oe 7 ee Lae.
_“& BAO DUY ANH
J ‘4 ci
AIR Ea B62 Str gt
i Kea ce
itd Si a4 f wii
NIE. 2S
if é Te hic $ din 1930
N A Cotta, DO” ingn EX ‘i, *
hy cat
if » xg oe aa
i
It aN oh Sd
ay cha adn dan ; L
b, trung nghia si, /
hy J _xOp luge Ph
ba
dao‘s LICH SU
CACH MENH VIET NAM
TU NGON
Lich si cach méoh Viét-nam 1A lich st dau tranh
eta din tdc va nohan dan Viét-nam chéng chi nghia
dé quéc xam lge va chéng ché do phong kién cau
Két_ voi dé quéc dé boc 16t Ap birc nhan dan va kim
him tién b6, tire 14 lich si dau tranh gidi phong
dan toc va gidi phéng giai cap. Lich st cach ménh
Viét-nam 1a lich sir diu tranh phan dé phan phong
tia dia t6c va nhdn dao Viét-nam.
Lich sik cach ménh Viét-nam mo dau bing nhitng
eudc néi day {4 nhan dan Nam-bé, tuc goi la khdj
nghia Nam t: ig nghia si, dé gidi phoéng dit née,
sau khi quan adm luge Phdp méi chiém ba tioh
mién Dong, va con tiép dién ngay nay bing cudc
Khang chién trwong ky va biog cudc du tranh hoa
binh dé thuc hiéo thénog ohat va hoan thaoh dao
chi.
Trai qua hoo chin moi nam, lich sir cach ménh
gm nhiéu giai doan khdc ohau. Van dé cao phai
giai quyét truéc hét la vdn d@\phan ky. Trong sach«Chi nghia duy vat bién chirng va chit nghia duy vat
lich sit», Sta-lin di néu cho ching ta cdi nguyén tic
dé nghién ciru lich str, chi cho ching ta phai do
nhirag bién hoa xay ra trong qua trinh phat trién cha
phwong thire san xuat, nghia 1A phai do sw bién néa
xay ra trong cudc phat trién cia luc Iuweng san xuat
va ciia quan hé sanxuft, biéu hién trong cudc phat
trién ctia dau tranh giai cap, ma chia thoi ky lich sir.
pe phan dinh thoi ky cia lich sir cach ménh Viet-
a nam, ching ta cing phai dua vao tiéu chuin cain
ban iy. es
Xét phuong thie sin xudit thi trong thoi gian tién
trién cia cach ménh Viét-nam, thily co ba cudc bién
chuyén I6n 1A, tir phong thite sin sual phong kién cd
truyén chuyén sang phwong thire sin xuit phong kién
va thre dan, roi tir do chuyén sang phuong thire sin
xustdén chi méi. Sr chia thoi ky eta lich st cach
ménh YVict-nam tat phai chigu theo nguyén tic bién
chuyén cia phwong thite sin xudt nhu thé. Nhung trong
thoi dai dé quée chi nghifa, nhitng cudc cach rénh
cia cdc dan toc déu it nhiéu c6é quan hé voi phong trao
cach ménh trén thé giéi. Do d6 sw bién chuyén cia cach
ménh Viét-nam (&t cfing chiu anh huéng ctia su bién
chuyén cia cach ménh thé gidi. Trong bai Ban ve chit
nghia ddan chit méi, Mao Trach Déng noi : « G6 hai loai
cach ménh thé gidi, loai thir nhit 14 céch ménh th®
gidi thudc pham tri tu san va tu ban chi nghia. Théi
ky cach ménh thé gidi vé loai dy di qua réi, nd da cdo
ebung 6 lic Thé gidi dai chién lan thi nhat bing nd.
nam 1914, phat 14 6 lie Cach ménh thaag mdi Nga
xdy ra nim 1917. Tirdé da mé dau thoi ky cAch ménty
oa” Y
oe
-cip vo san cia cdc ude oa ban chit nehia
n chi lue, ly cac dan tée bi ap bwe & cic
thre dan dia va ban thue dan dia lam quin d6ag minb,
Bat luan trong caéc din toc bi ap bite a , nhirng
giai clip, dang phai hoiic ca nhin tham gia cach ménh
la giai cip, dang phai va cA nhan gi, lai bat luan y
thive cha ho c6 nhan ro diém fiy hay khong, chit qaaa
cia ho cd hiéu ro diem ‘iy hay khong, chi cin ho phan
a6i cht nghia dé qués thi cach méah eta ho da thanh
mt bo phan cia cach ménh thé gioi yO sia va xi hoi
chit nghia réi, thi ho da thanh quan déng miah cia
cach ménh thé gidi vo sin va xa hoi ent nghia réi ».Nbo
vay thi sw chia thdi ky lich sit cach ménh Viét-nam cing
phai chitu theo su bién chuyén cha cich ménh thé
gidi theo hai pham tri ké trén. Nhung sir bién chuyén
cha cach ménh thé gidi van ciiag 14 do su bién
chuyén cia quan hé san xudit qui dinh. Cho nén
cdi nguyén tic cin ban dé phan ky cho lich sir
each ménh vdn 1a nguyén tic cin ce yao su
bién chuyén cia quan hé sin suit. Theo nguyén
tic bién chuyén ciia cach ménh thé gigi thi cach
ménh Viéct-nam t&t phai chia lam hai thoi ky léo :
Thoi k¥ thi nh&t thudc pham tri cach ménh tr
san, bit diu ti cudc khéi nghia cha Nam _ trung
nghia si cho dén 1917 ; thoi ky thir hai thuge pham tra
cach ménh yo san, bat dau ti 1917 cho dén khi
each ménh hoan toan thanh céng.
