Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
KELLY LIBDADY
Donated by
The Redemptorists of
the Toronto Province
from the Library Collection of
Holy Redeemer Collège, Windsor
University of
St. Michael's Collège, Toronto
<P
HOLV .<:«5r-
Digitized by the Internet Archive
in 2009 with funding from
University of Ottawa
http://www.archive.org/details/lajusticeprimitiOOkor5
vN
\
BIBLIOTHEQUE THOMISTE
Directeur : Pierre MANDONNET, 0. P.
II
LA JUSTICE PRIMITIVE
ET
LE PÉCHÉ ORIGIAEL
D'APRES S. THOMAS
PAR
J.-B. KORS, 0. P.
Docteur de l'Université de Fribourg (Suisse)
1922 4
5^
HOlYREOÉEMERLIBRARY. \^:SOR
NIHIL OBSTAT :
J. DE Langen-Wendels, O. p. p. Mandonnet, O. p.
Maître en S. Théologie. Maître en S. Théologie.
IMPRIMATUR
B. D. VAX Breda,
Mag. in Theol., Prov.
A. Margerin
Autistes pontificiœ domûs,
vie. gén.
AVANT-PROPOS
notre intention est d'exposer les doctrines de leurs chefs dans des
chapitres spéciaux. Les opinions que professent quelques auteurs
importants du douzième siècle, Honorius d'Autun, Hugues de
Saint-Victor, l'auteur de la Summa Sententiariim, saint Bernard et
Pierre Lombard, feront l'objet du chapitre suivant. Enfin le dernier
chapitre de cette partie sera consacré aux prédécesseurs immédiats
et à quelques contemporains du Docteur Angéhque : Guillaume
d'Auxerre, Alexandre de Halès, Albert le Grand, saint Bonaventure
et Pierre de Tarentaise.
Bibliothèque thomiste *
'''
LA JUSTICE PRIMITIVE ET LE PÉCHÉ ORIGINEL
Avant-Propos '.
v
PREMIÈRE PARTIE
Le développement de Ja doctrine de la justice primitive et du péché
originel depuis S. Augustin jusqu'à S. Thomas d'Aquin
nature, sa transmission 15
Chapitre IV.
§ 4. S. Bernard. (1091-1153).
SECONDE PARTIE
La doctrine de S. Thomas
I La notion de « nature » ;
relations de la nature à la per-
sonne et à son opération. — 2. La notion d''< état » état de ;
BIBLIOGRAPHIE
SOURCES ORIGINALES
A ÉLARD P., Ol>era omnia, P. L. t. 178.
— Pétri Abaelardi opéra, éd. V. Cousin. 2 vol., Parisiis, 1849.
— Tractatus de Unitateet Trinitate divina, ed R, Stôlzle, Friboiirg-in-Br., 1891.
Albert i.e Grand, Opéra omnia, ed. Vives, Parisiis, 1890.
GiETL, O. P., Die Sentenzen Rfilands, nachmals Papsies Alexander III. Freiburg-in-Br., 1891.
Gonet, o. P., Clypeus Theologiae Thomisticae, Venetiis, 1744.
GouDiN, O. P., Tractatus Theologici, ed. Dummermuth, Lovanii, 1874.
Martin, O. P., La Doctrina sobre el Pecado oi-igi lal en la « Summa contra Genti'es», dans
Ciencia Tomista, 191 5.
Pesch Ch., S. J., Piaelectiones dosmaticae. t. III. Freihurg-in-Br., 1894.
PoRTALiÉ E., S. J., S. Augustin, dans Dtct. Théol. Cath. Letouze)', Paris.
Realencyklopàdie jiir protestantische Théologie und Kirche. Leipzig, 1899.
DE RuBEis, O. P., De peccato originali, Wirceburgi, 1857.
Salmanticenses, Cursus Théologiens, éd. Palmé, Parisiis, 1870 ss.
ScH\FF P-M., O. P., S. Thomas el les rapports de la nature pure avec la nature déchue, dans
Rev. des Se. Phil. et Théol., t. VII, 1913.
Scheeben, Handbuch der katholischen Dogmalik. Freiburg-in-Br.
Bibliothèque thomiste
CHAPITRE I
SAINT AUGUSTIN
1. Cf. Mansi, t. 4, col. 307. Coiiventus Hierosolyinitamus «... qui ?unt columnae et firma-
:
inenta Ecclesiaecatholicao Aurelius Augustinus et Hieronymus ». Col. 308 « Illico ille (Pela- :
gius) respoiidit Et quis est inihi Augustinus ? Cumque univers! acclamarent blaspheman-
:
Concilium oecum. Constantinop. Il (anno 553) et Constantinop. III (anno 681) Con-
2. ;
cil. oecum. Nicaen. (anno 787). Le deuxième Concile d'Orange a rédigé ses canones d'après
les formules de saint Augustin. Voir aussi la lettre d'Hormisdas ad Possessorem « De arbi- :
trio libero et gratia Dei quid Romana, hoc est catholica, sequatur et asseveret Ecclesia...
ex variis libris beati Augustini, et maxime ad Prosperum et Hilarium, abunde (potest)
cognosci » (Mansi, t. 8. col. 500). Et encore Jean II « Augustinus cujus doctrinam secundum
:
praecessorum meorum statuta Romana sequitur et servat Ecclesia ». (Mansi, t. 8, col. 804,
ad Senatores). On peut trouver des témoignages analogues chez les Papes Pelage II, Aga-
thon, Hadrien I, Nicolas I, Léo IX, Grégoire VIL
3. Monologium, Prolog. : « Nihil potui invenire me in ea dixisse, quod non catholicorum
Patrum et maxime beati Augustini scriptis cohaereat. »
4 DEVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
1. G. Manser, O. p. Johann von Riipella, dans Jahr. f. Philos, u. spek. Theol. B. 26,
H. 3, pp. 299-300.
Les éditeurs de saint Bonaventure disent à propos de ces citations d'Aristote, t. 10.
2.
col. 302 « Hi tamen loci magis serviebant ad probandam et omandam conclusionem iam
:
Dei le
» démontre il —
ne nous donne pas à vrai dire un système
,
notion d'être que l'on arrive à comprendre Dieu car Dieu est le ;
et ainsi, grâce à son sens catholique, qui ne lui manquait jamais dans
les points controversés, il ne tombe pas dans les erreurs auxquelles
Augustin que d'Aristote. Dans son livre, Aitgustinus-Zitatc bel Thomas voit Aquiii, Von
Hertling est un peu injuste envers le Docteur Angélique.
2. Pour les citations des œuvres de saint Augustin, nous renvoyons toujours —
à raoin?
d'indication contraire — à l'édition de Migne, P. L. Pour faciliter les recherches, nous don-
nons ici la liste des tomes, où se trouvent les œuvres citées.
t. 32, Retraciationum libri II.
t. 34, De Genesl ad litteram.
t. 40, Enchiridion.
t. 41, De CivitateDci.
t. 42, De Trinitate.
t. 44, De Peccat. Merit. et Reinissionc.
De PcrfcctioHC lustitiae hominis.
De Gratia Christi et de Peccato origtnali.
De Niiptiis et Concupiscenttis.
De Anima et dus origine.
Contra duas Epist. Pclagianorum.
Contra lulianum.
De corrcptione et gratia.
t. 45, Opus imperject. contra lulianum.
SAINT AUGUSTIN
Contra Iulianum, lib. 3, c. 11, 11. ^3. « ...non secundum illam felicitatem, ubi nihil erat
I.
in carne quod adversus spiritum concupisceret, et concupiscente adversus se spiritu frena-
retur, quia in natuia hominis aiitepeccatum pacem decebat esse, non bellum ». Voir aussi
lib. 4, c. 14, n. 69.
Opus Imperf. c. lui., lib. 4, c. iq. Absit ut in loco tantae felicitatis et in hominibus illic
.<
1. De Peccat. Mer. et Rem., lib. 2, c. 22. « Faciebat quippe hoc oido iustitiae, ut quia eorum
anima famulum corpus a Domino acceperat, sicut ipsa eidem Domino suo, ita illi corpus
eius obediret, atque exhiberet vitae illi congruum sine ulla resistentia famulatum. Hinc et
nudi erant et non confundebantur. »
Cf. De Niipt. et Concup., lib. i, c. 3 ; lib. 2, c. 2 et 35.
Op.
2. 23.
cit., 1. 2, c. « Cum
itaque primorum illorum hominum fuerit prima iustitia obe-
dire Deo, et hanc in membris adversus legem mentis suae legem concupiscentiae non
habere... »
4. De Peccat. Mer. et Rem., lib. 2, c. 22. « Nondura quippe anima rationalis domina
Garnis inobediens exstiterat Domino suo, ut poena reciproca inobedientem experiretur car-
nem... Denique posteaquam est illa tacta transgressio, et anirtia inobediens a lege sui
Domini aversa est, habere coepit contra eam servus eius, hoc est corpus eius, legem
inobedientiae ».
iustus dicitur, ex anim.o dicitur, non ex corpore. lîst enim pulchritudo animi iustitia. »
SAINT AUGUSTIN y
1. Opus imp. contra lui., lib. 3, c. 147. « G miseri si beatitudinem loci illius christiano
!
cogitaretis affectu, nec bestias ibi morituras fuisse crederetis, sicut nec saevituras ;... aut si
eas ultima senecta dissolveret, ut sola ibi iiatura humana vitam possideret aeternam, cur
non credamus qu.od auferentur de paradiso moriturae, vel inde sensu imminentis mortis exi-
rent, ne mors cuipiam viventi in loco vitae illius eveniret. »
2. Contra sec. epist. pelagian., lib. i, c. 2, n. 5 : Libertas quidem periit per peccatuin, sed
«
raortique generaret. » Et lib. 14, c. i. « ...eo natura (mutabatur) humana, etiam in posteros
:
1. Contra Iulian., lib. 6, c. i6, ii. 49 « ... qui baptizatur omni peccato caret non onini
:
nialo. ()uod planius ita dicitur omni reatu omnium malorum caret, non omnibus malis. »
:
2. Contra Iulian., lib. 4, c. 14, n. 60 « ...ille uterquc se.xus liis aliincntis quibus et ani-
:
malia cetera, corporaliter utebatur, et habebat ex hoc victu sustentaculum congruum, licet
modo quodam immortali, tameu animali corpori necessarium, ne indigentia laederetur de ;
Opus imperf. c. lui., lib. 6, c. 16 : « Non (timuit) Adam mortem in rniiis erat pote-tate
non mori. »
De Gen. ad liti., lib. 6, c. 25 « Aliud est autem posse non mori secundum quem modum
:
primus creatus est homo immortalis quod ei praestabatur de ligno vitae, non de constitu-
;
tione naturae. A quo liguo separatus est cum peccasset, ut posset mori, q\ii nisi peccasset,
posset non mori. Mortalis ergo erat couditione corporis animalis, immortalis autem bencfi-
cio Conditoris, »
4. Rctract., lib. i, c. 10, n. 3 : « ... Naturam, qualis sine vitro primitus rondita est : ipsa
eiiim vere ac proprie natura hominis dicitur. »
De pecc. mcrit. ci rcmiss., lib. i, c. 20 : " Benc utitui- uialo, concupisrentiam rcstringens
connubio. »
Opus imperf. c. lui., 'ib. 3, c. 167 « Ego concupi^centiam caniis, quae libido etiam nun-
:
ideo crimini probatur obnoxia suamque stirpem suo crimini tamquam hcreditario fecit ob-
noxiam. » Comparez De nupt. et concup., lib. 2, c. 8, n. 91.
6. Contra Iulian. ,]\h. 2, c. 5, n. 12 : « Istam vero legem
peccati... propterea vocavit iniqui-
tatem, quia iniquura est, ut caro concupiscat adversus spiritum. »
SAINT AUGUSTIN 11
D'autre part, puisque, selon Augustin, cette rectitude est une grâce
spéciale, elle n'était pas du tout due à la nature comme telle. Dieu
aurait pu créer l'homme dans des conditions naturelles sans au-
cune injustice ^. Saint Augustin est donc bien éloigné de l'opinion
de Baius et de Jansénius.
tim gratia deserente divina, de corporum nuditate confusi sunt. » Saint Thomas comprend ce
texte dans le même sens, I» q. 105, a. 1, c. Comp. c. 24, n. 7. :
4. Op. cit., lib. 4, c. 16, n. 82 « ...peccàto nudatum quod gratia contegebat. Gratia quippe
:
Dei magna ibi erat, ubi terrenum et animale corpus bestialem libidinem non habebat. Qui
ergo vestibus gratia non habebat in nudo corpore quod puderet, spoliatus gratia sensit quod
operire deberet. « Comp. : De peccat. merit. et remiss., lib. i, c 16; De Genesi ad liit., lib. 11,
c. 32 ; De Civitate Dei, lib. 14, c. 17.
3. Dans cette question, il est intéressant d'observer que la mort est aussi, selon saint
Augustin, un mal (op. cit., c. 75). Il dit à ce sujet : « Deus mortem non fecit ». [Opus Im-
12 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRTNE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
agit en nos âmes, et nous fait non seulement connaître, mais sur-
tout vouloir le bien, coopérant aussi avec nous pour l'exécuter.
Jos. Mausbach [Ethik des heil. Augustinus, Bd. II, kap. 2, § 3, 4°) cite De lib. arb.,
lib., 3, c. 20-22, et un texte du premier livre des Retract., c. 9, n. 6, pour prouver que saint
.\ugustin défend la uaturaiité de la concupiscence dans notre état actuel. Mais il me semble
que ces textes ne justifient pas une telle conclusion. Saint Augustin y fait seulement une
supposition. Si Dieu avait créé l'homme dans l'ignorance et la difficulté (la concupiscence),
il n'aurait pas été injuste, puisque même en cet état l'âme humaine serait supérieure à toute
créature corporelle, et pourrait triompher de ces défauts par l'exercice des vertus et la grâce
de Dieu. L'ignorance et la concupiscence ne seraient pas alors une peine du péché. I.e saint
Docteur parle donc du cas où ces deux vices sont naturels. Mais il ne dit pas que,
l'homme étant créé comme il est de fait, ces deux vices lui sont maintenant aussi naturels.
On ne peut donc pas appuyer sur ces textes une telle assertion.
3. Opus imperj. c. lui., lib. 3, c. 198 : « ... excepta propter incapaces uteros matrum sui
corporis quantitate, taies omnino qualis Adam factus est, (parvuli) gignerentur. »
4. Op. cit. lib., 5, c. 63 : « ... eadem quippe natura in singulis quibusque nascitm. »
SAINT AUGUSTIN là
est un habitus, si elle réside dans l'âme ou dan? les facultés, etc..
Bien que nous n'ayions pas dès lors un traité théologique achevé
de la grâce, nous pourrons cependant utiliser et sainement inter-
préter les renseignements épars, plus ou moins précis que les textes
présenteront sur des points plus spéciaux.
Saint Augustin — ceci nous paraît certain — était d'avis que
l'homme au paradis étaiten possession de la grâce sanctifiante,
et cela (quoiqu'ici il s'exprime moins clairement), dès le premier
moment de sa création. Augustin, il est vrai, ne se sert pas de
l'expression «grâce sanctifiante » pour désigner cet état privilégié
de l'homme, mais il en décrit assez clairement les qualités : « Eo
quippe ipso cum ah illo non discedit, (Dei) ipse praesentia jiistifi-
2. De Civitate Dei, lib, 14, c. 26 : « Vivebat itaque homo in paradiso, fruens Deo ex quo
bono erat bonu?..., ^audiunf verura perpetuebatur a Deo, in quem flagrabat caritas de
corde puro et conscientia bona et ûde non ficta. »
novum hominem eum qui secundum Deum creatus est, in iustitia et sanctitate veritatis
;
Comp. c. 27 « Dicit item Apostolus Expoliate vos veterem hominem cum actibus eius,
: :
induite novum qui renovatur in agnitionem Dei, secundum imaginem cius qui créa vit eum,
(Col. 3, 9). Hanc imaginem in spiritu mentis impressam perdidit Adam per peccatum, quam
recipimus per gratiam iustitiae ; ... (lib. 3, c. 20, n. 32) in ipsa agnitione creatus est, ante-
quam delicto veterasceret, unde rursum in eadem agnitione renovaretur. » Voyez aussi de
Trin. 1. 14, c. 15-17.
4. Enchiridion, c. 105.
5. Enchiridion, c. 106 : « ... quainvis sine gratia nec tune (in paradiso) uUum meritum esse
potuisset. »
De Civit. Dei, lib. 14, c. 28 : « Nam... bene vivere sine adiutoiio Dei etiam in paradiso
non erat in potestate. » Cf. aussi De corr. et grat., c. 10-13.
