შესავალი

თავდაპირველად, აღვნიშნოთ, რომ ეკონომიკაში უმნიშვნელოვანესია პირდაპირი

ინვესტიციების სისტემა, ვინაიდან, პირდაპირი და ირიბი ინვესტირების მექანიზმებს
შეუზღუდავი პოტენციალი გააჩნია და ისინი შეიძლება მოგვევლინონ ბაზრის სხვადასხვა
სტრუქტურების და შესაბამისად, ჩვენი ქვეყნისმთლიანი ეკონომიკის განვითარების
მამოძრავებელ ძალად. თუმცა, ამგვარი ინვესტირების მექანიზმები მხოლოდ იმ შემთხვევაში
იმუშავებს სრულფასოვნად, როდესაც საფონდო ბაზრის ინფრასტრუქტურა კარგად იქნება
ორგანიზებული და რისკების დივერსიფიცირება და შემცირება მოხდება. სწორედ საფონდო
ბაზარია ის სისტემა, რომელიც საშუალებას იძლევადაინტერესებული ინვესტორების
სახსრები ეკონომიკის ერთი სფეროდანმეორეში გადავიდეს და შესაბამისად, ქვეყნის
ეკონომიკა განვითარდეს. სწორედ, საფონდო ბაზრის მნიშვნელოვანი კომპონენტია ფასიანი
ქაღალდების ბაზარი.

მსოფლიოს ტენდენციებს თუ გადავხედავთ კარგად დავინახავთ, რომ განვითარებული

ქვეყნებისთვის, ფასიანი ქაღალდების ბაზრები, ისევე როგორც განვითარებადი
ქვეყნებისთვის წარმოადგენს იმის მაჩვენებელს, თუ საით მიდის ეკონომიკა. დამატებით,
ყველაზე დიდი საფონდო ბირჟები ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ მსოფლიოს
ეკონიმიკის განვითარებაში. ამიტომაც, დღესდღეობით საბანკო სფეროსთან ერთად
ვითარდება ფასიანი ქაღალდების ბაზარიც. განვითარებულ ქვეყნებს ბევრი საერთო აქვთ და
ერთ-ერთი არის სწორედ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების მაღალი დონე. ეს
ბაზარი ძლიერი იარაღია ქვეყნის ეკონომიკის აღმშენებლობისთვის და სტაბილურობის
შესანარჩუნებლად. ეს კარგად ესმით ძლიერ ქვეყნებს და მუდმივ რეჟიმში ცდილობენ
განავითარონ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და მეტი შესაძლებლობები მისცენ მოსახლეობას
და მაშასადამე ქვეყანასაც.

ეს საქართველოში დიდ პრობლემას წარმოადგენს, ვინაიდან დღესდღეობით ფასიანი

ქაღალდების ბაზრის განვითარება ძალიან ნელა ვითარდება ან საერთოდ არ მიდის წინ.
რაშია პრობლემა?! ეს ის კითხვაა, რომელსაც ძალიან ბევრი პასუხი სჭირდება და ძალიან
ბევრი გარემოფაქტორები ახლავს თან. ნაშრომში განვიხილავთ იმ პრობლემებს, რომელიც
წინ უდგას ფასიანი ქაღალდების განვითარებას და ვნახავთ როგორ მოქმედებს ეს ბაზარი,
როგორი სარგებლიანი შეიძლება იყოს ქვეყნისთვის და ვინაიდან, ფასიანი ქაღალდების
ბაზარი მოცულობითი და საკმაოდ ვრცელი თემაა, მითუმეტეს საქართველოში მისი
პრობლემატურობაც მაღალია, გადავწყვიტეთ განვიხილოთ საფონდო ბაზრის ერთ-ერთი
ძირითადი ფინანსური ინსტრუმენტი - დერივატივი. ჩვენ ვეცდებით წარმოვაჩინოთ
დერივატივების ის მხარე, რომელიც დაეხმარება საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარს
რომ განვითარდეს და განვიხილავთ რა სარგებლის მომტანი შეიძლება იყოს დერივატივები
ქვეყნისთვის. ამასთან გავაანალიზებთ რა პოტენციალი აქვს საქართველოს ამ კუთხით.

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მიმოხილვა

სანამ უშუალოდ გადავალთ პრობლემების განხილვაზე, უმჯობესი იქნება თუ განვმარტავთ
ფასიანი ქაღალდების არსს, სახეებს და ბაზრის ფუნქციებს.

საქართველოს კანონში „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ განმარტებულია ფასიანი

ქაღალდები როგორც მიმოქცევადი ფინანსურიინსტრუმენტები და უფლებები, რომელთა
საჯარო შეთავაზებაც შესაძლებელიაწილობრივი თუ სასესხო ფასიანი ქაღალდების სახით (ან
მათი კომბინირებულივარიანტით) ან რომლებიც შეიძლება გარდაიქმნას ასეთებად ან
რომლებიც არიან ასეთებზეხელმოწერისა თუ ასეთების შეძენის უფლების მატარებლები,
საინვესტიციოხელშეკრულებები და ფასიან ქაღალდებთან დაკავშირებული სხვა
ინსტრუმენტები დაუფლებები.

ჩვენ ვხვდებით არამატერიალურ ფასიან ქაღალდებს, რომელთაც არ გააჩნიათ ხელშესახები

ფორმა, მაგრამ არსებობს ჩანაწერის სახით ფასიანი ქაღალდებისრეესტრში ან ნომინალური
მფლობელების ჩანაწერებში რეგისტრირებული მესაკუთრის ანნომინალური მფლობელის
სახელზე.

ასევე, გვაქვს სასესხო ფასიანი ქაღალდი, რომელიც ადასტურებს უფლებასგანსაზღვრული

ძირითადი თანხის პროცენტით ან უპროცენტოდ მიღებაზე;

ვხვდებით კიდევ საჯარო ფასიან ქაღალდებს(რომელბიც განთავსდა საჯარო შეთავაზების

გზით ან/და დაშვებულია სავაჭროდ საფონდო ბირჟაზე) და წილობრივ ფასიან
ქაღალდებს(რომელიც ადასტურებს მესაკუთრის წილს).საჯარო ფასიანი ქაღალდი
გამოშვებულ უნდა იქნეს არამატერიალიზებულიფორმით.

ფასიანი ქაღალდები, რომლებსაც ვიცნობთ საქართველოში არის აქციები, ობლიგაციები,

წარმოებული ფასიანი ქაღალდები (იგივე დერივატივები) - ფიუჩერსები, სვოპები,
ოფციონები.

აქცია - წარმოადგენს წილობრივ ფასიან ქაღალდს, რომელიც ადასტურებს მესაკუთრის წილს

კონკრეტულ კომპანიაში თუ საქმიანობაში. აქციები გვაქვს ჩვეულებრივი და
პრივილეგირებული. ერთი ჩვეულებრივი აქცია უზრუნველყოფს ერთი ხმის უფლებას
აქციონერთა საერთო კრებაზე, ხოლო პრივილეგირებული აქცია არ იძლევა ხმის
უფლებას.პრივილეგირებული აქცია უზრუნველყოფს დივიდენდის მიღებას დადგენილი
განაკვეთით.

ობლიგაცია - სავალო ფასიანი ქაღალდია, რომელიც ადასტურებს მისი მფლობელის უფლებას

მიიღოს ობლიგაციაზე მითითებული ნომინალური ღირებულება წინასწარ დადგენილ
ვადაში და სარგებელი დადგენილი პერიოდულობით.

ფიუჩერსი - საქონლის ან საფონდო ბირჟაზე გარიგების სახე, რომელიც გულისხმობს

საქონლის ან ფასიანი ქაღალდების წინასწარ შესყიდვას კონტრაქტში მითითებული ფასით
გარიგების დადებიდან განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ.
სვოპი - ხელშეკრულება, რომელიც გულისხმობს ერთი აქტივის ან ვალდებულების სხვა
ანალოგიურ აქტივში ან ვალდებულებაში გაცვლა წინასწარ განსაზღვრულ ვადაში,
შეთანხმებული მოცულობით და კურსით.

