Você está na página 1de 155
oe 7 ee Lae. _“& BAO DUY ANH J ‘4 ci AIR Ea B62 Str gt i Kea ce itd Si a4 f wii NIE. 2S if é Te hic $ din 1930 N A Cotta, DO” ingn EX ‘i, * hy cat if » xg oe aa i It aN oh Sd ay cha adn dan ; L b, trung nghia si, / hy J _xOp luge Ph ba dao ‘s LICH SU CACH MENH VIET NAM TU NGON Lich si cach méoh Viét-nam 1A lich st dau tranh eta din tdc va nohan dan Viét-nam chéng chi nghia dé quéc xam lge va chéng ché do phong kién cau Két_ voi dé quéc dé boc 16t Ap birc nhan dan va kim him tién b6, tire 14 lich si dau tranh gidi phong dan toc va gidi phéng giai cap. Lich st cach ménh Viét-nam 1a lich sir diu tranh phan dé phan phong tia dia t6c va nhdn dao Viét-nam. Lich sik cach ménh Viét-nam mo dau bing nhitng eudc néi day {4 nhan dan Nam-bé, tuc goi la khdj nghia Nam t: ig nghia si, dé gidi phoéng dit née, sau khi quan adm luge Phdp méi chiém ba tioh mién Dong, va con tiép dién ngay nay bing cudc Khang chién trwong ky va biog cudc du tranh hoa binh dé thuc hiéo thénog ohat va hoan thaoh dao chi. Trai qua hoo chin moi nam, lich sir cach ménh gm nhiéu giai doan khdc ohau. Van dé cao phai giai quyét truéc hét la vdn d@\phan ky. Trong sach «Chi nghia duy vat bién chirng va chit nghia duy vat lich sit», Sta-lin di néu cho ching ta cdi nguyén tic dé nghién ciru lich str, chi cho ching ta phai do nhirag bién hoa xay ra trong qua trinh phat trién cha phwong thire san xuat, nghia 1A phai do sw bién néa xay ra trong cudc phat trién cia luc Iuweng san xuat va ciia quan hé sanxuft, biéu hién trong cudc phat trién ctia dau tranh giai cap, ma chia thoi ky lich sir. pe phan dinh thoi ky cia lich sir cach ménh Viet- a nam, ching ta cing phai dua vao tiéu chuin cain ban iy. es Xét phuong thie sin xudit thi trong thoi gian tién trién cia cach ménh Viét-nam, thily co ba cudc bién chuyén I6n 1A, tir phong thite sin sual phong kién cd truyén chuyén sang phwong thire sin xuit phong kién va thre dan, roi tir do chuyén sang phuong thire sin xustdén chi méi. Sr chia thoi ky eta lich st cach ménh YVict-nam tat phai chigu theo nguyén tic bién chuyén cia phwong thite sin xudt nhu thé. Nhung trong thoi dai dé quée chi nghifa, nhitng cudc cach rénh cia cdc dan toc déu it nhiéu c6é quan hé voi phong trao cach ménh trén thé giéi. Do d6 sw bién chuyén cia cach ménh Viét-nam (&t cfing chiu anh huéng ctia su bién chuyén cia cach ménh thé gidi. Trong bai Ban ve chit nghia ddan chit méi, Mao Trach Déng noi : « G6 hai loai cach ménh thé gidi, loai thir nhit 14 céch ménh th® gidi thudc pham tri tu san va tu ban chi nghia. Théi ky cach ménh thé gidi vé loai dy di qua réi, nd da cdo ebung 6 lic Thé gidi dai chién lan thi nhat bing nd. nam 1914, phat 14 6 lie Cach ménh thaag mdi Nga xdy ra nim 1917. Tirdé da mé dau thoi ky cAch ménty oa” Y oe - cip vo san cia cdc ude oa ban chit nehia n chi lue, ly cac dan tée bi ap bwe & cic thre dan dia va ban thue dan dia lam quin d6ag minb, Bat luan trong caéc din toc bi ap bite a , nhirng giai clip, dang phai hoiic ca nhin tham gia cach ménh la giai cip, dang phai va cA nhan gi, lai bat luan y thive cha ho c6 nhan ro diém fiy hay khong, chit qaaa cia ho cd hiéu ro diem ‘iy hay khong, chi cin ho phan a6i cht nghia dé qués thi cach méah eta ho da thanh mt bo phan cia cach ménh thé gioi yO sia va xi hoi chit nghia réi, thi ho da thanh quan déng miah cia cach ménh thé gidi vo sin va xa hoi ent nghia réi ».Nbo vay thi sw chia thdi ky lich sit cach ménh Viét-nam cing phai chitu theo su bién chuyén cha cich ménh thé gidi theo hai pham tri ké trén. Nhung sir bién chuyén cha cach ménh thé gidi van ciiag 14 do su bién chuyén cia quan hé san xudit qui dinh. Cho nén cdi nguyén tic cin ban dé phan ky cho lich sir each ménh vdn 1a nguyén tic cin ce yao su bién chuyén cia quan hé sin suit. Theo nguyén tic bién chuyén ciia cach ménh thé gigi thi cach ménh Viéct-nam t&t phai chia lam hai thoi ky léo : Thoi k¥ thi nh&t thudc pham tri cach ménh tr san, bit diu ti cudc khéi nghia cha Nam _ trung nghia si cho dén 1917 ; thoi ky thir hai thuge pham tra cach ménh yo san, bat dau ti 1917 cho dén khi each ménh hoan toan thanh céng. Mai thoi ky ay lai theo su biéa chuyéa cia quao hé san xuat trong nouéc lam béi canh cho hoat digng cach ménh mA chia lam miy giai doan. a lam qué Thoi ky thir nh&t gdm hai giai doan . giai doar thir nhat cad chung voi cudc that bai cia phong trae