14 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
3. Op. cit. c. 12, n. 34 « Primo itaque homini qui in eo bono quo factus fuerat rectus,
:
acceperat posse non peccare... datum est adiutorium perseverantiae, non quo fieret ut per-
severaret, sed sine quo per liberura arbitrium perseverare non posset. »
2. I* q. 95, a-. 1. c.
3. Opus imperf. c. lui., lib. 2, c. iio :•« Quaiu miseriam in paradiso iitique non haberent,
si persévérante ibi naturae humanae rectitudine et beatitudine nascerentur. »
4. Op. cit. lib. 3, c. 198. Cf. aussi p. 13, note 3.
6. Opus imperf. c. lui., lib. 2, c. 83 : « Non a femina concipiente atque pariente, sed a viro
seininante est generationis exordium. » Cf. aussi c. 119 et 225.
7. Op. cit., lib. 2, c. 179, et De Trinit., lib. la, c. 12, n. 18 : « si sola mulier cibum edis-
set illicitum, sola utique mortis supplicio plecteretur. »
»
« C'est la concupiscence qui tient les enfants non baptisés dans les
l'ordre moral, et ne sont pas seulement des peines mais aussi des
péchés *.
Mais elles ne sont pas des péchés péché comme telles. Dans le
1. De Pecc. Mer. et Rem., 29 « Quod igitur in membris corporis mortis huius ino-
lib. i, c. :
2. Op. cit. lib. 2, c. 4 : « Coucupiscentia... parvulos non baptizatos reos innectit, et tam-
quam irae filios, etiamsi parvuli moriantur, ad condemnationem trahit. »
Opus imperf. c. lui., lib. c. 47 « ... peccatum originale sic peccatum est, ut ipsum sit
3. :
et poena peccati quod inest quidem nascentibus, sed in eis crescentibus incipit apparere
;
lentia concupiscentiae, qua vincitur etiam qui scit unde debeat abstinere... peccata sunt. »
Voyez aussi Contra Itilian., lib. 5, c. 3, n. S.
« ...esse in homine aliquid mali, quod non ipsum,
5. Contra Iulian., lib. 2, c. 5, n. 10 :
sacro fonte remissus est, propterea vocavit iniquitatem, quia iniquum est ut caro concupis-
cat adversus spiritum. » Cf. Opus imperf. c, lui., lib. 3, c. 167.
Opus imperf. c. lui., lib. 4, c 95 « ...ipsum originale voluntas eius eâecit, qui pri-
7. :
mus ea qua natura humana vitiata est, voluntate peccavit, ita ut quidquid hominum nasce-
retur per carnis concupiscentiam, qua? reorum confusione velata est, liberum non fieret a
reatu.
Nous ne comprenons pas comment E. Port.a.lié (Dict. Théol. Vacant, art. Augustin), peut
dire que pour saint Augustin la concupiscence n'est qu'un effet du péché originel. Le saint
Docteur s'exprime trop nettement en sens contraire. Ce n'est pas sur ce point qu'on doit
chercher la difiérence entre Augustin et Jansénius. La distinction' entre le mal et le « reatus »
revêt chez Augustin un tout autre sens que chez Jansénius. Pour Augustin, le « reatus » ne
consiste pas dans la prédominance de la concupiscence sur la raison cela pour lui, c'est le ;
mal. Le reatus, c'est la faute, ou la cuJpabihté, de ce mal qui nous incombe. Cette culpabilité
n'est pa<; une simple imputation du péché de notre premier père, qui pourrait être pareille-
ment enlevée par une simple non-imputation. Elle s'appuie, au contraire, sur notre unité
réelle avec la personne d'Adam en vertu du semen générateur. Un avec lui au moment de sa
prévarication, nous avons péché avec lui. La concupiscence est donc un désordre volontaire
dans notre nature. C'est pourquoi elle est dite péché. Elle est sans doute l'effet du premier
SAINT AUGUSTIN 17
pourquoi, après le baptême, le mal demeure, mais il n'est plus péché ; on lui attribue cepen-
dant encore ce nom, parce qu'il est l'effet du péché et qu'il nous y pousse. Toutefois, par
notre consentement aux mouvements déréglés, nous ne contractons pas à nouveau la culpa-
bilité impliquée par le péché originel et dérivée de la volonté de notre premier père, mais
nous devenons coupables d'un péché personnel, effet de notre propre volonté.
1. Cf. p. i6, note 5.
De Nupt. et Concup., lib. i, c. 25 Dimittitur concupiscentia carnis in Baptismo, non ut
: <
non sit, sed ut iu peccatum non imputetur. Ouamvis aùtem reatu suo iam soluto, manet
tamen, »
De Pecc. Merit. et Remis., lib. 2, c. 28 : «... manente illa, reatus eius solvitur. »
2. De Pecc. Merit. Remis., lib. i, c. 39 et seqq. Cf. p. 16, note 5. Contra lui.,
et lib. 3,
c. 21, n. 42 : « Concupiscentiae carnalis qui modum teaet, malo bene utitur. >
3. Contra lui., lib. 6, c. 8, n. 29 « Non enim et hoc esset peccatum, quod originale tra-
:
heretur sine opère hberi arbitrii quo primus homo peccavit. » Cf. aussi Opus imperj. c. lui.,
lib. 2, c. III ; lib. 4, c. 90, 91, 95.
4. Opus imperf, c. lui., lib. 4, c. 104 « lUe propria voluntate peccatum : illud grande pec-
cavit naturamque in se vitiavit, mutavit obnoxiavitque humanam. «
J. Mausbach dans son voit dans le « reatus »
livre déjà cité [Ethik..., Bd. II, kap. 3, § 4)
du péché originel l'aversion habituelle de de l'homme non-régénéré. Dieu dans la volonté
Comme le péché habituel n'est autre que l'état d'aversion de la volonté après l'acte préva-
ricateur, ainsi le péché originel est un état de péché resté dans la nature humaine de par le
péché actuel d'Adam. Cette aversion a pour effet la concupiscence dans la partie inférieure
de l'âme renforcée par celle-ci, elle constitue avec elle le péché originel.
; Ainsi Maus- —
bach identifie le « reatus n..de saint Augustin avec ce que saint Thomas appellera la partie
formelle du péché héréditaire. Mais l'aversion habituelle dont parle saint Thomas ne désigne
que la privation de l'ordination de la volonté vers Dieu par la justice originelle. C'est là un
désordre, il est vrai mais ce désordre, si mauvais soit-il, n'a le caractère d'un péché, d'un,
;
reatus que par la seule participation à la volonté prévaricatrice d'Adam. A ce titre seule-
ment cette privation n'est pas purement une peine, mais aussi un péché. En soi, c'est-à-dire
indépendamment du rapport avec la volonté du premier parent, le désordre de la partie
supérieure de l'âme ou l'aversion habituelle n'a pas plus le caractère de péché que la concu-
piscence c'est donc ce rapport précisément qui constitue le « reatus ». Et en cela saint Tho-
;
mas suit bien saint Augustin, pour qui également le reatus n'est pas Tétat même de l'aver-
sion, mais la culpabilité de cet état provenant du libre arbitre d'Adam. Les textes cités dans
les notes p. 16, n. 7 et p. 17, n. i, le disent assez clairement. Les expressions alléguées
par Mausbach ne prouvent pas sa thèse, me semble-t-il, et elles admettent bien une autre
explication.
Contra duas Epist. Pelag., lib. 4, c. 4, n. 7 « Restât ut in illo primo homine peccasse
5. :
omnes intelligantur, quia in illo fuerunt omnes, quando ille peccavit unde peccatum tra- :
hitur B. Cf. aussi Opus imp. c. lui., hb. i, c. 48, 112 lib. 2, c. 7, 178, 179, 202, 215 ; lib. 4, ;
c. 176.
Bibliothèque thomiste. 2
18 DÉVELOPPEMENT DE LE DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
I . Enchiridion, c. 45 : « Quamns et in illo peccato uno quod per, unum homineiii intravit
in mundura, et in omnes homiaes pertransiiî, propter quod etiam parvuH baptizautur,
possint intelligi plura peccata, si unum ipsum in sua quasi menibra singula di\idatur. Xam
et superbia est illic, quia homo in sua pot'us esse quani in Dei potestate diJexit et sacrile- :
gium, quia Deo non credidit et homicidium, quia se praecipitavit in mortem ; et fornicatio
;
spiritualis, quia integritas mentis humanae serpentina suasione corrupta est et furtum, ;
quia cibus prohibitus usurpatus est et avaritia, quia plus quaui illi sufficere debuit appe-
;
tivit et si quid aliud in hoc uno admisso diligenti consideratione inveniri potest. »
;
5 Opus imperf. c. lui., lib. 2, c 177 « Si quis intempeiautia sibi podagram faciat eamque
. :
transmittit in filios, quod saepe contingit, nonne recte dicitur, in eos illud vitium de parente
transisse ? Ipsos quoque hoc in parente fecisse, quoniam quando ipse fecit in illo fuerunt ?
fecerunt ergo, non actione hominum, sed ratione jam seminum. » Cf. lib. 6, c. 27 « lustus :
est enim Deus et ideo nascentes nec facere nec fieri sineret miseros, nisi nosset reos Et )>.
Enchir., c. 46.
3. Opus imperf. c. lui., lib. 2, c. 163 « ...in illo qui hoc egit, quando id egit omnes eramus
:
tantumque fuit ac taie delictum, ut eo natura universa vitiaretur humana. » Cf. lib. 3,
c. 57 et 66 c. 65 « Corpus quidem mortuum est propter peccatum, non ad alios patres sed
;
:
ad illum pertinet, qui tanta impietate peccavit quantani nos metiri non possumus. »
Opus imperf. c. lui., lib. 3, c. 57 «...quis niodus et quae sit divinae ratio et mensura iusti-
:
tiae de alioruni patruni peccatis, ut reddantur in lilios, indagare quis potest ? Propter quod
Deus hominem vero iudicantem sic vindicare prohibuit. Sed apos-
sibi tenuit ista iudicia,
tasia primi houiinis in quo summa erat, et nullo impediebatur vitio libertas propriae volun-
tatis, tani uiaguum peccatum fuit ut ruina eius natura humana esset tota collapsa.
•
infirma est et in corpore corruptibili, quod aggravât animam, peccant nec peccatis eorum
fit natura moritura et peccata eorum in filios longe diverse et longe minore redduntur, eius
occulto iustoque iudicio, qui in mensura et numéro et pondère cuncta disponit et Reddam :
peccata patrum in filios, non mendaciter dixit». Et encore lib. 6, c. 22 « Ipse primus Adam :
naturae tam e.xcellentis fuit... ut peccatum eius tam longe malus ceterorum oeccatis esset.
quam longe melior ipse ceteris fuit. »
'
SAINT AUGUSTIN 19
Du reste le péché actuel des parents plus proches, aussi bien que
le péché d'Adam, se transmettent par la génération et non seule-
ment par l'imitation ^
; de même donc que c'est en veitu du semen
générateur que les enfants contractent la culpabiUté de leurs pro-
ches parents, de même aussi c'est en vertu de la génération que le
1. Cet argument est cité par l'auteur de la Sumtna Sententiarum, tr. 3, c. 10, mais il ne
l'accepte pas.
2. Opus imperf. c, lui., lib. 3, c. 19 « Cum ergo dicit patrum in filios, non imitationem
: :
sed generationem redarguit... ideo non dicit, in tertiam et quartam imitationem sed gene-
rationem. » Cf. encore Enchit^., c. 46 et 47 ; Contra lui., lib. 6, c. 8.
De Nupt. et Concup., lib. 2, c. 34, n. 57 « Illo magno primi hominis peccato, natura
3. :
ibi nostra in deterius commutata, non solum facta est peccatrix, verum etiam générât
peccatores. »
peccaverunt, quando omnes ille unus fuerunt, de quo propterea singuli peccatum originale
traxerunt. » Cf. c. 26 c. 28, n. 48. Et De Civitate Dei, lib. 13, c. 14 ; p. 17, note 5.
;
De Pecc. Merit. et Remiss., lib. 3, c, 7 « ...in Adam omnes tune peccaverunt, quando in
:
eius natura illa insita vi qua eos gignere poterat, adhuc omnes ille unus tuerunt. »
Opus imp. c. lui., lib. 4, c. 90 « ...communem naturam mala voluntate vitiavit. » Et
:
5. Opus imp. c. lui., lib. 4, c. 104 « Argue de origine : animarum cunctationem meam,
quia non audeo docere vel affirmare quod nescio. » Cf. De Anima et eius Origine.
6. Contra lui., lib. 3, c. 18, n. 35 : « Omnes in uno homine tamquam in massa originis
commune illud habent peccatum. » et lib. 5, c. 14. « Omnes ex eadem massa perditionis et
damnationis. »
7. Cf. note 3.
20 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
d'autre part, cependant, c'est le péché d'un autre que nous portons
parce que nous ne l'avons pas commis de notre propre volonté per-
sonnelle 1. Le péché originel est donc un vrai péché de la nature,
vitium ?iaturae. Ainsi Augustin pouvait dire à JuHen qu'à la nature
ne nuisent que ses propres péchés ^. Pour saint Augustin donc, la
nature, propagée par la génération, est le Uen qui nous rattache
excepté, car lui n'est pas venu par la voie de la concupiscence, mais
est né de la Vierge par l'action du Saint Esprit ^. Les parents bap-
aliéna, et rursus modo quodam reperiuntur et nostra aliéna quippe proprietate sunt actio-
:
in eis nostrae voluntatis arbitrium, ut tamen propter orîginis contagium esse inveniantur et
uostra. 1) Cf. ibid. c. 48.
nam naturam, trahere originale peccatum, quia in primis hominibus natura humana pecca-
vit, ac per hoc naturae humanae nulla nocuere peccata nisi sua. »
De Pecc. orig., c. 33 « Utrumque propagatur et natura et naturae vitium. »
:
3. De Pecc. Ment, et Remiss., lib. i, c. 15, n. 9 « Nam si aliqui possent generari non per
:
Adam... non liquide « omnes » dicerentur ». (Ce texte se rapporte à l'Épître Ad Rom., c. 5,
V. 18 : ... per unius delictum in omnes.)
De Pecc. orig., c. 38 : « ... quidquid ctiani nondum erat natum, merito est in prévarica-
trice radice damnatum, in qua stirpe damnata tenet hominem generatio carnalis. »
4. De Nupt. et Concup., lib. i, c. i « ... carnalis concupiscentiae malum, propter quod
:
homo, qui perillam nascitur, trahit originale peccatum. » Cf. aussi Contra diias Episi. Pela g.,
lib. I, c. 17.
invenit, quia Domiuus homo non per ipsam ad homines venit. » Cf. aussi Contra lui., lib. 3,
c. 15. û. 54.
SAINT AUGUSTIN ^ 21
1 . De Peu. Meril.
lib. 2, c. 9 « (lustus) ex hoc gignit, quod adhuc vetustum
et Remiss., :
potest esse sine ardore libidinis, ut peragi possit quod ratioiiis est, non libidinis. Qui certe
ardor sive sequatur sive "praeveniat voluntatem, non tamen nisi ipse quodam quasi suo
imperio movet membra, quae moveri voluntate non possunt. » Cf. aussi Contra lui., lib. 3,
c. 23, n. 53.
3. Contra lui., 'ib. 5, c. 14 « Vitia cum sint in subiecto in parentibus, tamen in filios
:
non quasi transmigratione de suo subiecto in subiectum aUerum..., sed affectione et con-
tagione pertranseunt. » Et Mb. 5, c. 3 « Concupiscentia carnis et causa peccati est, defec-
:
nisi quod nascitur renascendo emundetur profecto aut utrumque vitiatum in homine tra«
;
hitur, aut alterum in altero tamquam in vitiato vase corrumpitur, ubi occulta iustitia divi-
nae legis includicur. »
5 . Opus imperf.
lui., lib. 2, c. 179
c. « Ex illo ergo une principaliter erant tracturi nas-
:
centes originale peccatum, qui genuit. Illa autem quod excepit, concepit. »
22 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
dans saint Augustin mais cela nous entraînerait trop loin. Nous
;
eUe passe même chez saint Anselme, qui pourtant suit une autre
voie dans l'explication du péché originel Alexandre de Halès ;
dans un état intermédiaire ils sont sans douleur, mais aussi sans
:
CHAPITRE II
SAINT ANSELME
Saint Augustin dit < ...occulta etiani tabe carnalis concupiscentiae suae
: tabificavit in
se omnes de sua stirpe venientes (venturos). » De pecc. Merit. et Remiss., lib. i, c. 9, n. 10.
