართოდ არის რა გაბნეული,
იგი ქმნის ერთიან ღვთის ეკლესიას: ”როგორც ეს პური, მთების ზემოთ მიმოფანტული,
შეიკრიბა და ერთი გახდა, ასევე შეიკრიბოს შენი ეკლესია ქვეყნის კიდეებიდან შენს
სასუფეველში” (9.4). ეს ერთიანობა გამოიხატება ევქარისტიაში, სადაც მრავალი უერთდება
ერთიმეორეს ერთი შეწირული პურის მეშვეობით. ეს ერთობა სისრულეს მიაღწევს ღვთის
სასუფეველში, რაც არის საბოლოო მიზანი ეკლესისა.
როცა ეს სისრულე იქნება მიღწეული, მაშინ ყველანი, ”ვინც მოინათლნენ უფლის
სახელით” და ერთგულნი იყვნენ თავიანთი აღსარებისა, შეიკრიბებიან ერთად, ღვთის
სასუფეველში. ეკლესია უნდა გაიზარდოს სიწმინდეში ვიდრე სისრულემდე, რაც მიიღწევა
ყოველგვარ ბოროტებასთან ბრძოლით და საღვთო სიყვარულში სრულყოფით. როცა
განწმენდის პროცესი დასრულდება, იგი შეიკრიბება მარადიულ სულიერ სამეფოში, მამის
17
საუფლოში. სწორედ ეკლესიისთვის არსებობს ეს სამეფო, რადგან ეკლესიას განუმზადა
იგი ღმერთმა: ”მოიხსენე, უფალო, ეკლესია შენი, იხსენ იგი ყოველგვარი ბოროტისაგან და
სრულყავი შენს სიყვარულში, და შეკრიბე იგი ოთხივე ქართაგან, განწმენდილი შენს
სასუფეველში, რომელიც მას განუმზადე” (10.5).
აუცილებელია ხაზი გაესვას იმ მნიშვნელობას, რასაც ”დიდაქე” ანიჭებს სამოციქულო
გადმოცემას. თვით დასათაურება ძეგლისა, შეგონებათა გადმოცემის ხასიათი წარმოადგენს
იმის მტკიცებულებას, თუ რა მნიშვნელობა ენიჭებოდა სამოციქულო სწავლებას:
სამოციქულო სწავლება არის ცოდნა სიწმინდისა, რომლითაც უნდა მოწესრიგდეს
ყოველთვის ეკლესია. თორმეტი მოციქულის ხმა შეწყდა, მაგრამ ეკლესია რჩება
”სამოციქულო სწავლებაში”, როგორც მისი არსებობის პირველ დღეებში (საქ. 2.42). როგორც
სწავლებაში, ისე პრაქტიკაში იგი ეყრდნობოდა სამოციქულო მემკვიდრეობას.
ამრიგად, დასაბამიდანვე თავისი არსებობისა, ეკლესია ეყრდნობოდა გადმოცემას:
”დაიცავი ის, რაც მიიღე, ნურც მიამატებ და ნურც გამოაკლებ” (4.13).
”დიდაქეს” ავტორი თავის საუბარს საეკლესიო განწესებათა შესახებ იწყებს
ნათლისღებით, რომელიც უნდა შესრულდეს წინასწარი კატეხიზაციის შემდეგ - მასალა
მის (კატეხიზაციის) შესახებ პირველ ექვს თავში არის მოცემული (7.1). გარდა ამისა,
ნათლობას წინ უნდა უძღოდეს მოსანათლის, მომნათვლელისა და, შესაძლოა, თემის სხვა
წევრთა მარხვა. ნათლისღება სრულდება ”მამის, ძისა და სულიწმინდის სახელით”. თუმცა
მე-9 თავში ავტორი საუბრობს იმათ შესახებ, ვინც მოინათლნენ ”უფლის სახელით”.