Mai thoi ky ay lai theo su biéa chuyéa cia
quao hé san xuat trong nouéc lam béi canh cho hoat
digng cach ménh mA chia lam miy giai doan.
a
lam quéThoi ky thir nh&t gdm hai giai doan . giai doar
thir nhat cad chung voi cudc that bai cia phong trae
Can vwong, giai doan thir hai cao chung voi cude that
bai cia phong trio Viét-nam Quang phue hoi trong
Thé gidi dai chién Jan thi nhat. Thoi ky tine
gom ba giai doan, giai doan tha nhat tt 1917 d&n
1930 1a khi Dong-duong C sin dang ra doi, giat
doan thir bai tt 1930 dé Cach ménh thang tam, giai
doan thir thy ba md dau tir Cach ménh thang tim
va van dién banb ngay nay.
Gach chia thoi ky cach ménh G day 6 ché
khac véi nhitng cach chia ngwoi ta thuong theo tr
truée dén nay. Cach chia thong dung nhat cho ri
lich str cach me¢nh Viét-nam go6m ba thoi ky
ky do phong kiéa linh dao, tir cudc khoi nghia Nam
trung nghia si dén cudc that bai efa Viét-nam Quang
phuc hoi, thoi ky do tw san lanh dao, tr sau Thé gidi
dai chién lin thir mbit d&éa 1930, thoi ky do vo san
lanh dao, tw luc thanh lap cha Dong-dwong Cong san
dang dén ngay nay.
Léi phan ky nay cin cw yao thanh phan link
dao cach ménh. Banh ring méi thoi ky, méi giai doan
cach ménh cé ohitng Ie long tham gia cach ménh
va nhirng thanh phéin lanh dao cach ménh khong
giéng thoi ky khac, giai doan khac, va diéu ay to
ring tinh chéit ca cach ménh mdi ky va méi doan mér
khac. Nhung cai yéu t6 co ban qui dinh tirh chit cha
cach ménh, ciing nhw quy dinh cae lve luong tham
gia ya thanh phan lanh dao cach ménh, 14 quan hé
san xuat & trong nuéc va trén thé gidi. Vay thi cin
} a
@
ngcir theo thanh phan lainh dao dé qui dinh tinh chit
eha cach méoh ma chia thoi ky 1a dwa yao hicn
trong phu, vao hinh thuc, chiar khong phai dua vao
thirc chit, vao ndi dung cua cach ménh.
Nhung dé danh gia dung 16i phan ky dy, saw
khi xét van dé vé phuong dién nguyén tac, chung ta
lai cin di vao nQi dung cu thé cia no,
Theo ldi phan ky dy thi thoi ky cach ménh thir nhat
do phong kién anh dao, g6m trong khoang tir 1862 déa
Thé gidi dai chién lan thir obit, 14 lac Viet-nam Quang-
phuc hditan ra, Cw bé ngoai ma xét thi tik phong trae
Nam trung nghia si, phong trao Can vuong, dén Duy tan
hoi, Dong-kinh nghia thuc, Viét-nam Quang phuc hdi,
thanh phan linh dao déu 1a nhitng phan ti phong
kin ai quéc. Nhung xét ni dung cia phong trao thi
thiiy cé hai tinh chit khac nhau. Cac than hao Nam
trung va cdc than hao Can virong, tir Trvong Dinh dén
Hoang Hoa Tham, chi nham mue dich danoh dudi
quan xam lugc dé khoi phuc Nha nudc phong kién
woi nén quan chi chuyén ché, trén co s& kinh té va
x4 hdi ci. Tinh chat cach ménh bay gid 1a thuiin tay
chéng ngoai toc xdm lang, dong Ive cich méoh la
nhirog phin tk ai quéc cia tit ci cdc ting lop ohao
dan, nhat 14 néng din va dia chi phong kién. Thanh
phan lanh dao cach ménh la nhirog phin tir ru ti trong
giai cip phong kién, mot sé hao muc, si phu, quan
lai, tire 14 nhitng than hao ai quéc. Sau cudc that
bai cia phong trao Cin vwong & cudi thé ky 19 thi
cac vin than ctia phong trao Duy tao hdi, Dong-kioh
a
7ughia thuc va Viét-na™ Quang phuc hdi ciing hoat dong
phim muc dich chii yéu la danh dudi bon dé quéc
thue dan, nhung dé dat muc dich &y thi ho lai chi
trong khai tri tri sinh lam hau thuan, Vé chinh tri thi
budi diu ho chi trroug ché do quan chit lap hién
va vé sau thi cha trwong ché dO dan chi cong hoa.
Nhitng vin than lanh dao phong trao khéug phai la
nhitng nha nho chinh théng cua thé hé trréc nita,
ma 14 nhirog thank nién nho hoc da thim nhiém tw
tuwo6ng mi cia cac nha cach meénh tu sin Tay-phuong
va Nhat-ban, do nbitng tan thu cua Ti
dat. Tinh chat cich ménh bay gid cin ban la phan
dé mi kém theo ca phan phong. Bong le cich ménh
cting bao gdm nhitng phiin ti wu to cua tit ca cdc
tang lop nhan dan, trong ay co ohikng ting lop moi
bit diu hinh thanh duwoi ché do thie dan, tiéu te
sao, tu sin va cong nhin. Thaab phan lanh dao cach
ménh 1a ohitng thanh nién nho hoc tign bd, con em
cfa cic nha 4i quée Cin virong, tire 1A nhitng phan
tt phong kitn tiém bo va cai cach.
