11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.

edu

Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition

UPLOADED BY FILES VIEWS INFO

Özkan Daşdemir 1 of 2  1,316 more 

Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi

The Journal of International Social Research
Cilt: 8 Sayı: 37 Volume: 8 Issue: 37
Nisan 2015 April 2015
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 

ALEV-BEKTA GELENENDE ELMA 
 APPLE IN THE ALEVITE-BEKTASHI TRADITION

Özkan DADEMR

Öz
Tek Tanrılı dinlere mensup halklarda, yaygın olarak, Âdem ile Havva’nın cennette yedi i yasak meyve olarak
kabul edilen elma; dünya halklarının mitolojilerinde kültürel bir imge olarak kullanılagelmi tir. Türk kültüründe de
kayda deer bir yeri olan elma, Alevi-Bektai gelenekte Cebrail tarafından Hz. Ali’ye cennetten getirildi ine inanılan
kutsal bir meyvedir.
Bu çalımada yazılı ve sözlü kaynaklardan tespit edilen bilgiler ı ıında, Alevi-Bektailerin elma algısı ortaya
çıkarılmaya çalıılmı; Türk sözlü kültüründe önemli bir yeri olan elmayla ilgili, Alevi-Bekta i gelenekteki deiik
inanı  ve uygulamalar örneklendirilmi ; böylece zengin Türk kültürünün kendi içindeki çeitlilik gözler önüne
serilmitir.
Anahtar Kelimeler: Elma, Alevi-Bektai, Hz. Ali, Hz. Hüseyin.

Abstract
Apple; accepted, commonly, as the forbidden fruit Adam and Eve ate in heaven, by the peoples connected with
monotheistic religions has been used as a cultural image in the mythology of the peoples of the world. Apple, which
had a remarkable place in Turkish culture, is a sacred fruit, believed to be brought by Gabriel to Ali in the Alevite-
Bektashi tradition.
In this study, in the light of the information determined from written and oral sources, the perception of apple
of Alevite-Bektashis was tried to be revealed; regarding apple which has an important place in Turkish oral culture,
different beliefs and practices in the Alevite-Bektashi tradition were exemplified; in this way the diversity of rich
Turkish culture in itself was demonstrated.
Keywords: Apple, Alevite-Bektashi, Ali, Hüseyin..

Giri 
Askerî, siyasi, sosyal ve tabii artlara balı olarak, anayurttan göçler yoluyla geni  bir corafyay
yayılan Türklerin köklü bir geçmii ve zengin bir sözlü gelenei vardır. Çin’in batısından Avrupa’nı
dousuna kadar uzanan geni  corafyada deiik milletlerle temas hâlinde olmaları, Türklerin sahi
oldukları zengin kültürün çeitlenmesinde etkili olmutur. Özellikle 10. yüzyıldan itibaren kitleler hâlind
slam dinini kabul etmeye balayan Türkler, binlerce yıllık alıkanlıklarını bir anda unutmamı; slam dinin
algılarken, yorumlarken ve uygularken atalarının hatıralarını bir kenara bırakmamılardır. Türk dünyasını
 batı grubunu tekil eden Ouzların Anadolu’da yerleik bir topluluu olan Alevi-Bektailer, eski Türk inan
sistemi ile slam’ı bünyesinde harmanlayan zengin bir gelenein bu bölgedeki en önemli temsilcilerindendi
Alevi-Bektai gelenee ait birçok inanı  ve uygulamada, hâlâ, eski Türk inancının izleri canlı bir ekild
görülebilmektedir.1 
Türk sözlü geleneinde önemli bir yeri olan elmanın Alevi-Bektai geleneinde deiik inanı  v
uygulamalarda karımıza çıkması, sözü edilen kültürel çeitlenmeyi örneklendirmesi bakımından dikka
deerdir.