ოფციონი - კონტრაქტი ორ მხარეს შორის, რომლითაც ერთი მხარე ყიდულობს, ხოლო მეორე
მხარე ყიდის ფიქსირებულ ფასად, ოფციონის პირობებით გათვალისწინებულ ვადაში
აქტივების გარკვეული კატეგორიის შეძენის უფლებას (და არა ვალდებულებას).
საერთაშორისო პრაქტიკაში განასხვავებენ ორი ტიპის ოფციონს: „ოფციონს ყიდვაზე” (Call
Options) და „ოფციონს გაყიდვაზე“ (Put Options).

განვითარებად ქვეყნებში საფონდო ბირჟები ჯერ შემუშავების ეტაპზე არის, როგორც

მაგალითად საქართველოში. თუმცა, უკვე განვითარებული ქვეყნებისთვის, ეკონომიკის
მთავარ მხარდამჭერ ძალად გვევლინება, რაც გაუნათლებობისა და სიღარიბის აღმოფხვრას
ეხმარება. მსოფლიოს ყველაზე დიდი საფონდო ბირჟა „ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაა“,
რომელიც ამერიკის შეერთებულ შტატებში მდებარეობს. მისი აქციების საბაზრო
კაპიტალიზაციის ღირებულება ბოლო მონაცემების მიხედვით არის 19,223 ტრილიონი აშშ
დოლარი. შემდეგს წარმოადგენს “NASDAQ”-ი, რომელიც აშშ-ში მდებარეობს, ლონდონის,
იაპონიის, შანჰაის, ჰონგ-კონგის, „Euronext”-(გაერთიანებულია დიდი ბრიტანეთი, ბელგია,
პორტუგალია, საფრანგეთი და ნიდერლანდები), რომელთა აქციების ბრუნვა 6,8
ტრილიონიდან 1,7 ტრილიონამდე ჩამოდის.

საზღვარგარეთ ფასიან ქაღალდებს „უსაფრთხოება“ ეწოდება. მაგალითად დიდ ბრიტანეთში

შემდეგი სახის ფასიანი ქაღალდებია: სახელმწიფო და საჯარო ფასიანი ქაღალდები,
გარანტიები, სერთიფიკატები, რომლებიც წარმოადგენენ გარკვეულ ფასიან ქაღალდებს,
დაინტერესებულ მხარეთა საპენსიო სქემები, პირადი საპენსიო სქემები და ასე შემდეგ. რაც
შეეხება ამერიკის შეერთებულ შტატებს, “უსაფრთხოება“ წარმოადგენს ნებისმიერ ფასიან
ქაღალდს, რომლლით ვაჭრობაც არის შესაძლებელი. ძირითადად ისინი 3 კატეგორიად
იყოფა:

1. ვალის ფასიანი ქაღალდები, როგორებიცაა ბანკნოტები, ობლიგაციები.

2. წილობრივი ფასიანი ქაღალდები, იგივე საერთო აქციები
3. დერივატივები: ფორვარდები, ოფციონი, ფიუჩერსი და სვოპი.

ასევე რუსეთში გვხვდება ფასიანი ქაღალდების შემდეგნაირად განაწილება:

1. სახელმწიფო ობლიგაციები
2. ობლიგაციები
3. ვექსილები
4. ჩეკები
5. სადეპოზიტო სერთიფიკატები
6. შემნახველი სერთიფიკატი
7. საბანკო შემნანახველი წიგნაკი
8. კონოსამენტი
9. აქცია
 10. საპრივატიზებო ფასიანი ქაღალდი

დამატებით 4 სახის ფასიანი ქაღალდი გვხვდება რუსეთში:

1. ორმაგი დაგროვებითი მოწმობა

2. ორმაგი მოწმობის ნაწილი
3. უსაფრთხოების სერთიფიკატი
4. უბრალო შემნახველი მოწმობა

სწორედ ამ ფასიანი ქაღალდებით ხდება ბაზარზე ფულადი რესურსების გადანაწილება მის

მომწოდებლებსა და მომხმარებლებს შორის. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი წარმოადგენს
ქვეყნის ეკონომიკის სტაბილურობის მეტად მნიშვნელოვან საშუალებას. ის ფინანსირების
ერთ-ერთი ალტერნატიული წყაროა, რომლის საშუალებითაც ინვესტორები ახორციელებენ
თავიანთი დროებით თავისუფალი სახსრების განთავსებას ბაზარზე და ამით
უზრუნველყოფენ ეკონომიკის ეფექტიანობის გაზრდას.

ფასიანი ქაღალდების ბაზარი რამდენიმე ფუნქციას ასრულებს. პირველ რიგში ის აკავშირებს

მომწოდებელსა და მომხმარებელს ერთმანეთთან და უზრუნველყოფს, რომ ინვესტიციები
მოზიდულ იქნას და დროულად მიემართოს იმ მხარეს, სადაც ეს საჭიროებს. მთლიანობაში,
ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ძირითად ფუნქციებს მიეკუთვნება ისეთი საკითხები,
როგორიცაა ფულადი სახსრების და მასთან დაკავშირებული რისკების განაწილება; ამასთან,
ბაზარი განსაზღვრავს ფასიანი ქაღალდების კურსსაც და უზრუნველყოფს, რომ ეს ფასიანი
ქაღალდები იყოს ლიკვიდური. ამასთან, საფონდო ბირჟა საერთაშორისო და ეროვნული
პროექტებისთვის დაფინანსების წყაროს წარმოადგენს.

საქართველოს მდგომარეობა

დღეისათვის საქართველოში ნაწილობრივ განვითარებულია და მუშაობს სავალუტო სპოტ

და სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზარი. თუმცა ფინანსური სექტორის უდიდესი
ნაწილი მოდის კომერციულ ბანკებზე. ჯერ კიდევ 2015 წლის მონაცემებით ასე გამოიყურება
მდგომარეობა
ეს მაჩვენებლები დღესაც ასეთ შუალედებში მერყეობს (მოსაძებნია). აქედან გამომდინარე,
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების დონე
საკმაოდ დაბალია. ის არ გამოირჩევა დიდი ნდობით და ცნობადობით. ამის მიზეზი ბევრი
რამ შეიძლება იყოს. მოკლედ გავიხსენოთ რა გზები გაიარა დღემდე ამ ბაზარმა ჩვენს
ქვეყანაში.

როგორც ჩვენთვის ცნობილია, 1998-2000 წლებში საკმაოდ კარგი საფუძველი ჩაეყარა

საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას. საქართველოს პარლამენტმა 1998
წელს მიიღო კანონი „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“, რომელშიც აღინიშნა, რომ
ფასიანი ქაღალდების ინდუსტრია გამიჯნული იყო მისი ბუნებრივი კონკურენტის - საბანკო
სფეროსგან. სწორედ ამიტომ, ბანკებს არ შეეძლოთ ბაზარზე უშუალოდ მონაწილეობა
(მხოლოდ შვილობილი საბროკერო კომპანიების მეშვეობით); საფონდო ბირჟის არცერთ
მესაკუთრეს არ შეეძლო ჰქონოდა ბირჟის 10%-ზე მეტი წილი, ხოლო ბანკებს ერთად არ
შეეძლოთ ჰქონოდათ ბირჟის 50%-ზე მეტი; ფასიანი ქაღალდების ბაზრის და მისი
მონაწილეების ზედამხედველობას ახორციელებდა დამოუკიდებელი რეგულატორი -
საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია - რომელიც იყო კოლეგიალური
მართვის ორგანო და გარდა ზედამხედველობისა, მოწოდებული იყო ხელი შეეწყო ამ
ინდუსტრიის განვითარებისთვის.

ამ კანონმდებლობის საფუძველზე ამავე წლებში ჩამოყალიბდა და ამოქმედდა ფასიანი

ქაღალდების ბაზრის ძირითადი ინფრასტრუქტურა (საქართველოს საფონდო ბირჟა,
საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარი, 12-მდე დამოუკიდებელი
რეგისტრატორი), შეიქმნა და ამოქმედდა 40-მდე საბროკერო კომპანია და ა.შ.

თუმცა 2007-2008 წლებში გაუქმდა დამოუკიდებელი რეგულატორი და ფასიანი ქაღალდების

ზედამხედველობა ჩაბარდა ეროვნულ ბანკს. გაუქმდა შეზღუდვები საფონდო ბირჟის
მესაკუთრეობაზე და ასე ვთქვათ, შემოვიდა ახალი ცნება - არასაბირჟო გარიგება. ეს
გულისხმობდა, რომ ინვესტორს შეეძლო, თავისი საჭიროების მიხედვით
გამოეყენებინასაბროკერო კომპანია შუამავლის სახით ან განეხორცილებინა პირდაპირი
გარიგება.