ing-quée truyén
Xem thé thi thdy rd ring thoi ky cich ménh ay
chia lam hai giai doan khac nhau, khong thé xo bo
goi 1a thoi ky cach ménh do giai c&ip phong kién
Wanh dao ma khong phan hbiét. Ching ta lai phai
phin manh ring tuy trong hai giai doan nhitng thanh
phan linh dao cach ménh 14 thuge giai clip phong
kién ca, nhung béi canh x hoi cha phong trao va tu
tuéog Minh dao cha nd & moi giai doan lai mdi khaec,
G giai doan thu uhat, x€ hoi Viét-nam cn ¢ trén
co sd kinh té phong kién ci. Tu tuong cia cac thanh
@phiin lanh dao chwa thoat khdéi y thi hé phong kién
chiah théng. Nhitng cudc khéi nghia chéng thie dan
xiim lies biy git’ von chia co lién hé gi voi phong
trao cach ménh tw sin cha thé gigi duong thoi, Piai
sang giai doan thi hai, khi sa hoi da bat dia co co
sé kinh t& thie dan thi van dong cach meénh ciia ta
moi ed lién hé vei phong trio cach ménh trén thé
gidi, dic biét la vei phong trao & Nhat-bin va &
Trung-quéc. Nhwng xét chung qua trinh phat trién cia
ai doan thi nhat chinh 1a birde
aug giai dean thir }
each ménh thi th
diiu phai kink qua dé chuyén fs
Bsi voi giai doan tht hai né chinh 1A giai doan
chuin bi, v8 tw twéag ecfing uhu vé can bo : tr
tudng cich ménh eta cde thanh nién oho hoe & giai
doan sau chinh JA ké thira tinh thin di quéc cha cha
anh ho o giai doan truwéc, ma trong sé cin bo hoat
dong & phong trao sau, khong nhitog phiin nhiéu 1a
duo rén luyéa dudi dah hudag cia phong trio trads,
ma mot sé chioh lai lA nhittag cia bo da ting hoat
dong & phong trao trude coa sot lai. Nhu vay thi giai
doan thir nha&t khong thé tach giai doan thir
hai, cho néo no chag voi giai doan thir hai gdm
thanh mot thoi ky. Xem giai doan chinh cha thoi
Igy nay 14 giai doan thir hai, thi thay tuy riog nhing
phiin th anh dao dai khai van J4 xuat than tr giai
cip phong kién, nhuag xét. cha trong khai tri tri
sioh cing nhitog chai truong quan chi lap hién va dan
chii cong hoa cia ho thi ré rang thiy tw tudéng cha dao
cia ho la thudc vé y thire hé tw san. Vi diéu kien dac
biét cia nuwéc ta cha khién irong x hoi bay gio nay
né duge giai cp tw sin manh mé ditng ra Minh dao
cach ménh, nén vai tro lanh dao lai do nhitng phan tr
aphong kién tién b6é dam duong. Nhung hanh dong.
cia ho la phan déi ché do thuc dan cau két voi phong
kién phan d6ng nhim muc dich xAy ding nuéc nha
trong khuén khd cia chi nghia tu ban, theo guong
cach ménh tu san Nhat-ban da thanh céng va cach
ménh tir san Trung-quoéc dwong tién trién. Mic diu do
nhitng phin ti phong kién linh dao, cach méoh &
thoi ky nay Ja thudc pham tra cach ménh tu san va
tu ban chai nghia.
Thoi ky thir hai gdm ba giai doan. Ching ta da
biétc6 chi trwong cho ring giai doan thir nhit tir
1917 dén 1930 1A thoi ky c4ch ménh do giai céip tr
san lanh dao. Sau Thé gidi dai chién Jin thu nhit, giai
cap tu san con cé thé lanh dao cach ménh duoc
khéug ? Lén manh nhw giai cip tw sin Trung-quée
da du sirc thuc hién cuéc cach ménh Tan-hoi ma
dén sau Thé-gisi dai chién, sau Cach ménh thang mdi
Nga, con khong thé dam duoog ndi vai tro linh dao
cach ménh, hudéng 1a giai c&p tu san Viét-nam yéu ot
hon nbiéu. The ra thi sau Thé gidi dai chién, giai
cip tu sin Viétnam ciing da thanh mot lve lrong
x4 hoi méi, cd yéu cau xay dung mét nén kinh té&
tu ban chi nghia dan toc. Nhung séng dwéi su che-
cho cia tu ban thwe dan, nhitng phan ti tién bo:
nhat trong giai c&ip tu san Viét-nam ma phan Jén 1a
tu san mai ban, ciing chi cé hodi vong dugc tu ban
thie din néi tay 4p bach vad6i dai «khoan hing», _
Dau ring cd lic & Nam-ky, trong khoing 1925-1926..
ho co td chirc chinh dang (Bang Lap hién), xudt ban
bao chi dé déiu tranh cho quyén Igi cha ho, nhuog yéu
a
10cfu dd dit cita ho 1A nim trong khu6én khd Phap Viet
dé hué, con xa cach hanh déog cach ménh nhiér
lim. Bén nhw Viét - nam Quéc din dang 6 Bac ve
Thanh nién cao vong ding & Nam thi dé qua 1a
nhitng t6 chirc cich ménh dau tranh trém lap truong
tur sin dan toc — Viét-nam Quéc dan dang la ké ké&
thira tinh thin cha Viét-nam Quang phuc hdi triréc
kia va la hoc trod cha Quéc dan dang Trung-quéc—,
nhung lire Iwong ciin ban ciing nhu thanh phan lank
dao cha cac t6 chire dy lai 1a thudc cac tang lop tite
tu sin thanh thi va néng thén, chir giai cip tu san
khong dinh dang gi dén. Mac dau hai dang dy hoat
dong trén ¥ thirc hé tw sin, khong thé do do ma suy
dién ring giai cXp tw sin di ly cac td chic ay dé
lanh dao cach ménh.
Lai c6 mot cht truong moi cho ring giai doan
cach ménh nay 1a da do giai cap vo san lanh dao.
Sau Thé gidi dai chién Min thir nhit, do sw phat tridén
lén mot buéc moi cua chi nghia tu ban thie dao,
giai cip vO san Viét-nam ciing daa dan lon manh,
Ti 1928, giai clip cong nhan, voi ohitng cudc dinh
cong lon & cac din din Phi-riéog va Dau-tiéng (Nam-
kj), & s@ Ba-son (Sai-gon), hang A-vi-a (Ha-ndi), Nba
may soi (Nam-dinh), Sé xi-ming (Hai-phong), nha may
Trurong-thi (Vinh), di 16 la mot giai cip co ning luc
cich ménh déi dao. Mot mat khac, cach ménh Viét-
nam, tir 1917, di tro thanh mét bd phan cia cdchy
ménh thé giéi vo s&o va xa hoi chi nghia. Bé 1a
nbitng nhan té kha ning dé cho giai cip vo san cd
thé dam dwong vai trd Minh dao cach ménh. Nhuog
eo kha ning lanh dao voi lanh dao thie té 1a hai viee
akhac nohau. Ong Hoang Xuan Nhi, trong bai « Nidan dinh
vé vai trdO laoh dao trong giai doan cich ménh tr
tr 1918 dén 1930» ding trong Tdp san sir pham gai
choc sé 1 (thang 5 nim 1955), ndi rit dung rang « inh
dao cach ménh, nhu kinh nghi¢m lich str cho chung
taibiét rd, 1a mot cong vige hét sire kho khan, phire
tap. Chua co Dang, chua cd bo tham muu thi sao
ma giai cip vo sn ta duc vo trang bang ly thuyét
cach ménh, sao ma nim duge cac qui Inat cia phong
trao, cic qui luat ctia cach méah, sao ma dé ra cong
lanh, chién loc, chién thuat ding din duoe ?