უპირატესობა ეძლევა ცოცხალ წყალს, გამდინარეს, ესე იგი წყაროს ან მდინარის
წყალს. თუკი არ არის ცოცხალი წყალი, ნათლობა შეიძლება შესრულდეს ”სხვა წყლით”,
ესე იგი ტბაში, გუბურაში ან რამენაირ წყალსაცავში. აქ შეიძლება დავინაცხოთ ადრეული
ეკლესიის ჩვეულება, ნათლობა შესრულებულიყო მდინარეში ან სხვა ბუნებრივ
წყალსაცავში. ასეთი წყალი ცივია, მაგრამ დაიშვება თბილი წყალიც. ნათლობის
შესრულების ნორმალური (sic) ხერხი არის შთაფვლა. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუკი არ
არის არც გამდინარე და არც სხვა წყალი, რაც საკმარისი იქნება შთაფვლისათვის,
შესაძლებელია სამგზის დასხმა წყლისა თავზე მოსანათლისათვის (7). მოცემულია მცნება
ოთხშაბათისა და პარასკევის მარხვების შესახებ ”ორგულთა” საპირისპიროდ, რომელნიც
ორშაბათს და ხუთშაბათს მარხულობენ (8.1). დღეში სამჯერ უნდა იქნას წაკითხული
საუფლო ლოცვა (8.2,3).
შეგონებანი ევქარისტიის საიდუმლოს შესრულების შესახებ ორ ადგილას არის
გადმოცემული: 9-10 და 14 თავებში, მაგრამ ისინი წარმოდგენილია ისეთი ფორმით, რომ
არ იძლევა საშუალებას ზუსტად დადგინდეს ძეგლის შესაბამისი მონაკვეთების აზრი.
ამით აიხსნება აზრთა სხვადასხვაობანი მათი გაგებისას და ლიტურგიის ისტორიისათვის
მათი მნიშვნელობის განსაზღვრისას.
რაც შეეხება მე-14 თავს, მასში აღწერილის აზრი ეჭვს არ იწვევს: დიდაქეს ავტორი
მიუთითებს მოეწყოს იგივე შეკრება (შდრ. საქ. 2.46; 20.7,11; 1 კორ. 10.16), რის შესახებაც
დაწვრილებით საუბრობს წმინდა იუსტინე პირველი აპოლოგიის ბოლოს (67), სადაც
მოცემულია უძველესი და უვრცელესი აღწერილობა ევქარისტიის საიდუმლოს
აღსრულებისა. შეკრება, ”დიდაქეს” თანახმად, უნდა აღესრულოს ”უფლის დღეს”, უნდა
18
დაიწყოს ცოდვების აღიარებით, შეკრების მიზანია პურის განტეხა, რომელსაც
”მსხვერპლი” ეწოდება. მისი სიწმინდე არ უნდა შეიბღალოს აღუარებელი ცოდვებით და
მოყვასისადმი მტრობით. მაგრამ მე-14 თავში არ არის აღწერილობა, როგორც
სრულდებოდა ევქარისტია: ”პურის განტეხვის” ზოგად აღნიშვნასთან ერთად არ იხსენიება
ღვინო ან სასმისი.
სხვაგვარად არის საქმე ლოცვების თაობაზე, რომლებიც გადმოცემულია მე-9 და მე-10
თავებში. აქ მოცემულია სამი ლოცვის ნიმუში, რომლებიც ”ევქარისტიის” შესრულებისას
უნდა წარმოითქვას. ორი მათგანი წარმოითქმის სასმისზე და პურის განტეხვისას, მესამე
კი - ”აღვსების შემდეგ”. მათი შინაარსის, ხასიათისა და დანიშნულების თაობაზე
გამოთქმულია რამდენიმე თეორია, რომელთა არსიც მდგომარეობს იმაში, რომ მე-9 და მე-
10 თავებში არ შეიძლება დავინახოთ მითითებანი ევქარისტიის საიდუმლოს შესახებ:
ავტორი აღწერს ჩვეულებრივ სერობას, რომელსაც ლიტურგიკული მნიშვნელობა არ
გააჩნია. ამგვარი შეხედულების საფუძვლად ჩვეულებრივ მიიჩნევა ამ ლოცვათა ანალოგია
იმ ლოცვებთან, რომლებითაც ებრაელები აკურთხებენ თავიანთ ტრაპეზს და რომ მათში
არ არის ევქარისტიული დანიშნულების ნიშნები. მაგრამ ხსენებული ანალოგია არ
შეიძლება იყოს მტკიცებულება ლოცვათა ევქარისტიული ხასიათის წინააღმდეგ. თვით
უფალმა იესო ქრისტემ დაიცა ტრაპეზობის ებრაულ ჩვეულება - წარმოთქვა კურთხევის
ფორმულები, გატეხა და განყო პური (იხ. მთ. 19.14; 15.36; ლკ. 24.30). საიდუმლო სერობა
წეს-განგების მხრივ იყო ებრაული საპასექო სერობა. მაცხოვრის მაგალითს მისდევდნენ
მოციქულები და თავდაპირველი ქრისტიანები: ”პურის განტეხას” ისინი აღასრულებდნენ
ჩვეულებრივი ან შაბათის სერობის წესით. დასასრულს მას უერთდებოდა ევქარისტიის
საიდუმლო. იგი სერობის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა და ამ ყველაფერს ”უფლის
სერობა” ერქვა.