Can vwong, giai doan thir hai cao chung voi cude that bai cia phong trio Viét-nam Quang phue hoi trong Thé gidi dai chién Jan thi nhat. Thoi ky tine gom ba giai doan, giai doan tha nhat tt 1917 d&n 1930 1a khi Dong-duong C sin dang ra doi, giat doan thir bai tt 1930 dé Cach ménh thang tam, giai doan thir thy ba md dau tir Cach ménh thang tim va van dién banb ngay nay. Gach chia thoi ky cach ménh G day 6 ché khac véi nhitng cach chia ngwoi ta thuong theo tr truée dén nay. Cach chia thong dung nhat cho ri lich str cach me¢nh Viét-nam go6m ba thoi ky ky do phong kiéa linh dao, tir cudc khoi nghia Nam trung nghia si dén cudc that bai efa Viét-nam Quang phuc hoi, thoi ky do tw san lanh dao, tr sau Thé gidi dai chién lin thir mbit d&éa 1930, thoi ky do vo san lanh dao, tw luc thanh lap cha Dong-dwong Cong san dang dén ngay nay. Léi phan ky nay cin cw yao thanh phan link dao cach ménh. Banh ring méi thoi ky, méi giai doan cach ménh cé ohitng Ie long tham gia cach ménh va nhirng thanh phéin lanh dao cach ménh khong giéng thoi ky khac, giai doan khac, va diéu ay to ring tinh chéit ca cach ménh mdi ky va méi doan mér khac. Nhung cai yéu t6 co ban qui dinh tirh chit cha cach ménh, ciing nhw quy dinh cae lve luong tham gia ya thanh phan lanh dao cach ménh, 14 quan hé san xuat & trong nuéc va trén thé gidi. Vay thi cin } a @ ng cir theo thanh phan lainh dao dé qui dinh tinh chit eha cach méoh ma chia thoi ky 1a dwa yao hicn trong phu, vao hinh thuc, chiar khong phai dua vao thirc chit, vao ndi dung cua cach ménh. Nhung dé danh gia dung 16i phan ky dy, saw khi xét van dé vé phuong dién nguyén tac, chung ta lai cin di vao nQi dung cu thé cia no, Theo ldi phan ky dy thi thoi ky cach ménh thir nhat do phong kién anh dao, g6m trong khoang tir 1862 déa Thé gidi dai chién lan thir obit, 14 lac Viet-nam Quang- phuc hditan ra, Cw bé ngoai ma xét thi tik phong trae Nam trung nghia si, phong trao Can vuong, dén Duy tan hoi, Dong-kinh nghia thuc, Viét-nam Quang phuc hdi, thanh phan linh dao déu 1a nhitng phan ti phong kin ai quéc. Nhung xét ni dung cia phong trao thi thiiy cé hai tinh chit khac nhau. Cac than hao Nam trung va cdc than hao Can virong, tir Trvong Dinh dén Hoang Hoa Tham, chi nham mue dich danoh dudi quan xam lugc dé khoi phuc Nha nudc phong kién woi nén quan chi chuyén ché, trén co s& kinh té va x4 hdi ci. Tinh chat cach ménh bay gid 1a thuiin tay chéng ngoai toc xdm lang, dong Ive cich méoh la nhirog phin tk ai quéc cia tit ci cdc ting lop ohao dan, nhat 14 néng din va dia chi phong kién. Thanh phan lanh dao cach ménh la nhirog phin tir ru ti trong giai cip phong kién, mot sé hao muc, si phu, quan lai, tire 14 nhitng than hao ai quéc. Sau cudc that bai cia phong trao Cin vwong & cudi thé ky 19 thi cac vin than ctia phong trao Duy tao hdi, Dong-kioh a 7 ughia thuc va Viét-na™ Quang phuc hdi ciing hoat dong phim muc dich chii yéu la danh dudi bon dé quéc thue dan, nhung dé dat muc dich &y thi ho lai chi trong khai tri tri sinh lam hau thuan, Vé chinh tri thi budi diu ho chi trroug ché do quan chit lap hién va vé sau thi cha trwong ché dO dan chi cong hoa. Nhitng vin than lanh dao phong trao khéug phai la nhitng nha nho chinh théng cua thé hé trréc nita, ma 14 nhirog thank nién nho hoc da thim nhiém tw tuwo6ng mi cia cac nha cach meénh tu sin Tay-phuong va Nhat-ban, do nbitng tan thu cua Ti dat. Tinh chat cich ménh bay gid cin ban la phan dé mi kém theo ca phan phong. Bong le cich ménh cting bao gdm nhitng phiin ti wu to cua tit ca cdc tang lop nhan dan, trong ay co ohikng ting lop moi bit diu hinh thanh duwoi ché do thie dan, tiéu te sao, tu sin va cong nhin. Thaab phan lanh dao cach ménh 1a ohitng thanh nién nho hoc tign bd, con em cfa cic nha 4i quée Cin virong, tire 1A nhitng phan tt phong kitn tiém bo va cai cach. ing-quée truyén Xem thé thi thdy rd ring thoi ky cich ménh ay chia lam hai giai doan khac nhau, khong thé xo bo goi 1a thoi ky cach ménh do giai c&ip phong kién Wanh dao ma khong phan hbiét. Ching ta lai phai phin manh ring tuy trong hai giai doan nhitng thanh phan linh dao cach ménh 14 thuge giai clip phong kién ca, nhung béi canh x hoi cha phong trao va tu tuéog Minh dao cha nd & moi giai doan lai mdi khaec, G giai doan thu uhat, x€ hoi Viét-nam cn ¢ trén co sd kinh té phong kién ci. Tu tuong cia cac thanh @ phiin lanh dao chwa thoat khdéi y thi hé phong