Meditatio in Ps. Miserere, n. 17 « Carnalis concupiscentia ...in baptismo praeterit reatu
:
et inpoenani peccato nobis remanet actu » et n. 18 « Et hoc est iuguni grave quod creatum
; :
est super filios Adam a die exitus de ventre matris eoruni (Eccl. 40, i) ». Saint Augustin cite
24 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
ce texte maintes fois contre Julien. Cf. Opiis Imperf. c. lui. et les textes cités p. i6; n. 5 et
p. 17, n. I.
1 . De Fille Trinitatis, c. 4, col. 272 : « Duo parva opuscula mea, Monologion scil. et Pros-
logion, qiiae ad hoc facta sunt, ut quod fide tenemus de divina natura et eius per-
maxime
sonis praeter Incamationem, necessariis rationibus sine Scripturae auctoritate probari
possit. » Cf. aussi Monologium, c. 64, col. 210 Cur Deiis hovio, Praef., col. 361.
;
2. Cur Deus homo, lib. 2, c. i : « Rationalem naturam a Dec factam esse iustam, ut illo
fruendo beata esset, dubitari non débet. Ideo namque rationalis est, ut discernât inter
iustum et iniustum ...alioquin frustra facta esset rationalis... Simili ratione probatnr, quia
ad hoc accepit potestatem discernendi, ut odisset et vitaret malum et aniaret et eligerct
bonum, atque mains bonum magis diligeret et eligeret... .\d hoc itaque factam esse ratio-
nalem naturam certum est, ut summum bonum super omnia amarct et eligeret, non propter
aliud sed propter ipsnm. .«^t hoc nisi iusta facere nequit. Ut igitur frustra non sit rationalis,
simul ad hoc rationalis et iusta facta est. »
3. Op. cit.,Uh. I, c. II « Omnis voluntas rationalis creaturac subiecta débet esse volun-
:
tati Dei... Hoc est debitum, quod débet angélus et homo Deo, quod solvendo nullus peccat,
et quod omnis, qui non solvit, peccat. Haec est iustitia sive rcrtitndo voluntatis quae iustos
facit sive rectos corde, id est voluntate. »
SAINT ANSELME 25
Nous voyons déjà par cet exposé que la justice originelle, chez
Anselme, est comprise dans le sens strict de justice elle implique ;
1 .
Loc. cit.; et aussi lib. i, c. 24. Cf. encore De conccptu virginali, c. 22 «...humana natura :
non habet in i'Io iustitiam quam accepit in Adam et anam semper débet habere ». Et
aussi c. 23 ;
De Casii diaboli, c. 15-16 Dial. de libero Arhitrio, c. 3.
;
Dial. de Veritate, c. 12 : « Voluntas ergo illa iusta dicenda est, quae sui rectitudinem
servat propter ipsam rectitudinem. lustitia ergo est
rectitude veluntatis propter se ser-
vata. »
De Concordia praescientiae Dei cum libem arbiirio, c. 13 « Intentie
namque Dei fuit ut :
3. De Conc. virg., c. 8 : « lustitia ...quae nec servari petest nec haberi non intellecta. »
Cf. c. 29, et De Concord. praesc. Dei, c. 7.
4. De
casu daboli, c. 15 « Ideo namque débet, qui accepit. » :
6. De Concord. praesc. Dei, c. 13 : Appetitus vero, quos omnes vocat Apestelus car-
«
nem et concupiscentiam, in quantum sunt,non sunt mali vel inuisti sed quia sunt in ratio-
;
nali creatura ubi non debent esse, dicuntur iniusti. »
7. De Nuptiis consanguincorum, c. 5 : « ...in corpore humane ante primi hominis prae-
vancationem nihil erat turpe, nihil dissonum cum harmenia illa boni Createris manu :
L'immor-
de la mort ^ au ciel seulement la mort est
;
impossible.
absolue. Ce pouvoir de
talité du premier homme n'était donc pas
mor-
du péché qui corrompt la nature. En soi la nature n'est ni
toute
non mon, non posse mori^ mais l'exphcation donnée est ;
anselmienne
Quoique la justice originelle dans la conception
aitV caractère d'une vertu, elle n'en appartient pas
moins à la
par créa-
nature. Elle a été donnée à l'homme avec sa nature
propagée avec elle, si nos premiers parents
tion, et elle se serait
commis péché par lequel ils l'ont perdue. Cette
n'avaient pas le
n
« Non puto mortalitatem àd puram,
sed ad corruptam hominis
2 Op cit lib 2 c :
titudinem. »
une chose n'est pas nécessairement naturelle par cela seul qu'une
personne la reçoit avec sa nature indépendamment de sa propre
action. Mais ici Anselme fortement influencé par l'ultra-réalisme
de Scot Erigène, n'a pas une idée claire du rapport de la personne
et de la nature * ; c'est pourquoi il peut attribuer à la justice natu-
relle les caractères d'une vertu proprement dite, ce qui dans le
1 A ce point de vue le passage suivant est aussi caractéristique « Quod Adam come-
. :
debat, hoc natura exigebat ; quia ut hoc exigeret, sic creata erat. Ouod vero de ligno vetito
comedit, non hoc voluntas naturalis sed personalis, hoc est propria, fecit «. {De Concept,
virg., c. 23). Ici il confond l'exigeance qui vient delà nature avec l'acte que pose la personne.
Il en a lui-même le sentiment, quand il fait usage de deux mots différents : « exigebat »
et « fecit ».
nisi iustum ...aperte mens rationalis cognoscit euni quem simihter propria voluntate et
virtute procréât, alicui malo subditum fieri non debere, quoniam minus inconveniens est
omnipotenti et sapienti Dei bonitati talem facere rationalem naturam sola propria volun-
tate de raateria, in qua nullum est peccatum. » Cf. aussi c. 10.
28 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
cet acte ne peut donc être que juste ^. Mais si l'on entend par justice
originelle la rectitude totale de la nature, c'est-à-dire la sujétion
de la volonté à Dieu et des puissances inférieures à la volonté,
elle implique un don spécial qui n'est exigé à aucun titre par la
nature. C'est là précisément la doctrine que combattirent les
Baianistes.
Que saint Anselme considérât la sujétion de la vie inférieure à
la volonté comme une grâce spéciale, c'est ce qui paraît ressortir
des textes cités plus haut ^. Pour lui, la concupiscence, prise en
elle-même, n'est ni juste ni injuste, contrairement à ce que vou-
lait Baius. On ne peut donc pas prétendre que Dieu devait procurer
à l'homme la subordination totale de la concupiscence à la volonté
au titre de justice. Si Dieu le fait néanmoins, c'est alors par une
grâce spéciale ; car il n'y a aucune raison déterminante tirée des
exigeances de la nature elle-même.
On objectera peut-être que saint Anselme dit expressément que
au sens de la rectitude de la volonté est
la justice originelle prise
une grâce. C'est qu'on trouve dans son livTe De conceptit virsi-
ainsi
nali qu'Adam a perdu la grâce qu'il pouvait conserver pour sa
postérité *. Nous croyons cependant qu'Anselme parle ici de la
grâce dans un sens très large, c'est-à-dire en tant que la création
et ad plenitudinein gratiae, quam Adam concedebat, quani ut quorum esse in illius potes-
tatc sic erat, ut quod ille naturaliter erat, hoc iLi per illum essent, ita quoque in eius esset
arbitri: libertate, ut qualis erat ipse iustitia et felicitate, taies eos propagaret. Hoc illi da-
tum est. Ouoniam itaque in taiitae gratiae celsitudine positus, bona, quae sibi et illis ser-
vanda acccperat, sponte deseriiit, idcirco filii perdiderunt, quod pator illis cum scrvando
dare posset, non servando abstulit ». C. 24 « Sic tamen prixata est (huniana natura) illo
:
dono, quo sibi iustitiam custodire poterat in posteros ut iu nullo eoruin ipsa cum aliqua ;
4. De Concept, virg., c. 10: « Dédit etiani illi Deus hanc gratiam, ut sicut quando illum
condidit nulla propagandi opérante natura, aut voluntate creaturae, simul fecit eum et
rationalem et iustum ; ita simul cum rationalem haberent animam, iusti essent, quos gene-
raret opérante natura et voluntate, si non peccaret. »
esse creatam, probatur etiam quod qui ex humana natura propagarentur non praecedente
peccato, ex necessitate iustitiam pariter haberent cum rationalitate. Siquidem qui creavit
primum hominem sine parentum generatione, créât etiam eos qui per creatam ab illo fîunt
propagandi naturam. Omnis igitur homo, si peccatum non praecessisset, simul esset sicut
Adam et iustus et rationalis. »
6. Car Deus homo, lib. i, c. 9 : « Rationalem creaturam iustam factam esse et ad hoc ut
Deo fruendo beata esset... » Cf. aussi lib. 2, c. i.
Proslogion, c. i : « Quo (simius) obruti ? A patria in exsilium, a visione Dei in caecitatem
l'universel formel n'est pas une forme logique, mais une réalité ;
c'est une même nature réelle, unique, qui se trouve dans tous
les individus l'individuation ne divise pas la nature, mais sépare
;
484 ; L. ViGN'A Sanf Anselmo Filosofo, p. 55-59 Domex de \'orges, .S. Anselme, p. 152-
: ;
bury. Ces auteurs s'appuient surtout sur un texte du troisième chapitre de son traité
De fide Trinifatis « Xempe de nulla una eademque numéro re duo Angeli dicuntur, aut
:
duae animae, nec unum aliquid numéro de duobus Angelis dicitur, aut de duabus ani-
mabus, sicut et Patrem et Filiuni dicimus de Deo uno numéro et unum numéro Deum de
Pâtre et Filio. » Nous en parlerons pins loin.
Anselme ne traite pasla question des universaux « ex professo ». Cependant on trouve chez
lui des expressions, qui sont caractéristiques de l'ultra-rcalisme. Témoin sa définition de la
substance universelle « quae pluribus substantiis essentialiter communis est ...in plures
: ;
substantias se di\idit cum aliqua alia per essentialem communionem se colligit. » {Manolog.
;
p. 27. P. L. t. 138, col. 180). La personne est définie « quae cuni natura collectionem habet
:
proprietatum ». Cf. p. 26, n. 5. « Diversarum vero personarum impossibile est eaiidem esse
proprietatum collectionem aut de invicem eas praedicari. Nam et Pétri et Pauli non est
eadem proprietatum collectio». De fide Triniiatis c. 6. Dans ce même ouvrage, c. 2, il atta-
que RosceUn en disant « Qui enim nondum intelligit quomodo plures homines in specie sunt
:
unus homo, qualiter in illa secretissima et altissima natura comprehendet quomodo plures
personae quarum singula quaeque est perfectus Deus, sinl unus Deus ? » Cette comparaison
n'a de valeur que dans le sens ultra-réaliste. Il lui fait encore ce reproche « Qui non potest :
iutelligere aliquid hominem nisi individuuiu, nullatenus intelliget homiuem nisi huma-
e?.=;e
esse assumptam ». Ce texte devient encore plus intéressant si on le compare avec ce qu'il
dit c. 6 « Verbum enim caro factum assumpsit naturam aliam, non aliam personam. Nam
:
cum profertur homo, natura tantum quae communis est omnibus hominibus, signiâca--
tur. Cum vero démonstrative dicimus istum vel illuin hominem, vel proprio nomine Jesum,
personam designamus quae cum natura collectioutm habet proprietatum, quibus hcmo
communis fit singulus, et ab aliis singulis distinguitur. Nam cum ita designatur, non quili-
bet homo intellgitur sed qui ab angelo annuntiatus est... Cum ergo Verbum caro factum
est, naturam assumpsit, quae sola nomine hominis significatur, et semper est aUa a di\ina
natura non aliam assumpsit personam, quoniam eamdem habet cum assumpto homine
;
proprietatum collectionem. Non enim idem est homo et assumptus a Verbo homo id est
lesus quoniam in nomine hominis, sicut dictum est, sola intelligitur natura in assumpto
; ;
vero homine, ve! in nomine lesu, intelligitur cum natura, id est, cum homine collectio pro-
prietatum, quae est eadem eidem assumpto homini et \'erbo ». Selon Anselme donc, dans
l'Incarnation le Verbe n'a pas pris une nature individuelle, mais la nature qui est commune
à tous, puisque selon lui la nature individuelle est une personne ayant un ensemble de
singularités en propre. Or dans l'Incarnation l'ensemble des singularités est commun à la
nature et au Verbe. Et c'est ainsi qu'on a dans le Christ une persoime et deux natures. Il
me semble que cette explication de l'Incarnation prouve clairement le sens ultra-réaliste des
conceptions anselmiennes. Cf. S. Thomas, Ili* q. 4, a. 4 c.
A cette lumière nous comprenons mieu-x les expressions de saint Anselme sur l'unité de
nature que nous avons avec .-^dam, comme par exemple celle-ci « tota aatura humana iu :
SAINT ANSELME 31
in parentibus primis(Cur Deus homo, lib. i, c. 18) « Natura corrupta per eum in qiio
» ;
tota nunc erat et extra qiiem non erat » ( De Nuptiis consanguineorum, c. 5).
Quant au texte objecté plus haut, les adversaires oublient que selon la conception ansel-
niienne le « unum numéro » c'est l'individuel. Or en Dieu exceptionnellement une essence
individuelle est commune aux trois personnes, tandis qu'entre deux anges ou deux âmes
il ne peut y avoir une essence individuelle commune. Les mêmes expressions chez saint
Anselme et les Thomistes n'ont pas toujours le même sens. Cf. A. Boehne, Anselmi Can-
tuariensis philosophia, p. 15, sqq ;De Résumât, S. Anselme de Cantorbéry, p. 494 ; Hau-
RÉAU, Histoire de la philosophie scolastique, t. I, p. 280-281.
Cur Deus homo, Ub. i, c. 18 « In illa tamen iustitia in qua erant, \idetur quod s
I. :
vicissent, ut non peccarent tentati ita conûrmarentur cum omni propagine sua, ut ultra
;
peccare non possent quemadmodum quia victi peccaveruat, sic infirmati sunt, ut, quan-
:
tum in ipsis est, sine peccato é^se non possent. Quis enim audeat dicere plus valere iniusti-
tiam ad alligandum in servitute hominem in prima suasione sibi consentientem, quam
valeret iustitia ad confirmandum eum in libertate, sibi in eadem prima tentatione adhae-
rentem ? Nam quemadmodum quoniam humana natura tota erat in parentibus primis,
tota in illis victa est ut peccaret (excepto illo solo homine, quem Deus sicut scivit sine viri
seraine de Virgine facere, sic scivit a peccato Adae secemere), ita in eisdem tota vicisset,
si non peccassent. »
< Hoc non dicit asserendo sed opinando ». Dans son Quodlib. 5, a. 8, il dit simplement « Qui- :
in eisdem infantibus, nisi ipsam quam supra posui factam per inobedientiam Adae iusti
32 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
est donc coupable. On doit dire pareillement que ce qui est fruit
tiae debitae nuditatem, per quam oinnes ûlii suut irae, quoniaiu et naturam accusât spoa-
tanea, quam fecit in Adam, iustitiae desertio ». Ibid. c. 3 : « ...originale peccatum
esse iniustitiam dubitari non débet... Quod si ita est et iaiustitia non est aliud quam
absentia debitae iustitiae... utique originale peccatum clauditur sub eadem deâiiitione
inuistitiae ».
Cur Deus homo, Iib. i, c. 24 » ...culpa est iili babere impotentiam qua uec iustitiam
4. :
tenere et peccatum cavere, nec quod pro peccato débet reddere, potest. Sponte namque
fecit unde perdidit illam potestatem. »
impotentem, culpa manente... Possumus etiam ratiouabiliter asserere quia quod a prima
conditionis liumanae dignitate ac fortitudine atque puchritudine minorata et corrupta est,
illi ad culpam imputatur... Sic quidem ipsos motus, sive appetitus quibus propter pecca-
« ...corruptio et mala quae fuerunt poena peccati et post baptismum rémanent, non sunt
per se peccata, Sola namque iniustitia est per se peccatum et illa quae sequuntur iniusti- ;
d'Adam) qu'il est passé une première fois à la nature ; c'est par la
nature qu'il passe dorénavant à la personne (c'est-à-dire de chacun
des hommes ^.) C'est pourquoi le péché d'Adam ne se transmet
point à ses enfants, de telle sorte qu'ils doivent en être punis comme
s'ils l'avaient personnellement commis '^.
La nature qui était toute
entière dans Adam, a péché par lui ^ ; en vertu de cette nature,
qui est transmise de génération en génération, tous étaient en Adam
que lui Le
et n'étaient autres *. péché héréditaire est donc vraiment
un péché de nature, un péché naturel.