ასეთი სერობის დაწვრილებითი აღწერილობა მოცემულია 1 კორ. 11.17-34-ში.
ებრაულ სერობასა და ქრისტიანულ ”უფლის სერობას” შორის გენეტიკური კავშირის გამო
ლოცვის ტექსტები ერთისაც და მეორისაც მსგავსი იყო ფორმითაც და, ნაწილობრივ,
შინაარსითაც. პირველი ქრისტიანები იყვნენ ებრაელები. ამიტომაც ბუნებრივია, რომ მათ
თავიანთი ლოცვები გადაიტანეს ქრისტიანულ სერობებზეც, რომელსაც ევქარისტია
უერთდებოდა. ეს რიტუალი და ”უფლის სერობის” ლოცვათა ხასიათი, რაც საშუალებას
გვაძლევს მათი ებრაულ ლოცვებთან კავშირი დავინახოთ, თავდაპირველად იერუსალიმის
თემში იქნა დამკვიდრებული, ხოლო მოგვიანებით მთელ ეკლესიაში გავრცელდა, მაგრამ
უპირატესად აღმოსავლეთში შენარჩუნდა, სადაც, უდავოდ, წარმოიშვა განსახილველი
ძეგლი.
არ არის საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ქრისტიანული ეკლესიის არსებობის პირველივე
დღეებიდან სრულად გაიყო ევქარისტია და ”სერობა” და კორინთოელებიც, უდავოდ, არ
იყვნენ ერთადერთნი, რომელნიც ”სერობასა” და ევქარისტიას აერთიანებდნენ (1 კორ.
11.17-34).
თუნდაც დავუშვათ, რომ სერობა და ევქარისტია უადრეს პერიოდში გაიყო
ერთმანეთისგან, ასეთ შემთხვევაშიც კი უნდა ვიფიქროთ, რომ სწორედ ებრაული ლოცვები
შთააგონებდა იმპროვიზატორებს, რომლების ევქარისტიულ ლოცვებს წარმოთქვამდნენ.
19
 ამიტომაც, რეალურად არ არსებობს წინააღმდეგობა ”დიდაქეს” ლოცვები ევქარის-
ტიულ ლოცვებად მივიჩნიოთ, მიუხედავად მათი ებრაულ ლოცვებთან ნათესაობისა.
განსახილველი ლოცვების ევქარისტიული ხასიათი ჩანს იქიდანაც, რომ აღსრულებულ
”ევქარისტიას” ეწოდება სიწმინდე, რომელიც არ უნდა მივცეთ ძაღლებს. ამიტომაც ”არავინ
ჭამოს და სვას ევქარისტია, თუკი არ არის ნათელღებული უფლის სახელით” (9.5). შემდეგ,
კურთხეულ ძღვენს ეწოდება სულიერი საკვები და სასმელი და საუკუნო ცხოვრება ღვთის
ძის მიერ (10.3) - მათ მიერ ინერგება მართალთა სულებში ცოდნა, რწმენა და უკვდავება,
რომელიც ღმერთმა გაგვიცხადა ჩვენ თავისი ძის იესოს მიერ (10.2). ყურადღებას იქცევს ის
დამთხვევები, რაც შეინიშნება 9-10 თავების ლოცვებსა და იოანეს სახარებას შორის,
განსაკუთრებით 6, 15 და 16 თავებთან: ”დიდაქეს” ავტორი თითქოსდა ცხოვრობს აზრთა
და გრძნობათა იმ ატმოსფეროში, რაც გარს ახვევია იოანე მახარებელს. ასეთ მჭიდრო
კავშირს განაპირობებს ორივე ავტორის შეხედულებათა თანხვედრა სულიერ საჭმელსა და
სასმელზე, ხოლო იოანესთნ მათ უდავოდ ევქარისტიული შინაარსი გააჩნიათ.