Chwa that su diwog ra dam duong cic cong viéc do,
thi giai cip vo san chwa thanh giai cip titn phong,
cbwa lanh dao. Lé-nin cO noi: « Tu xwog 14 tiéa
phong, tu xing 1a doi quan tiéa tiés, khong du.
Phai lam thé nao cho til ca cic doi quan khac déu
nhao thay va budc phai nhin nhan la ching ta di
dau ».. Nhu vay tic 1A... chua tuyén la nén Dang,
bo tham muu cilia minh trong dau tranh, chia thau
duoc nhimg thanh tich hy sinh ding cam d@i voi tit
ca cdc giai c&p, cac ting lop oban dan, khién cho
quang dai nhan dan cach ménh céng nhdn vai trod
4ién phong cia minh, chwa cé duge nhitng diéu kién
nhu thé, thi giai cap vd san chia lanh dao »,
Néu giai doan nay khong phai do giai cip tw san,
ciing khong phai do giai cip vo san linh dao -cach
ménh, thi vai tro linh dao cach ménh bity gid thudc
vé giai cip nao? Soat lai nhitng phong trao quan
trong danh dau giai doan cach ménh nay thi chung ta
thay, trudc hét la viéc gui cho HOi ddng Hoda nghi 6
a
12Paris nim !919 ban «Yéu sach cha nhan dan Viét-nam»
eta mét nhém thanb nién tri thire & ngoai_ quéc—dimg
diu la Ngnyén Ai Quéc— roi dén phongtrao «Lién doan
cic din toc da mau ching thue dan» véi bao Le Psria-
cing do Nguyéo Ai Qudéc lam cha cén —, do déu la
nhitng cudc van déng do nhitng phin tr tri thie
tiéu tw sin chi trong. Lai déa phong trao « Dang
Viét-nam doc lap » thinh lap & Phdp nim 1925 wa
phong trio \ am nghia dodn, Hung-nam hoi va
Phue-vict hoi Lin Iygt thank lap & trong nwec efwg
nim 1925, cing d&u 1a nhitng hoat dong cin bin 1a do
cho nhitng phiin Ur tri thire ti®u tw sin, mot phin loo
1a con em nhitng nha ai quéc tién béi, agwoi ta throng
goi 1a cia gia ti dé, ehd trwong. Tiép dén phong trao
Dang thanh nién & Sai-gon, phong trao ddi tha Phan
Boi Chan va phong trao truy diéu Phan Chu Trinh trong
khoang nam 1926, gay thanh mot cude van dong Ai quée
bao gém hiu hétcac ting lop ahan dan, chi yu ciing la
do cae phia itt tri thie Gdu ter sin tién b6, 36 dong la
hoe sinh, sinh vién va cong chirc, lam cha dong. o ngonk
ouée thi hinh dong cach ménh chiin dong du Iudn thé
gigi IA cuge ném bom mun sat todn quyén Méc-lanh
& Sa-dién trong nim 1924, la do mot nhom thanh nién
goi la Tam-tam x@ ciing 14 thanh phin tidu tu sin chit
trong. Sau d6, dwéi su dio luyén truc titp hay dudi
anh hudng gidn tiép cha nba linh tu Nguyén Ai
Quéc, Dang Viét-nam thanh nién cach ménh ding chi
héi va Dang Viél-nam cach ménh ding chihdi—tite ding
Thanh nién la dang Tan viét—thanh lap. Thanh phi
cét can cia hai dang ay efing déu la tiéu tu san, dic
biét la tigu tw san tri thite.
>
aXét tu tuéng ch dao cia nhitng yan dong va
{6 chitc cach ménh trén thi thay tir sau Thé gidi
dai chién d&én 1926 la lic cudc van dong ai quéc rit
bing bot & duéi anh huéng cia hai nha lanh tu cach
ménh tién béi Phan Boi Chau va Phao Chu Trinh, thi
tu tuéng chi dao cia phong trio 1a tu tuéng dan
chit tu san. Tir khi cic dang Viéltenam thanh nién
cach ménh dong chi hoi va Viét-nam cach ménh déng
chi hoi ra doi thi tu tuong vo sin va xa hoi cha
nghia din dain phd cap trong cac ting 1ép cach ménh.
Tu nim 1928, xay ra nhitng cudc bai cong lon cha
céng nhan tai cac ddn dién ya cac nha may, su tham
‘gia tich cure cia giai cip cong nhan cang lam cho
fur tong vd san vA x4 héi chit nghia chiém wu thé
trong phong trao cach ménh. Nhung giai cip vo
sin van chira cé bé tham mutu, cha cé dang tién
phong, cho nén chua linh dao duoc phong trao, ma
d6 chi mdi 14 sw chudn bi dé lén nam quyén linh dao.
Giai doan tt 1917 d&n 1930 chi 1a giai doan qua
dé, con thira tiép dr hwéng cia giai doan cach ménh
triréc, va la giai doan chuan hi tao din kiéu kién cho
iai doan c4ch ménh sau. Mét mit vi giai cap tw sin dan
toc non yéu va théa hiép, khong thé dirng ra lanh dao
e4ch ménh, mét mit thi giai c&p vo san mic diu duong
truéng thanh mau chong, nhung chira cd di uy tin
wa diéu kién cu thé dé lanh dao cach ménh, vai tro
lanh dao cach ménh con phai tam thdi do cdc phan
tir ti¢u tu sin tiéo bo ganh vac.