Adam comedebat, hoc natura exigebat... Quod vero de ligno vetito romedit, non hoc volun-
tas naturalis sed personalis, hoc est, propria fecit ; quod tamen egit persona non fecit sine
natura. Persona enini erat quod dicebatur Adam, natura quod home fecit igitur persona :
peccatricem naturam, quia cum Adam peccavit, homo peccavit... Similiter fit in infan-
tibus e converso. Nempe quod in illis non est iustitia quam debent habere, noiï hoc fecit
illorum voluntas personalis, sicut in Adam ; sed egestas naturalis, quam ipsa natura accepit
ab Adam ». Cf. ibid. c. i.
2. De Concept, virg., c. 22 : « Peccatum Adae ita in infantes descendere ut sic puniri pro
eo debeant ac si ipsi singuli illud f ecissent personaliter, sicut Adam, non puto. »
3. De Concept, virg., c. 7 : « ...In Adam omnes peccavimus, quando ille peccavit, non
quia timc peccavimus ipsi qui nondum eramus, sed quia de illo futuri eramus. »
4. Op. 23 « Negari nequit infantes in Adam fuisse, cum peccavit, sed in illo cau-
cit. c. :
saliter sivemateriahter velut in semine fuerunt in ipsis personaliter sunt quia in illo
; ;
fuerunt ipsum semen, in se singuli sunt diversae personae in illo non alii ab illo, in se ;
alii quam ille. In illo fuerunt ille, in se ipsi. Fuerunt igitur in illo, sed non ipsi quoniam ;
6. De Concept, virg., c. lo : « Cum fecit Deus Adam, fecit ineo naturam propagandi,
quam subiecit eius potestati ut ea uteretur pro sua voluntate, quamdiu ipse vellet subdi-
tus esse Deo... «
Bibliothèque ihouiiste 3
34 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
3 . De Concept, virg., c. 10 : « Restât igitur ut per hoc tantum sit débiter, quia est Adam ;
sed non simpliciter quia est Adam, sed quia est peccator Adam. »
4. Op. cit., c. 12 « Nulli efgo personae quamvis de se propagatae transmittere mala
:
praedicta potuit in cuius generatione nec natura illi data est propagandi, ner voluntas eius
quidquam operata est, aut operari voluit. Quare .\dae mala praedicta nulla ratione aut
rectitudine ad hominem conceptum de Virgine pertranseuut. » Et c. 13 « Niniis inconve- :
niens est omnipotenti et sapienti Dei bonitati talem facere rationalem naturam sola
propria voluntate de materia in qua nullum est peccatum. »
5. Op. cit., c. 15 : « Licet massa generis humani peccatrix nominetur, non tameii in ulla
parte eius est peccatum, uisi ut dixi in voluntate quam in nulla hominis conceptione semen
habere cognoscitur. »
6. Op. cit., c. 15 « Quamobrem nulla ratione vera aut v^risimilî contradicente, si consi-
:
derentur quae supra dicta sunt, iaui libère possumus concludere quia nulla ratio, nulla
Veritas, nuUus intellectus permittit ad hominem ex sola Virgine conceptum de peccato
massae peccatricis, quamvis de illa sit assumptus, aliquid potuisse aut debuisse accedere
etiamsi non esset Deus. »
Il est clair que saint Anselme comprend l'expression massa peccatrix dans un autre sens
que saint Augustin, à qui il l'emprunte. Pour celui-ci, la masse pécheresse c'est le genre
humain lui-même qui descend du premier homme par voie de génération. En conséquence,
le Christ n'appartient pas à la massa perditionis, bien qu'il vienne d'.^dam quant à la ma-
tière corporelle. C'est précisément cette matière corporelle qu'.Anselme appelle la masse
pécheresse aussi peut-il dire que le Christ vient de la « massa peccatrix »
;
« semen de :
Virgine sumptum asserit esse mundum quamvis sit de massa peccatrice » {De Coticept.
virg., c. 14). Et c. 15 : « quamvis de illa (scil. massa peccatrice) sit assumptus ». Cf. c. 21.
potest homo intelligi non quod in semine sit immunditia peccati, aut peccatum sive ini-
;
quitas sed quia ab ipso semine et ipsa conceptione ex quo incipit homo esse, accipit neces-
;
sitatera ut, cum habebit animam rationalem, habeat peccati immmiditiam, quae non est
aUud quam peccatum et iniquitas. Nam etsi viciosa concupiscentia generetur infans, non
tamen magis est in semine culpa quam est in sputo vel in sanguine, si quis mala voluntate
exspuit, aut de sanguine sue aliquid emittit non enim sputum aut sanguis, sed mala volun- :
tas arguitur. »
SAINT ANSELME 35
tota humananatura, simul et semel ad imaginem Dei condita et in qua omnes hoinines
ab initio mundi usque ad finem et unum sunt et secundurn corpus et aninam siniul creati,
leges divinas per inoboedientiam transgressa est in paradiso, nolens mandatum Dei cus-
todire... Solus ad medicamentumRedemptor noster in illa massa totius humani
vulneris
generis absque peccato relictus est, ut per illum solum seinper salvuna totius naturae vulnus
curaretur, ac per hoc ad pristinum statum salutis totum quod vulueratum est, restitueretur. »
Ibid. fragm. 2, col. 315 « Prima est nati\'1tas illa in qua totum genus humanum simul de
:
nihilo natum... »
primo homine Deus condiderit, « adhuc enim, ut ait .A.ugustinus, ille unus omnes fuit »,
quod in ipso naturaliter creatum est, nullomodo potuit naturalem legem Creatoris tran-
sire.Non igitur in illo peccavit, quod in illo Deus creavit in quo tamen omnes peccave-
:
runt ac per hoc in ipso omnes moriuntur et consequenter omnes puniuntur. Proinde rec-
tissime creditur, quemadmodum in illo Deus generalem humanae generis creare voluit
.
ad imaginem Dei facto omnes homines secundum corpus et animam simul et semel in
sola possibilitate conditi sunt, et in ipso omnes peccaverunt priusquam in proprias subs-
tantias ...prodirent. » Voir encore ibid. lib. i, n. 5
: lib. 4, n. 12, col. 801
; lib. 5, n. 27, ;
PIERRE ABÉLARD
1 Son petit traité De Unilale et Trinitate ciivina fut condamné au Concile de Soissons
.
bonus homo dicatur, quod ad mores pertinet, bona tamen est creatura. »
Exposit. in Epist. ad Rom., lib. 2, col. 838 « Post baptismum parvulos et qui nullius
:
mourir ^ Abélard suit ici saint Augustin. Il semble bien qu'il con-
nion qu'une affirmation nette * mais dans son Ethica, qui est d'une ;
Il suit de là que les enfants, qui n'ont pas encore l'usage de la rai-
son, ne peuvent être le sujet d'un péché au sens strict du mot '.
1. op. « Et attende quod cuin de cibo etiam hominis sicut de cibo ani-
cit., col. 765 :
iiialium providet et omnibus pariter terrena concedit alimenta, patenter insinuât mor-
tales quoque hominescreatos fuisse et eos in corporibus animalibus non spiritualibus fac-
tos esse, et ne morte dissolverentur, tune quoque horaini sicut nunc cibum necessarium
esse. »
2. Op. cit., col. 766 Illos quoque spiritus (apostates) bonos condidit in ipsa scil. spiri-
: <i
tual! substantiae natura, quam ipsi superbiae labe maculaverunt, non destruxerunt. »
3. Expositio in Epist. ad Rom., lib. 2, c. 5, col. 866-873.
4 . Op. 873 « Haec de originali peccato non tam pro assertione
cit., lib. 2, col. : quam
pro opinione, nos ad praesens dixisse sufficiat. »
5. Apologia, col. 107 Ex Adam, in quo omnes peccavimus, tam culpam quam poenam
: (
nos contraxisse assero, quia illius peccatum nostrorum quoque peccatorum omniijm origo
exstitit atque causa. »
6. Ethica, seu Scito teipsum, c. 3, col. 636 « Vitium itaque est quo ad peccandum proni :
efficimur, hoc est inclinamur ad consentiendum ei quod non convenit, ut illud scil. facia-
mus aut dimittamus. Hune vero consensum proprie peccatum nominamus hoc est cul- ;
pam animae qua damnationem meretur vel apud Deum rea statuitur, quis est enim iste
consensus, nisi Dei contemptus et offensa ipsius ? Peccatum itaque nostrum contemptus
Creatoris est et peccatum est Creatorem contemnere, hoc est id nequaquam facere propter
ipsum quod crediraus propter ipsum a nobis esse faciendum vel non dimittere propter ;
ipsum quod credimus esse dimitteadum. » Cf. aussi c. 3, col. 639, 641 c. 14, col. 654 ; :
« Proprie tamen peccatum dicitur ipse Dei contemptus vel consensus in malum. »
7 Op. cit., c. 3, col. 641 Ut enim beatus Hieronymus et manifesta ratio habet, quam-
: <i
diu anima infantili aetate constituta est, peccato caret. Si ergo a peccato munda est, quo-
modo sordibus peccati immunda est, nisi quia hoc de culpa, illud intelligendum est de
poena ? Culpam quippe non habet ex contemptu Dei, qui quidem quid agere debeat non-
dum ratione percipit. »
Chez eux le péché originel ne peut être un péché que dans un sens
impropre ^.
Quel est donc le constitutif du péché originel ? C'est le dehitum
damnationis, la dette de damnation, à laquelle nous sommes liés
à raison de la faute de nos premiers parents ^. Cette dette elle-même
provient de la libre disposition de Dieu. Dieu, qui peut traiter ses
créatures comme il lui plaît sans être injuste, a condamné Adam,
et, avec lui, toute sa postérité, sans qu'elle l'ait eUe-même mérité ^.
Il n'y a toutefois dans ce traitement non seulement aucune injus-
tice de la part de Dieu, mais au contraire un signe de sa grâce et
de sa bonté *. C'est ainsi, par exemple, qu'il nous révèle la grandeur
du péché et sa haine contre lui, afin de nous en prémunir ^. Mais
à quel titre Dieu nous a-t-il englobés dans cette condamnation
portée contre le péché de notre premier père ? A raison de la pro-
pagation du péché d'origine par la concupiscence. C'est la concu-
piscence de l'acte conjugal qui fait que le fils de l'homme est un
fils de colère. C'est elle qui nous rend dignes de punition en nous
transmettant le dehitum damnationis^, et les enfants portent le
ut expositum est, non ideo simpliciter annuamus eos peccasse, sicut nec cum dicimus ali-
quern tyrannum adhuc vivere in filiis suis, ideo e\mi simpliciter vivere concedimus. »
2. Op. cit., lib. 2, col. 871 « Est ergo originale peccatum, cum quo nascimur, ipsum
:
damnationis debitum quo obligamur cum obnoxii aeternae poenae etficimur propter cul-
pam nostrae originis, id est primorum parentum a quibus nostra incoepit origo. »
3. Op cit., lib. 2, col. 869 « Quoquomodo Deus creaturam suam tractare velit, nullius
:
iniuriae potest argui. Nec malum aliquomodo potest c^ci, quod iuxta eius voluntatem
fiât... Constat itaque totam boni vel mali discretionem in divinae dispensationis placito
consistere, quae optime cuncta nobis ignorantibus disponit, nec quidquam bene fieri di-
cendum aut maie, nisi quod eius optimae voluntati consentaneum est aut advtrsum ut :
quemadmodum proposuinms quocumque modo Deus iam parvulos quam ceteras eius
creaturas tractare velit, id optime fieri non dubitemus etsi eas omnes ut voluerit ad poenam
ordinet, nec eum iniuriae argui posse quocumque modo eas ordinet, sive ad gloriam sive
ad poenam. »
4 Op. cit., col. 870 « Parum est ad divinae dispositionis conmiendationem in hac par-
. :
vulorum damnatione ab iniuria Deum absolvere, nisi et aliquani bonitatis eius gratiam
valeamus adstruere ». Col. 871 « In parvulorum damnatione cum quod non meruerint
:
cum proie propagatur. » Et lib. 3, col. 900 « Corpus quideni nostrummortuum est, id est
:
corporali morti obnoxium propter peccatum scil. primorum parentum, sive carnalis concu-
piscentiae maculam in qua est conceptum. » Cf. aussi col. 870-871,16 texte cité de S. Jérôme.
PIERRE ABÉLARD 39
est clair cependant qu'il ne fait que donner une habile transposi-
tion de la doctrine augustinienne, et c'est en vain qu'il s'efforce
de paraître d'accord avec le Maître, employant les mêmes termes,
les mêmes expressions, les mêmes exemples : le sens en est tout
autre. On trouve bien le rôle véhiculaire de la concupiscence, la
distinction entre le mal et la culpabilité, la massa peccatrix,
l'exemple des oliviers, du grain, etc ^ ; mais en réalité, la concu-
piscence n'a plus chez Abélard raison de péché *, le reatus n'est
que l'obligation de subir la punition du péché des premiers parents,
et la massa peccatrix a le même sens que chez saint Anselme.
1. op. cit., lib. S72 « Filiis autein illoruin videlicet primorum parentuni quibus
2, col. ".
pariter omnibus etiam pro culpa ipsorum patrum iratus est Deus, tamquam in peccato
carnalis concupiscentiae exceptis, quam ipsi videlicet patres et prima transgressione incur-
rerunt, singulis propria necessaria est absolutio quae levissima nobis instituta est in bap-
tisnio, ubi pro alieno quo obligantur peccato aliéna fides patrinorumque confessio inter-
cédât... Non mirum videri débet si quod indulgetur parentibiis, exigatur a filiis, cum ipsa
viciosa carnalis concupiscentiae generatio peccatum transfundat et iram mereatur. Unde
.A.postolus natura filii irae, a qua quidem ira parentes primi satisfactione propria sunt
:
liberati.... In ipsis etiam rerum naturis non incongruam nobis Dominus huius rei simili-
tudinem impressit, quae huiusmodi obiectioni satisfacere quodammodo videatur, cum tam
videlicet ex olivaequam ex oleastri semine non nisi oleaster nascitur, sicut tam ex carne
iusti quam ex came peccatoris non nisi peccator nascitur, et ex frumento a palea purgato
non purgatum, sed cum ipsa palea frumentum producatur sicut ex parentibus per sacra- :
mentum a peccato mundatis nemo nisi cum peccato nascitur. » Ces comparaisons sont
empruntées à saint Augustin.
2. On trouve la même doctrine dans les Sentenliae Ahaelardi, publiées par Migne sous le
titre d'Epitome theologiae christianae, c. 37 « Quod vero gehenna remissa, poena tempo-
:
raliter existât, in baptismate manifeste apparet, quia cum ibi gehenna, quae pro originali
peccato dimissa sit, manet tamen dissolutio corporis, manet et numerosa defectuum mul-
titudo. Unde Augustinus de origine peccati Transit, inquit, reatu, manet actu ». col. 1758.
:
I. — HONORIUS D'AUTUN
titué pour une très grande part par des emprunts à l'œuvre prin-
cipale de Scot Erigène, le De divisione naturae ^, V Elucidarium
contient des extraits littéraux des écrits de saint Anselme *. On y
trouve pourtant de nombreux éléments augustiniens ; car Honorius
a tenté de fusionner les doctrines d'Augustin et d'Anselme, sans
succès d'ailleurs ; en réalité, il les a défigurées l'une et l'autre.
1. Nous tenons à citer ici une série d'articles publiés par le R. P. Martin, O. P., où
le lecteur pourra trouver un examen remarquable et plus approfondi des doctrines du
XII<^ siècle ; nous ne pouvions pas dans notre travail déjà long analyser davantage les
théories antérieures à saint Thomas, sur cette « vêtus et inierminabilis quaestio » comme
disait Robert de Melun (ms. Bruges, cod. 191, f. 255'). Voici la liste de ces articles : daiis
la Rev. Se. Phil. Théol., VII (1913), pp. 700-725 ; VIII (1914), pp. 439-466 IX (1920), ;
pp. 103-120 : Les idées de Robert de Mehin sur le péché originel et dans Rev. Hist. Ecclés.,
;
4.Comparez par exemple lib. i, n. 16 avec Cur Deus Homo, lib. i, c. 12, 13, 14 l'b. i, ;
n. 17 avec Cur Deus homo, lib. i, c. s lib. 2, c. 8 lib. i, n. 18 avec Cur Deus homo, lib.
; ;
2, c. 9.
1 . Inevitabile, col. 1212 : « Deus condidit hominem iustum et beatiim, sine omni indi-
3.Elucidarium, lib. 2, n. 11, col. 1142 « Infans recens animatus vel natus tribus de eau-
:
sis reus existit. Primo, quia naturalein iustitiam non habet quam Deus primo honiini con-
tulit... Igitur quia naturalis iustitia in infante non invenitur, a iustitia Dei juste repellitur. »
Et n. 12, col. 1143 « Sed quia primus homo a iustitia naturali recessit et interdictum con-
:
cupivit... »
Op.