დაბოლოს, 9 და 10 თავების ლოცვათა ევქარისტიული მნიშვნელობა უდავო იყო
ძველ ქრისტიანულ გადმოცემაში: მოციქულთა დადგენილებებში გამოყენებულია სწორედ
ეს ლოცვები (მოციქულთა დადგენილებანი. 7.25,26).
მე-9 და მე-10 თავების ლოცვები ევქარისტიის საიდუმლოს აღსრულების სრულ სახეს
არ გვაძლევენ. არ შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ, რომელ მომენტში წარმოითქმოდა ეს
ლოცვები, რატომ იყო ისინი სამი, და როგორ მიემართება მე-9 თავში გადმოცემული
ლოცვები მე-10 თავში გადმოცემულ ლოცვებს. ხსენებულ ლოცვათა ანალიზის
საფუძველზე სამი დებულება ჩამოყალიბდა:
ა) მე-10 თავის დასასრული: ”ვინც წმინდაა მოვიდეს, ხოლო ვინც არა - შეინანოს”
ცხადად აჩვენებს, რომ მხოლოდ ამ მომენტში, მე-10 თავის ლოცვის შემდეგ მიეცემოდა
ევქარისტიული ძღვენი მორწმუნეებს.
ბ) მე-9 თავის ლოცვებსაც ასევე გააჩნიათ მიმართება ევქარისტიასთან, მაგრამ
აუციებლად უნდა მივაქციოთ ყურადღება იმას, რომ აქ თავდაპირველად ლოცვა
წარმოითქმის სასმისზე, ხოლო შემდეგ - პურზე, მაშინ როცა მე-10 თავში ნახსენებია ”პური
და სასმელი”.
გ) მე-10 თავის დასაწყისში მოცემული გამოთქმა: ”აღვსების შემდეგ”, მე-10 თავის
დასასრულის ზემომოტანილი სიტყვებისა და ამ თავის ლოცვების მთელი შინაარსის
გათვალისწინებით, არ შეიძლება გაგებულ იქნას სულიერი შინაარსით ევქარისტიისას
მიღებულ სულიერ საკვებთან კავშირში. იგი მიანიშნებს ფიზიკურ სერობას.
მთელი ამ მონაცემების თანახმად, ”დიდაქეს” 9-10 თავებში უნდა დავინახოთ
”უფლის სერობის” აღწერილობა, რომელსაც უერთდებოდა ევქარისტია. მისი
თანმიმდევრობა ასე უნდა წარმოვიდგინოთ: თავდაპირველად აღესრულებოდა ტრაპეზი,
რომლისთვისაც წარმოითქმოდა ლოცვები, რომელიც გადმოცემულია მე-9 თავში -
პირველი სასმისზე, როგორც საპასექო სერობის ლოცვებში, ან მის მონათესავე შაბათის
სერობის ლოცვებში, მეორე კი - პურის განტეხვისას. ამას მოყვებოდა რეალური ტრაპეზი.
რამდენადაც მის შემდეგ უნდა შესრულებულიყო ევქარისტია, უკვე ეს ლოცვები
ასახავენ თავის თავში მთელი ”უფლის სერობის” ხასიათს. მხოლოდ ტრაპეზის შემდეგ
20
(”აღვსების შემდეგ”) წარმოითქმოდა საკუთრივ ევქარისტიული ლოცვა (10), რასაც
მოსდევდა ევქარისტიული ძღვენის მიღება: ”ვინც წმინდაა, მოვიდეს...”. ”დიდაქეში”
წარმოდგენილი მონაცემები ევქარისტიის შესრულების თაობაზე აჩვენებს, რომ ამ დროს
ჯერ კიდევ არ არსებობდა ევქარისტიის ზუსტად ჩამოყალიბებული ფორმულები:
მოცემული იყო თემა, რომელზეც საიდუმლოს შემსრულებელი იმპროვიზებულ ლოცვებს
წარმოთქვამდა. მაგრამ უკვე შეინიშნება ცხადი მისწრაფება, რომ შეიზღუდოს ქრისტიანთა
თავისუფლება თავიანთი გრძნობების საჯარო გამოხატვისას. ”დიდაქეში” შეინიშნება
განზრახვა, რომ ფორმულაში მოექცეს იგი. ”მხოლოდ წინასწარმეტყველებს აქვთ ნება
წარმოთქვან მადლიერება, რამდენიც სურთ” (10.7).