Giai doan cach ménh quyét dinh voi tinh chat
phan phong triét d@ mé dau voi sy thanh lap Déng-
aduwong Cong-sin dang niim 1930. Tir day giai cip cong
nhan véi Bang tién phong cia né nim hin quyén linh
dao cash ménh d& dem cach ménh dén thanh cong.
*Cach ménh thang tam la buéc thanh cong dau tién
eta cach ménh Viét-nam. Cach ménh tir day lai bude
sang mot giaidoan méi dé hoan thanh nhiém vu cach
ménh phan dé phan phong va xdy dung x4 hoi dan
chi méi.
Ti 1930, duéi sw linh dao cia giai cip cdéng
nhan, lich st cach ménh Viél-nam 1a mot véi lich si
“Cia Dong-duong Cong san dang va Dang Lao dong
Viét-nam. Trong quyén sch nhdé nay, sit nghién eiru
va tu thnat cia ching toi dirng lai 6 cudi giai doan
1917-1930, dé cho két qua nghién ciru cia cdc bd phan
»phy trach oghién ciru lich si cia Bang.Giai doan
Cach ménh thir nhat
KY 19
XA HOI VIET NAM O NU’A TH
— Budi diu,cdc yua nha Nenyén
h trong néng dé mong khdi phac
tinh hinh kinh (é bi pha hoai trong théindi chién, nhung
ché do phong kién di suy di khong thé khdéi phue tren
coso ci duoc mita, cho nén dén‘nira thé ky 19, tinh
trang suy di ctia xi hoi phong kién lai tré thanh
oghiém trong, Doi Thi¢u-tri va Tu-dirc, nong nghi¢p
khong digec sin séc nita, cho nén kinh té néng nghiép
lai cang lam vao cash bé tic. Thi doan kiém tinh
thé dia ct tw do phat triéa, kbién sd nhiéu nong dan
that nghiép pha sin. Nan co can va nan 6n dich
Jai song song hoanh hanh voi nan tham quan 6 lai
lam cho uhan dan vo cing khd sé, Cai canh trong
hang nghin ngwoi kéo nhau bd qué hong sang mién
khic kiém &n ya tim viéc 14 thong thay ludn. Ngay
kbhi Hing Nham (Tw-dire) moi lén ngoi, nghi da nhan
thay tinh trang nhan dan cung khén cd thé la mdi
nguy hai cho Nba nuéc phong kién, nén nghi phai
ding mét bién phap quan trong 14 mét luc phadi ba
vién dai thin chia di kinh luge cac mién.
16:Trong tinh trang fy thi edng thuong nghiép lac
hau ciiog khong gitp ich duoc gi dé cai thién tinh
hinh. Chinh sach eda Nba nwée van tre ché cong throng.
Ché do cong (wong, ché do thué khéa ha khiae, ciing chink
sich bé quan téa cing han ché cong thuong nghiep
trong khuén khé kinh té phong kién, chéng lai dank
huéng cilia kinh té tu bin Yay phuong. Thai do
ngoan c6é va cu an cia gini cip phong kién thong
tri kim ham luc lugng san xual, khong giup cho x@ hi
nfy nd duoc lve lvgng mi cd thé gidi quyét duoe
nguy co cia ché dd phong kién,
Mau thudn giai cXp di nghiém trong tir dvi Gia-
long Minh-ménh, sang doi Tw-dire lai sau sic hon.
Nhirng cuéc nong dan khéi nghia lién tigp xdy ra [am
cho Nha nwée phong ki€én cha nha Nguyén cing ngay
cang thém suy yu. Nim 1854, Cao BA Quat khéi nghia
& Son-tay, chin dong cd mot ving Tay-Biic trung du
Bic-b6 trong mot nim, Tigp dén cudc khoi nghia
cha Cai Vang lam chio dong ca xt Bac trong hai
nam 1862 ya 1863. Sau khi nhitng cudc khéi nghta
cé tiéng bi dep tit thi nong dan ngheo déi miga
Bic Viét-nam vin khéng ngét ndi lén. Nbung trong
cudc dau tranh giai c&p bén bi ay, nhiéu khi dan
nghéo di phdi hop hay hén hop voi nbirng phan t&
lvu manh dao tic dé nhim danh vao ddi tagng
chung la Triéu dinh ya quan lai, cho nén tuy cd tae
dung lim cho giai c&p thong tri khdn ddn, nbung
eudi cing, vi khong co td chire chit ché, khong co
ky luat nghiém minh, khong co td chirc théng nhat,
nén truéc sau déu that bai, :
WwTinh hinh hit bai ea giai cip thing tri. —
Giai cip théng tri phong kién — dia chi — gdm_ ba
thaoh phan trong yéu 1A vua, quan lai va si phu.
Hong Nham ciing nhw cdc vua nha Nguyén truréc 1a
moi ké hi nho, tr phula hoc rong, cho rang hoc thuyét
Khong Manh 14 dao ly cao nhat cia loai nguodi va xem
trat lr phong kigéo — céch boéc I6t cia dia chi — la
thién kinh dia oghia. Gitta luc tinh thé cla owéc, bé
trong thi nhan dan cing khéa ni léo ti tung, bé ngoai
thi ben tw ban Tay phwong khong ngét uy hiép, vua
va Triéu dinh nha Nguyén van khong hé biét bién phap
gi hay hon 1A, mot mat thi thang tay dan ap nong
dan khdi nghia, mot mat thi triét dé bé quan téa cing,
Cho do la diéu ké duy nba&t dé déi phd voi nguy co.
Vua cing Triéu dinh chi lo wu du ngim vioh ma quén
han viéc lon. HOng Nham thi suét thang nay sang thang
khac kéo bon can than ya cung nit di theo dé thim
phong canh ya sin ban. Vé triéu thi lai hop dinh thia
dé lam tho, soan bin tudng vA xem dién tudng lién
mién. Co yién dai thin nao khuyén can thi nghi ndi
ligu ring: « Viée thi nhiéu, than thi benh, néu phai
eau thic qua chat ché thi ta khéng lam ni ».
