Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
0 ARTIKULASI OM ARTIKULATOR
Fonetik artikulasi nopo nga sumuku kumaa ponoriukan i mondiskripsi poingkuro isoiso tuni
do polombuson (Indirawati zahid & Mardian Shah Omar, 2006). Tumanud do Wikipedia, ‘the
free encyclopedia’, in suang do fonetik om fonologi, artikulasi nopo nga i gura do dila,
munung, kahang om susuai po organ boros (artikulator) montok momonsoi tuni boros. Suai
ko’ ilo, tumanud di Abdullah Hassan (2007), fonetik artikulasi nopo nga ilmu di monoriuk
kokomoi poingkuro tuni di polombuson do tulun miampai momoguno kakamot artikulasi. Iti
nopo nga laang di osonong montok momonsoi deskripsi ii’ kabagal montok do’ mongia’
boros. Mantad no ngawi dilo do oilaan di do artikulasi nopo nga iso ponoriukan kokomoi
pomoguraan do kakamot artikulasi, om artikulator nopo dii nga kakamot-kakamot ngawi do
artikulasi.
Soira momonsoi deskripsi tuni id kopolombusan toi ko’ artikulasi, mondiskripsi tokou
nogi do tuni-tuni sabaagi ngongos , poloputon, kopigihil om susuai po, popisuai tokou nogi
kokomoi karangahan om okon ko’ kopolombusan nopo (Abdullah Hassan, 2007). Mantad
dilo, karangahan nogi nga iso kopoinsamakan di oponsol kopio id gana koponoriukan
fonetik. Songulun ii’ abaal id gana fonetik kaanu popisuai mogisusuai tuni.
9
3.1 Kakamot Artikulasi
Tumanud di Indirawati Zahid om Mardian Shah Omar (2006), kakamot artikulasi nopo nga
kakamot polombus id suang wayaan rolou i kohompit id kopolobusan tuni boros. Haro walu
kakamot artikulasi : dila, nipon, munung, monsis, kahad tokodou, kahad tolomok, kubong
(rongga) do todung, om pita rolou (Abdullah Hassan, 2007) miagal di okito id gambal 1.0.
Munung nogi nga iso kakamot artikulasi di aparagat. Organ toi ko’ kakamot diti nopo
nga iso tinimungan do masol i alanut om kawasa pogisusuayon o bontuk dau miampai
monguasa do masol-masol id munung. Masol-masol dilo kawasa do paantayon om
pobulugon (miagal id gambal 1.1) montok papalabus tuni di mogisusuai.
10
Aantai Obulugu
Suhutonon ku do popotolinahas ilo kahad. Kahad nopo diti nga nopiduo kumaa
kahad tokodou om kahad tolomok. Kahad tokodou nopo nga id sawat do kubong do kabang
om soginumu 2/3 mantad do kahad. Kahad tolomok nopo nga mimpuun mantad sempadan
kahad tokodou gisom id dohuri watas id sawat do kubong do kabang. Kahad tolomok diti
kawasa do poinsiribaon om poingkawason montok monompon om mongukab do solunsug
tatalanan kumaa id kubong do todung.
Insaru no do arait ku ilo kubong do todung. Dadi, kubong do todung nopo diti nga
liwang id sawat do kubong do kabang om pinitongkiad do kahad. Kubong do todung nopo
diti nga mantad luang do todung kumaa id tatalanan.
Tohuri nopo nga pita rolou ii’ nopiduo kumaa duo kaping tisu talampis ii’ roitan do pita
rolou. Duo kaping pita rolou diti kawasa do pinsomokon montok popotobon togirot id nonggo
do kumoro piolitan id suang do solunsug tongus. Mantad dilo, tongus ii’ lumabus
kopomonsoi do’ tuni, om nung pinsomokon iti gisom osompon, id nonggo do’ kopigihil kopio
ilo tisu, tongus ii’ tumalib nopondo’ nga gumogor. Pita rolou ii’ gumogor diti no ii’ roitan do
moboros. Milo nogi mangan pinsoduo’ iti tisu gisom oukab tagayo. Soira pologoson iti tisu do
poingukab, osikap nogi lumabus o’ tongus.