kién chiah théng. Nhitng cudc khéi nghia chéng thie dan xiim lies biy git’ von chia co lién hé gi voi phong trao cach ménh tw sin cha thé gigi duong thoi, Piai sang giai doan thi hai, khi sa hoi da bat dia co co sé kinh t& thie dan thi van dong cach meénh ciia ta moi ed lién hé vei phong trio cach ménh trén thé gidi, dic biét la vei phong trao & Nhat-bin va & Trung-quéc. Nhwng xét chung qua trinh phat trién cia ai doan thi nhat chinh 1a birde aug giai dean thir } each ménh thi th diiu phai kink qua dé chuyén fs Bsi voi giai doan tht hai né chinh 1A giai doan chuin bi, v8 tw twéag ecfing uhu vé can bo : tr tudng cich ménh eta cde thanh nién oho hoe & giai doan sau chinh JA ké thira tinh thin di quéc cha cha anh ho o giai doan truwéc, ma trong sé cin bo hoat dong & phong trao sau, khong nhitog phiin nhiéu 1a duo rén luyéa dudi dah hudag cia phong trio trads, ma mot sé chioh lai lA nhittag cia bo da ting hoat dong & phong trao trude coa sot lai. Nhu vay thi giai doan thir nha&t khong thé tach giai doan thir hai, cho néo no chag voi giai doan thir hai gdm thanh mot thoi ky. Xem giai doan chinh cha thoi Igy nay 14 giai doan thir hai, thi thay tuy riog nhing phiin th anh dao dai khai van J4 xuat than tr giai cip phong kién, nhuag xét. cha trong khai tri tri sioh cing nhitog chai truong quan chi lap hién va dan chii cong hoa cia ho thi ré rang thiy tw tudéng cha dao cia ho la thudc vé y thire hé tw san. Vi diéu kien dac biét cia nuwéc ta cha khién irong x hoi bay gio nay né duge giai cp tw sin manh mé ditng ra Minh dao cach ménh, nén vai tro lanh dao lai do nhitng phan tr a phong kién tién b6é dam duong. Nhung hanh dong. cia ho la phan déi ché do thuc dan cau két voi phong kién phan d6ng nhim muc dich xAy ding nuéc nha trong khuén khd cia chi nghia tu ban, theo guong cach ménh tu san Nhat-ban da thanh céng va cach ménh tir san Trung-quoéc dwong tién trién. Mic diu do nhitng phin ti phong kién linh dao, cach méoh & thoi ky nay Ja thudc pham tra cach ménh tu san va tu ban chai nghia. Thoi ky thir hai gdm ba giai doan. Ching ta da biétc6 chi trwong cho ring giai doan thir nhit tir 1917 dén 1930 1A thoi ky c4ch ménh do giai céip tr san lanh dao. Sau Thé gidi dai chién Jin thu nhit, giai cap tu san con cé thé lanh dao cach ménh duoc khéug ? Lén manh nhw giai cip tw sin Trung-quée da du sirc thuc hién cuéc cach ménh Tan-hoi ma dén sau Thé-gisi dai chién, sau Cach ménh thang mdi Nga, con khong thé dam duoog ndi vai tro linh dao cach ménh, hudéng 1a giai c&p tu san Viét-nam yéu ot hon nbiéu. The ra thi sau Thé gidi dai chién, giai cip tu sin Viétnam ciing da thanh mot lve lrong x4 hoi méi, cd yéu cau xay dung mét nén kinh té& tu ban chi nghia dan toc. Nhung séng dwéi su che- cho cia tu ban thwe dan, nhitng phan ti tién bo: nhat trong giai c&ip tu san Viét-nam ma phan Jén 1a tu san mai ban, ciing chi cé hodi vong dugc tu ban thie din néi tay 4p bach vad6i dai «khoan hing», _ Dau ring cd lic & Nam-ky, trong khoing 1925-1926.. ho co td chirc chinh dang (Bang Lap hién), xudt ban bao chi dé déiu tranh cho quyén Igi cha ho, nhuog yéu a 10 cfu dd dit cita ho 1A nim trong khu6én khd Phap Viet dé hué, con xa cach hanh déog cach ménh nhiér lim. Bén nhw Viét - nam Quéc din dang 6 Bac ve Thanh nién cao vong ding & Nam thi dé qua 1a nhitng t6 chirc cich ménh dau tranh trém lap truong tur sin dan toc — Viét-nam Quéc dan dang la ké ké& thira tinh thin cha Viét-nam Quang phuc hdi triréc kia va la hoc trod cha Quéc dan dang Trung-quéc—, nhung lire Iwong ciin ban ciing nhu thanh phan lank dao cha cac t6 chire dy lai 1a thudc cac tang lop tite tu sin thanh thi va néng thén, chir giai cip tu san khong dinh dang gi dén. Mac dau hai dang dy hoat dong trén ¥ thirc hé tw sin, khong thé do do ma suy dién ring giai cXp tw sin di ly cac td chic ay dé lanh dao cach ménh. Lai c6 mot cht truong moi cho ring giai doan cach ménh nay 1a da do giai cap vo san lanh dao. Sau Thé gidi dai chién Min thir nhit, do sw phat tridén lén mot buéc moi cua chi nghia tu ban thie dao, giai cip vO san Viét-nam ciing daa dan lon manh, Ti 1928, giai clip cong nhan, voi ohitng cudc dinh cong lon & cac din din Phi-riéog va Dau-tiéng (Nam- kj), & s@ Ba-son (Sai-gon), hang A-vi-a (Ha-ndi), Nba may soi (Nam-dinh), Sé xi-ming (Hai-phong), nha may Trurong-thi (Vinh), di 16 la mot giai cip co ning luc cich ménh déi dao. Mot mat khac, cach