Triéu thin thi ciing 14 nhitng ké hia nho, vé chinh
tri thi chi biét ngoan cd ya chu an, déi voi nhan dan
thi chi biét thing tay boc lot. Tuy rang bay gid goi
la cé hai phai tritu quan, mot phai bio thi nhw bon
Truong Quéc Dung, Nguyén Dang Giai, va mét phaikhai
théng nhu bon Phan Thanh Gian Pham Pha Thit, nhuog
bi y thitc hé va quyén loi cha ho han ché, ho ciing
déu khong biét bién phap ctru nwéc gi ngoai nhitng
bién phap cd dién nhw trén.
- 18
a@ dwéi_cac quan dai thin tim mit hep hoi, tur
turdng cit ky, thi toan thé quan lai va sT phu trong
nuéec cing déu bi tinh thin hi nho chi phéi ca. Tinh
thiia fy ning né cho dén néi khi nghe adi c6 ngwoi
diéu triin dé d@ nghi cai cach duy tan thi hg nhao
nhao phan déi, nhitu ngudi viét to vé Triéu dinh
yéu ciu trirng tri nhitng ai gidm ban bac déo
wiéc gom ghe ay. Chinh bon quan lai tham 6 va st
whu dé tién muén kéo dai tinh hinh lac han cha x@
hdi dé cho ho ké tuc li béc lot phong kién va dé dé
duc khoét dan ngu. Quan lai va st phu la cot can
cia Nha nude phong kita ma té nbu thé thi Nha nude
@y lam sao ma tu cudnog duge! Tinh trang hen yéu
cha Nha nude boc lo rd rang & tinh trang cla quao
doi vi cha nén tai chinh bay gio.
Binh lwe va tai lue.— Binh lye cia Nha nuéc
phong kita du dé dan 4p nhitng cudc nong dan khdi
nghia ¢ trong va dé uy hiép nhitng nwée lang giéog lac
hau, khong thé di dé déi pho voi su de doa cla tu ban
Tay phuwong, Mién Ton ciing nhu Hing Nham déu cé lo
ing cuong binh lurc, nhung bo van khéng biét cach gi
dé ra khéi dudng 161 t6 chikc quan déi phoag kiéa lac
hau. Mién Ton thi cho in sdch V6 Kinh va dit thém
khoa thi v6, H6ng Nham thi dat lai chwong trinh luyéo
tap binh si vA dat thém nogach linh v6 sinb. Ké
ngach sé thi 6 doi Tu-dirc, tai kinh quan doi chinh
‘qui co hoa van ngirdi, tai cdc tinh thi tinh lon co bén
nam nghin, tinh nhd cé mot nghin hay may trim, so voi
thioh thoi cha Nha nuée-phong kién thi it hon nhieu,
Thé ma xét thire lic thi con té nia. Quan linh thuéng
mgay khong hé luyén tap, cho nén khi ra tran thi
a
19hang ngii lon x6n, va rit dé dang tan ra. Binh khi
thi phiin nhiéu chi co guom dao. Méi déi 50 ngwéi tht
chi co 5 ngwéi cim sang diéu thwong cham ngdi, ma
m6i nim lai chi dugc tap bin mot lin, méi ngirdi
chi duoc bin 6 phat. Twong si thi phan nhiéu 1a
ngwoi khong cé chuyén trach, cho nén doi voi quan
linh khong co uy tin. Pham Phi Thir da nhan xét
ring : « Quan si hén nhat la do truéng quan vO nang
ma ciing vo quyén.., Quan si thi nhitu ngudi lai
khong c6 Iuong bdng, rat 1a adi khb, ho phai tim
eAch giip d@ lin nhau, chit khéng trong mong gj
yao gao trong kho. Quan v6 thi thong than ring
minh hét stre choéng gitr bién cwong, ma co chét di
thi ciing chi co thict minh, ch cOng trang nado aj
nghi dén ». Xem miiy loi &y da thay tinh thin cha
quan doi thiap kém chirng nao.
Tai chinh cia mot nude nong nghiép lac hau thi
chi di chi ding trong hoan cinh bé quan toa cing.
Ben khi phai ddi pho voi nguy co méi nhu 6 doi Tu-
dire thi khong thé chi tri ndi, Hudng chi bily gid th!
tai lie cia nhan dan 1a nguén cung cap cho tai chinh
d4 rit mire diéu hao. Khi Hing Nb4m méi lén ngoi,
Truong Quéc Dung tau ring: « Tai lwe cla nhan dan
nay khong bing nam sd4u phan mu6i nam truéc ».
Naim 1860, trade khi di nhan chte Thong linh quan
{hi & Nam-ky, Nguyén Tri Phirong lai tau ring. « Quan
va dan, cha a bét, swe d& yeu». Nban dain da khdn
cing, khong thé tang thué chinh dirge nita, Hong-
Nham phai dung deny nhitng thi doan nhé mon nh
1A cho nop tién oa rite quyén tién ldy phim
ham, danh thué nha phign xi cho bon Hoa thuong
3 eo ee
20trung dé vay li8a trioc, hoae la nhirng viée tiét kiém
vun yal, ohw bai lé thuoéng sa trong nhip vua cay
rugag tich dién, bai lé ban yén trong rhip thi hdi.