5. cit., lib. I, n. 13 « Si de ligno vitae uteretur, non amplius senesceret, non
:
infir-
7. Op. cit., lib. 2, n. Infans recens animatus vel natus, tribus de causis
n, col. 1142 : «
reus existit. Primo, quia naturalem iustitiam non habet, quam Deus primo homini contu-
lit. Secundo, quia debitor satisfaciendi pro temeritate desertionis existit. Tertio, quia mise-
rias incurrendo se inutilem suo Domino fecit. » Cf. Anselmum, De conc. virg., c. 2.
8. Elucidarium, lib. 2, n. 11, col. 1142 Nullius peccatum exigitur ab alio nullusque
: '< ;
pro alterius, sed pro sua ipsius iniustitia punitur. Deus iustitiam ab omni homine exigit,
quam primo dédit omnis autem homo in natura est Adam, in persona filius Adae. Et
;
quia omnis homo absque hac iustitia nascitur, non pro hoc quod eam Adam deseruit, sed
quia eam ipse non habet, punitur. »
42 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
que l'âme, qui préfère le corps souillé à Dieu, soit exclue de la pré-
sence divine avec ce corps déraisonnablement aimé *. Telle est
animam nihil a carne exigitur nec ab anima ante coniunctionem carnis quidquam exqui-
;
ritur, praeseitim cum in semine humanae conceptionis nulla culpa, sicut nec in sanguine
vel in sputo esse comprobetur et anima innocens a Deo creetur. Porro animae et cor-
:
poris homo dicitur, et ab (Migne ob) hoc debitum Adae iuste exigitur, et quia in iniquita-
:
tibus concipitur, in iniustitia uascitur, reus iusti iudicii statuitur ». Cf. Anselmum, De
Conc. virs,., c. 7 : « Non tamen magis est in semine culpa quam est in sputo vel in san-
guine. »
nianus manui iungitur sine delectationc. Sed quia primus homo a iustitia naturali re-
cessit, et interdictum concupivit niox concupiscentia eum servum sibi subegit et ipsum
;
omnesque posteros suos in concupiscentia generare coegit. Igitur omnis qui in concupis-
centia concipitur, iniustus nasci convincitur. » Cf. n. 15. ,
pollutum vasculum, tanta aviditatc illud amplectuntur, ut plus illud diligunt quam Deum.
lustum igitur est ut cum ipsae sordidum vas, irao carcere«i, quo includuntur, amore Dei
praeponunt, eas Deus a consortio suo cxcludat. » Cette compai'aison est déjà celle de saint
HUGUES DE SAINT-VICTOR 43
.\UGUSTIN De libero arbitrio, lib. III, cap. 20, n. 58. Contra lui., lib. 5, c. 4, n. 17: « pro-
:
fecto aut utrumque (anima et caro) vitiatum ex hoinine trahitur, aut alterum -in altero
tamquam in vitiato vase corriimpitur. »
Elucidarium, lib. 2, n. 15, col. 1145 «Homo in baptismate interius et exterius sanc-
1. :
tiûcatur sed rursum. semen eius per carnis concupiscentiam coinquinatur... Crimen huius
;
pollutionis propter fidem. coniugii parentes deserit ob iniustitiam autem primae praeva-
;
ricationis transfunditur, quasi hereditario iure, in generatione prolis, et ideo tenentur obno-
xii culpae Adae, in que omnes peccaverunt et in que omnes mortui sunt... Si aliqua pasta
NC'ieno fuerit corrupta, omnes panes ex ea confecti sunt mortiferi sic in Adam fuit massa :
corrupta, et ideo èx eo nati sunt omnes peccato corrupti et idcirco morte digni, nisi fuerint
in morte Redemptoris per baptismum vivificati. Sicut ergo parentes pro seipsis in baptis-
mate sunt emundati, ita filios oportet pro seipsis per mortem Christi in baptismo reno-
vari. »
Nous ne comprenons pas comment Espenberger, Die Elemente der Erbsûnde nach
3.
Augustin und der Fruhscholastik, pp. 79-85, peut attribuer à notre auteur une théorie
achevée et complète à laquelle rien ne manquerait de ce que nos théologiens modernes
enseignent sur le péché originel.
2. QuestioHcs in Epist. S. Paiili (P. L. t. 173), In Epist. ad. Rom., q. loi, col. 4-5Q « Si :
homo non peccasset, haberet omnimodam iustitiam, quae consistit in omnimoda prae-
ceptorum Dei iuipletione, ut nilomnino conrupisceret contra rationem, et ut Deuni ex
toto corde diligeret. Et q. 173, col. 474 « ...talis (homo) fuerit ante peccatuni, qui sine
» :
omni difficultate gratia adiuvante nihil concupisceret, et Deum ex toto corde diligeret. »
3. Voyez p. 24 et 25.
4. Summa de SacraMcntis,
lib. i, p. (>, c. 2). P. L. t. 176, col. 277-278 « .^n paternac :
obedientiae inerituni per inrorruptani originem ad posteros oumes transire debuerat ?...
Quod si verum est,ita tune in nascentibus foret ex luerito pareutum originalis iustitia, sicut
HUGUES DE SAINT-VICTOR 45
nunc invenitur eisdem ex solo pateniae traiisgressionis reatu originalis culpa... Non
in
siiniliter quemadmodum nunc natura per inoboedientiani ad corrnptioneni
videtur quod
niutata cernitur, ita etiain tune per oboedientiam observatam (nisi usque ad tempus defi-
nitum a Deo conservata fuisset), ad incorruptioneni mutaretur. Seniel enim transgredi
plena inoboedientia fuit sed non similiier perfecta oboedientia fuisset, si in ipsa oboedien-
;
tia honio usque in fineni non perstitisset. Propterea sicut inoboedientia uno tempore con-
suniniata naturani ad corruptionem niutavit, ita oboedientia naturani ad incorruptionem
non niutasset, donec tempore suo usque in finem ser\ata fuisset perfecta. Qui autem inté-
rim generarentur, a natura noudum adhuc ad veram incorruptionem transformata semina-
rentur, neque nascendo originalis iustitiae meritum acciperent quoniam et ipsi a quibus nas- ;
cerentur, nondum adhuc perfectae oboedieutiae iustitiam haberent. Non autem potuit
natura nascentibus dare quod in generantibus nondum adhuc possidebat... Sic itaque
primus homo tempore oboedieutiae suae casto coniugio ...tilios generaret sine peccato
quidem, quoniam ex natura a.b omni vitio libéra, sed non similiter paternae iustitiae heredes ;
quoniam natura nondum foret ad incorruptionis praemium transformata ». Ibid. c. 23, col.
277 « Qui ergo sine peccato generantur, consequens omnino est quod etiam sine peccato
:
nascerentur.»
Cf. Albert le Grand, Sumnia theologica, p. 2, tract. 14, q. 85, ad qu. 2, ad obiect. :
« Magister Hugo notât ibi iustitianr gratuitam et non iustitiam quae est rectitudo natu-
ralium. »
1. Sunima de Sacram., 254 « Similiter et quod iusti dicuntur,
lib. i, p. 5, c. 19, col. :
conditos, asserenti. Nam qui bonos dicit, significat virtutem qui iustos meritum qui ; ;
2. Op. cit., lib. I, p. 6, c. 17, col. 273-274 : « Gratia creatrix primum naturae conditae
quaedam bona bona quae natura primum corrupta perdidit,
inseruit, gratia salvatrix et
restaurât, et quae imperfecta nondum accepit, aspirât. Per prima bona liberum arbitrium
reparatur, per secunda bona liberum arbitrium operatur. In primis bonis, Deus in homine
operatur in secundis bonis Deus homini cooperatur... In his virtutibus quae per gratiam
:
reparatricem sint, primum Spiritus sanctus bonam voluntatem operatur deinde bonae ;
3. Op. 274 « Virtutes autem quas gratia reparatrix naturae superaddita format,
cit., col. :
quia in merito aliquid supra naturani accipiunt, in praemio supra naturam remunerari
dignae sunt. » Ibid. col. 273 « Quando ergo voluntas hominis secimdum naturam solum
:
movetur, extra naturam non meretur quando vero secundum Deum movetur, supra
;
naturam meretur. »
46 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S, AUGUSTIN A S. THOMAS
tantes.
Hugues de Saint- Victor distingue entre la grâce de création,
gratia creatrix, et la grâce de rédemption, gratia salvatrix, reparatrix.
Cf. p. 45, note 2. Voir aussi ibid. p. 6, c. i, col. 263 ; et c. 6, col. 267 : « Quod visibile
2 . Op. cit., col. 274 : « De illis auteui virtutibus quae voluntate bona ex amore diN-ino
inota perficiuntur, nihil temere circa ipsum (honiinem) quantum ad illum primum statum
pertinet, definire voluinus, praecipue cum de opère charitatis illius nullum sivc ex aucto-
ntate sive ex ratione argumentum certum habeamus. »
facti erant ut aliud iain essent, vel proficientes supra illud ut boni esseut, vel sub illo
déficientes ut mali essent. Haec est conversio et aversio qua divisi suut quae unum erant et
boni naturâ, ut sint alii supra illud boni per iustitiam alii sub illo mali per culpam. Conversio
;
voluntarie movebantur gratia coopérante sine coactione. Qui autem a bono avertebantm-
sponte praecipitabantur gratia deserente sine oppressione. Et qui convertebantur, idcirco
bene movebantur, qui gratiam cooperantem habuerunt. Sed qui avertebantur, non idcirco
praecipitabantur quia gratiam cooperantem non liabuerunt, sed idcirco a gratia desere-
bantur, quia avertebantur et praecipitabantur. Et qui avertebantur, non prius averteban-
tur et postea deserebantur quia cura. gratia non ceciderunt et qui convertebantur non ;
prius convertebantur et postea assumebantur quia sine gratia non profecerunt sed qui ;
1 In Epist. ad Roman., q. 149, col. 469 « Quaeritur an homo prius de bono quod habuit
. :
aute lapsum sine additione aliorum gratiae potuerit obedire et praeceptum sibi datum
implere ? Si dicatur quod potuit, ergo ex eo quod tune habuit potuit proficere quod nega- :
sicut culpa fuit illam non tenuisse, ita poena facta est illam amisse. In qua tamen poena
etiam culpa fuit, quia et hoc quoque mensmram non tenere contra iustitiam fuit. Haec
autem culpa precedentis culpae poena fuit, quia nisi spiritus in appetitu suo niensuram
deseruisset, caro subiecta spiritui adversus ipsum spiritum in suo appetitu terminum men-
surae non transiret. » Cf. lib. i, p. 6, c. 4, col. 265-266 « Porro voluntas si iustitiam teuuis-
:
set, haberet non solum motum corporis obedientem, sed motum sensualitatis consentien-
tem ». Et aussi lib. i, p. 8, c. 13, col. 316 Prolog., c. 3, col. 184
;
« Spiritus quidem :
naturae et ad bonum promissum aperta est via, praeceptum disciplinae. Duo ista prae-
;
tate, qua potuit sive ad bonum sive ad malum voluntatis suae appetitum inclinare, ad
bonum quidem adiuvante gratia ad malum vero solum Deo permittente, non cogente »
;
Hugues donne aussi la formule augustinienne des trois états du libre arbitre posse pec- :
care et posse non peccare posse peccare et non posse non peccare posse non peccare
; ;
fuerit talis qui sine omni difficultate gratia adiuvante nihil concupisceret et Deum ex
toto corde diligeret. »
rentia secretorum, sine praeiudicio melioris sententiae dicimus quod naturaliter fuit homo
ante peccatum mortalis et passibilis beneûcio vero ligni vitae fieret immortalis. » De
;
Sacrament. Legis naturae et script., col. 24 « Talis virtus in ligno vitae est ut eius fructus
:
possit vitam hominis a mortis et omnis infirmitatis molestia defendere. » Suntma de Sacrant.,
lib. I, p. 6, c. 18, col. 275 u Nam quod primus ille homo non secundum qualitatem corporis
:
terreni, sed ex beneficio vitalis edulii non mori potuit, manifeste Scriptura ostendit.* Cf.
ib. I, p. 7, c. 17.
48 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
1. In Epist.
ad Rom., q. 104, col. 450 « Alii eniin dicunt quod
peccatuin originale est
:
^^•/''' ^'^: ^' P- 7. c. 31, col. In eo quod seminatur nec culpam habet uec
302 «
unu
acium culpae, sed causam. In eo quod
:
'"^3"'"' "^^ '^5' ''°^- ^^°'- «Originale vocatur, quia ex vitiosa nostrae origi-
ni-'J^f^"''
ms couditione trahitur. »
^
HUGUES DE SAINT VICTOR 49
1 . op. cit., q. 139, col. 467 « lUa eiiim particula quae fuit in lumbis Adae ex quo separata
:
fuit in filii eius generatione, in seipsa est aucta et multiplicata in perfectam hominis statu-
rain ex qua iterum separata est parva particula in secunda generatione, quae in seipsa est
:
iteruin aucta et multiplicata de qua iterum ita multiplicata est separata alla et sic dein-
;
ceps lege propagationis crevit in tantam multitudinem sine additamento extrinseco vel
ciborura mutatione in ipsam. » Cf. S. Thomas, I. q. 119, a. i.
2. Op. cit., q. 138, col. 467.
3. Comparez S. Thomas, ad i.
II Sent. d. 30, q. 2, a. 2,
4. Summa de Sacr., Natura enim nostra corruptionem quam
lib. i, p. 7, c. 27, col. 298 : «
in illo per ipsius actionem concepit, per nostram solum ad nos nativitatem traduxit. »
5. In Epist. ad Rom., q. 133, col. 467 « Adam... tabe suae concupiscentiae corrupit
:
quia parentum concubitus non fit sine libidine,nec filiorum conceptus sine peccato.» Summa
de Sacr., lib. i, p. 7, c. 31, col. 302 « Caro igitur quae in concupiscentia seminatur cum
:
cum mortalitate seminatur, in eo ipso quod seminata subiacet mortalitati vivifirata post-
modum carnalis concupiscentiae subiecta invenitur necessitati, quia ipsa mortalitatis
infirmitas causa est quam consequitur concupiscendi nécessitas. »
6. In Epist. ad Rom., q. 108, col. 461 « ...pollutio et immunditia quaedam, quam inve-
:
nit anima in carne cum ei infunditur, et ex qua polluitur unde cum sola anima concupiscat, :
non tamen anima dicitur concupiscere, quia anima ex carne concupiscit. » Cf. p. 8, note 3.
7. Op. cit., q. 136, col. 467 « Peccatum originale est quidem ex voluntate primorum
:
liumano infusa nec voluntate corrumpitur ne peccatum sit actuale, nec necessitate corrum-
pitur, ne vitium non sit imputabile... Hoc autem illi inest non de integritate conditionis. »
Bibiiuthèque thomiste 4
50 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
répondait-il alors, qu'il n'est pas injuste que Dieu refuse la gloire
à l'âme dénuée de la justice car être prive de la justice originelle, ;
1 op. cit. « Nos tandem id quod veruni est proûteri opoitet, iustitiam divinam in hoc
. :
magnopere insistendum est ut ratione investigetur quod -fide magis quam ratione scru- ;
2. In Epist. ad Rom., q. iio, col. 461 « Quaeri solet quare animae mundae a Deo creatae
:
reatus originalis peccati imputetur ? Dicunt doctores hanc questionem insolubilem esse ;
potest tamen dici, non esse iniustura quod animae non habenti iustitiam non detur
gloria hoc enim est reatui originalis peccati subiacere, quod
;
est oi-iginali iustitia privari.
Quid ergo mirum si talis culpa tali puniatur poena ? »
3. Op. cit., q. 144, col. 468 « Quaeritur an alia peccata actualia Adae posteris impu-
:
tentur ? Solutio Apostolus dicit in uniiis delicto, no«i ait delictis, multi constituti sunt
:
peccatores ; in quo innuit, quod non plura sed unum solum imputatur. »
4. Op. cit., q. 145, col. 469 : « Quaeritur an etiam peccatum Evae nobis imputetur ?
Solutio : Nota verba Apostoli dicentis in unius delicto, non ait duorum. »
5 . Op.
q. 146, col. 46gcit.,« Peccata parentum etiam proximorum non iuiputantur
:
filiis, peccata patruin per imitationem sua faciant nec tune puniunturquia paren-
nisi ipsi ;
patrum actualia ad fihos non transeunt, sed originale solum quod ceteris omnibus tanto
maius quanto magis prae ceteris omnibus naturam ipsam mutare potiiit. » Hugues ne
fuit
s'écarte,on le voit, qu'à contre-cœur de saint Augustin c'est pourquoi il ne parle pas ;
peccata aliorum nos tamquam nudos et spoliatos invenientia non potuerunt nobis aliquid
auferre. »
tionis regenerantur qui generati sunt in poena et culpa, emundandis per spiritum regene-
rationis in ipso original! vitio tollitur non poena, sed culpa. » Et c. 37, col. 304 « Sic itaque :
originale peccatum quod in parentibus per regenerationem delctum est quantum ad culparn,
quia tamen ad poenam remanet, ad eos qui geiieraiitur transiens non solum ad poenam
LA SUMMA SENTENTIARUM 51
me, aussi bien que les anges, pouvait sans la grâce coopérante,
surajoutée à celle de la création, demeurer dans le bien, éviter
le mal, mais ne pouvait faire de progrès Dans la création l'ange *.
constat, sed etiam imputatur ad culpam, donec percepto lavacro generationis in ipsis
quoque culpa deleatur, etiamsi poena remaneat. » Cf. lib. 2, p. i, c. 7. Voir aussi In'Epist.
ad Tim. /, q. 10, col. 596.