ménh Viét- nam, tir 1917, di tro thanh mét bd phan cia cdchy ménh thé giéi vo s&o va xa hoi chi nghia. Bé 1a nbitng nhan té kha ning dé cho giai cip vo san cd thé dam dwong vai trd Minh dao cach ménh. Nhuog eo kha ning lanh dao voi lanh dao thie té 1a hai viee a khac nohau. Ong Hoang Xuan Nhi, trong bai « Nidan dinh vé vai trdO laoh dao trong giai doan cich ménh tr tr 1918 dén 1930» ding trong Tdp san sir pham gai choc sé 1 (thang 5 nim 1955), ndi rit dung rang « inh dao cach ménh, nhu kinh nghi¢m lich str cho chung taibiét rd, 1a mot cong vige hét sire kho khan, phire tap. Chua co Dang, chua cd bo tham muu thi sao ma giai cip vo sn ta duc vo trang bang ly thuyét cach ménh, sao ma nim duge cac qui Inat cia phong trao, cic qui luat ctia cach méah, sao ma dé ra cong lanh, chién loc, chién thuat ding din duoe ? Chwa that su diwog ra dam duong cic cong viéc do, thi giai cip vo san chwa thanh giai cip titn phong, cbwa lanh dao. Lé-nin cO noi: « Tu xwog 14 tiéa phong, tu xing 1a doi quan tiéa tiés, khong du. Phai lam thé nao cho til ca cic doi quan khac déu nhao thay va budc phai nhin nhan la ching ta di dau ».. Nhu vay tic 1A... chua tuyén la nén Dang, bo tham muu cilia minh trong dau tranh, chia thau duoc nhimg thanh tich hy sinh ding cam d@i voi tit ca cdc giai c&p, cac ting lop oban dan, khién cho quang dai nhan dan cach ménh céng nhdn vai trod 4ién phong cia minh, chwa cé duge nhitng diéu kién nhu thé, thi giai cap vd san chia lanh dao », Néu giai doan nay khong phai do giai cip tw san, ciing khong phai do giai cip vo san linh dao -cach ménh, thi vai tro linh dao cach ménh bity gid thudc vé giai cip nao? Soat lai nhitng phong trao quan trong danh dau giai doan cach ménh nay thi chung ta thay, trudc hét la viéc gui cho HOi ddng Hoda nghi 6 a 12 Paris nim !919 ban «Yéu sach cha nhan dan Viét-nam» eta mét nhém thanb nién tri thire & ngoai_ quéc—dimg diu la Ngnyén Ai Quéc— roi dén phongtrao «Lién doan cic din toc da mau ching thue dan» véi bao Le Psria- cing do Nguyéo Ai Qudéc lam cha cén —, do déu la nhitng cudc van déng do nhitng phin tr tri thie tiéu tw sin chi trong. Lai déa phong trao « Dang Viét-nam doc lap » thinh lap & Phdp nim 1925 wa phong trio \ am nghia dodn, Hung-nam hoi va Phue-vict hoi Lin Iygt thank lap & trong nwec efwg nim 1925, cing d&u 1a nhitng hoat dong cin bin 1a do cho nhitng phiin Ur tri thire ti®u tw sin, mot phin loo 1a con em nhitng nha ai quéc tién béi, agwoi ta throng goi 1a cia gia ti dé, ehd trwong. Tiép dén phong trao Dang thanh nién & Sai-gon, phong trao ddi tha Phan Boi Chan va phong trao truy diéu Phan Chu Trinh trong khoang nam 1926, gay thanh mot cude van dong Ai quée bao gém hiu hétcac ting lop ahan dan, chi yu ciing la do cae phia itt tri thie Gdu ter sin tién b6, 36 dong la hoe sinh, sinh vién va cong chirc, lam cha dong. o ngonk ouée thi hinh dong cach ménh chiin dong du Iudn thé gigi IA cuge ném bom mun sat todn quyén Méc-lanh & Sa-dién trong nim 1924, la do mot nhom thanh nién goi la Tam-tam x@ ciing 14 thanh phin tidu tu sin chit trong. Sau d6, dwéi su dio luyén truc titp hay dudi anh hudng gidn tiép cha nba linh tu Nguyén Ai Quéc, Dang Viét-nam thanh nién cach ménh ding chi héi va Dang Viél-nam cach ménh ding chihdi—tite ding Thanh nién la dang Tan viét—thanh lap. Thanh phi cét can cia hai dang ay efing déu la tiéu tu san, dic biét la tigu tw san tri thite. > a Xét tu tuéng ch dao cia nhitng yan dong va {6 chitc cach ménh trén thi thay tir sau Thé gidi dai chién d&én 1926 la lic cudc van dong ai quéc rit bing bot & duéi anh huéng cia hai nha lanh tu cach ménh tién béi Phan Boi Chau va Phao Chu Trinh, thi tu tuéng chi dao cia phong trio 1a tu tuéng dan chit tu san. Tir khi cic dang Viéltenam thanh nién cach ménh dong chi hoi va Viét-nam cach ménh déng chi hoi ra doi thi tu tuong vo sin va xa hoi cha nghia din dain phd cap trong cac ting 1ép cach ménh. Tu nim 1928, xay ra nhitng cudc bai cong lon cha céng nhan tai cac ddn dién ya cac nha may, su tham ‘gia tich cure cia giai cip cong nhan cang lam cho fur tong vd san vA x4 héi chit nghia chiém wu thé trong phong trao cach ménh. Nhung giai cip vo sin van chira cé bé tham mutu, cha cé dang tién phong, cho nén chua linh dao duoc phong trao, ma d6 chi mdi 14 sw chudn bi dé lén nam quyén linh dao. Giai doan tt 1917 d&n 1930 chi 1a giai doan qua dé, con thira tiép dr hwéng