Hag Nham cé sai cac quan di tim mo yang bae
va khai thém mé kém mo d6ng, nheng su khai mod
chi lgi cho nhitng oha thau khodn ngiréi Trung-hoa,
chir khong bd ich cho tai chinh duoe may. Cung thé,
oghi phii tioh déo ca viee ban rudng dit cong va
luu hoang lam rudng d&t tu. Nhwng vice dy eting chi
gitp cho tai chinh duoc chit it ma thoi. Nam 1862,
chioh Héng Nham cling nhin thé hién tai
Jao ché c tign hoang binh khuyé
Chinb cai Nha nude phong kién hii bai va bat lee
dy phai mang trach nhiém lanh dao ohain dan dé déi
pho voi cai nguy co bi tu ban Phap sam luoc, Nhung
khong lanh dao ni ohan dan, ho chi hiét boc lot va
dan 4p nhan dan. Va dé ranh tay ma dan ap nhitog cude
khéi ughia cla nhan dan ma ho cho la nguy hai cho
quyén vi cia ho hon la sy xam hrye cila giie ngoai,
ho sé voi yang dau hang giic va lam tay sai cho
ching ma dan ap nhan dan troag khi nhan dan sé
chuyén nhitag cud¢e khéi nghia chéog Triéu diah thaoh
cude chién tranh chénog ngoai xdm.SU PHAT TRIEN CUA CHU NGRIA
TU’ BAN SANG DONG PHUO'NG VA
SU XAM LANG CUA TU BAN PHAP
BOI VOI NUOC TA
Tu ban Phép ddm ng6é nuoe ta.— Tir sav
cude cach ménh cong nghiép, chi nghia tw bain &
Tay An ra stre banh truéng ra khiip thé gidi, mot mat
dé cuwdp nhitng nguyen liéu 6 nhiing dit chua duge
Khai thac, mot mat dé chiém thi truong tiéu thy hang
hoa 6 nhitng née dan cu dong dio. Tai Dong
phuong thi phan nhiéu 1a nhitng nvéc bu bai, kinh
t€ lac hau. BO chinh la nhitng miéng mobi tét ma
céc nuve tw bin Tay Au rét them thudng.
Nwoc Bé-dao-nha di chiém dwoc mot it cin ctt
dia & An-d6 vA Trung-hoa ; nuéc Ha-lan thi di chiém
diroc Nam-duong quiin dao; nuéc Anh ya nuéc Phap
thi da chia nhau chiém An-do va duong lim le chia
xé nuvc Trung-hoa.
Nhung sau cudc chiéo tranh bay n&ém (1757-1763)
née Phap da phai nhwong su chiém doat An-do cho
puéc Anh ma chi free gitt lai m6t sO thi tran G ven
be bién. Tir do bon'tt batyPhap Iai dc biet dom
ngé ban dio (ose pind,
Tt:nwéc ta ma cac gido si cha Hoi Ngoai quéc truyén
gido va cae thuong nhan cilia Céng ty Bong An-do
sang Ur thé ky 17 da cho ching biét la mién dat rat
dé khai thac.
Tuy ring sau khi Cong ty Bong An-d6 ctta Phip
bi giai tan, cdc tau buén Phap khong qua lai buén
bin @ Vi¢t-nam, song cdc giio si ngwoi Phap van
con Ian lit & Viet-nam dé hoat déng. O Budng ngoai
thi mot sé giao si tra hinh lam Idi budn van & lai
tai Phd-hitén dé bi mat truyén gido. o Buwong trong
thi mot sé giao sit, dudi sw linh dao ctla gidm mue
Ba-da-loc, van 6 lai mién Tay dat Gia-dinh, do ho Mae
& Ha-tién che ché mét phiin nao. Nhé thé nén dén
khi chia Neuyén bi Tay-son danh do, gidm muc Ba-
da-loc da nban duoc co boi noi chién ma van dong
cho ngwoi Phap giip Phic Anh v6i cai hy vong di
tree cdc nwoc Au chau khac ma chiém lay Viél-nam
yao pham vi thé luc cia owée minh,
Chung ta da biét gido si 4y gitp Pinte Anh nhw thé
nao, va sau khi thanh cong, Phic Anh déi voi ngwoi
Phap co biét nhan thé nao. Tuy vay,ném 1817,Phic Anh
da cw tuyét su thi hanh hiép woe Versailles ma Chinh
pha Phap trwéckia khong chin thie hién. Trai qua thoi
ky Bé nhat dé ché, cong nghé cha Phap da nho chink
sach luc dia cha Napoléon I ma phat trién rit manh.
Song sau cudc that bai cia Napoléon, dia vi quée té
eta nuwoc Phap lai sut thua dia yi quéc té cla nuée
Anb nbiéu nita, cho nén Chinh pha Phap lai caog lo
phat trién thé lire & A déng dé ganh dua voi Anh. @
thoi Phic Dam, may lin ho phai lanh sum va liob sy.
@&
28dai ly cing sir gid sang d@ yén ciiu thoag thong voi
auge ta, nhung vin bi cu tayét,
Tw doi Mién Ton, chang quyét dinh ding va lee
42 thi uy.
Quan Phap thi uy.— Liy co Triéu diab Viét-
nam cw tuyét bang giao ya giét dao, Chinh phu unwée
Phap quyét dinh ding vii lire dé chi tri yéu cdu cia
minh. Vé phia Viét-nam thi nim 1840, Mién Ton
(Thiéu-tri) néi ngéi Phuc Dam, addi voi sir c&m dio
co foi néi tay, nhirag nghi van dé phong, nén cac
gido si bi giam & Phi-xuan vin khong duge tha. Tap
chi Les Aanales de la propagation de la foi (Truyén
giao nién bao) cia Hoi Ngoai quéc truyén giao 6 Paris
béu dem nhirog viéc sat hai gido si va gido db &
Viét-nam ra tuyén truyén, khién mot phan du Ivan
phai hitu xOn xao yéu cau Chinh pha Phap hauh
dong bing vi lire dé bao yé gido si va gio dé thien
chia giao 6 Vi¢et-nam.
Ngay 25 thang 2 nam 1843, mOt chiée tau chién
cia Phap la Hérofoe yao Da-ning. Ham trudng Favin
Léyéque xia tha dwoe nim ngwoi gido si ti hinh
con bi giam G Phi-xuan, Nim 1845, Hai-quan Thiéu
tuong Cécile chi huy ham doi Phap @ Dong hai phai
tau Alcméne dén Ba-nang, ciing yéu edu tha duge gidm
muc Lefebvre citing bi an tt hinh va con bi giam &
Pha-xuadn.