”დიდაქეში” ორგზის არის ნახსენები ცოდვათა მონანიება: ”ეკლესიაში აღიარე შენი
ცოდვები და ნუ დაიწყებ ლოცვას დამძიმებული სინდისით” (4,14); ”უფლის დღეს
შეიკრიბეთ ერთად, პური გატეხეთ და მადლობდეთ, აღიარეთ თქვენი ცოდვები, რომ
სუფთა იყოს თქვენი მსხვერპლი” (14.1). მაგრამ ძეგლი არ იძლევა არავითარ მითითებას
ცოდვათა აღიარების ხერხის შესახებ და მოტანილი ციტატების საფუძველზე ვერ
ვისაუბრებთ ძველ ეკლესიაში სინანულის ფორმის შესახებ.
განსაკუთრებული საეკლესიო-ისტორიული მნიშვნელობა გააჩნია ”დიდაქეს” 11, 13
და 15 თავებს, რომლებიც გადმოსცემენ მოციქულთა დროის ეკლესიის ცხოვრების
პირობებს. ამ თავებში საუბარია ეკლესიაში მსახურების შესახებ. ძეგლი განარჩევს პირთა
ხუთ რიგს, რომელნიც ეკლესიაში მსახურებას არასრულებენ: მოციქულები, წინასწარ-
მეტყველები, მოძღვარნი, ეპისკოპოსები და დიაკვნები.
მსახურების პირველი სამი სახე წარმოადგენს სიტყვის მსახურებას, რასაც განსაკუთ-
რებული პატივი მიეგებოდა ძველ ქრისტიანულ თემში ”დიდაქეს” თანახმად. უკვე ძეგლის
პირველ ნაწილში ავტორი შეგვაგონებს, რომ დღისითაც და ღამითაც გვახსოვდეს ღვთის
სიტყვის მქადაგებელნი და პატივი მივაგოთ მათ, როგორც უფალს (4.1).
სიტყვის მსახურებათა შორის პირველ ადგილს იკავებს მოციქულები. გამოსარჩევი
ნიშანი ამ მქადაგებლებისა არის ის, რომ ისინი უნდა იყვნენ მწირები (მოხეტიალენი),
ისინი გადადიან ადგილიდან ადგილზე, განამტკიცებენ მორწმუნეებს, სძენენ ეკლესიას
ახალ წევრებს, აფუძნებენ და მოაწყობენ თემებს. მოციქულები თავიანთი მსახურებით არ
ეკუთვნიან რომელიმე ცალკეულ ეკლესიას და არ ასრულებენ არავითარ მოვალეობას
მართვის თვალსაზრისით. ისინი წარმოადგენენ ცოცხალ კავშირებს ადგილობრივ
ეკლესიებს შორის და უვსებენ მათ იმათ, რაც არ გააჩნიათ საერთო მმართველობის
არარსებობის პირობებში. მოციქულები უნდა მიიღონ, როგორც უფალი (11.4), მაგრამ
ისინი თემში ორ დღზე მეტ ხანს არ უნდა დარჩნენ (11.5) და როცა წავლენ, პურის გარდა
არაფერი არ უნდა წაიღონ.
წინასწარმეტყველები, როგორც ჩანს, ყველაზე მრავალრიცხოვანნი იყვნენ სიტყვის
მოხეტიალე მსახურთა შორის. ისინი ფლობდნენ განსაკუთრებულ პირად ნიჭს -
საწინასწარმეტყველო შთაგონებას: საუბრობდნენ და ასწავლიდნენ სულიწმინდით
(11.7,8), მოხეტიალე მოციქულთაგან განსხვავდებოდნენ არა მარტო ნიჭებით, არამედ
ფუნქციებითაც, რომელთაც ისინი ასრულებდნენ. მათ არ ევალებოდათ, მოციქულთა
მსგავსად, მისიონერული მოღვაწეობა, არამედ იყვნენ მქადაგებელნი უკვე არსებულ
21
ქრისტიანულ თემებში. ამიტომაც წინასწარმეტყველნი უნდა დარჩენილიყვნე ამა თუ იმ
ქრისტიანულ თემში ხანგრძლივი დროით.