1 . Cf. G. Robert : Les Écoles et V enseignement de la théologie pendant la première moitié
du XII^ siècle, p. 212. Ueberweg-Baumgartner, pp. 338-339.
2 . Summa Sententiarum, tract. 3, c. 7 (P. L. t. 176, col. 98) : « Nunc restât iaquirere quam
gratiani horao ante peccatum habuit, et utrura per eam potuit stare an non, »
2. Op. cit., col. 100 « Nec tamen aliquis putet nos dicere quod in ipso exordio
: creatio-
nis (charitatem) habuit, sicut supra de angelis diximus sed post creationem.
; Non enim
statim cecidit sicut àngelus, sed per aliquain moram in Paradiso fuit. »
4. Op. cit., tract. 3, c. 7, col. 98 : « ... sine apposita gratia proficere non poterat, sicut
et de angelis sed non declinare ab eo quod acceperat, per gratiam sibi in rrea-
diximus ;
tione coUatam poterat. Aliud enim est facere bonum, aliud declinare a malo. Per illud adiu-
torium gratiae quod acceperat in creatione poterat declinare a malo ; sed sine superapposita
gratia non poterat ipse facere bonum. »
5 Op. cit., tract. 2, c. 2, col. 82 « Eos (angelos) fuisse bonos in primo exordio creationis
. :
constare débet, id est sine vitio. Non enim Creator optimus auctor mali poterat esse. Sed
nec iusti nec iniusti tune fuerunt, nec aliquam virtutem tune habuerent. » Et tr. 3 c. 2
col. 91 : « Ad similitudinem Dei factus est homo, quia innocens et sine vitio factus est. »
6. Op. cit., tract. 3, c. 11, col. 107 : « ...dici potest quod originale peccatum est concu-
piscentia mali et ignorantia boni... Vitium est, non actus... Ex hisce auctoritatibus (.^ugus-
52 DÉVELOPPEAIENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
tini) patet concupisceiitiam mali esse peccatum originale sub qua continetur ignorantia
boni, quoiiiam ex ea est... Et inde est quod quandoque reperimus in S. Scriptura pluraliter
peccata originalia, quia diversa suut ignorantia boni et concupiscentia mali ; quandoque
singulariter reperimus peccatum originale, quia sicut diximus, unum istorum ex altero est.
Unde et sub eo vel in eo continetur. »
2. Op. cit., tract. 3, c. 10, col. 105 « ...videndum est quare (peccatum prirai hominis)
:
imputetur posteritati eius. Omnes enira qui ab eo par concupiscentiam descendunt, ob-
noxii sunt peccato illo et pro illo rei sunt originalis peccati. Ad quod potest dici quod ideo
imputatur omnibus, quia omnes illud conuniserunt, ut Apostolus dicit lu quo omnes pec- :
caverunt (Rom. V) quod ita potest exponi lu eo onmes peccaverunt, id est peccato rei:
tenentur. Ut enim dicit Apostolus Per unius inoboedientiam peccatcjres constitui sunt
:
multi. Quod inde est quia per legem peccati ab eo descendunt. Non ideo imputatur eis
quia in eo tune fuerunt originaliter, cum et Christus secundum carnem in eo tune fuerit ;
sed quia per concupiscentiam quae venit de peccato illo, inde descenderunt. Et ita potest
dici quod ideo imputatur toti posteritati, quia in effectu huius peccati, id est in lege peccati
de hoc veniente, concipiuutur, videlicet in concupiscentia. Furtuni, homicidium et caetera
non imputantur posteris ;
quia non fit ipsa generatio secundum effectus iltorum, id est
secundum motum de illis venientem. »
3. Op. cit., Itaque dicendum putamus occultam esse Dei iusti-
tract. 3, c. 12, col. 109 : «
tiam qua illius quod non est in potcstate sua vitare, et quod
peccati anima, teuetur rea,
ipsa propria voluntate non commisit. Ut enim Apostolus dicit Incomprehensibilia sunt :
Summa Sententiarum, tract. 3, c. 13, col. 109 « Solet etiain quaeri utrum voluntarium
1 . :
sitan iiecessariuin illud peccatum. Sed quod non sit voluntarium constat per supradicta.
Iterum si dicatur necessarium, non débet imputari. Et ideo voluit dicere quidam quod
nec necessarium nec voluntarium. Propheta tamen dicit De necessitatibus meis crue me, :
Domine (Ps. 24). Unde non videtur absurdum quod dicatur necessarium. »
(corporis corrupti) primi parentes animam novisti exstitisse, donec adhuc corpus gereret
incorruptum. Nimirum in libertate posuit eum Deus, ut inter summa et intima versans, et
in illa accederet sine difficultate, et
ad haec sine illecebra aut necessitate descenderet illa ;
nec foris timorés, id est nec caro concupisceret adversus spiritum, nec esset ei creatura
ulla formidini. )>
in liberamvoluntatem, quasi Dei efficimur per bonam voluntatem... Nostra quippe volun-
tas bona (quod fatendum est) a bono Deo creata. »
3. De gratia et lib. arbitrio, c. 7, n. 21, col. 1013 : « Corruit Adam de posse non peccare
in non posse non peccare ...itemque de posse non turbari in non posse non turbari. »
Op. cit., c. 6, n. 17, col. ion « A Deo igitur velle, quomodo et timere, quomodo et
4. :
amare, accepimus in conditione naturae, ut essemus aliqua creatura velle autem bonum, ;
1 .
Op. cit., c. S, n. 21, col. 1013
Corruit de possc non peccare in non posse non pac-
: <
ahoqum nec inquinaret. Sed aliéna est, quia in Adam omnes nescientes
peccavimus nostra ;
quia etsi in alio, nos tamen peccavimus, et nobis
iusto Dei iudicio iinputabatûr. licet
occulto. »
De gratia et lib. arbitrio, c. 0, n. 29, col. 1016 : « A quo (posse non peccare) illo per pec-
catum, inio nobis in illo et cum illo corruentibus. »
7>«c/. de error. Abael., c. 6, col. 1066 « Cur non aliunde iustitia,
cum aliundc reatus ?
:
avec lui, il parle d'une mitissima poena pour les enfants qui meurent
dans le seul péché originel ^ ; avec lui aussi il renouvelle la demande
adressée jadis à Julien d'après les paroles de l'Ecclésiaste « Unde
:
grave iugum super omnes et tôt os filios Adae idque a die exitus de
ventre matris eorum iisque in diem sepulturae in matrem omnium. «
(c. 40, V. 7). * C'est à lui enfin qu'il emprunte la formule.: passe
V. — PIERRE LOMBARD
1 . Tract, de crror. A bacl., c. 6, col. 1066 : « Non sic illi attineo, ut non et isti. Si illi per car-
neni, et per fidem huic. Alius qui peccatores constituit, alius qui iustificat a'peccato ;
» «
aller in semine, alter in sanguine. An peccatum in semine peccatoris et non iustitia in san-
guine Cliristi ?»
Sermo in Coena Dont., n. 3, col. 272 « Neque enim dubium est quin a primis parentibus
:
in nos traducta sit lex ista peccati. Oiunes siquideni peccatrice voluntate generamur et inde
voluntas nostra corrupta est tamquam ulceribus plena unde licet inviti, pruritus quosdam :
tiam vel potentiam habuerit homo ante casutn et utrum per eain potiierit stare vel non. ;
Sciendiira est ergo quod homini in creatione, sicut de angelis diximus, datum est per gra-
tiara auxilium, et collata est potentia per quam poterat stare, id est non declinare ab eo
quod acceperat sed non poterat proficere in taiituin, ut per gratiam creationis sine alia
;
col. 707 : « Tune sine errore ratio iudicare et voluntas sine diffirultate bonum appctere
poterat. » n. 14. col. 709 : « ...ante peccatum nulla nullumque impc-erat hominis difficultas
dimentum de lege membrorum ad bonuni, nulla impulsio vel instigatio ad malum. «
6. Op. cit., II. d. 24, c. I, col. 702 « ...homo rectitudinem et bonam voluntatem in
:
fuit libertas arbitrii ab omni labe et corruptela immunis, atque voluntatis rectitudo, et
omnium naturalium potentiarum animae sinceritas atque vivacitas. »
8. Op. cit., II, d. 29, n. i, col. 719 » ...ante peccatum homo indigebat gratia opérante
:
et coopérante. Non euim habebat quo pedem movere posset sine gratia operantis et coope-
PIERRE LOMBARD 57
de la Summa
Sententiarum, seule la grâce coopérante était nécessaire à l'homme. Ainsi
Siimma Sent, tract. 3, c. 7 « ...dicimus quod si homo vel angélus declinasset a malo, habe-
:
ret utique meritum et proficeret sed non in hoc quod a malo declinasset, sed in hoc quod
;
a malo declinando bonuni diligeret, ad quod egebat gratia coopérante. Ad illud vero pri-
mum sufficiebat homo ante peccatum ex
adiutorium creatricis gratiae. Habebat enim
non peccare, id est vitare malum sed egebat
libero arbitrio et exillo adiutorio gratiae, posse ;
gratia coopérante ad bonum perficiendum. Post lapsum vero non solum coopérante sed
etiam gratia opérante eget... Sed ante lapsum non egebat nisi coopérante nondum enim :
ceciderat, et ideo uon egebat gratia per quam surgeret, sed ea sola per quam proficçret. »
Pierre Lombard propose la même doctrine au sujet des anges : III, d. 5, n. 4.
1 . Op. cit., II, d. 5, n. I, col. 661 : « Illi quidem conversi sunt et illuminati a Deo gratia
apposita. Isti vero sunt excaecàti, malitiae, sed desertione gratiae a qua
non immissione
deserti sunt ; non ita quod prius dedita subtraheretur, sed quia numquam est apposita ut
converterentur. » Ihid. d. 4, n. 6, col. 661 : « Quales fuerint angeli in creatione ostensum
est, boni scilicet et non mali innocentes et perfecti quodammodo, alio vero
: iusti, id est
mo.'o imperfecti. » 656 « Spirituahs et angehca natura in sua con-
Et ibid. d. 2, n. 7, col. :
ditioue secundum naturae habitum formata fuit et tamen illam quam postea per amorem ;
et conversionem a Creatore suo acceptura erat formam, non habuit, sed erat informis sine
illa ». Cf. Hugues de S. Victor, cité p. 45J note i, et p. 46; note 4.
4. Op. cit., II, d. 20, n. I, col. 692 : « Genuissent itaque filios in paradiso per coitum imma-
culatum, et sine corruptione » ; et n. 8, col. 694 « sine peccato nascerentur ».
:
peccati, scillicet concupiscentia vel concupisribilita?, quae dicitur lex membrorum, sive
languor iiaturae, sive tyrannus, qui est in iiiembiis nostris, sive lex carnis. » Cf. Maître
Roland Bandinelli, (éd. Gietl, Die Senienzen Rolands, p. 134.)
2. Oj). cit., d. 30, n. 6, col. 722 : « Peccatum igitur originale culpa est. «
3- Ibid., n. 3, col. 722 : « Non est igitur accipiendum peccatum Adae transisse in oninos
imitationis tantum exemplo, sed propagationis et originis vitio. » Cf. n. 7, col. 722.
In Epist. ad Rom., c. 5, v. 13-14, col. 1390 « ...non sua propria voTuntate peccaverunt
:
5 Op. cit., d. 30, n. 8, col. 722 « In Adam enira omnes peccaverunt, ut in materia, non
• :
solum eius exemplo, ut dicunt Pelagiani. Omnes enim ille unus homo fuerat, id est, in eo
materialiter erant. Mauifestum est itaque onuies in' Adam peccasse, quasi in massa. » Cf.
ihid, n. 13, col. 723 « Materialiter atque causaliter, non formaliter, dicitur fuisse in primo
:
homine omne quod in humanis corporibus naturaliter est, descenditque a primo parente
lege propagationis, et in se auctum et multiplicatura est, nullo exteriori substantia in id
transeunte, et ipsura in futuro resurget. Fomentum quidem habet a cibis, sed non conver-
tuntùr cibi in liumanam substantiam, quae scilicet per propagationem descendit ab Adam.
Transmisit enim Adam niodicum quid de substantia sua in corpora filiorum quando eos
procreavit, id est aliquid modicum de massa substantiae eius divisum est, et inde formatum
corpus filii suique multiplicatione sine rei extrinsecae adiectione, auctum est et de illo
;
ditur procreationis ordo lege propagationis usque ad finem humani generis. Itaque dili-
gcnter atque perspicue intelligentibus patet omnes secundum corpora in Adam fuisse per
seminalem rationem, et ex eo descendisse propagationis liege ». Rapprocher S. Thomas, II
Sent., d. 30, q. 2, a. 2 Hugues de S. Victor, cité p. 49, note i.
;
Cf. In Epist. ad Rom, c. 3, v. 22-26, col. 1361 c. ?, v. 12-13, col. 1387-1389 v. 17, col. ; ;
6. // Sent., à. 30, n. i-ii, col. 720-723 ; In Epist. ad Row., c. 3, v. 22-26, col. 1361
;
c. v. 18-10, col. 1397. // Sent., à. 31, u.
"i,
4, col. 723 : « Natura quippe humana non opère
Dei cum vitio primitus est instituta, sed ex voluntatis arbitrio primorum hominum venienti
est sauciata, ita ut non sit in carne bonum, sed vitium quo inficitur anima, »
PIERRE LOMBARD 59
Tels sont les deux éléments requis pour constituer le péché ori-
ginel ^ et c'est parce que chaque homme naît par la génération
naturelle, qu'il porte la souillure morale et pénale du premier péché.
Il résulte de là que le Christ, qui ne fut pas engendré par la concu-
piscence, mais par l'action du Saint-Esprit, fut préservé de cette
tare universelle, bien qu'il descendît lui aussi du premier homme
quant à sa substance corporelle *.
Le péché originel est donc libre et nécessaire à la fois libre :
1.II Sent., d. 31, n. 8, col. 725 « Iimotescit quare dicatui- originale peccatum
: ideo :
scilicet, quia ex viriosa lege originis nostrae in qua coiicipiimir, scilicet carnis libidinosa
concupiscentia traducitur. » Cf. In Epist. ail Rom., c. 5, col. 1388, citant saint Augustin :
De BapUsmo parvulortim « Adam praeter imitationis exemplum occulta etiam tabe car-
:
nalis concupiscentiae suae tabefactavit in se omnes de sua stirpe venturos. » Cf. aussi In Ps.
50, P. L. 191, col. 487 In Epist. ad Rom., c. 5, col. 1387 et 1393.
;
II Sent., d. 31, n. 4, col. 724 « Caro enim propter peccatum corrupta fuit in .\dam
2. :
adeo ut ...iam post peccatum non valet fieii carnalis copula absque libidinosa concupis-
centia, quae semper vitium est, et etiam culpa nisi excusetur per bona coniugii. In concu-
piscentia ergo et libidine concipitur caio formanda in corpus prolis. Unde caro ipsa quae
concipitur, in viciosa concupiscentia polluitur et corrumpitur; ex cuius contactu anima
cum infunditur maculam trahit qua polluitur et fit rea, id est vitium concupiscentiae
quod est originale peccatum. » Cf. In Epist. ad Rom. c. 5, v. i?-i9, col. 1395 « Nemo nascitur :
dicunt ideo illam infusam animam ream esse illius peccati, licet munda a Deo sit creata,
quia cum infunditur corpori, condelectatur carni, ex quo peccatum contrahit. Quodsi esset,
iam non originale sed actuale diceretur. » II Sent. d. 32, n. 5, col. 728.
•;
. // Sent., d. 32, n.