cia giai doan cach ménh triréc, va la giai doan chuan hi tao din kiéu kién cho iai doan c4ch ménh sau. Mét mit vi giai cap tw sin dan toc non yéu va théa hiép, khong thé dirng ra lanh dao e4ch ménh, mét mit thi giai c&p vo san mic diu duong truéng thanh mau chong, nhung chira cd di uy tin wa diéu kién cu thé dé lanh dao cach ménh, vai tro lanh dao cach ménh con phai tam thdi do cdc phan tir ti¢u tu sin tiéo bo ganh vac. Giai doan cach ménh quyét dinh voi tinh chat phan phong triét d@ mé dau voi sy thanh lap Déng- a duwong Cong-sin dang niim 1930. Tir day giai cip cong nhan véi Bang tién phong cia né nim hin quyén linh dao cash ménh d& dem cach ménh dén thanh cong. *Cach ménh thang tam la buéc thanh cong dau tién eta cach ménh Viét-nam. Cach ménh tir day lai bude sang mot giaidoan méi dé hoan thanh nhiém vu cach ménh phan dé phan phong va xdy dung x4 hoi dan chi méi. Ti 1930, duéi sw linh dao cia giai cip cdéng nhan, lich st cach ménh Viél-nam 1a mot véi lich si “Cia Dong-duong Cong san dang va Dang Lao dong Viét-nam. Trong quyén sch nhdé nay, sit nghién eiru va tu thnat cia ching toi dirng lai 6 cudi giai doan 1917-1930, dé cho két qua nghién ciru cia cdc bd phan »phy trach oghién ciru lich si cia Bang. Giai doan Cach ménh thir nhat KY 19 XA HOI VIET NAM O NU’A TH — Budi diu,cdc yua nha Nenyén h trong néng dé mong khdi phac tinh hinh kinh (é bi pha hoai trong théindi chién, nhung ché do phong kién di suy di khong thé khdéi phue tren coso ci duoc mita, cho nén dén‘nira thé ky 19, tinh trang suy di ctia xi hoi phong kién lai tré thanh oghiém trong, Doi Thi¢u-tri va Tu-dirc, nong nghi¢p khong digec sin séc nita, cho nén kinh té néng nghiép lai cang lam vao cash bé tic. Thi doan kiém tinh thé dia ct tw do phat triéa, kbién sd nhiéu nong dan that nghiép pha sin. Nan co can va nan 6n dich Jai song song hoanh hanh voi nan tham quan 6 lai lam cho uhan dan vo cing khd sé, Cai canh trong hang nghin ngwoi kéo nhau bd qué hong sang mién khic kiém &n ya tim viéc 14 thong thay ludn. Ngay kbhi Hing Nham (Tw-dire) moi lén ngoi, nghi da nhan thay tinh trang nhan dan cung khén cd thé la mdi nguy hai cho Nba nuéc phong kién, nén nghi phai ding mét bién phap quan trong 14 mét luc phadi ba vién dai thin chia di kinh luge cac mién. 16: Trong tinh trang fy thi edng thuong nghiép lac hau ciiog khong gitp ich duoc gi dé cai thién tinh hinh. Chinh sach eda Nba nwée van tre ché cong throng. Ché do cong (wong, ché do thué khéa ha khiae, ciing chink sich bé quan téa cing han ché cong thuong nghiep trong khuén khé kinh té phong kién, chéng lai dank huéng cilia kinh té tu bin Yay phuong. Thai do ngoan c6é va cu an cia gini cip phong kién thong tri kim ham luc lugng san xual, khong giup cho x@ hi nfy nd duoc lve lvgng mi cd thé gidi quyét duoe nguy co cia ché dd phong kién, Mau thudn giai cXp di nghiém trong tir dvi Gia- long Minh-ménh, sang doi Tw-dire lai sau sic hon. Nhirng cuéc nong dan khéi nghia lién tigp xdy ra [am cho Nha nwée phong ki€én cha nha Nguyén cing ngay cang thém suy yu. Nim 1854, Cao BA Quat khéi nghia & Son-tay, chin dong cd mot ving Tay-Biic trung du Bic-b6 trong mot nim, Tigp dén cudc khoi nghia cha Cai Vang lam chio dong ca xt Bac trong hai nam 1862 ya 1863. Sau khi nhitng cudc khéi nghta cé tiéng bi dep tit thi nong dan ngheo déi miga Bic Viét-nam vin khéng ngét ndi lén. Nbung trong cudc dau tranh giai c&p bén bi ay, nhiéu khi dan nghéo di phdi hop hay hén hop voi nbirng phan t& lvu manh dao tic dé nhim danh vao ddi tagng chung la Triéu dinh ya quan lai, cho nén tuy cd tae dung lim cho giai c&p thong tri khdn ddn, nbung eudi cing, vi khong co td chire chit ché, khong co ky luat nghiém minh, khong co td chirc théng nhat, nén truéc sau déu that bai, : Ww Tinh hinh hit bai ea giai cip thing tri. — Giai cip théng tri phong kién — dia chi — gdm_ ba thaoh phan trong yéu 1A vua, quan lai va si phu. Hong Nham ciing nhw cdc vua nha Nguyén truréc 1a moi ké hi nho, tr phula hoc rong, cho rang hoc thuyét Khong Manh 14 dao ly cao nhat cia loai nguodi va xem trat lr phong kigéo — céch boéc I6t cia dia chi — la thién kinh dia oghia. Gitta luc tinh thé cla owéc, bé trong thi nhan dan cing khéa ni léo ti tung, bé ngoai thi ben tw ban Tay phwong khong ngét uy hiép, vua va Triéu dinh nha Nguyén van khong hé biét bién phap gi hay hon 1A, mot mat thi thang tay dan ap nong dan khdi nghia, mot