მიუხედავად განხორციელებული ცვლილებებისა, რომელსაც შესაძლოა უნდა

გამოესწორებინა მდგომარეობა, მაინც არ მოხდა ბაზრის წინსვლა. პირიქით, ფასიანი
ქაღალდების ბაზარზე გარიგებების შემცირება განსაკუთრებით სწრაფი ტემპით 2007 წლიდან
შეიმჩნევა. უკანასკნელი ხუთი წლის განმავლობაში გარიგებების რაოდენობა საშუალოდ 28
პროცენტით მცირდებოდა, 2013 წელი კი ყველაზე დაბალი მაჩვენებლით დასრულდა.
დაეცა, ლიცენზირებული საინვესტიციო ფირმების და რეგისტრატორების რაოდენობა კი
განახევრდა. აღნიშნულს ორი მიზეზი განაპირობებს: ერთი მხრივ, ეს იყო გლობალური
ფინანსური კრიზისის შედეგი, რომელმაც მსოფლიო მასშტაბით გამოიწვია ფასიანი
ქაღალდების ბაზრის აქტიურობის შემცირება, ხოლო, მეორე მხრივ, ეს განაპირობა 2007-დან
2011 წლების პერიოდში განხორციელებულმა ცვლილებებმა საქართველოს კანონში ფასიანი
ქაღალდების შესახებ. შემუშავების დღიდან, კანონი 14-ჯერ შეიცვალა. უკანასკნელი
ცვლილებების მიხედვით, დაშვებული გახდა ვაჭრობა ფასიანი ქაღალდებით ბირჟის გარეთ
და რეგისტრატორების მეშვეობით, შედეგად,2013 წლის მდგომარეობით, გარიგებების 94
პროცენტი ბირჟის გარეთ, რეგისტრატორების მეშვეობით ხდებოდა. ამის შედეგად ფასიანი
ქაღალდების ფასების შესახებ ინფორმაცია გახდა ნაკლებად სანდო და ხშირად ცალსახად
ხელოვნური (ბირჟისთვის მიწოდებული ინფორმაციის თანახმად, ხშირად ერთსა და იმავე
ფასიან ქაღალდზე ერთი დღის განმავლობაში ფასები 10-ჯერ და მეტჯერ განსხვავდებოდა).

სსბ-ის ისტორიაში 2004 წელი მიჩნეულია გარდატეხის წლად,რადგანაც მისი ფინანსური

მაჩვენებლებიწინა წლებთან შედარებითმნიშვნელოვნად გაზრდილია, მაგალითად:
საკუთარი კაპიტალი 163,313(2003წ.) ლარიდან გაიზარდა 202,913 ლარამდე და წმინდა
მოგებამ 39,600ლარი შეადგინა. ვაჭრობის შედეგები კი ასეთი იყო:

 გარიგების რაოდენობა - 1094;

 გაყიდული აქციების მოცულობა - 30,510783;
 ჯამური ღირებულება - 46676135,46.
 აღნიშნული მაჩვენებელი 2003 წელთან შედარებით 4,2-ჯერმეტია.

2004 წლის ბოლოსათვის 16 საბროკერო კომპანია იყოლიცენზირებული, რომელშიც

გაერთიანებული იყო 37 ლიცენზირებულიბროკერი, სავაჭრო სისტემაში დაშვებული იყო 11
კომპანია.

დღეს საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე 8 საბროკერო კომპანიაა:

 შპს „თიბისი კაპიტალი"

 სს გალტ ენდ თაგარტი
 შპს ქართუ ბროკერი
 სს კაუკასუს კაპიტალ ჯგუფი
 შპს აბბი ასეტ მენეჯმენტი
 სს ჰერითიჯ სიქიურითიზ
 შპს ლ.ა. ინვესტ
  შპს ფიდელის ველს მენეჯმენტი

ამას გარდა, ფასიანი ქაღალდების მონაწილეები არიან დამოუკიდებელი რეგისტრატორები,

რომლებიც ჩვენს ბაზარზე საკმაოდ მცირე რაოდენობისაა:

 სს კავკასრეესტრი
 სს საქართველოს ფასიანი ქაღალდების გაერთიანებული რეგისტრატორი
 შპს "ეროვნული რეესტრი"
 სს სი ეს არ

და კიდევ გვაქვს ორი ლიცენზირებული საფონდი ბირჟა - საქართველოს საფონდო ბირჟა და

თბილისის საფონდო ბირჟა. ლიცენზირებული ცენტრალური დეპოზიტარი გახლავთ სს
საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარი. აღნიშნული სისტემის
ძირითადი მიზანია მისი მონაწილეების მფლობელობაში მყოფი ფასიანი ქაღალდების
ნომინალური მფლობელობა და ამ ფასიანი ქაღალდების კლირინგისა და ანგარიშსწორების
უზრუნველყოფა, გარდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებისა. ანგარიშსწორება ხორციელდება
DvP პრინციპების დაცვით ფასიანი ქაღალდებისა და ფულადი სახსრების დეპოზიტარის
შესაბამის ანგარიშებზე წინასწარ ჩარიცხვის გზით, სადაც ანგარიშსწორების აგენტებად
გამოდის საქართველოს 4 კომერციული ბანკი.

2010 წლის 17 დეკემბრიდან საქართველოს ეროვნულ ბანკში წარმატებით დაინერგა და

ფუნქციონერებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ანგარიშსწორების სისტემა (CSD
სისტემა). CSD სისტემის დანერგვით ეროვნული ბანკი გადავიდა სახელმწიფო ფასიანი
ქაღალდების მართვის თანამედროვე, მაღალტექნოლოგიურ მოდელზე. ფასიან ქაღალდებთან
დაკავშირებული ოპერაციების მართვა გახდა სწრაფი და ურისკო. სახელმწიფო ფასიანი
ქაღალდებით ვაჭრობასთან დაკავშირებული ნებისმიერი ოპერაცია სისტემის მიერ
ხორციელდება ელექტრონულად. მთლიანობაში სისტემა უზრუნველყოფს სახელმწიფო
ფასიან ქაღალდებთან დაკავშირებული ბანკთაშორისი გადარიცხვების სწრაფ, უსაფრთხო და
უწყვეტ დამუშავებას. CSD სისტემა ინტეგრირებულია „დროის რეალურ რეჟიმში
ანგარიშსწორების (RTGS) სისტემასთან“, რომლის საშუალებით შესაძლებელია ფასიანი
ქაღალდების გასხვისება და მასთან დაკავშირებული ფულადი სახსრებით ანგარიშსწორება
განხორციელდეს ერთდროულად, ე.წ. DvP პრინციპის დაცვით, რის შედეგადაც მთლიანად
აღმოფხვრილია ფასიანი ქაღალდებით ანგარიშსწორების რისკი.

სისტემის მეშვეობით ბანკები მათთვის მოსახერხებელი ფორმით აგირავებენ თავიანთ

პორტფელში არსებულ ფასიან ქაღალდებს ეროვნული ბანკიდან სესხის აღების მიზნით. აქაც
„ბლუმბერგის“ (აშუქებს მსოფლიო საფინანსო და საფონდო ბირჟის ყველა მნიშვნელოვან
ასპექტს) სავაჭრო სისტემასთან ინტეგრაცია საშუალებას აძლევს ეროვნულ ბანკს სასესხო და
ფასიანი ქაღალდების გაყიდვის ოპერაციები განახორციელოს ავტომატურად, რაც ამცირებს
საოპერაციო რისკებს და ზრდის მონეტარული ოპერაციების ეფექტურობას.
მიუხედავად იმისა, რომ ვაჭრობა ხორციელდება ელექტრონულად და მეტად სწრაფი და
ურისკო გახდა, დღესდღეობით საქართველოს ბირჟაზე ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა
ძალიან შეზღუდულად მიმდინარეობს. სტატისტიკას რომ გადავხედოთ საფონდო ბაზრის
ჯამური კაპიტალიზაცია 2015 წლიდან დღემდე ნელ-ნელა იზრდება. 2015 წლის 31/01
მდგომარეობით იყო 1,178,020,683.78 ლარი, არსებული მდგომარეობით კი შეადგენს X
(ვნახავთ წინა დღეს) ლარი.