Kakamot artikulasi nopo diti ngaawi nga nopiduo kumaa artikulator aparagat om
artikulator au aparagat. Kakamot artikulasi aparagat toi ko’ artikulator aparagat nopo nga
kakamot id wayaan rolou i gumura miagal do dila, munung, kahad tolomok om pita rolou.
Suai ko’ illo, kakamot artikulasi au aparagat toi ko’ artikulator au aparagat nopo nga kakamot
id suang wayaan rolou di au gumura miagal do nipon, monsis, kahad tokodou om kubong do
todung.
11
3.2 Titik Artikulasi
12
3.3 Ralan Wayaan Tongus Egresif om Ingresif
Owonsoi o tuni boros soira kokisas ii tongus miampai di pita rolou. Suai ko’ mantad
kopisokodungan do kakamot artikulasi om titik artikulasi di mogisusuai, ralan wayaan tongus
om mekanisme wayaan tongus nogi nga kaparahung id pisuayan do tuni. Kokomoi do
mekanisme wayaan tongus, haro tolu i nointutunan om iri nopo ngaawi nga topos, velum om
glotis. Ralan wayaan tongus diti nopo nga nopiduo kumaa duo kawo, koiso nopo nga ralan
wayaan tongus egresif om i kumoduo nopo nga ralan wayaan tongus ingresif.
Kogumuan tuni boros owonsoi maya kolobusan tongus mantad id topos id nonggo
do roitan iti do ralan wayaan tongus egresif miagal di okito id gambal 1.4. Opiduo iti kumaa
do egresif pulmonik om egresif glotalik. Egresif pulmonik nopo nga tuni di owonsoi do ralan
wayaan tongus egresif do mekanisme pulmonik: topos, masol do tian om kangkab. Egresif
glotalik nopo nga tuni di owonsoi maya do wayaan tongus egresif mantad mekanisme
glotalik: pita rolou om glotis.
Suai ko’ ilo, haro nogi tuni boros di owonsoi soira sumuang o tongus kumaa id topos
idd nonggo do roitan iti do ralan wayaan tongus ingresif miagal di okito id gambal 1.5. Ingkaa
nogi iti ralan wayaan tongus ingresif tu’ nopiduo kumaa ingresif glotalik om ingresif velarik.
Ingresif glotalik nopo diti nga miagal nogi di rinait id sawat nga ralan wayaan tongus om
kouyuyuo’ do kakamot glotalik no i misuai. Sumusuhut nopo di nga ingresif velarik i owonsoi
miampai ralan wayaan tongus ingresif di sumuang maya do mekanisme velarik: dila,
munung, nipon om monsis. Sumonu, roitan nogi iti do wayaan tongus ‘oral’ tu’ oinsanan
gura di kohompit nopo nga osili id kabang (Laver, 1994).
Gambal 1.4 Ralan wayaan tongus egresif Gambal 1.5 Ralan wayaan tongus ingresif
(Rujukan ringkas aspek linguistik bahasa (Rujukan ringkas aspek linguistik bahasa
Kadazandusun) Kadazandusun)
13
3.4 Artikulasi Konsonan
Tuni konsonan owonsoi soira tongus di pinalabus mantad id topos, haro kaantob miampai
poimponu toi ko’ sampapas no id kubong do kabang (Zulkifley Hamid et al, 2007).
Kapagantaban do tongus diti osili id titik-titik do artikulasi om kopomonsoi dii do tuni
konsonan di mogisusuai. Montok do atalang, potolonihason ku do poingkuro do owonsoi o
tikid tuni konsonan sumuku mantad di Zulkifley et al (2007). Sundung potuu’ do ingkaa, id
boros Kadazandusun nopo nga haro konsonan di au gunoon om oguno id boros noolos no.
Mantad dilo, do haro dii ingga poomitanan tu’ au gunoon id boros Kadazandusun.
Pogulu nopo nga tuni munung (bilabial) i owonsoi soira tongus mantad id topos
aantaban miampai poimponu id boogian do munung. Soira polobuson o tongus diti, osili
nodii’ tuni boros [p], [b] om [m]. Poomitanan nopo nga : bobog, manuk, palad.