mat thi triét dé bé quan téa cing, Cho do la diéu ké duy nba&t dé déi phd voi nguy co. Vua cing Triéu dinh chi lo wu du ngim vioh ma quén han viéc lon. HOng Nham thi suét thang nay sang thang khac kéo bon can than ya cung nit di theo dé thim phong canh ya sin ban. Vé triéu thi lai hop dinh thia dé lam tho, soan bin tudng vA xem dién tudng lién mién. Co yién dai thin nao khuyén can thi nghi ndi ligu ring: « Viée thi nhiéu, than thi benh, néu phai eau thic qua chat ché thi ta khéng lam ni ». Triéu thin thi ciing 14 nhitng ké hia nho, vé chinh tri thi chi biét ngoan cd ya chu an, déi voi nhan dan thi chi biét thing tay boc lot. Tuy rang bay gid goi la cé hai phai tritu quan, mot phai bio thi nhw bon Truong Quéc Dung, Nguyén Dang Giai, va mét phaikhai théng nhu bon Phan Thanh Gian Pham Pha Thit, nhuog bi y thitc hé va quyén loi cha ho han ché, ho ciing déu khong biét bién phap ctru nwéc gi ngoai nhitng bién phap cd dién nhw trén. - 18 a @ dwéi_cac quan dai thin tim mit hep hoi, tur turdng cit ky, thi toan thé quan lai va sT phu trong nuéec cing déu bi tinh thin hi nho chi phéi ca. Tinh thiia fy ning né cho dén néi khi nghe adi c6 ngwoi diéu triin dé d@ nghi cai cach duy tan thi hg nhao nhao phan déi, nhitu ngudi viét to vé Triéu dinh yéu ciu trirng tri nhitng ai gidm ban bac déo wiéc gom ghe ay. Chinh bon quan lai tham 6 va st whu dé tién muén kéo dai tinh hinh lac han cha x@ hdi dé cho ho ké tuc li béc lot phong kién va dé dé duc khoét dan ngu. Quan lai va st phu la cot can cia Nha nude phong kita ma té nbu thé thi Nha nude @y lam sao ma tu cudnog duge! Tinh trang hen yéu cha Nha nude boc lo rd rang & tinh trang cla quao doi vi cha nén tai chinh bay gio. Binh lwe va tai lue.— Binh lye cia Nha nuéc phong kita du dé dan 4p nhitng cudc nong dan khdi nghia ¢ trong va dé uy hiép nhitng nwée lang giéog lac hau, khong thé di dé déi pho voi su de doa cla tu ban Tay phuwong, Mién Ton ciing nhu Hing Nham déu cé lo ing cuong binh lurc, nhung bo van khéng biét cach gi dé ra khéi dudng 161 t6 chikc quan déi phoag kiéa lac hau. Mién Ton thi cho in sdch V6 Kinh va dit thém khoa thi v6, H6ng Nham thi dat lai chwong trinh luyéo tap binh si vA dat thém nogach linh v6 sinb. Ké ngach sé thi 6 doi Tu-dirc, tai kinh quan doi chinh ‘qui co hoa van ngirdi, tai cdc tinh thi tinh lon co bén nam nghin, tinh nhd cé mot nghin hay may trim, so voi thioh thoi cha Nha nuée-phong kién thi it hon nhieu, Thé ma xét thire lic thi con té nia. Quan linh thuéng mgay khong hé luyén tap, cho nén khi ra tran thi a 19 hang ngii lon x6n, va rit dé dang tan ra. Binh khi thi phiin nhiéu chi co guom dao. Méi déi 50 ngwéi tht chi co 5 ngwéi cim sang diéu thwong cham ngdi, ma m6i nim lai chi dugc tap bin mot lin, méi ngirdi chi duoc bin 6 phat. Twong si thi phan nhiéu 1a ngwoi khong cé chuyén trach, cho nén doi voi quan linh khong co uy tin. Pham Phi Thir da nhan xét ring : « Quan si hén nhat la do truéng quan vO nang ma ciing vo quyén.., Quan si thi nhitu ngudi lai khong c6 Iuong bdng, rat 1a adi khb, ho phai tim eAch giip d@ lin nhau, chit khéng trong mong gj yao gao trong kho. Quan v6 thi thong than ring minh hét stre choéng gitr bién cwong, ma co chét di thi ciing chi co thict minh, ch cOng trang nado aj nghi dén ». Xem miiy loi &y da thay tinh thin cha quan doi thiap kém chirng nao. Tai chinh cia mot nude nong nghiép lac hau thi chi di chi ding trong hoan cinh bé quan toa cing. Ben khi phai ddi pho voi nguy co méi nhu 6 doi Tu- dire thi khong thé chi tri ndi, Hudng chi bily gid th! tai lie cia nhan dan 1a nguén cung cap cho tai chinh d4 rit mire diéu hao. Khi Hing Nb4m méi lén ngoi, Truong Quéc Dung tau ring: « Tai lwe cla nhan dan nay khong bing nam sd4u phan mu6i nam truéc ». Naim 1860, trade khi di nhan chte Thong linh quan {hi & Nam-ky, Nguyén Tri Phirong lai tau ring. « Quan va dan, cha a bét, swe d& yeu». Nban dain da khdn cing, khong thé tang thué chinh dirge nita, Hong- Nham phai dung deny nhitng thi doan nhé mon nh 1A cho nop tién oa rite quyén tién ldy phim ham, danh thué nha phign xi cho bon Hoa thuong 3 eo ee 20 trung dé vay li8a trioc, hoae la nhirng viée tiét kiém vun yal, ohw bai lé thuoéng sa trong nhip vua cay rugag tich dién, bai lé ban yén trong rhip thi hdi. Hag Nham cé sai cac quan di tim mo yang bae va khai thém mé kém mo d6ng, nheng su khai mod chi lgi cho nhitng oha thau khodn ngiréi