* Yrd. Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
1  Bu konuda Ahmet Ya ar Ocak’ın Bektaî Menâkıbnâmelerinde  slam Öncesi  nanç Motifleri  (Ocak, 1983) isimli kitabına ve bu kitab

geniletilmi ekli olan Alevî ve Bektaî  nançlarının  slâm Öncesi Temelleri  (Ocak, 2013) isimli kitaba müracaat edilebilir. 
 

Türk Kültüründe Elma

Elma, dünya mitolojisinde pek çok kültürel unsura yansımıtır.  lyada Destanı’nda Paris, tanrıç
Aphrodite’e elma verir. Akdeniz mitolojisinde Aphrodite’in sembolü olan elma, kimilerine göre cennettek
aacın meyvesidir (Üstünova, 2011: 148). Tevrat’ın  braniceden Latinceye yapılan bir çevirisinde
k kl bi i Âd il H ’ dii k l d (A d 2006 104
https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 1/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu
kaynaklanan bir inanıa göre, Âdem ile Havva’nın cennette yedii yasak meyve, elmadır (Aydar, 2006: 104
srâiliyyât kaynaklı bu inanı, Müslümanların yasak meyve ile ilgili tasavvurlarını da etkilemitir. Nitekim
Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın, Hz. Âdem ile Havva’ya cennette bir aacı yasaklaması nakledilir;2 ama bu aacı
adı bildirilmez. Hz. Âdem’in yasak aaca (veya meyveye) yaklaması, klasik tefsir ve kelâm kaynakların
önemli problemlerinden birini oluturmaktadır. Müfessirlerin çeitli görüler öne sürdüü yasak aaç vey
meyvenin, halk arasında yaygın olarak elma/aacı olduu kabul edilse de, tefsirde bu bilgiye pek ye
verilmemektedir (bk. Kahraman, 2013: 191-226).
Cennetteki yasak meyvenin elma olduu yönündeki düünceler, kökeninde mitik tasavvurların ye
aldıı srâilî düünce sisteminin bir ürünüdür; zira deiik milletlerin söylencelerinde elma yaygın bir mot
olarak kullanılagelmitir. Örnein; Yunan mitolojisinde Herakles, kendisine verilen görev icabı, tanınmam
 bir diyarda meyvesi altın elma  olan kıymetli aaçların bulunduu Hesperid’ler bahçesine giderek orada
topladıı elmaları, efendisi Eurystheos’a verir (Can, ty.: 173-175).
Dünya halklarının mitolojilerinde önemli bir yeri olan elmanın Türk kültüründe de kayda deer b
yeri vardır. Türk kültüründe elmaya yüklenen anlamlar, “toplumunun çocuk edinme, üreme, bereke
evlenme, ant-yemin, uur, salık, gençlik, kalıcılık, sevgi, kısmet açma, kurban, korunma” gibi pek ço
alanda mitolojiyle ilikilendirilmektedir. Örnein, Türklerin slamiyet’i kabul etmelerinden öncek
dönemlerden kalma bir gelenek olan ve Türk kültüründe önemli bir yer tutan saçarak meyve sunma moti
Azerbaycan, Erzurum, Erzincan, Arı, Tunceli, Elazı gibi bölgelerde, damat tarafından gelinin baına atıla
elma eklinde karımıza çıkmaktadır (bk. Üstünova, 2011: 148-150). Türk kültüründeki kızıl elma motif
Osmanlı padiahlarınca hükümdarlık belirtisi olarak sayılmıtır. Bu motif, zamanla, gerçekletirilme
düünülen idealleri ve ele geçirilmesi arzulanan ülkeleri belirleyen bir sembol hâlini almı ve en son gidilen
en uzak nokta, ulaılmak istenen ideal biçimine dönümütür (bk. Gür, 2006: 185-203).
Elmanın Türk kültüründeki yeri ilgili çalımalar oldukça fazladır. Bu çalımalarda Türklerde elma i
ilgili çeitli inanı  ve uygulamalar örneklendirilmitir. Bu konuda en kapsamlı çalıma Esma ime
tarafından yapılmıtır. imek’in makalesinde Türkiye’de elma ile ilgili yapılan çalımalar görülebilece
gibi; elma sözcüünün etimolojisi, kızıl elma imgesi, halk edebiyatı türlerinde elma ve Türk halklarınd
elmayla ilgili çeitli uygulamalar hakkında önemli bilgiler verilmektedir (bk. imek, 1996: 203-216).
Türkiye’de elma ile ilgili çalımaların giri  bölümlerinde elmanın Türk kültüründeki yeri ile ilgi
 birbirine benzer bilgiler yer almaktadır. Tekrara dümemek için biz bu kısmı kısa tutarak konuyla ilgili gen
 bilgiler vermekle yetiniyoruz.3 
Alevi-Bektai Gelene inde Elma
1-De[r] Hikâyet-i Resûlullah’dan Rivâyet
Alevi-Bektai geleneinde elma ile ilgili önemli bilgiler içeren hacimsiz bir metin Türk Dil Kurum
Kütüphanesi’nde B 28/7 ariv numarasında kayıtlı manzum bir  Maktel-i Hüseyin’in içinde bulunmaktadı
“De[r] Hikâyet-i Resûlullah’dan Rivâyet” balıklı bu metin, nesih hat ile 1164 (1751) yılında kalem alına
yazmanın 204b-205a varak numaraları arasındadır. Birbiriyle balantılı iki rivayetten oluan metin, elmanı
Alevi-Bektai geleneindeki önemini göstermesi bakımından dikkate deerdir. Bu rivayetler öyledir:
Birinci rivayet: 
“Resûl-i Ekrem hazretlerinüñ bir gün mübarek elinde bir elma var idi. Hazret-i Hasan ile Hazret
Hüseyin katında bulundılar. Hasan radiyallahü anh eydür: “Yâ dede! Bu elmayı baña vir.” Resûlulla
sallallahu ‘aleyhi ve-sellem birine virse, biri hâtır-mânde4 olur; ne idecegin bilmeyüp durur iken der-‘akab
Cebrâ’îl-i emîn salavâtullahi ‘aleyh nebiyyinâ ve ‘aleyh hazretleri geldi, eyitdi: “Yâ Muhammed! Tañrı Te‘â
saña selâm kıldı. Hasan ile Hüseyin radiyallahü anh güre  tutsunlar, kankısı6  gâlib olursa ol elmayı añ
virsün, didi.” Bunlar dahı güreüp asla biribirin yiñmediler. Cebrâ‘îl salavâtullahi ‘aleyh nebiyyinâ ve ‘aley