პრობლემები

ბევრი შემაფერხებელი ფაქტორი გვაქვს, რომელიც უშლის ხელს ფასიანი ქაღალდების

განვითარებას საქართველოში. ამაზე წარსული გამოცდილებაც მოქმედებს და დღევანდელი
მდგომარეობაც. მაგალითად, ერთ-ერთ პრობლემად დავასახელებთ ბაზრის არასაკმარის
ცოდნას მონაწილეების მხრიდან; ამასთან მნიშვნელოვანია სრულყოფილი იყოს
საკანონმდებლო ბაზა.არსებულ კანონმდებლობაშიძირითად პრობლემას წარმოადგენს
გამჭვირვალობისნაკლებობა. ინფორმაცია ფასიანი ქაღალდების ემიტენტი კომპანიების
ფინანსური მაჩვენებლების შესახებ ან არ მოიპოვება, ან არასრულია. განსაკუთრებით
პრობლემატური საკითხია ფასის გამჭვირვალობა. ფრაგმენტირებული ვაჭრობის პირობებში
ინვესტორისთვის სირთულეს წარმოადგენს ფასის შესახებ ინფორმაციის მოძიება და
შედარება, რის შედეგადაც ვაჭრობის პროცესში არ არსებობს კონკურენტუნარიანი და
თანაბარი პირობები. არსებულ პირობებში დაბალია ნდობა ინვესტორთა მხრიდან, რაც,
თავის მხრივ, ამცირებს მოთხოვნას ფასიან ქაღალდებზე, ამცირებს ფასს და გარიგებების
რაოდენობას.

ამას გარდა, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას ხელს უშლის ისიც, რომ
საზოგადოება არ იცნობს ამ სფეროს.

კვლევა და შედეგები აქ

დერივატივები

წარმოებულმა ფინანსურმა ინსტრუმენტებმა დიდი წარმატება მოიპოვა განვითარებულ

ქვეყნებში. ისინი საბაზრო ეკონომიკის დამახასიათებელ თავისებურებად იქცა. ამ ბაზრებზე
დამზღვევები რისკს ამცირებენ, სპეკულანტები კი ამ რისკს მოგების მოლოდინში საკუთარ
თავზე იღებენ. ამასობაში კი საზოგადოების კეთილდღეობის დონე იზრდება.

ამ მხრივ საქართველოში დიდი წინააღმდეგობებია, ვინაიდან, დერივატივებით ვაჭრობა

თითქმის არ ხდება. თუმცა, უშუალოდ პრობლემების განხილვამდე განვმარტოთ
დერივატივების არსი და სახეები.

დერივატივი ეს არის წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტი, რომელიც დაფუძნებულია

სხვა ფინანსურ აქტივზე. დერივტივის ღირებულება არის მის საფუძვლად მყოფი აქტივების
წარმოებული ფასი. ანუ დერივატივის ფასი წარმოებულია პირველადი ინსტრუმენტების
მოძრაობისგან. მისი პრინციპი არის შემდეგი - იდება ორ მხარეს შორის მოლაპარაკება
ვალდებულების და/ან უფლების შესახებ აქტივის შეძენის თაობაზე მითითებულ დროს,
წინასწარ შეთანხმებულ ფასად. ანუ, ტრეიდერი (პიროვნება, რომელიც მოგების მიღების
მიზნით ვაჭრობს ფინანსური ინსტრუმენტებით) ყიდულობს ან ყიდის არა თავად აქტივს
(ოქრო, ვალუტა, აქციები, ობლიგაციები, ნავთობი, ხორბალი და ა.შ.), არამედ აქტივის
ყიდვის ან მიწოდების ვალდებულებას მითითებულ თარიღის დადგომის მომენტში, ან
მანამდე.

როგორც წესი, დერივატივებით ვაჭრობა ხდება საბანკო დაწესებულებების, საბროკერო

კომპანიების და საინვესტიციო ფონდების მიერ. მათი მეშვეობით და შუამავლობით.
შედარებით მცირე კაპიტალიზაციის ტრეიდერებს საშუალება ეძლევათ ივაჭრონ ამ
პროდუქტით, რა თქმა უნდა, მას შემდეგ რაც გახსნიან სადეპოზიტო ანგარიშებს აღნიშნულ
კომპანიებში.

ჩვენ ვიცით სხვადასხვა სახის ფინანსური დერივატივები. ესენია:

 სვოპი;
 ოფციონი;
 ფიუჩერსი
 ფორვარდი;

ფორვარდი ეს არის დერივატივი, რომლის დროსაც იდება კონტრაქტი, რომლის მიხედვითაც

გარკვეული საქონლის მყიდველს საქონელი უნდა მიეწოდოს გარკვეული ვადის შემდგომ,
ანუ იმ თარიღისთვის, რომელიც არის მითითებული კონტრაქტში. ეს უკანასკნელი
საშუალებას აძლევს ინვესტორებსა თუ სხვა პირებს, რომ თავი დაიზღვიონ არასასურველი
რისკებისგან. ფორვარდული კონტრაქტის დადება მიწოდებული საქონლის ფასს
ფიქსირებულს ხდის. ეს ნიშნავს, რომ მყიდველი მიიღებს იმ ფასად საქონელს, რომელიც
მითითებული იყო თავიდან ხელშეკრულების დადებისას.

ფორვარდული კონტრაქტების განვითარების შედეგი სწორედ რომ ფიუჩერსებია. თუმცა

არის განსხვავება ფორვარდული და ფიუჩერსულ კონტრაქტებს შორის, რომელიც
მდგომარეობს იმაში, რომ ფორვარდული გარიგება იდება ორი მხარის მოლაპარაკების
შედეგად, ხოლო ფიუჩერსებში პირები საერთოდ არ არის მითითებული. ეს არის
სტანდარტიზებული კონტრაქტი, რომლის პირობებიც ყველასთვის ერთნაირია. ანუ პირები
(კონტრაჰენტები, ინვესტორები და ა.შ.) ერთმანეთთან კიარ დებენ ხელშეკრულებას, არამედ
ბირჟასთან, რომელიც უზრუნველყოფს კონტრაქტების ლიკვიდურობას და
ვალდებულებების შესრულებას. ამ შემთხვევაში ბირჟა არის მათი შუამავალი, ვისაც სურს
ფიუჩერსები იყიდოს და გაყიდოს. ფიუჩერსების ფასი კი დამოკიდებულია მის მოთხოვნა-
მიწოდებაზე. ფიუჩერსიც რისკის მართვის საშუალებაა, მაგრამ ფორვარდისგან განსხვავებით
ის უფრო პრაქტიკულია, ვინაიდან ტერიტორიული შეზღუდვები არ გააჩნია და ასევე
საშუალებას იძლევა განხორციელდეს სპეკულაციური ხასიათის საქმიანობებიც.

რეალურად ფიუჩერსული კონტრაქტი სრულდება ფულადი საშუალებების მიწოდებით,

თუმცა არის დაშვება, როცა საქონლის მიწოდებით სრულდება კონტრაქტი, მაგრამ ეს
უკანასკნელი საკმაოდ იშვიათად ხდება. ძირითადად ფულადი სახსრების მოძრაობს. თავად
ბირჟა ახდენს ერთი ანგარიშიდან მეორე ანგარიშზე ფულის გადატანას. ამასთან უნდა
აღვნიშნოთ, რომ ფიუჩერსებს ფასიანი ქაღალდების ფორმა აქვს, რაც საშუალებას აძლევს
მფლობელს, რომ მისი ვადის ამოწურვამდე, ანუ კონტრაქტის ვადის დადგომამდე
მოახდინოს ისევ მისი ყიდვა-გაყიდვა.

ფიუჩერსული კონტრაქტების დადების საფუძველს წარმოადგენს იმ ფასების პროგნოზები,

რომლებსაც ხელშეკრულების დამდები პირები თვლიან რომ სამომავლოდ იქნება. ის, ვინც
ფასების ზრდას ელის იყიდის ფიუჩერსს, ხოლო ის, ვინც ფასების კლებას ელის გაყიდის
კონტრაქტს.