Trung-hoa, chir khong bd ich cho tai chinh duoe may. Cung thé, oghi phii tioh déo ca viee ban rudng dit cong va luu hoang lam rudng d&t tu. Nhwng vice dy eting chi gitp cho tai chinh duoc chit it ma thoi. Nam 1862, chioh Héng Nham cling nhin thé hién tai Jao ché c tign hoang binh khuyé Chinb cai Nha nude phong kién hii bai va bat lee dy phai mang trach nhiém lanh dao ohain dan dé déi pho voi cai nguy co bi tu ban Phap sam luoc, Nhung khong lanh dao ni ohan dan, ho chi hiét boc lot va dan 4p nhan dan. Va dé ranh tay ma dan ap nhitog cude khéi ughia cla nhan dan ma ho cho la nguy hai cho quyén vi cia ho hon la sy xam hrye cila giie ngoai, ho sé voi yang dau hang giic va lam tay sai cho ching ma dan ap nhan dan troag khi nhan dan sé chuyén nhitag cud¢e khéi nghia chéog Triéu diah thaoh cude chién tranh chénog ngoai xdm. SU PHAT TRIEN CUA CHU NGRIA TU’ BAN SANG DONG PHUO'NG VA SU XAM LANG CUA TU BAN PHAP BOI VOI NUOC TA Tu ban Phép ddm ng6é nuoe ta.— Tir sav cude cach ménh cong nghiép, chi nghia tw bain & Tay An ra stre banh truéng ra khiip thé gidi, mot mat dé cuwdp nhitng nguyen liéu 6 nhiing dit chua duge Khai thac, mot mat dé chiém thi truong tiéu thy hang hoa 6 nhitng née dan cu dong dio. Tai Dong phuong thi phan nhiéu 1a nhitng nvéc bu bai, kinh t€ lac hau. BO chinh la nhitng miéng mobi tét ma céc nuve tw bin Tay Au rét them thudng. Nwoc Bé-dao-nha di chiém dwoc mot it cin ctt dia & An-d6 vA Trung-hoa ; nuéc Ha-lan thi di chiém diroc Nam-duong quiin dao; nuéc Anh ya nuéc Phap thi da chia nhau chiém An-do va duong lim le chia xé nuvc Trung-hoa. Nhung sau cudc chiéo tranh bay n&ém (1757-1763) née Phap da phai nhwong su chiém doat An-do cho puéc Anh ma chi free gitt lai m6t sO thi tran G ven be bién. Tir do bon'tt batyPhap Iai dc biet dom ngé ban dio (ose pind, Tt: nwéc ta ma cac gido si cha Hoi Ngoai quéc truyén gido va cae thuong nhan cilia Céng ty Bong An-do sang Ur thé ky 17 da cho ching biét la mién dat rat dé khai thac. Tuy ring sau khi Cong ty Bong An-d6 ctta Phip bi giai tan, cdc tau buén Phap khong qua lai buén bin @ Vi¢t-nam, song cdc giio si ngwoi Phap van con Ian lit & Viet-nam dé hoat déng. O Budng ngoai thi mot sé giao si tra hinh lam Idi budn van & lai tai Phd-hitén dé bi mat truyén gido. o Buwong trong thi mot sé giao sit, dudi sw linh dao ctla gidm mue Ba-da-loc, van 6 lai mién Tay dat Gia-dinh, do ho Mae & Ha-tién che ché mét phiin nao. Nhé thé nén dén khi chia Neuyén bi Tay-son danh do, gidm muc Ba- da-loc da nban duoc co boi noi chién ma van dong cho ngwoi Phap giip Phic Anh v6i cai hy vong di tree cdc nwoc Au chau khac ma chiém lay Viél-nam yao pham vi thé luc cia owée minh, Chung ta da biét gido si 4y gitp Pinte Anh nhw thé nao, va sau khi thanh cong, Phic Anh déi voi ngwoi Phap co biét nhan thé nao. Tuy vay,ném 1817,Phic Anh da cw tuyét su thi hanh hiép woe Versailles ma Chinh pha Phap trwéckia khong chin thie hién. Trai qua thoi ky Bé nhat dé ché, cong nghé cha Phap da nho chink sach luc dia cha Napoléon I ma phat trién rit manh. Song sau cudc that bai cia Napoléon, dia vi quée té eta nuwoc Phap lai sut thua dia yi quéc té cla nuée Anb nbiéu nita, cho nén Chinh pha Phap lai caog lo phat trién thé lire & A déng dé ganh dua voi Anh. @ thoi Phic Dam, may lin ho phai lanh sum va liob sy. @& 28 dai ly cing sir gid sang d@ yén ciiu thoag thong voi auge ta, nhung vin bi cu tayét, Tw doi Mién Ton, chang quyét dinh ding va lee 42 thi uy. Quan Phap thi uy.— Liy co Triéu diab Viét- nam cw tuyét bang giao ya giét dao, Chinh phu unwée Phap quyét dinh ding vii lire dé chi tri yéu cdu cia minh. Vé phia Viét-nam thi nim 1840, Mién Ton (Thiéu-tri) néi ngéi Phuc Dam, addi voi sir c&m dio co foi néi tay, nhirag nghi van dé phong, nén cac gido si bi giam & Phi-xuan vin khong duge tha. Tap chi Les Aanales de la propagation de la foi (Truyén giao nién bao) cia Hoi Ngoai quéc truyén giao 6 Paris béu dem nhirog viéc sat hai gido si va gido db & Viét-nam ra tuyén truyén, khién mot phan du Ivan phai hitu xOn xao yéu cau Chinh pha Phap hauh dong bing vi lire dé bao yé gido si va gio dé thien chia giao 6 Vi¢et-nam. Ngay 25 thang 2 nam 1843, mOt chiée tau chién cia Phap la Hérofoe yao Da-ning. Ham trudng Favin Léyéque xia tha dwoe nim ngwoi gido si ti hinh con bi giam G Phi-xuan, Nim 1845, Hai-quan Thiéu tuong Cécile chi huy ham doi Phap @ Dong hai phai tau Alcméne