Nam 1847, biét ring & Phi-xuao khOng con vd
giao si bi giam nita, Chioh phi Phap moi sai Hai
quéo dai ta Lapierre, da lén thay Cécile, phan déi
viéc cim dao & Viét-nam va yéu ciu Mién Ton dé
cho ohan dan direc tr do theo tén gido moi, Trung
oa:
=(4 Rigaull de Genouilly chi huy taéiu La Victoire dem thor
di trwéc, dai ta Lapierre chi huy tau La Gloire di sau
lam thanh vién, Trin thi Ba-ndng khong chiu nhan
thu ctia dai bigu nue Phap. Hai bén ding dang nhau
dén mot thang. Trong khi 4y quan ta duoc Ienh chuan
bi ddi phd, mot mat thi cdc chién thuyén sip sin trang
bi, mot m&t thi bd binh stra sang cdc don ltiy & trén
bo, Thay vay, Lapierre ra léah cho hai tau chiéa Phap
bin dim nim chiéc tin dbng cha quan ta, rdi cho nh&
neo kéo buém ra khoi.
Giét dao va tuyét giao.— Nghe tin quin Phap
hana hung & Ba-nang, Miéa Ton tire gidn vo cing, bén
ha du ccim dao sat tin dé déi pho. Ding thoi biét
rang ting sing Da-niing tht 1a tiéng sing khai h&n cia
giiic Phap, nghi ba léoh kip luyén tap thém binh si
waché tao thém khi giéi dé chuaa bi khang chién.
Thang 11 nim ay, H6ng Nham (Tw-dire) lén ngdi,
adi voi sw truyén ba dao thién chia van cm ché. Vi
trong cudc Am muu tranh lap cia anh nghi la Hong
Bao (1854), nghi ng cé giao si vA giao dan can thiép
vao, nghi lai ha du cim ché rao riét hon truée nia.
Trong giéi gido dan bay gid, ngwdi ta bé dao rat nhiéu,
Cac gido si ngoai quéc co hd khong con cd chéd
dung than nita. Hoi Ngoai quéc truyén gido duong dimg
trios tinh thé khé khan ay thi De Montigny dwee vua
Phap 14 Napoléon III phai di céng can sang Aa-d6-chi-
ma dé diéu dinh ky két hiép woc thuong mai va than
thién voi nuéc Xiém va throng nghi voi vua Viet-pam
vé viéc giao hiéu va thong thong. Vi mae vide &
Xiém, De Montigay phai Le Lieur, ham truéng tau
3
a)Catinat, dem thw di truéc toi Viét-nam. Ngay 21 thang
9 n&im 1856, tau Catioat dén Da-ning, dem birc thir
cua Phap str giao cho Tran thi Da-nang, nhung the
ay khong duoc tiép nhan.
Le Lieur tire gidn sai bin pha cic dén lily cia
quan ta. Ngay 23 thang 1 nim 1857, De Montigny
cing dén Pa-ning. Sau 15 ngay thong thuyét voi
quan Kham sai cha Triéu dioh Vi¢t-nam, str Phap:
thay nhirog digu yéu sach cha minh déu bi khuée
tir, phai bo vé. Hing Nham ciing cwong quyét khong,
chiu dé cho bon gido si va throng nhan Phap tr
do di lai dé heat dong 6 nudc ta.
Cung voi De Montigny tro v8 Phap cé giam muc
Pellerin may liu Kin lit & Viél-nam da trén duge
xudng tau Catinat. Pellerin vé nuoc dem tinh hink
cim dao sat t& & Viét-nam ra tuyén truyén va ra
strc vin dong xin Chinh phi Phap hanh ddnog bing
vi lire.
Vi nim 1858 cé hai ngwoi gido si Téy-ban-nha bi.
gitt 6 Bic-ky dong thoi vai gido si Phap (ngoai cae giao st.
thuge H6i Ngoai quéc truyén gido cla Phap con co cac
gido si thudc gido doin Tay-ban-nha hoat dong & Bic-
ky), cho nén Chinh phi Phap thuong nghi voi Chinb
pha Tay-ban-nha d& hai chinh phit hiép luc hanh dong.
Nyay 27 thaog 6 nim 1858, ham doi Phap 6 A.
dorg ciwg voi mét chiéc tau chiéo cia Tay-ban-aha:
dén Pa-nang dé tiga cong. Thé la bat dau cudc xadma
luge vd trang cia tu bin Phap,
acuéc TIEN CONG CUA TU BAN PHAR
VA su’ pAU HANG CUATRIEU DINH
NHA NGUYEN
Quan Phap x4m lhroe Nam-ky. — Trude tin
hinh suy ddn va nguy co ctia Nha nwéc phone
kigén Viét-nam cing ngay cing trim trong, nvoe
Phap da vién c& Triéu dinh Vi¢t-nam cim dao sat th
dé thwe hién 4m meu xam liroc. Nyay 27 thang 6 nim
1858, ham doi Phap & A déag do Rigault de Genouilly
chi huy da tién cong Da-ning. Dung y cia giic la thira
thing tiga thang re Phi-xuan, nhung thiy quan ta, do
Nguyén Tri Phuong chi huy, chéng cw tich cue, de
Genouilly d& mot tén bo ba 6 lai déng git miy doo
nhé da chiém duge & cira Ba-ning, rdi kéo dai quan
vao Nam. Ngay 18 thang 2 nam 1859, quan giiic ha direc
thanh Gia-dinh. Dé 1A buée thing loi dau tién tréo con
duong xam loc cia quin Phap & Viét-nam. Nhan thang
loi &y quan Phap yéu ciiu Triéu-dioh Viét-nam nghi hoa.
Thuong thuyét chwa xong thi Liéo quan Anh-Phap
khai chién voi Trang-hoa. Ham doi Phap phai tham
chién G Hoang hai, chi dé mot it quan lai chiém gir
thanh Gia-dinh dé cam cu voi quan ta, Nguyén Tri.
Phitrong duge ctr lam Théng linh quan thy Gia-dinh
(1860) hét sic phan céng, nhirng quan gide c6 thi. Diy
27
a