მსგავსი კონტრაქტის დადებისას ბირჟა ითხოვს მყიდველისგან გარკვეული რაოდენობით

თანხას, ანუ მარჟას. ანუ, შესაბამისად, აუცილებელი არაა, რომ მყიდველმა თავდაპირველად
სრული თანხა შეიტანოს. მან უნდა დააკმაყოფილოს მხოლოდ ის მარჟის ოდენობა, რაც
ბირჟამ მოსთხოვა. ეს მოთხოვნა უმეტეს შემთხვევაში წარმოადგენს 2-10%-ს. ეს მარჟა
უზრუნველყოფს ზარალის ანაზღაურებას. ანუ ეს ერთგვარი საგარანტიო ვალდებულების
ფორმაა. არის შემთხვევები, როდესაც ეს გარკვეული შეტანილი მარჟა აღარ ჰყოფნის
რეალურად არსებულ ზარალს და ვეღარ ანაზღაურებს. ამ დროს ბირჟა მყიდველს სთხოვს
დამატებითი მარჟის შემოტანას. თუკი ეს ვერ განხორციელდა, მაშინ ბირჟა ხურავს
მყიდველის პოზიციას, ანუ კონტრაქტი ხდება ანულირებული. ამის შედეგად, ის ზარალი,
რომელიც ქაღალდზე იყო ასახული უვკე რეალურად იქცევა.

ფიუჩერსების მსგავსი და გარკვეულ მხრივ განსხვავებული დერივატივია ოფციონიც.

ოფციონები საშუალებას აძლევს ინვესტორებს შეამცირონ ფინანსურ ინსტრუმენტებზე
საპროცენტო განაკვეთების ცვლილების რისკი. მაგრამ ფიუჩერსებისგან განსხვავებით მას არ
აქვს ვალდებულებითი ხასიათი, არამედ ეს აძლევს უფლებას შეასრულონ კონტრაქტის
პირობები. ოფციონი აფიქსირებს გარკვეულ ფასს და დროის რომელიმე მომენტში, წინასწარ
დადგენილი თანხით ოფციონის მფლობელს უფლება აქვს განახორციელოს ოპერაცია.

არსებობს ორი ტიპის ოფციონი; ფუთ (Put) და ქოლ (Call). აღნიშნული ოფციონების
შემთხვევაში კომპანიას უფლება აქვს შესაბამისად გაყიდოს (Put) ან იყიდოს (Call) საბაზისო
ვალუტა, ვალუტირების თარიღზე, სტრაიკ კურსით ( წინასწარ განსაზღვრული კურსი).

ოპერაციის განხორციელების მხრივ ოფციონი შეიძლება იყოს ორი სახის - 1.ამერიკული

ოფციონი, როდესაც ოპერაციის განხორციელება შეიძლება ნებისმიერ დროს, სანამ ამ
ოფციონს ვადა არ ამოეწურება და 2.ევროპული ოფციონი, როდესაც უკვე შეზღუდულია
ოფციონის გამოყენება და შეიძლება მხოლოდ განსაზღვრულ დროს. აქვე განვმარტოთ, რომ
ოფციონის ვადის გასვლის თარიღი ეს არის ის დრო, როდესაც ოფციონი უნდა შესრულდეს.

ოფციონის ფასი, ფიუჩერსის მსგავსად, დამოკიდებულია მოთხოვნა-მიწოდებაზე და ამ ფასს

პრემიას უწოდებენ. ამასთან, მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ ოფციონს საბაზრო
ღირებულებასთან ერთად გააჩნია მისი შიდა ღირებულებაც, რომელიც იცვლება საბაზრო
ღირებულებასთან ერთად. ასე ვთქვათ, საბაზრო ღირებულება შიდა ღირებულების
მოლოდინს ასახავს. მაგალითად, რაც ნაკლები დრო რჩება კონტრაქტის ვადის გასვლამდე,
მით ნაკლები ღირებულება გააჩნია ოფციონს. მისი შინაგანი ღირებულება არის პროდუქტის
მიმდინარე ფასსა და ოფციონში დაფიქსირებულ ფასს შორის სხვაობა. ამ შემთხვევაში თუ
მიმდინარე ფასი (იგივე სპოტ-ფასი) მეტია ფორვარდულ ფასზე, მაშინ შინაგანი ღირებულება
0-ის ტოლია. შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ ეს ორი ფასი ერთმანეთს გაუტოლდეს. თუმცა,
ყიდვა-გაყიდვის დროს არსებობს ასეთი დამოკიდებულება, რომ როდესაც გვაქვს ოფციონი
ყიდვაზე (კოლ-ოფციონი) საჭიროა ფორვარდული ფასი მეტი იყოს მიმდინარე ფასსზე, ხოლო
გაყიდვის (პუტ-ოფციონი) შემთხვევაში პირიქით. საბირჟო ოფციონების დამახასიათებელი
თავისებურება არის ის, რომ მისი მოქმედების ვადა 3 თვეს შეადგენს, ხოლო დაფარვის ვადა 2
წელს.

ამ შემთხვევაშიც ბირჟა ძალიან დიდ როლს ასრულებს ბაზრის ფუნქციონირებაში.

უკეთესად, რომ ვთქვათ სწორედ ბირჟა და მისი მოქმედების პრინციპები უქმნის საფუძველს
ბაზრის განვიტარებას და დერივატივების მოძრაობას. ბირჟა თავისი საქმიანობით ცდილობს
დერივატივებით გარიგების დადებამ ნდობა არ დაკარგოს. ამიტომ ის მუდმივ რეჟიმში
აკონტროლებს ოპერაციებს და მიმდინარე გარიგებებს, რათა ვალდებულებების
შეუსრულებლობის რისკი მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი. გარდა ამისა, ბირჟაზე ყველა
გარიგება არის საჯარო და ფასებიც ცნობილია. საზოგადოებისთვის ინფორმაციის მიწოდების
და მათი ჩართვის მიზნით ეს ფასები პრესაშიც ქვეყნდება. გარდა, ამისა ამის მიზანია
გამჭირვალე და სანდო სისტემის შექმნა.

საქართველოში დერივატივებით ვაჭრობა საკმაოდ შეზღუდულად ხდება. თუმცა, გაჩნდა

გარკვეული აქტივობები ამ მხრივ ბაზრის მონაწილეების მხრიდან. როგორც ჩვენთვის
ცნობილია ეს განაპირობა იმან, რომ 2014 წლიდან ქვეყანაში შეინიშნება სავალუტო კურსთან
დაკავშირებული რისკები, ვინაიდან იწყება მისი მერყეობა. გაცვლითი კურსების ამგვარმა
მერყეობამ განაპირობა ფიქრი იმაზე, რომ საჭირო იყო მასთან დაკავშირებული რისკების
შემცირება მათთვის, ვისაც ჰქონდათ ფულადი სახსრები უცხოურ ვალუტაში ან საქმიანობა
დაკავშირებული იყო უცხოური ვალუტასთან. რისკისგან. სწორედ ეს ინსტრუმენტები
აზღვევს ბიზნესის მომავალ სავალუტო ფულად ნაკადებს სავალუტო რისკისგან.

საქართველოს ბანკი

საქართველოს ბანკი ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს სთავაზობს რეპო მომსახურებას.,

რომელიც არის ფასიანი ქაღალდების გაყიდვა შემდგომში იმავე ფასიანი ქაღალდების
წინასწარ შეთანხმებული პირობებით უკან ყიდვის (გამოსყიდვის) ვალდებულებით.

საქართველოს ბანკს ამ ეტაპზე გააჩნია სავალუტო ფორვარდები, სავალუტო სვოპები და

სავალუტო ოფციონები.

სავალუტო ოფციონების შემთხვევაში, საქართველოს ბანკში, როგორც ყველა სადაზღვევო

ინსტრუმენტი, ოფციონის კონტრაქტის შესყიდვა ითვალისწინებს გარკვეული საკომისიოს
(პრემიუმის) გადახდას. აღნიშნული პრემიუმის მოცულობის სიდიდე დამოკიდებულია
მიმდინარე კურსზე და სტრაიკზე, ვალუტირების თარიღზე, ორივე ვალუტის საპროცენტო
განაკვეთების სიდიდეზე, ამ ვალუტების გაცვლითი კურსის ვოლატილობაზე. ოფციონის
პრემიუმი მეტია, რაც მეტად ვოლატილურია გაცვლითი კურსი. კომპანია ვალდებულია
ოფციონის პრემიუმი გადაიხადოს კონტრაქტის გაფორმების დღეს. კომპანიისთვის
ოფციონის პრემიუმი არის მაქსიმალური შესაძლო დანახარჯი ამ ოპერაციისთვის.