Kumotolu nopo nga tuni tompok dila-nipon (dental) i owonsoi soira tompok do dila
poingili id piolitan do boogian nipon id sawat om nipon id siriba. Tongus mantad topos
kaanu po lumabus maya siat id piolitan di dila om nipon. Tuni di owonsoi nopo nga [θ].
Poomitanan nopo nga: diti [diθi] , dungot [dungoθ].
Sumusuhut nopo nga tuni do tompok dila-monsis (alveolar) i owonsoi soira tompok
dila kogihil do monsis id sawat. Id kouyuyuo’ diti, aantaban o tongus do poimponu om
somonu au poimponu. Soira aantaban o tongus miampai poimponu, tuni di owonsoi nopo
nga [t], [d], om [n] om au nopo poimponu nga [s] om [z]. Poomitanan nopo nga: tobuk,
dunsul, nipon, sada om Kadazan.
Suai ko’ ilo nopo nga, tuni do gulu dila-kahad tokodou (palate-alveolar) i owonsoi
soira boogian id gulu do dila poinsawaton id toguang do kahad tokodou. Proses magantob
Tohuri nopo nga tuni do likud dila-kahad tolomi (velar) i owonsoi soira likud dila
poinsawaton om kogihil do kahad tolomi. Tuni di owonsoi nopo nga [k] om [g] id ‘gakod’.
14
3.5 Artikulasi Vokal
Tuni vokal nopo nga osili soira tongus mantad id topos lumabus maya do kubong do kabang
miampai aiso kaantob. Vokal milo potolinahason tumanud kriteria diti; kinoilihan do dila,
boogian do dila i kohompit om kowowooyo’ do munung.
Kinoilihon do dila nopo nga sumuku kumaa darjah kinakawason do dila mantad kubong do
kabang, komoyon nopo nga piolitan do dila om boogian kahad. Haro apat kategori
kinakawason do dila. Iri nopo nga; osolot, satanga osolot, satanga oliwang, om oliwang.
Vokal osolot nopo nga owonsoi soira soibau do dila mangan kakato’ do akawas
kumaa id kahad nga au posondoton. Tongus nopo nga kaanu po lumabus maya id pialatan
di dila om kahad. Tuni vokal di owonsoi nopo nga [i] om [u]. Poomitanan nopo nga; hiti,
suab.
Sumusuhut nopo nga vokal satanga osolot i owonsoi soira soibau do dila kakaton
sogiginumu duo pitolu mantad kinoilihon mantad. Oliwang kopio o wayaan tongus id vokal
diti. Tuni vokal satanga osolot nopo nga [e] om [o]. Aiso vokal [e] id boros Kadazandusun tu’
oinsanan nga miagal do [o] kounion dau miagal do; bolobou, odoi!, tolingo om boboon.
Tuni vokal nogi nga arahung do boogian dila i kohompit soira momonsoi isoiso tuni vokal.
Haro tolu boogian do dila; toguang, tanga om likud. Tuni id toguang do dila nopo nga vokal
toguang takawas, vokal toguang satanga osolot, vokal toguang satanga oliwang om vokal
toguang oliwang. Tuni vokal i owonsoi id tanga dila nopo nga roitan do vokal tanga [<<] om
vokal id tolikud do dila nopo di nga vokal tolikud satanga osolot, vokal tolikud satanga
oliwang om vokal tolikud oliwang. Okito iti doid rajah 2.0 id siriba.
15
Rajah 2.0 jadual koponontuan vokal boros Kadazandusun
(tadon:puralan boros id sikul)
Tuni vokal nogi nga arahung do kowoowoyon do munung soira momonsoi tuni. haro tolu
kowowooyon do munung soira momonsoi tuni vokal; aantai, neutral om obulugu (gambal
1.6). Vokal-vokal id toguang nopo nga [i], [e], [ɛ] om [a] i owonsoi miampai pawantaion o
munung. Vokal-vokal id tolikud nopo nga [u] om [o] i owonsoi miampai munung di
poimbulugu. Suai ko’ ilo, vokal tanga [Ə] nopo nga owonsoi miampai munung di neutral (au
kosimban).
16