728 « ...nec caro corruptibilis
5, col. : animam peccatricem fccit,
scd peccatrix anima^carnem corruptibilem fecit. »
4. In Epist. ad Hcbr.,. c. 7, v. 4-10, col. 450-451 « ...hoc non sequitur in Christo, licet
:
in lumbis Adae et .\brahae fuerit, quia non secundum concupiscentiam carnis inde des-
cendit. »
ideo peccatum traximus quia et Christi corpus ex eadem came formatum est, quae ab
;
Adam descendit sed eius conceptus est celebratus non lege peccati, id est concupiscentia
;
cai-uis, unde et caro eius peccatrix non fuit, imo operatione Spiritus Sancti. Noster vero
conceptus non fit sine libidine, et ideo non est sine peccato. »
5. II Sent., d. 32, n. 6, col. 728 « .necessarium potest dici quia vitari non potest
: . .
...et voluntarium non incongrue appellatur, quia ex voluntate primi hominis processif. »
60 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
1 . Up. cil., d. 33, n. 3, col. 730 : " Uno ergo et non pluiibus peccatis, parvuli obligati
sunt. » Cf. In Epist. ad Rum. 15-166, col. 1393 « ...in posteros tarnen nonnisi ununi
c. 5, v. :
originale transmittit. » Pierre Lombard distingue plusieurs péchés dans le « peccatum ori-
ginans », non pas dans le péché originel. // Sent., à. ^^, n. 4, col. 72g.
2. Op. cit., d. 33, n. 3, col. 730 : « ...non ergo peccatis patrura praecedentium obligentur
nisi .\dae... Non ergo pro peccatis parentum actualibus, nec etiam pro actualibus prinii
parentis, sed pro originali quod a parentibus trahitur, parvuli danuiabuntur. »
3. Op.d. 32, n. I, col. 726
cit., « Nec post baptismum remanet (concupiscentia) ad rea-
:
tuni, quia non iinputatur in peccatum, sed tantum poena peccati est ante baptismum ;
vero, poena est et culpa. » Et n. 2, col. 726 " Duplici ergo ratione peccatum originale dici^ur
:
dimitti in baptismo, quia per gratiàm baptismi vitium concupiscentiae debilitatur atque
e.xteuuatur, ita ut iam non regnet, nisi consensu reddantur ci vires ;
quia et reatu.'; ipsius
solvitur. »
CHAPITRE V
Dei, quam niundus iste vei quaelibet alia creatura 1 ... Solutio Via magistrorum communis
:
est, scilicet quod creati fuerunt tantum in naturalibus et quod Lucifer numquam habuit
;
gratuita... Nobis autem videtur quod créât' sunt in naturalibus et gratuitis. Et quod obii-
citur quod primo erant informes et postea formati ad hoc dicimus quod informes dicti
;
sunt in respectu virtutum, quia virtutes non tantae erant quantae postea in confir-
matione. » Cf. encore fol. 92, col. a-b « ...Utrum homini simul collata fuerunt naturalia
:
RENSis, Sntmna aurea (Ed. Paris, 1500), II, tract, i, c. i, fol. 35b et tract. 10, c. 2, ;
fol. 6ob.
62 DÉVELOPPEMENT DE LE DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
1 On trouve ce texte déjà dans la Summa Sentent iariim (cf. p. 51, n. 2), Roland Bandi-
.
rond. (éd. Quar., t. 2, p. 703) ; Pierre de Tarentaise, In II Sent., à. 24, q. i, a. i ; d.: 29,
q. I, a. 2.
quidam quod Adam fuit in tripliri statu. Primo in statu innocentiae, secundo in statu
gratiae, ...tertio fuit in statu culpae... Lucifer autem non fuit nisi in duplici statu, scilicet
melius dictum quod (angélus apostata) numquam habuit gratiam gratum facieutem. »
(Maître Roland soutient aussi cette opinion. Cf. Gietl, Die Sentenzen Rolands, p. 91)- ^f-
p. II, q. 96, m. I, resp. : « ponunt Ipsum (hominem) fuisse conditum solummodo in
Alii
naturalilnis, non in gratuitis gratum facientibus, et hoc magis sustinendum est et magis est
rationi consonum et auctoritatibus probatum et diviiiae e.xcoUentiae declarativum e.xcel- :
4. In II Sent., à. 29, q. i, a. ?.
6. In II
Sent-, d. 3, a. 12, sol., p. 85 « Sine praeiudicio videtur mihi, quod opinio Sanc-
:
torura sit, quod angélus creatus sit in gratia et ideo suscipiendo illam positionem, sol-
:
vain obiectioues... «
LA JUSTICE PRIMITIVE 63
Summa TheoL, p. II, trart. 14, q. 90, m. i, sol., p. 174 : « Secundo dicitur gratia qiiod
1
potentias ad actum meriti. Et in
superadditui- talibus adiutoriis potentiarum, et élevât
creatus Adam, ut dicit Augustinus. Dederat enim ei unde posset stare, sed
hac non fuit
proficereî ad meritum. Et de hoc consueverunt assignari très causae,
quod scili-
non unde
in hoc résultat omnipotentia Creatoris,
sapientia et bonitas. » Cf. le texte d'Alexandre
c.et
In II. Sent., d. 29, a. 2, q. 2, concl., p. 703 « Est alia opinio communior et probabi-
2. :
liorquod modo prius tempore habuit naturalia quam haberet gratuita. Unde secundum
hanc opinionem in statu innocentiae distinguuntur duo tempora quoddam enim fuit :
tcmpus in qua habuit tantum naturalia; quoddam vero in quo habuit et naturalia et gratu-
ita. Et secundum diversitatem huius duplicis temporis dissolvitur apparens contrarietas
in auctoritatibus sanctorum... Ratio (conclusionis) ...sumitur ex triplici ordine videlicet
ab ordine sapientiae, bonitatis et iustitiae. » Il est intéressant de comparer aussi ce texte
de Bonaventure avec le texte d'Alexandre de Halès cité plus haut.
3. Voyez p. 25 et p. 44.
4. Alexandre de Halès, Op. cit., p. II, q. 122, m. 10, § 4 « ...dicimus secundum Augus-
:
tinum quod secundum naturam in primo statu omnia quae erant in homine, ita erant in
oboedientia sui superioris, unumquodque respectu alterius, ut tandem omnia regerentur et
obedirent imperio et intentioni supremi regentis sive imperantis. »
Albert le Grand, In Sent., hb. II, d. 16, a. 5, sol., p. 291 «lustitia autem naturalis :
nalis iustitia ...nihil aliud est nisi debitus ordo naturalium inter se, quo corpus ordinatur
ad animam et anima ad rationem. »
5. BoN-AVENTURA, In II. Sent., d. 19, a. 3, q. i, ad 3, p. 47o « ...originalis iustitia,
mérite
:
cuius erat in anima vis totius corporis contentiva. » Voir aussi d. 30, a.i, q. i, ad 13, p. 716 :
'<...secundum ordinem naturae corpus débet esse subiectura animae et sensibilitas sub-
iecta débet esse rationi » et q. 2, corp., p. 719
;
« Certum est enim quod tune anima homi-
:
nis est ordinata quando spiritus est sub Deo et caro et virtutes animales sunt sub spi-
ritu et sequentuur eius imperium » ... « sed sicut ordinatio in homine et rectitudo iustitia
est, sic perversitas et inordinatio culpa est ». Et Breviloquium, p. II, c. 10, c. 6.
Pierre de Tarentaise, In II Sent., à. 20, q. 2, a. 3 d. 19, q. 3, a. 3 a Gratia iiino-
; :
64 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
ex gratia innocentiae, per quam anima continebatur a Deo, habebat virtutem continent!
corpus ..
;
d. 31, q. i, a. 2 : « ...iustitia vero originalis in Adam gratia erat gratis data non
gratum faciens c « lustitia quippe ex gratia Adae fuit addita super
» ;
d. 32, q. 2, a. 3, :
prmcipia naturalia, qua se per ingratitudinem privavit unde cum esset gratia ' nulla :
tantum respiciebat voluntatem deliberativam, sed etiam respiciebat ipsaiu naturam ins-
titutam gratia autem respicit ipsam voluntatem liberam ut est libéra » d. 30, a. i, q. 2,
; ;
corpus suuui oboediens spiritui fuisset et taie ad posteros transmitteret, et Deus illi ani-
mam infunderet ita quod uiùta corpori iinmortali et sibi oboedienti haberet ordinem ius-
titiae et immunitatem. «
Pierre de Tarentaise, In II Sent., d. 20, q. 2, a. 3 « Erat iu primis parentibus duplex:
iustitia una originalis... ; hanc parentes in Irlios transfudissent ; ex parte etiam animae
:
Deus iufundendo animam in corpore mundo, siinul infudisset iustitiam quamdam gratui-
tam hanc non transfudissent.» Cf. d. 32, q. i, a. 2, c. a ...gratia vero infusa ad personam
: :
pertinet, non ad naturam non enim infimdi potest cuni natura « ; d. 29, q. i, a. 2, ad 3
; ;
non recuperavit... altéra personalis sicut gratia, propriae saluti necessaria hanc per actus
; :
sine omni corruptela et rebellione ex parte carnis et Deus infunderet animam imiocentem
et rectam, omnes posteri eius recti et iusti essent, et licet illa iustitia principaliter quidem
esset a Deo qui eam tribueret animae, nihilominus tamen dici posset quod Adam eam
transmitteret quia carnem propagaret innoceutiae et iustitiae consonantem. «
Albert le Grand, Summa Theol., p. II, tract. 14, q. 85, ad qu. 3, ad i, p. 138 « ...sine :
sed aliud est nisi debitus ordo naturaliiun inter se, quo corpus ordinatur ad ani-
illa nihil
mam et anima ad rationem, ut dicit Plato, secundum dominicalem iustitiam, et ordo natu-
ralium ad actus suos et finem, quae causabatur ex incorruptione eius quod transfunditur a
parentibus in prolem, si peccatum naturam peu-entum non corrupisset. »
rectitudo erat originalis iustitia. Si autem in hac Adam perstitisset, cum generaret posteros,
carnem immaculatam transfunderet. Et similiter dmn anima creata a Deo innocens tali
carni uniretur, illud idem posse et eamdem rectitudinem haberet, quam habuit anima
Adae, et per hoc originalem iustitiam. Et pro tanto originalis iustitia transfundi dicitur,
quia si hanc habet pater, necesse est, quod hanc habeat fiiius. » Cf. Breviloquium, loc,
cit.
tiransfundi dicitur quoad dispositionem a parte corporis, non quoad habitum iustitiae
i psi us. »
Bibliothèque thomiste 5
66 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A .S, THOMAS
est hic dupliceui moduni quidam eniiu diceie voluerunt quod tanta vel maior
esse dicendi :
erat delectatio tune quam iiunc et tamen non erat inimoderata tanta erat propter natura- :
lis virtutis perfectionera inimoderata non erat propter iiiferioruni virtutum subiectionem
; :
ratio euim dominabatur illi delectationi et eam deferebat in suum finem et ideo non absor-
bebatur nec erat ibi repugnantia... Est et alius modus dicendi qui magis concordat verbis
;
sexuum tempore naturae institutae aliqua fuisset delectatio, moderata tamen et mensurata
secundmn quod exigebat hoininis rectitudo, et ideo non erat tanta quanta et modo... Con-
cedendae sunt rationes ostendentes quod non esset tune tanta delectationis intensio, quanta
est nunc, cum modo tanta sit ut modum et ordinem debitum non observât. »
AuTissiODORENSis, Siimma aurea, lib. II, tract. 10, cap. 2, q. 4, fol. 60 v « Dicimus :
tationem in coitu sed subditam rationi, sicut in comedendo et bibendo, et non commo-
ventem corpus née ligantem rationem nec excitata fuissent membra nisi in quantmn,:
quod tanta vel maior erat delectatio tune quam nune, etc. Le texte est une citation litté-
rale du texte d'Alexandre cité tout à l'heure.
2. Alexandre de Halès, Op. cit., p. II, q. 58, m. 2, a. i « ...lignum vitae ad hoc dis- :
ponebat ut consequeretur immortalitas vitae in Adam sumente sed hoc non fuit tota :
causa. Sed causa intrinseca fuit vis continentiva animae, quam habuit a Deo vita in statu
innocentiae : extrinseca vero fuit esus ligni vitae. »
Sic enim fuit hic hausit enim ex perpétue fonte vita,e et refudit in corpus perpetuam
;
vitam... Tertium erat ligni vitae quod disponebat a jferte materiae, removens a corpore
causas senectutis et indurationis membrorum et putrefactiones humorum. » Cf. ibid., ad 3 ;
talis per naturam prineipiorum ex quibus compositus erat, sed immortalis per gratiam
innocentiae. » Et encore Sum. Theol., p. II, tr. 13, q. 79, ad qu. 3, p. 113 « Ex tribus habuit :
quod dicit puram privationem, sed seeundum quod importât originalem iustitiani merito
cuius erat in anima vis totius corporis contentiva. » De môme, a. 2, q. 2, ad i « ...hgnum :
vitae illud corpus non potuit perpetuare, poterat tamen adeo naturam ipsius adiuvare
et vigorare ut diutius viveret. » Et Breviloquium, p. II, c. 10, p. 228 « Incorruptio igitur :
Ad quûd quidam quod originale peccatum nil aliud est quam pecca-
respoiident et dicuat
tum Adae et dicuut quod in parvulo nullum est peccatum, ipse tamen reus est, id est poenae
obnoxius pro peccato Adae... Alii dicuat quod originale peccatum est concupiscentia vel
concupiscibiLitas quae parvulum facit concupiscibilem et adultum concupiscenteni...
Sunt alLi qui dicunt quod originale peccatum non est tantura aliquid sed integratur ex
informitatibus animae et quadam obnoxietate qua anima obnoxia est aeternae damnationi...
(fol. 98, col. a.). Nobis auteni videtur convenienter dici posse quod plura originalia sunt in
parvulo ...et ad minus sunt septem principalia vitia, secundum quod dicit Hugo, in par-
vulo. Sicut enim concupiscibilitas parvulum reddit concupiscibilem et adultum concupiscen-
tem ita vitium superbiae parvulum reddit superbibilem et adultum superbieatem'et invi-
:
dia similiter, immo invidia parvulum reddit invidentem, nisi quod ei non imputatur quia
ratioue caret... »
concupiscentia vel fomes ? Solutio. Dicendum quod hic multi miltipliciter sunt locuti
ta quod nullus concordet cum alio :sed via facilior per quam possumus exire est ista,
68 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE AUGUSTIN A
S. S. THOMAS
nali est ahqmd per modum foriuae, scilicet habitualis aversio voluiUatis
a bono incommu-
tabili,quae est carentia debitae iustitiae: et aliquidloco
materiae scilicet conversio habitua-
lis virium appetitivarum ad sua delectabilia
sine imperio rationis, scilicet concupiscentia.
Cf. 31, q. 3, a. I.
pitur hic speciahter pro eo quod est potentiae concupiscibilis, sed generaliter prout est
cuiushbet appetere rationalis ex coniunctione piimaria cum
carne corrupta. »
1. op. cit., p. II, q. 122, m. 2, a. 3 « Adhuc etiam quaeritur utrumilla diffinitio peccati
: :
ratione concupiscentiae sit pronitas ad peccatum, non tamen dicitur conversio habitualis.
Habitus enim malus ex actu derelinquitur, nec dicitur aversio actualis qua par^Tilus se
avertit, licet actu sit aversus per peccatum primorum parentum. Sed non dicitur aversio
actualis nisi cum homo avertit se per liberum arbitrium a Deo. Non sic autem est in origi-
nali. »
anima accipitur a pâtre in corruptione vitii, sive in poenaj quae filia vitii vocatur,
originalis in
et concupiscentia vocatur ab Anselme ». Cf. ibid. sol. Albert prend la concupiscence dans
un sens plus restreint qu'Alexandre. Pour lui, elle ne se rapporte qu'à la partie appétitive
sensitive.
Sum. TheoL, p. II, tract. 17, q. 107, m. 2, ad 3, p. 288 « luxta dictum Ambrosii dicendum :
quod originale peccatum est culpa et poena... Sed cum dicitur quod sit \-itium corporis,
materialis est praedicatio. Quando autem dicitur culpa et carentia debitae iustitiae tune :
est formalis praedicatio, quia id cui ratio convenit peccati, tune praedicatur de ipso, k
«Concupiscentia non dicitur peccatum nisi quia ex peccato et ad peccatum quia secundum :
carentia debitae iustitiae. » Cf. Sum. TheoL, p. II, tract. 17, q. 107, m. 3, ad i, p. agi. Là
il dit que l'aversion aussi n'est qu'habituelle.