მაგალითისთვის ავიღოთ იმპორტიორი და ექსპორტიორი კომპანიებისთვის როგორ

მოქმედებს სავალუტო ოფციონი:

თუ კომპანია ახორციელებს იმპორტს დოლარზე, შესაბამისად იქმნება საჭიროება

რეალიზაციიდან მიღებული ლარის გაყიდვის და დოლარის შესყიდვის, საიმპორტო
დანახარჯების დასაფარად. თუ დოლარი მყარდება ლარის მიმართებით კომპანია
მიიღებს ზარალს. USD/GEL ქოლ ოფციონის შესყიდვით კომპანია დაიზღვევს თავს
არასასურველი კურსის ცვლილებისგან და ეცოდინება მაქსიმალური შესაძლო
დანახარჯი ამ ოპერაციისთვის.
თუ კომპანია ახორციელებს ექსპორტს ევროზონაში, შესაბამისად იქმნება საჭიროება
კონტრაქტორისგან მიღებული ევროს გაყიდვის და ლარის შესყიდვის, ადგილობრივი
დანახარჯების დასაფარად. თუ ევრო უფასურდება ლარის მიმართებით კომპანია
მიიღებს ზარალს. EUR/GEL ფუთ ოფციონის შესყიდვით კომპანია დაიზღვევს თავს
არასასურველი კურსის ცვლილებისგან და ეცოდინება მაქსიმალური შესაძლო
დანახარჯი ამ ოპერაციისთვის.

ამას გარდა, 2009 წლიდან სს „საქართველოს ბანკი“ გახლავთ Euroclear ბანკის პირდაპირი
წევრი, რაც საშუალებას აძლევს შესთავაზოს თავის კლიენტებს ფასიანი ქაღალდებით
ანაგრიშსწორება და შენახვა მსოფლიოს წამყვანი ფასიანი ქაღალდების ბაზარებზე. ხოლო
2011 წლიდან სს „საქართველოს ბანკმა“ ოფიციალურად შესთავაზა თავის კლიენტებს
ადგილობრივი ფასიანი ქაღალდების შენახვა და ანგარიშსწორება. ბანკი სთავაზობს
კლიენტებს სამთავრობო და კორპორატიული ფასიანი ქაღალდებით ანგარიშწორებასა და
შენახვას, რისთვისაც ის გახლავთ საქართველოს ეროვნული ბანკის და საქართველოს
ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარის საანგარიშწორებო სისტემების
პირდაპირი მონაწილე.

თიბისი ბანკი

როგორც ვხედავთ საქართველოს ბანკი გარკვეული აქტივობებით ხასიათდება

დერივატივების ბაზარზე. მსგავს აქტივობას ვხვდებით თი-ბი-სი ბანკშიც, რომელსაც ასევე
გააჩნია სავალუტო ფორვარდები, სვოპები და ოფციონები.

თიბისი ბანკში, სავალუტო სვოპებით სარგებლობა შეუძლიათ :

კომპანიებს, რომლებსაც აქვთ ფულადი სახსრები უცხოურ ვალუტაში, ხოლო

ანგარიშსწორება პარტნიორთან ან ბიუჯეტთან უნდა მოახდინონ ეროვნულ
ვალუტაში, ამავდროულად ძირითადი თანხის შენახვა უცხოურ ვალუტაში
ურჩევნიათ;
კომპანიებს, რომელთაც სურთ დროებით გაცვალონ უცხოურ ვალუტაში
ნომინირებული ფულადი სახსრები კონტრვალუტაზე (ეროვნულ ვალუტაზე) დღეს
 მოქმედი მიმდინარე საბაზრო კურსით და მომავალში დაიბრუნონ უცხოურ
ვალუტაში ფულადი სახსრები დაფიქსირებული კურსით.

რაც შეეხება ოფციონებს, ეს ეხება იმ ექსპორტიორ და იმპორტიორ კომპანიებს, ან ნებისმიერი

კლიენტს, რომელსაც აქვს წინასწარ განსაზღვრული ფულადი ნაკადი და მომავალში
ესაჭიროება კონვერტაცია და სურთ დააზღვიონ სავალუტო რისკი, ამავდროულად საბაზრო
კურსების მათთვის ხელსაყრელი ცვლილების შემთხვევაში, სურთ ჰქონდეთ შესაძლებლობა
ისარგებლონ საბაზრო კურსებით, ნაცვლად წინასწარ განსაზღვრული კურსისა.

სავალუტო ფორვარდებს თიბისი ბანკში იყენებენ კომპანიები, რომელთაც

აღებული აქვთ სესხი ან დაფინანსება ერთ ვალუტაში და შემოსავლებს იღებენ სხვა

ვალუტაში;
სურთ გადასახდელი სარგებლის და ძირი თანხის სავალუტო რისკებისაგან დაზღვევა.

და იყეებენ ასევე იმპორტიორი და ექსპორტიორი კომპანიები რომელთაც:

სურთ უცხოურ ვალუტაში გადასახდელი და მისაღები თანხების სავალუტო

რისკებისაგან

თიბისი ბანკში ამ ინსტრუმენტის მაქსიმალური ვადა არის 1 წელი და ბანკი იყენებს ყველა
ძირითად ვალუტას გარიგების განსახორციელებლად. ამასთან განსაზღვრულია კონტრაქტის
მინიმალური ოდენობაც, რომელიც შეადგენს 50,000 აშშ დოლარიდან 2,000,000 აშშ
დოლარამდე ან მისი ექვივალენტი. თანხობრივი ვალუტიდან გადახრა საჭიროებს
დამატებით შეთანხმებას ხაზინასთან. ამასთან, გარიგება მოითხოვს მის უზრუნველყოფასაც,
რომელიც განისაზღვრება გარიგების მოცულობის 10%-ით. ეს წილი წინასწარ უნდა იქნას
ბლოკირებული თიბისი ბანკში კლიენტის ანგარიშზე, რომელიც გარიგების შესრულებისას
გათვალისწინებული იქნება კონვერტაციის თანხაში. გარიგების შეთანხმება კი იდება
პირდაპირ თიბისი ბანკის ხაზინასთან.

აშშ

საინტერესოა როგორ მიმდინარეობს დერივატივებით ვაჭრობა სხვადასხვა ქვეყნებში და

როგორი გავლენა იქონია ამან ქვეყნის ეკონომიკის მდგომარეობაზე. ამ მხრივ ალბათ ამერიკა
ერთ-ერთი პირველი უნდა განვიხილოთ, ვინაიდან ფიუჩერსებით და ოფციონებით
ვაჭრობაში აშშ-ის ბირჟები პირველობას არავის უთმობენ.

თავდაპირველად ფიუჩერსები და ოფციონები აშშ-ში ფართოდ გავრცელდა მე-20 საუკუნის

70-იანი წლებიდან. ამ დროს მოხდა ბრეტონ ვუდსის სისტემის დასრულება და იამაიკის
სავალუტო სისტემაზე გადასვლა, რომელიც საჭიროებდა ვალუტის კურსის დამორჩილებას
მოთხოვნა-მიწოდების კვალდაკვალ. 70-იანი წლების მერე უკვე დაიწყო აშშ-ის გრძელვადიან
და მოკლევადიან კრედიტების ბაზარზე საპროცენტო კურსის რყევები და შეიქმნა ე.წ.
საპროცენტო ფიუჩერსიც. ფიუჩერსი არ არის განსაზღვრული რომელიმე საქონლისთვის, ის
შეიძლება ნებისმიერ პროდუქტზე დაწესდეს, რაც კი ბაზარზე მიმოიქცევა. ამასთან
მიჩნეულია,რომ ფინანსური ფიუჩერსების ფასების დინამიკა საკმაოდ ზუსტად ასახავს, თუ
როგორი იქნება რეალური ფინანსური ფასების დინამიკა მომავალში.