2 “Dedik ki: “Ey Âdem! Sen ve ein cennete yerlein. Orada dilediiniz gibi bol bol yiyin; ama u aaca yaklamayın, yoksa zalimlerde
olursunuz.” (Kur’an-ı Kerim, Bakara (2-35) 
3 Elmanın Türk kültüründeki yeri ile ilgili tematik çalı malardan bazıları, görsel sanatlarda elma (Ölmez, 2012: 77-102), halk inanı la

ve halk edebiyatı türlerinde elma (Aksoy, 2007: 41-56; Altun, 2008: 262-281), halk hekimli inde elma (imek, 2008: 193-204) ve Türk sa
iirinde elma (Ayva, 2009: 93-98) konularını dikkatlere sunan bazı çalı malardır. 
4 Hatırı kalmı, gücenmi. 
5 Hemen arkasından.  
6 Yazmada: kankısnı. 

 

hazretleri Cennet’den bir elma dahı getürüp her birine birer virüp sürûr7  kıldı (De[r] Hikâyet
Resûlullah’dan Rivâyet, 1751: 204b).”8 
Bu rivayette, Hz. Muhammed’in, elindeki elmayı torunlarından birine verse dierinin gönlünü
kırılacaını düünmesi, Peygamber’in torunları arasında bir ayrım yapmadıını, her ikisine eit dereced
muhabbet beslediini göstermektedir. Peygamber’in elinde tek bir elma olduu için, Allah Teâlâ, elmayı ha
etmeleri için Hasan ile Hüseyin’in güre  tutmasını emreder. Hangisi galip gelirse elma onun olacaktı
Burada elma, Türklerde ulaılması gereken kutsal ideali sembolize eden kızıl elma imgesin
çarıtırmaktadır; zira ona sahip olmak için bir çaba gerekmektedir. Haseneyn’in9  güre  tutarak imtiha
edilmesi onların alp tipine uygun karakterler olduunu göstermesi bakımından önemlidir; zir
dümanlarına korku veren bu iki yiit ileride ehadet erbeti içeceklerdir. ki yiidin yeniememesi, onları
Hakk’ın nazarında dahi birbirinden ayrılmayacak kadar birbirine yakın olduunu göstermektedir. Nihaye
Allah Teâlâ, Cebrail vasıtasıyla cennetten bir elma daha göndererek iki güzelin gönlünün ho olmasını temi
eder. Burada Hz. Muhammed’in elindeki elmanın ehadeti temsil ettii düünülecek olursa; insanolun
ölümlülüün yolunu açan elmanın, Hasan ile Hüseyin’in ehadetini sembolize ettii görülecektir.
kinci rivayet: 
“Hasan ile Hüseyin radiyallahü anhümâ bir gün yazu yazıdılar. Hazret-i ‘Alî keremullahü vechey
gelüp eyitdiler ki: “y ata! Kankımızuñ yazusı yegrek10dür?” deyü sûâl eylediler. Hazret-i ‘Alî keremullah
veche nesne dimeyüp analarına gönderdi. Analarına sûâl itdiler. Anaları dahı nesne dimeyüp Hazret
Resûlullah’a gönderdi. Resûlullah dahı nesne dimeyüp vahye muntazır11 oldı. Fi-l-hâl Cebrâ‘îl ‘a.m. geld
Resûlullah sûâl [itdi]. Cebrâ‘îl eyitdi: “Yâ Muhammed! Katlan, Hak Tebâreke ve Te‘âlâ’ya ‘arz idelüm
Cebrâ‘îl salavâtullahi ‘aleyh nebiyyinâ ve ‘aleyh hazretleri durup Hak dergâhına vardı, ifâde eyitdi. Ha
Te‘âlâ eyitdi: “Yâ Cebrâ‘îl! Ben dahı bunlarıñ yazusın ögmezem. Var, Cennet’den bir elma getür, ikisinü