სულით, ექსტატიკურ მდგომარეობაში, წინასწარმეტყველები მოძღვრავდნენ,
შეაგონებდნენ, ანუგეშებდნენ, აცხადებდნენ საიდუმლოებას. სულიერი ნიჭები ისეთ
მაღალ ავტორიტეტს ანიჭებდა მათ, რომ მათ ქრისტიანთა მღვდელთმთავრებიც კი
ეწოდებოდათ და, ამრიგად, ძველი აღთქმის მღვდელთმთავრებსაც კი უტოლდებოდნენ.
მორწმუნენი ვალდებულნი იყვნენ გამოეკვებათ წინასწარმეტყველნი და პირველნაყოფები
მიეცათ მათთვის. თუკი წინასწარმეტყველი ჭეშმარიტ წინასწარმეტყველად არის
ცნობილი, იგი უკვე აღარ შეიძლება გამოვცადოთ და განვსაჯოთ, თუნდაც ისეთ საქმეებს
ასრულებდეს, რომელთა მნიშვნელობაც და მიზანიც მიუწვდომელი იქნება მორწმუნე-
თათვის.
წინასწარმეტყველნი ღვთისმსახურებაშიც მონაწილეობდნენ. მათ უპირატესობას
წარმოადგენდა მადლიერების წარმოთქმა ევქარიტიის საიდუმლოს აღსრულებისას. თანაც
მინიჭებული ჰქონდათ განსაკუთრებული თავისუფლება: მადლიერება შეიძლება
წარმოეთქვათ იმდენი, რამდენიც მოესურვებოდათ, ლიტურგიკული ფორმების დაცვა არ
იყო მათთვის სავალდებულო. წინასწარმეტყველები იყვნენ მსახურების იდეალები,
რომელთაგანაც უნდა ჩამოყალიბებულიყო ეპისკოპოსები და დიაკვნები.
მოძღვართა მოვალეობა იყო გაემრავლებინათ სიმართლე და ცოდნა. ძალზე რთულია
ზუსტად განისაზღვროს მოძღვართა მსახურება. ცხადია, მათ იცოდნენ ქრისტიანული
მოძღვრება და ფლობდნენ ხერხებს მათი გადაცემისა და დაცვისა. წინასწარმეტყველთაგან
განსხვავებით, მოძღვარნი არ მეტყველებდნენ სულით, მათი ცოდნა იყო შეძენილი.
მოძღვარნი უნდა დაქვემდებარებოდნენ გამოცდას (11.1,2; 13.2).
”დიდაქე” მოწმობს, რომ მოციქულთა წინასწარმეტყველთა და მოძღვართა
მსახურების გვერდით მნიშვნელოვანი საფრთხეც არსებობდა: არსებობდნენ ადამიანები,
რომლებიც სარგებლობდნენ ქრისტიანთა ნდობით, და გადადიოდნე რა თემიდან თემში,
არღვევდნენ ცხოვრების ზნეობრივ საფუძვლებს და ამახინჯებდნენ ეკლესიის მიერ
დადგენილ ზოგიერთ დოგმატურ და წეს-განგებით განჩინებას.
განსაკუთრებით ცრუწინასწარმეტყველნი სარგებლობდნენ ქრისტიანთა სტუმართ-
მოყვარეობით, იღებდნენ ტრაპეზს, რომელიც გლახაკთათთვის იყო განკუთვნილი,
ხანდახან თანხასაც ითხოვდნენ, დიდხანს რჩებოდნენ თემში და არაფრის გაკეთება არ
სურდათ. ამის გამო ქრისტიანულ თემებში ჩნდებოდა სკეპტიკური დამოკიდებულებანი
საზოგადოდ მოციქულთა და წინასწარმეტყველთადმი. მართალია მოციქულნი,
წინასწარმეტყველნი და მოძღვარნი დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდნენ , მაგრამ ისინი
არ იყვნენ ადმინისტრაციული მმართველები და არ ფლობდნენ ადმინისტრაციულ
უფლებამოსილებას. ადმინისტრაციული უფლებამოსილებანი ეკუთვნოდა ”პატივსაცემ
კაცთა” სხვა ჯგუფს: ეპისკოპოსებსა და დიაკვნებს. ”დიდაქე” ძალზე მცირე ცნობებს
გვაძლევს ეპისკოპოსთ და დიაკონთა დადგინებისა და მათი მოვალეობების შესახებ.