dén Ba-nang, ciing yéu edu tha duge gidm muc Lefebvre citing bi an tt hinh va con bi giam & Pha-xuadn. Nam 1847, biét ring & Phi-xuao khOng con vd giao si bi giam nita, Chioh phi Phap moi sai Hai quéo dai ta Lapierre, da lén thay Cécile, phan déi viéc cim dao & Viét-nam va yéu ciu Mién Ton dé cho ohan dan direc tr do theo tén gido moi, Trung oa: = (4 Rigaull de Genouilly chi huy taéiu La Victoire dem thor di trwéc, dai ta Lapierre chi huy tau La Gloire di sau lam thanh vién, Trin thi Ba-ndng khong chiu nhan thu ctia dai bigu nue Phap. Hai bén ding dang nhau dén mot thang. Trong khi 4y quan ta duoc Ienh chuan bi ddi phd, mot mat thi cdc chién thuyén sip sin trang bi, mot m&t thi bd binh stra sang cdc don ltiy & trén bo, Thay vay, Lapierre ra léah cho hai tau chiéa Phap bin dim nim chiéc tin dbng cha quan ta, rdi cho nh& neo kéo buém ra khoi. Giét dao va tuyét giao.— Nghe tin quin Phap hana hung & Ba-nang, Miéa Ton tire gidn vo cing, bén ha du ccim dao sat tin dé déi pho. Ding thoi biét rang ting sing Da-niing tht 1a tiéng sing khai h&n cia giiic Phap, nghi ba léoh kip luyén tap thém binh si waché tao thém khi giéi dé chuaa bi khang chién. Thang 11 nim ay, H6ng Nham (Tw-dire) lén ngdi, adi voi sw truyén ba dao thién chia van cm ché. Vi trong cudc Am muu tranh lap cia anh nghi la Hong Bao (1854), nghi ng cé giao si vA giao dan can thiép vao, nghi lai ha du cim ché rao riét hon truée nia. Trong giéi gido dan bay gid, ngwdi ta bé dao rat nhiéu, Cac gido si ngoai quéc co hd khong con cd chéd dung than nita. Hoi Ngoai quéc truyén gido duong dimg trios tinh thé khé khan ay thi De Montigny dwee vua Phap 14 Napoléon III phai di céng can sang Aa-d6-chi- ma dé diéu dinh ky két hiép woc thuong mai va than thién voi nuéc Xiém va throng nghi voi vua Viet-pam vé viéc giao hiéu va thong thong. Vi mae vide & Xiém, De Montigay phai Le Lieur, ham truéng tau 3 a) Catinat, dem thw di truéc toi Viét-nam. Ngay 21 thang 9 n&im 1856, tau Catioat dén Da-ning, dem birc thir cua Phap str giao cho Tran thi Da-nang, nhung the ay khong duoc tiép nhan. Le Lieur tire gidn sai bin pha cic dén lily cia quan ta. Ngay 23 thang 1 nim 1857, De Montigny cing dén Pa-ning. Sau 15 ngay thong thuyét voi quan Kham sai cha Triéu dioh Vi¢t-nam, str Phap: thay nhirog digu yéu sach cha minh déu bi khuée tir, phai bo vé. Hing Nham ciing cwong quyét khong, chiu dé cho bon gido si va throng nhan Phap tr do di lai dé heat dong 6 nudc ta. Cung voi De Montigny tro v8 Phap cé giam muc Pellerin may liu Kin lit & Viél-nam da trén duge xudng tau Catinat. Pellerin vé nuoc dem tinh hink cim dao sat t& & Viét-nam ra tuyén truyén va ra strc vin dong xin Chinh phi Phap hanh ddnog bing vi lire. Vi nim 1858 cé hai ngwoi gido si Téy-ban-nha bi. gitt 6 Bic-ky dong thoi vai gido si Phap (ngoai cae giao st. thuge H6i Ngoai quéc truyén gido cla Phap con co cac gido si thudc gido doin Tay-ban-nha hoat dong & Bic- ky), cho nén Chinh phi Phap thuong nghi voi Chinb pha Tay-ban-nha d& hai chinh phit hiép luc hanh dong. Nyay 27 thaog 6 nim 1858, ham doi Phap 6 A. dorg ciwg voi mét chiéc tau chiéo cia Tay-ban-aha: dén Pa-nang dé tiga cong. Thé la bat dau cudc xadma luge vd trang cia tu bin Phap, a cuéc TIEN CONG CUA TU BAN PHAR VA su’ pAU HANG CUATRIEU DINH NHA NGUYEN Quan Phap x4m lhroe Nam-ky. — Trude tin hinh suy ddn va nguy co ctia Nha nwéc phone kigén Viét-nam cing ngay cing trim trong, nvoe Phap da vién c& Triéu dinh Vi¢t-nam cim dao sat th dé thwe hién 4m meu xam liroc. Nyay 27 thang 6 nim 1858, ham doi Phap & A déag do Rigault de Genouilly chi huy da tién cong Da-ning. Dung y cia giic la thira thing tiga thang re Phi-xuan, nhung thiy quan ta, do Nguyén Tri Phuong chi huy, chéng cw tich cue, de Genouilly d& mot tén bo ba 6 lai déng git miy doo nhé da chiém duge & cira Ba-ning, rdi kéo dai quan vao Nam. Ngay 18 thang 2 nam 1859, quan giiic ha direc thanh Gia-dinh. Dé 1A buée thing loi dau tién tréo con duong xam loc cia quin Phap & Viét-nam. Nhan thang loi &y quan Phap yéu ciiu Triéu-dioh Viét-nam nghi hoa. Thuong thuyét chwa xong thi Liéo quan Anh-Phap khai chién voi Trang-hoa. Ham doi Phap phai tham chién G Hoang hai, chi dé mot it quan lai chiém gir thanh Gia-dinh dé cam cu voi quan ta, Nguyén Tri. Phitrong duge ctr lam Théng linh quan thy Gia-dinh (1860) hét sic phan céng, nhirng quan gide c6 thi. Diy 27 a

Você também pode gostar