yazıları üstüne bırak; kankısınuñ yazusı üstüne düerse ol yegrekdür.” didi. Hem dahı öyle eylediler. Elm
Hakk’ıñ emriyle iki yarılup bir pâresi Hasan radiyallahü anhümânuñ yazusına ve bir pâresi Hüsey
radiyallahü anhümânuñ yazusına düdi. kisi dahı memnûn odılar. Bu hikâyet bunda tamâm oldı (De[
Hikâyet-i Resûlullah’dan Rivâyet, 1751: 204b-205a).”
https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 2/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu
kinci rivayette Hasan ile Hüseyin’in yazıması; ilim, irfan ve hikmete vurgu mahiyetindedir. Çeit
kaynaklarda Hz. Muhammed’in Hz. Ali’yi ilim, irfan ve hikmette övdüüne dair bilgiler mevcut olup; H
Ali evladının da bu üstün hassalara sahip olması kaçınılmazdır. Alevi-Bektai gelenekte mam olarak kabu
edilen Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in birbirlerinden hiçbir surette üstün ya da aaıda olmadıkları, her ik
rivayette özellikle vurgulanmaktadır. Birinci rivayette gürete yeniemeyen iki alp; burada ilim, irfan v
hikmette eit derecede iki eren olarak karımıza çıkmaktadır. Her iki rivayet birletirildiinde ortaya ide
alp-eren tiplerinin çıktıı görülecektir. Bu tipin bütün sırrı elma imgesinde ifrelenmitir. Elmanın sırrın
çözen Hasan ile Hüseyin’in, alp ile erenin sırrına vakıf olacaktır. Hasan ile Hüseyin’in yazıları o kadar güz
ve o denli birbiriyle benzerdir ki; ne babaları Hz. Ali, ne anneleri Hz. Fatma, ne de muhterem dedeleri H
Muhammed iki yazının güzelini bir türlü seçemezler. Rivayette o derece ileri gidilir ki; Allah Teâlâ’nın dah
iki yazıdan güzelini seçmedii ifade edilir. Çözüm cennet meyvesi elmadadır; zira Cebrail’in cennette
getirdii elmalar Hakk’ın emriyle ikiye yarılıp; bir parçası Hasan’ın, bir parçası Hüseyin’in yazısı üstün
düer. Böylece her ikisi de memnun olurlar. Burada gizli ilimleri temsil eden elmanın hakemlik vazifesi sö
konusudur. Alevi-Bektai gelenekte elmanın zaman zaman bir tür ifre gibi kullanılması onun b
özelliinden kaynaklanıyor olabilir.
Bu rivayetin bir varyantı Yahya bin Bah î’nin Maktel-i Hüseyn’inde kayıtlıdır.12 Rivayette Hz. Hasan i
Hz. Hüseyin’in iddialaması yazıları ile ilgili deil, hangisinin daha büyük olduu ile ilgilidir. Olayları
seyri ve elmanın ilevi, bu farklılık dıında, her iki rivayette aynıdır. Rivayete göre, Hz. Hasan ile H
Hüseyin bir gün aralarında ben daha büyüüm diyerek iddialaırlar. Bunu sormak için babalarının yanın
giderler. Babaları onları annelerine gönderir. Annelerine sorduklarında onlar bunu en iyi bilenin dedele
olduunu söyler ve onları Hz. Peygamber’e gönderir. Hz. Peygamber de Cebrail’e sormak için cevab
geciktirir. Allah cevabında Hz. Peygamber’e bir elma alıp biri Hz. Hasan’ı, dier Hz. Hüseyin’i temsil ede