ეპისკოპოსებად და დიაკვნებად უნდა დადგინდნენ ”უფლის ღირსეული კაცები,
მშვიდნი და ვერცხლის უყვარულნი. ჭეშმარიტნი და გამოცდილნი. ავტორი მოგვიწოდებს
არ მოვიძაგოთ ისინი, არამედ პატივი მივაგოთ წინასწარმეტყველებთან და მოძღვრებთან
22
ერთად. ცხადია, რომ ადრეულ ეკლესიაში სულიწმინდის მადლის სიუხვის პირობებში
ზოგიერთი მორწმუნე დაბლა აყენებდა ეპისკოპოსებდა და დიაკვნებს წინასწარმეტყვე-
ლებთან და მოძღვრებთან შედარებით. თვით ავტორიც კი მათ მეორეხარისხოვან
მდგომარეობას განუკუთვნებს: ეპისკოპოსები და დიაკვნები ასრულებენ წინასწარმეტ-
ყველთა და მოძღვართა მსახურებას და პატივი უნდა მიეგოთ წინასწარმეტყველებთან და
მოძღვრებთან ერთად.
რაც არ უნდა მოკლე იყოს დიდაქეს მითითებანი, მათ საფუძველზე მაინც შეიძლება
მოვნიშნოთ ეპისკოპოსთა და დიაკონთა სამოღვაწეო წრე: განსახილველი ძეგლი
ეპისკოპოსთა და დიაკონთა დადგინებას მჭიდროდ აკავშირებს მის წინ გადმოცემულ
შეგონებასთან საუფლო დღეს შეკრების შესახებ. ამ კავშირის საფუძველზე შეგვიძლია
დავასკვნათ, რომ ეპისკოპოსებსა და დიაკვნებს ირჩევდნენ იმის გამო, რომ შესაძლებელი
ყოფილიყო ევქარისტიის დადგენილი წესით აღსრულება. შესაბამისად, ისინი იყვნენ
უპირველესად ღვთისმსახურების აღმასრულებელნი. წმინდა მსხვერპლის მიტანისათვის
აუცილებელია მორწმუნეებმა პურის გატეხვამდე და მადლიერების აღვლენამდე აღიარონ
ცოდვები და შეურიგდნენ თავიანთ მტრებს. ესე იგი, ”დიდაქეს” თანახმად, ეპისკოპოსები
და დიაკვნები არა მხოლოდ მსახურების აღსრულებაზე იყვნენ პასუხისმგებელნი,არამედ
მორწმუნეთა ზნეობრივ მდგომარეობაზეც. შესაბამისა, მათ ეკისრებიოდათ მწყემსობრივი
მზრუნველობაც მორწმუნეებზე, რაც თავის თავში მოიცავს წინასწარმეტყველთა და
მოძღვართა მსახურებას, ესე იგი, ლოცვა მორწმუნეებთან ერთდ, სწავლება, დამოძღვრა,
ჭეშმარიტი სიტყვის უწყება, სიმართლისა და უფლის ცოდნის გამრავლება.
დაბოლოს, თვისება, რაც დამახასიათებელი უნდა ყოფილიყო რჩეულთათვის, იყო
ვერცხლის უყვარულობა. აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ეპისკოპოსებსა
და დიაკვნებს ევალებოდათ ეკლესიის სამეურნეო ნაწილის განკარგვა - მართალთა
შემოწირულობებისა, გლახაკებზე ზრუნვისა და სხვ.
ძეგლში საერთოდ არ იხსენიება პრესვიტერები და არავითარი მითითება არ არის
ეპისკოპოსისა და დიაკვნის მოვალეობათა გამიჯვნის შესახებ.
”დიდაქე” სრულდება ესქატოლოგიური შინაარსის მე-16 თავით, იგი იმეორებს
სინოპტიკოსთა და მოციქულ პავლეს თითქმის ყველა დეტალს: უფლის მოსვლის ჟამის
დაფარულობა (1.2), მოსვლის ნიშნები (3.4), გამოცხადება სამყაროს მაცდურისა, როგორც
ღვთის ძისა (4), მრავალთა ცდუნება (5), გამოცხადების ნიშნები და მკვდართა აღდგომა (6),
მაგრამ არა ყველასი, არამედ წმინდებისა (7), დაბოლოს, უფლის გამოცხადება ზეცათა
ღრუბლებზე (8).

23