2015 წლის მონაცემებით ყოველწლიურად, ამერიკის შეერთებული შტატების დერივატივების

ბაზრის სწრაფი კონტრაქტების 30 % არის საბირჟო ინდექსების ფიუჩერსები და ოფციონები.
იაპონიაში ეს მაჩვენებელი 50 %-ს აღემატება. თავისი არსით აღნიშნული გარიგებები -
წმინდა სპეკულაციურ ხასიათს ატარებენ. ევროპის დერივატივების ბაზარზე ინდექსებზე
განხორციელებული გარიგებების ხვედრითი წილი გაცილებით ნაკლებია. მაგალითად
ევროპის წამყვანი ქვეყნების (საფრანგეთი, დიდი ბრიტანეთი და გერმანია) დერივატივების
ბაზარზე ინდექსებზე განხორცელებული სვოპების, ოფციონების და ფიუჩერსების
ოპერაციების ხვედრითი წილი, მთლიანი საბირჟო გარიგებების 15 %-ს არ აღემატება.

რუსეთი

რუსეთის დერივატივების ბაზარზე პოპულარულია РТС ინდექსის და ეკონომიკის

დარგობრივი РТС ინდექსების ფიუჩერსული კონტრაქტები: ინდექსი РТС ნავთობი, ინდექსი
РТС გაზი, ინდექსი РТС სამომხმარებლო საქონლის და ინდექსი РТС ტელეკომუნიკაციის.
ასეთი ფიუჩერსები ყველაზე პოპულარული ინსტრუმენტებია ინვესტირებისათვის სწრაფი
ბაზრის FORTS-ის სექციაში.

ჩიკაგო

ჩიკაგოს სასაქონლო ბირჟაზე 2005 წლის თებერვალში ძალიან ბევრი კონტრაქტი დაიდო და
ასე ვთქვათ, სარეკორდო მაჩვენებელს მიაღწია : სულ დაიდო 50 663 610 კონტრაქტი(საქმე
ეხება ფინანსურ ფიუჩერსებსა და ოფციონებს). აქედან 42 491 190 ფინანსური ფიუჩერსი იყო.

SWOT ანალიზი

ფიუჩერსებიც, ფორვარდებიც და ოფციონებიც წარმოადგეს იმ წარმოებულ ფინანსურ

ინსტრუმენტებს, რომლებსაც ნამდვილად შეუძლია ხელი შეუწყოს ქვეყნის განვითარებას,
როგორც ეკონომიკურად, ასევე ტექნოლოგიების მხრივ. ზოგიერთ მოსაზრებებში ვხვდებით
ისეთ დაშვებასაც, რომ დერივატიევბის ბაზრის განვითარების დონე შეიძლება მივიჩნიოთ
ქვეყნის განვითარების და ტექნოლოგიური განვითარების დონის მაჩვენებლის
ინდიკატორად. რეალურად, დერივატივების ბაზარი უზრუნველყოფს, რომ რისკები
მაქსიმალურად იქნეს შემცირებული და მოგება გაზრდილი. თუმცა, რა თქმა უნდა,
ყველაფერს აქვს თავისი უარყოფითი მხარეც და ასევე გარკვეული საფრთხეებიც სდევს თან.
შესაბამისად, განვიხილოთ SWOT ანალიზი:

ძლიერი მხარე -

 ანგარიშსწორება მასზე ხდება მომავალში, წინასწარ დადგენილი ფასით;

 ხელს უწყობს ბაზარი გახადოს უფრო სწრაფი ( როდესაც გარიგება იდება ეხლა, ხოლო
აქტივის მიწოდება და ანგარიშსწორება მოხდება გარკვეული პერიოდის შემდეგ);
  სხვა ინსტრუმენტებისგან განსხვავებით, საწყის ეტაპზე დერივატივების ყიდვას
შედარებით ნაკლები ინვესტირება სჭირდება;
 დერივატივებით ვაჭრობა საშუალებას იძლევა მივიღოთ პროგნოზირებადი
შემოსავალი აქტივზე ფასის ზრდის შემთხვევაში, რომელიც წინასწარ გაწერილია
ხელშეკრულებაში, ან გავაკეთოთ პერსპექტივაში არსებული შესაძლო რისკების
ჰეჯირება;
 დერივატივები საშუალებას გვაძლევს დავდოთ წმინდა სპეკულაციური ხასიათის
გარიგებები, რაც საშუალებას იძლევა ვივაჭროთ მეტალებით, ნავთობით და სხვა
 აქტივებით მათი რეალური მიწოდების გარეშე. მსგავსი გარიგებები გამორიცხავს
აქტივის მიწოდებასთან, დასაწყობებასთან დაკავშირებულ და სხვა ამდაგვარ
ხარჯებს.
 დერივატივების ბაზარი საშუალებას გვაძლევს ეფექტურად ვმართოთ რისკი

სუსტი მხარე -

 დერივატივის გაყიდვას საკმაოდ მაღალი რისკი ახლავს(განვრცობა უნდა);

 დერივატივებზე ოპერაციების განსახორციელებლად საჭიროა დიდი მოცულობის
დეპოზიტები (რამდენიმე ათასი აშშ დოლარი);
 დერივატივის გამოსყიდვა რთულია, იმიტომ რომ შეუძლებელია გამოსყიდული
აქტივის პარტიის გაყიდვა ერთდროულად რამდენიმე მოთამაშის მიერ;

შესაძლებლობა

საფრთხე

დერივატივების გავლენა ეკონომიკაზე

1986-დან 2007-მდე პერიოდში ფინანსური დერივატივების მნიშვნელოვანი ზრდა

შეინიშნებოდა. თუმცა, 2007 წლიდან როგორც დერივატივები, ასევე საბირჟო ვაჭრობაც
შემცირდა. ამ პერიოდისათვის, განვითარებულ ქვეყნებში აღინიშნებოდა მთლიანი შიდა
პროდუქტის ვარდნა და ინფლაცია. უმუშევრობა, კი ფაქტობრივად მუდმივი პრობლემა
გახდა. კორელაციისა და გრანგერის ანალიზის მიხედვით, რომელიც ეკონომისტების მიერ
იქნა ჩატარებული, დადგინდა დერივატივების გავლენა რეალურ ეკონომიკაზე 1998-2012
წლებში. შესაბამისად დადგინდა რამდენიმე სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი კორელაცია.

1. პირველი არის ის, რომ გაცვლითი ვაჭრობა და არასაბირჟო დერივატივები ზრდის

უმუშევრობას და ამცირებს ინფლაციას. დამატებით, არასაბირჟო დერივატივები ამცირებენ
ეკონიმიკის ზრდას. შესაბამისი დასკვნა გამომდინარეობს ბაზრის ზომაზე ნომინალური
ღირებულებისას.

2. დაბრუნებადი კონტრაქტებით გაზომილი ბაზრის აქტივობა გაცვლითი

დერივატივებისას, როგორც გაირკვა, ზრდის ინფლაციას.
3. არასაბირჟო დერივატივების ზრდა, რომელიც გაიზომა საბაზრო ღირებულებით
(Gross market value) ამცირებს უმუშევრობას და ზრდის ინფლაციას.

მოცემული შედეგები დამოწმებული არის სხვა ტესტის შედეგებთან.

ამერიკაში დერივატივების გავლენის გასარკვევად ეკონომისტებმა გამოიყენეს VAR ( The

Vector autoregressive model- ვექტორის ავტორეგრესიის მოდელი), რომელშიც გამოიყენეს სამი
ცვლადი. პირველი, არის მთლიანი შიდა პროდუქტი, რომელიც გვიჩვენებს ქვეყნის მთლიან
ეკონომიკურ აქტივობას. მეორე ცვლადი არის საბანკო სესხები, რომელშიც გამოყენებულია
კონკრეტულად კომერციული და საწარმოო სესხი. კვლევა ძირითადად ფოკუსირებულია
ბანკების მიერ ბიზნესის დაფინანსებით, მათთვის თანხების სესხებით. სწორედ ასეთი სახის
სესხები ყველაზე რელევანტურია იმის გამო, რომ დერივატივები ხელს უწყობენ
ბანკებისთვის კომერციული სესხების გაცემას. მესამე ცვლადი არის არასაფინანსო ფირმების
საშუალო Market-to-book(M/B) ღირებულება. Market-to-book ღირებულებით ხდება მისი
საბაზრო ღირებულებისა და კომპანიის ღირებულების შედარება.

საბოლოოდ დადგინდა, რომ ბანკებში კომერციული სესხების 1 %-ით ზრდა გამოწვეულია

მთლიანი შიდა პროდუქტის 0,013 %-ით ზრდის შედეგად. ასევე, VAR-ის შეფასების
მიხედვით, M/B-ის 1 ერთეულით ზრდა გამოწვეულია მთლიანი შიდა პროდუქტის 0,043
პროცენტით ზრდის შედეგად.

კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ დერივატივების მარგინალური ეფექტი ბანკის სესხებზე

ხელს უწყობს ეკონომიკის ზრდას. ასევე ის გვიჩვენებს არასაფინანსო ორგანიზაციების მიერ
დერივატივების გამოყენება რა გავლენას ახდენს ფირმის ღირებულებაზე.

2007-2008 წლების გლობალურ ფინანსურ კრიზისი - ზედმეტი ინფორმაცია ხომ არაა

გლობალური კრიზისის მიზეზი, უძრავი ქონების ფასების ზრდის სწრაფი ტემპის შემდეგ,
მისი უეცარი დაცემა არის, რომელიც 2007 წლის პირველ ნახევარში მოხდა. 2000
წლამდე,იპოთეკის გაცემა ბანკების მიერ ხდებოდა ჩვეულებრივ, ფიქსირებული საპროცენტო
განაკვეთით, რაც უზრუნველყოფდა ეკონომიკის მდგრადობას, ხოლო შემდეგ,
პოპულარული გახდა სუბსტანდარტული სესხები, რომლებსაც გარკვეული პერიოდის
შემდეგ მცურავი საპროცენტო განაკვეთი გააჩნდა და მომხმარებელი პირველ წლებში ძალიან
მცირე თანხას იხდიდა. ეს ყველაფერი მაცდურად გამოიყურებოდა მოსახლეობისათვის.
ასეთ „თავისუფალ“ მდგომარეობაში, უძრავ ქონებაზე მოთხოვნა გაიზარდა, მიუხედავად
იმისა, შესწევდათ სესხის დაფარვის ძალა თუ არა. ამის შემდგომ, ამერიკის შეერთებულ
შტატებში შიდა მეურნეობის ვალმა მაღალ მაჩვენებლებს მიაღწია, ხოლო დანაზოგი, კი აღარ
არსებობდა.

ასევე, ამ შემთხვევაში, არ უნდა დაგვავიწყდეს ის ფაქტიც, რომ აშშ-ი არსებობდა

„სადეპოზიტო ინსტიტუტების დერეგულაციისა და მონეტარული კონტროლის აქტი“- რაც
გულისხმობდა ბანკებისთვის უფლების მიცემას, შერწყმოდნენ ერთმანეთს, რამაც საბოლოო
ჯამში გამოიწვია საბანკო ინსტიტუტების რაოდენობის კლება. უშუალოდ კრიზისი, კი 2007
წლიდან დაიწყო, როცა უძრავი ქონების ფასებმა კლება დაიწყეს, მარტში, გაყიდვების
წლიური დაცემა 13% შეადგინა, სუბსტანდარტული იპოთეკების დეფოლტის დონე მოიმატა
და იპოთეკის გამცემ ინსტიტუტებს ფინანსური სტაბილურობა შეუჩერდათ.

აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ არსებობს ასევე ვარაუდი 2008 წლის გლობალური ფინანსური
კრიზისის წარმოქმნის მეორე მიზეზის შესახებ, რომელიც, ასევე ეხება ერთგვარმა ფინანსურ
ინოვაციებს, რომლებიც მართალია, დანერგეს 1980-იან წლებში, თუმცა პოპულარობა ჰპოვეს
სწორედ სუბსტანდარტული იპოთეკების ზრდის დროს, 2007 წლის დასაწყისში. ამერიკის
შეერთებული შტატების ფინანსურ სისტემაში, მოთხოვნა გაიზარდა ახალი სახეობის ფასიანი
ქაღალდებზე:

• იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდი (Mortgage-based securities, იგივე

MBS)

• სავალო ვალდებულებით უზრუნველყოფილი ობლიგაცია (collateralized debt

obligation, შემდგომში CDO) -წარმოადგენს MBS-ს ნაირსახებას.

ზემოთ ჩამოთვლილი ფასიანი ქაღალდების მთავარი პრინციპი მდგომარეობდა იმაში,

რომ რამდენიმე იპოთეკა მიეყიდებოდა კერძო კომპანიას, რომელიც შემდეგ „ფუთავდა“- ანუ
ახდენდა სეკიურიტიზაციას ერთ ფასიან ქაღალდად, საბოლოოდ კი ინვესტორს
მიეყიდებოდა. მიყიდვას ახდენდა ბანკის მიერ დაფუძნებული ვიწრო სპეციალიზაციის
კომპანია, და არა თავად ბანკი, შედეგად ბანკს იცავდა რისკებისგან. ფასიან ქაღალდს,
გაყიდვამდე, სარეიტინგო კომპანია აფასებდა, რაც, როგორც წესი, მეტად მაღალი იყო, ვიდრე
მასში შემავალი იპოთეკების ან ფასიანი ქაღალდებისა.

2000-წლისთვის უცხოური ქვეყნების დანაზოგების რაოდენობა საკმაოდ დიდი იყო,

მოთხოვნა ობლიგაციებსა და სხვას სახის ფასიან ქაღალდებზეც გაიზარდა, რამაც განაპირობა
ობლიგაციების ფასების ზრდა და საპროცენტო განაკვეთების კლება, რაც ინვესტორისთვის
არ იყო მომგებიანი, სწორედ ამ პერიოდში გახდა პოპულარული ეგრეთწოდებული MBS და
CDO, რადგან ისინი უსაფრთხოებასთან ერთად ინვესტორს სთავაზობდნენ მაღალ
საპროცენტო განაკვეთს. უცხოური ინვესტორებისთვის, აშშ-ში არსებული მდგომარეობა,
გაზრდილი იპოთეკების რაოდენობა და მათი უზრუნველყოფით გამოშვებული ფასიანი
ქაღალდების რაოდენობა, იდეალური აღმოჩნდა, მათთვის არსებული ჭარბი ლიკვიდურობის
დასაბანდებლად და ინვესტორების წილი უმეტესად, სუბსტანდარტულ იპოთეკებებთან
დაკავშირებულ ფასიან ქაღალდებს წარმოადგენდა. ამერიკის ფინანსურმა ინსტიტუტებმა
ვერ უზუნველყო მათი ანაზღაურება, რადგან გაცემული სესხების ჭარბი რაოდენობის გამო
მათ არ გააჩნდათ ლიკვიდურობა.

საბოლოოდ, შეიძლება დავასკვნათ, რომ კრიზისი მრავალი ფაქტორის ერთდროულად

მოქმედების შედეგი იყო. არსებობს გლობალური ფინანსური კრიზისის გამომწვევი
მიზეზების 2 ფაქტორი.
1)ზედმეტად შერბილებული მონეტარული პოლიტიკა ზედმეტად დიდი ხნის განმავლობაში,
რომელმაც ხელი შეუწყო სუბსტანდარტული იპოთეკის კრიზისის წარმოქმნას და
გაღრმავებას, რომელიც აღმოჩნდა ახალი ფინანსური დერივატივების გავრცელებასთან
ერთად გლობალური ფინანსური კრიზისის წინაპირობა.

2. გლობალური ფინანსური დისბალანსი, რამაც გამოიწვია უცხოურ ყვეყნებში დაგროვილმა

ჭარბმა ლიკვიდურობამ. აშშ-ში დანერგილმა ფინანსურმა ინოვაციებმა, მოთხოვნა გაზარდეს
MBS და CDO სახის ფასიან ქაღალდებზე, რომლებიც ხასიათდებოდნენ ნაკლები
რისკიანობით და ინვესტორისთვის მაღალი საპროცენტო განაკვეთით, საბოლოოდ მათზე
მოთხოვნის გაზრდის შედეგად, ინვესტორებმა მათი დაგროვილი კაპიტალი ამ ფასიან
ქაღალდებში დააბანდეს, რასაც ამერიკის ეკონომიკამ ვერ გაუძლო და სწორედ ეს არის
მიჩნეული გლობალური ფინანსური კრიზისის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად. კრიზისმა
გავლენა იქონია არა მარტო ამერიკის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე, არამედ მთელი
მსოფლიოს მაშტაბით, ქვეყნების ფინანსურ სისტემებზე, რადგან ისინი დაკავშირებულნი
არიან ერთმანეთთან ჯაჭვისებურად.