7 Sevinç. 
8 Bu rivayetin bir varyantı Yahya bin Bah  î’nin Maktel-i Hüseyn’inde kayıtlıdır (bk. Ertekin, 2006: 91). 
9 Haseneyen: Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin.  
10 Daha iyi, üstün.  
11 Gözleyen, bekleyen. 
12 Yahya bin Bah  î’nin  Maktel-i Hüseyn’i 11 aban 905 [12 Mart 1500] tarihinde tamamlanmı tır (Güngör, 1987: XXVII). Eserin Anka

DTCF Kütüphanesi ile Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi’nde kayıtlı iki nüshası bulunmaktadır (bk. Ero lu, 2010). B
rivayet DTCF nüshasında bulunmakta olup; DTCF Kütüphanesi tadilat nedeniyle belirsiz bir süre hizmet vermedii için, nüsha
tedarik edemedik ve makteldeki rivayeti Ertekin’in makalesinden aldık (bk. Ertekin, 2006: 91-92).
 

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 3/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 4/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 5/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 6/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 7/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 8/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 9/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 10/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 11/12
11/03/2018 (5) Alevi-Bektaşi Geleneğinde Elma / Apple In The Alevite-Bektashi Tradition | özkan daşdemir - Academia.edu

About Blog People Papers Job Board Advertise  We're Hiring!  Help Center

Terms Privacy Copyright Academia ©2018

https://www.academia.edu/12048528/Alevi-Bekta%C5%9Fi_Gelene%C4%9Finde_Elma_Apple_In_The_Alevite-Bektashi_Tradition 12/12