70 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
plus que les deux auteurs précédents le péché originel, pour lui, :
cupiscentia est nobis inflicta per peccatum, dicendum quod intelligitur de concupiscentia
prout est remissa, et sic sortitur rationem poenae et hoc modo non est originalis culpa,
;
sed ipsius sequela. » Et ad 3 « Etsi concupiscentia remissa intendi possit et intendatur, hoc
:
est per peccatum actuale concupiscentia vero intensa non dicebatur esse peccatum ori-
;
ginale, nisi prout sic contrahebatur a prima origine, et quia hoc non potest esse nisi semel,
quantumcumque et quotiescumque concupiscentia intendatur, originale peccatum non
iteratur. »
sed concupiscentia prout claudit inse debitae iustitiae carentiam. Haec autem est concupis-
centia immoderata et intensa adeo ut sit carnis ad spiritum praedominantia, et talis semper
est iuncta carentiae debitae iustitiae, et secundum quod inest nobis ab origine dicitur pec-
catum originale. » Cf. II, d. 31, a. 2, q. i, c, p. 749, et ad 6, p. 750. A cet endroit, il parle
de la « nécessitas concupiscendi ». Cf. encore d. 30, a. i, q. 2, c, p. 71g et d. 32, a. i, q. i, ;
3. In II i, c, p. 722
Sent., d. 30, a. 2, q. ...cuni quaeritur quid sit originale peccatumj
: 1
debitae iustitiae carentia et in una istarum rcsponsioniun rlauditur altéra, licet una noti-
;
ficet ipsum originale ratione eius quod est in ipso habcns modum conversionis, altéra vero
ratione privationis. »
corruptionem naturae non habet ordinem directe. Et hinc est, quod cum infunditur gratia
baptismalis, deletur originalis culpa secundum quod erat peccatum ipsius animae, remanet
tamen aliquis languor in carne, qui est causa originalis in proie. »
2. In II Sent:, d. 31, a. i, q. 2, c, p. 744 « ...dupliciter est loqui de originali peccato ;
:
aut prout est culpa..., aut prout est vitium deordinans ipsam potentiam. Primo modo
arcipiendo proprie inest animae secundum liberum arbitrium et maxime secundum vohm-
tatem. Ipsum enim solum est, secundum quod anima culpatur vel laudatur cum est in
actu, et secundum quod est culpabilis vel laudabilis in suo ortu. »
3. Cf. p. 78.
sua appetibilia sine freno rationis retinentis et hoc per pronitatem concupiscentiae. Sicut
;
vero in artificialibus de artefacto praedicatur materia, unde statua est aes et forma unde ;
statua dicitur figura Herculis ita in moralibus de peccato originali potest praedicari et
:
materia peccati, unde peccatum originale est concupi':'~entia et forma peccati, unde pec- ;
catum originale est carentia debitae iustitiae... Sicut autem materia statuae, quamdiu
ftgurain habet imaginis, imago dici potest, sed figura destructa non ita concupiscentia, :
quamdiu coniunctam sibi habet originalis iustitiae carentiam id est aversionem volun-
tatis, peccatum dici potest sed postquam voluntas reordinatur per gratiam, iam non
;
dupliciter considerari potest, vel prout pertinet ad corruptionem personae et sic per baptis-
malem gratiam quae est beneficium personale, minuitur, non tollitur vel prout pertinet ;
ad corruptionem naturae sic nec tollitur nec minuitur. Ratio vero quare per gratiam
:
minuitur, non tollitur, haec est, quia non opponitur gratiae simpliciter, scilicet secundum
essentiam, sed secundum praedominantiam unde gratia praedominante ipsa minuitur:
in quantum inclinabat efficaciter ad oppositum gratiae sed non tollitur in quantum est :
derare dupliciter aut secundum essentiam, sic per gratiam non minuitur aut secundum ;
effectum inclinandi sic minuitur per gratiam eo quod gratia inclinât in contrarium sicut
; :
si ponderi inclinanti deorsum addatur pondus inclinans sursum, pondus primum non minui-
voluntate remota, non propinqua, scilicet voluntate parentuin, non voluntate parvulo
rum. »
72 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
in eo quando natura
corrupta et nasciinur ab co per concupiscentiam camis. »
fuit
2 Cf. note précédente.
.
3 Loc. cit., fol. 88r « Dicimus quod naturaliter generatur peccatum in anima pueri,
. :
non de natura secundum primam institutionem; sed de naturali id est de corruptione quae
inolevit pro natura. Et bene sequitur est naturale ergo non est vituperabile ei primo,
: :
nec est ei jmputandum primo, nec etiam imputandum ad poenam sensitivam sed repro- ;
cet secundum materiam aut secundum formam, dicendum quod secundum materiam,
quia materia omnium corporum sive materiale quod est de constitutione omnium corpo-
rum humanorum, erat in corpore Adae. Et ad maiorem huius notitiam sciendum quod in
corpore Adae erat quantitas molis cum ratione seminali. Ratione quantitatis illius molis
poterat extendi et diffundi secundum extensionem corporis quasi improportionaliter maio-
ris sicut gutta vini effusa in magna vase aquae, materia illius difïundit se per totum vas
:
illud... Ratione ergo quantitatis molis sive matcrialis corporis Adae, partes ipsius decisae
in generatione, quantacumque eis facta fuerit additio per susceptionem alimenti, diffun-
debat se secundum extensionem quantitatis additae. Vraeterea, ratio seminalis in illo
virtutem habuit activam qua poterat se multiplicare in materia susceptibili... Quia ergo
portio decisa a corpore illo ratione quantitatis materialis poterat se extendere secundum
extensionem corporis cuiuscumque quantitatis additae, virtus autem multiplicare se in
materiali addito, sufficiebat ad omnia corpora generis humani seminanda. «
5 Op. cit., p. II, q. 122, m. 3, a. 3 « Originale peccatum est contractum per inoboedien-
. :
vim in hoc quod dicitur « unius hominis » id est honiinis totius in imo. Sicut enim Christus
si fuissot homo et non caput hominis, habuisset obocdientiam personalem tantum nec
redundarct eius oboedientia in àlios quantum ad effectum in onmes quorum erat caput,
ita oboedientia Adae prout in eo erat tota natura humana, redundavit in onmes qui semi-
naliter ab ipso sunt geniti. » Et ibid. m. 4 « Sicut dunlex est iustitia, una quam
: sibi homo
facif habens gratiam et dico de iustitia in exercitio, alia quae sibi sit ut in populo baptizato
sit iustitia mediante Christo sic duplex est iniustitia ima quam sibi homo facit ut homo
;
adultus peccans, alia quae sibi fit ex alio ut parvulo ex peccato Adae. »
LE PÉCHÉ ORIGINEL, SON ESSENCE, SA CULPABILITÉ 73
hia dicendum est superbia corrumpat naturam in Adam, non tamen universa-
quod licet
llter ut ex illa fieret transmissio originalis peccati. Aliud enim est corrnmpere naturam in
isto, et aliud est corrumpere naturam prout est causa generationis. Similiter dicendum
est de gula. Si euim sine praecepto quod extenderat se ad totum hominem, per inordina-
tum appetitum comedisset de aliquo ipse Adam, esset peccatum personale tantum. Unde
non fuit necesse quod per gustum qui ad nutritivuni pertinet, esset causa originalis corrup-
tionis licet raaior fuerit ibi coniestio. Et distinguenduni est inter oboedientiam quae tantum
personaliter est et quae ad naturam se extendit. Si enim esset inoboedientia personalis
tantum, non corrumperet naturam in honiine, nec fieret transmissio originalis peccati. »
culpa patris sed pro culpa sua proprie loquendo. Non enim dicit .A.postolus quod solum
Adam peccavit, sed dicit quod omnes peccaverunt in .\dam. Ratio vero enim erat in Adam
non solum voluntas huiussingularis personae, sed voluntas universalis naturae qua cadente
a iustitia originali. cecidit etiam quaelibet voluntas succedentium posteriorum ;caret
enim voluntas cuiuslibet illa rectitudine quam habuisset si Adam stetisset... Unde si debe-
tur et (filio) poena pro peccato primorum parentum non debetur ei poena pro peccato quod
fecerat haec persona in quantum haec sed pro peccato quod fecit in quantum erat hâbens
;
4. Sum TheoL, p. II, tract. 18, q. 107, m. 2, q. i, ad i « Bene concedendum est quod :
(peccatum originale) non est voluntarium voluntate parvuli, nisi voluntas referatur ad
naturam, quae tota erat in primo parente quàndo peccavit... » « Voluntas Adae voluntas
fuit totius naturae, quae in ipso fuit quia non potest esse, quod aliquis velit antecedens,
;
quin etiam velit consequens, quod de necessitate sequitur ad illud. Unde quando voluit
peccatum transgressionis praecepti Dominici tune de necessitate vo'uit corrupte'am, quae
est per originale secuta in totam naturam praeter Christum eo quod tune tota natura :
fuerat in ipso, non nisi per legem concupiscentiae ab ipso traducènda, praeter Christum
solum, qui non fuit in ipso per legem concupiscentiae, sed per corpulentam substantiam
soluro. )i
74 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
c'est pourquoi cette justice est requise chez tous ses descendants,
et sa privation devient coupable*. Ces trois données doivent être
prises ensemble. On Bonaventure a adopté l'opinion d'Alex-
le voit;
andre. Outre l'unité physique ou matérielle du genre humain, et
l'hérédité de la justice primitive,
il exige encore que par l'intention
,
I. Surit. Theol., p. II, tract. 17, q. 107, ni. 3, ad diff. i, ad i, p. 290 : « Carentia debitae
iustitiae est in parvulo. Debebatur enim ei iustitia si .\dam stetisset : tune enim trans-
fudisset rectitudinem iustitiae naturalis in parvulos, sicut modo transfiidit originale. Unde
licet non debebatur ei debito personali, tainen debito originali delebatur. "
2. In II Sent.
d. 33, a. i, q. 2, ad i, p. 538 « Huic autein gratiae (iiuiocentiae) in quan-
:
3. Op. cit., d. 31, a. 10, sol. : « Dicendum quod meo iudicio ultimis rationibus consen-
tiendum est, quod non potuit peccare venialiter. » Cf. Siim. Theol., p. II, tract 14, q. 87,
ad q. 3, p. 155.
4.In II Sent., d. 30, a. i, q. 2, c., p. 719 « Potiiit'autem Adam totam naturam cor-
:
rumperc et culpabilem facere suo peccato triplici conditione concurrente. Prima est quia
non tantum erat hunianae naturae individuum, sed totius naturae principium. Secunda
est quia non tantum fuit sibi datum niandatuni sicut singulari personae, ;ed tamquam
stipiti totius humanae naturae et hoc bene indicat textus quia maudatum illud descendit
;
imiocentem. Quia igitur ipse erat omniiun principium, et transgressus est mandatum quod
ei datum erat, secundum quod erat principium, et amisit il!am iustitiam et innocentiam
quam debebat omnibus posteris conser\'are, hinc est quod per ipsum originali iustitia sumus
privati et in eius infectione ceteri sunt infecti, non tantum poenaliter, sed etiam cnlpabi-
liter. tuni propter debitum ordinationis auae deberet es>e in nobis, tim pr ter care tiam )i
illius innocentiae quam deb rcin\is haborc. tnm proptci; praedomi laitiam conciipisce 1- .
tiae per quam animae nostrae sunt inordinatae et iniustae, et si iniusta sunt et ii rdina- -
5. Op. cit., d. 33, a. I q. i, ad 3, p. 783 : « Peccans auteni actualiter non habet potcs-
tatejn vitiandi prolem quo habuimus obligari, et in quo tota massa generis
nisi ille solus in
humani potuit vitiari. » ad 5 « Ad illud quod obiicitur, quod ideo peccavimus in Adam,
:
quia fuinius in ipso dum pcccavit, dicendum quod ista non est tota causa, sed simul cum
hoc exigitur quod in primo parente omnes posteri possent obligari et caro omnium poste-
rorum posset infici et foedari hoc autem in alio quam in Adam non habet reperiri. »
;
LE PÉCHÉ ORIQINEt., SON ESSENCE, SA CULPABILITÉ 75
et per eius inobedientiam peccatores constituti esse. Alia tamen est in nobis culpa quam
fuerit in ipso habet tamen rationein demeriti ab illa ex qua processit. » Et q. 2, ad 5, p. 774
; :
« Licet Adam non potuisset demereri animae ut separatae, potuit tamen ei demereri ut
came unitae. »
est in persona peccante peccati vero naturalis principium fuit in natura peccante ; fuit
;
enim in Adam qui fuit principium totius naturae. Ipse enim a Deo factus est, nou solum
ut homo singularis, sed ut homo universalis in quantum principium. totius naturae. Et
quia omne quod a Deo est, tectum est, fecit Deus in eo et personam rectam et naturam
7"ectam utriusque vero rectitudiiiis conservation em posuit in eius potestate
: ReUquit :
fundere, sed non ^qualem personam, et ideo peccatum naturale ab ipso contrahimus propa-
gatione, sed peccatum personale solum imitatione. » Et aussi ad 3 ( Peccatima originale :
natura prout in illo erat, auctor fuit culpae, quia persona non agit nec patitur sine natura ;
3. Op. cit., d. 33, q. I, a. i : « ...peccatum vero sequentium personale est, non naturale
;
non enim invertit naturam integram, sed omnino iustitia origiriali nudatam, et ideo non
corrumpit eam, sicut nec mortuum potest mortificari. »
76 DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUGUSTIN A S. THOMAS
piscence « Cum ergo dicimus camem inficere animain hoc intelligitur quantum ad tertiurn
:
modum agendi scilicet propter colligantiam, quam habct ad animam, propter quam dum
deorsum tendit eam secum trahit. » .\lbert le Grand emploie aussi la formule « ex xmione :
ad id cui infunditur », mais ajoute « in quantum est fonna ». {In II Sent., d. 30, a. i, ad
:
hitur a carne, non per actionem carnis in animam, proprie loquendo, sed per quamdam
naturalem communicationem. » {In II Sent., d. 32, q. 2, a. 2, ad 2).
2. AuTissiODORENSis, Sutnma aurca, p. II, tract. 27, fol. 87 v. « haec est falsa ideo : :
peccavimus in Adam quia eramus in lumbis eius quando peccaNat. Haec enim non est
sufficiens et praecisa causa sed illa duo sunt sufficiens et praecisa causa quia fiiimus in eo
;
in carne, quae tamen dicitur culpabilis non quia culpa sit in carne tamquam in subiecto, sed
quia per eam transmittitur. Et licet poena naturaliter sequatur ad culpam, nihilôminus est
quaedam poena quae est causa val dispositio ad culpam et talis est ipsa corruptio poenalis.
Disponit enim ad culpam in anima quae susceptibilis est culpae. Rationem poenae trahit a
foeditate vnciosa quae est in carne; quam cito enim anima infunditur cami foedae, tam cito
toedatur sicut a xàtio vasis vinum corrumpitur. Rationem vero culpae trahit a carentia dc-
bitae iustitiae. » Et ibid. n. i : «Licat huiusmodi unie (animae ad corpus) requirebatur ad
originale contrahendum, tamen haec non erat tota causa, imo requirebatur forte ulteri us
quod illa secundum libidinem quae est in seminis sparsione secundum
caro descçndisset
quod Augustiuus
dicit non propagatio, sed libido transmittit originale peccatum. »
:
Albert le Grand, In II Sent., d. 31, a. 2, sol., p. 314 « Mec iudicio triplex est libido,
:
scilicet actualis in anima, quae est improba voluntas actualiter vel habitualiter praecedens
peccatum. Est etiam libido concupiscentia suffocans rationem in pruritu carnis in coitu :
et non puto quod aliqua istarum causet originale... Sed est tertia de qua supra dictum est,
habitualis concupiscentia respersa in semine quae corrujnpit ordinem organorum corporis
ad animam secundum mobilitateni in bonuni et haec tantum est causa originalis secundum
:
quod trahitur originale a carne, et haec est quae transmittit originale et non causatur nisi
LE PÉCHÉ ORIGINEL, SON ESSENCE, SA CULPABILITÉ 77
peut-il obliger l'âme à entrer dans un corps par lequel elle sera
rendue coupable ? Guillaume d'Auxerre et Albert le Grand répon-
dent que Dieu ne veut pas changer l'ordre naturel des choses,
d'après lequel l'homme doit naître de l'homme. D'ailleurs, il est
toujours préférable d'être dans un tel état que de ne pas être du
tout ^. Alexandre de Halès ajoute en citant Hugues de Saint- Victor,
a primo parente et non ab aliis, et vocatur lilia vitii vel corruptio passibilitatis. » Et d. 30,
a. I, sol., p. 497 : « ...habitualis (illa) libido diffusa per corpus coniunctiun animae, inclinât
in bonum conunutabile, avertendo in quantum potest ab incommutabili, et non subjacet
ordini rationis propter quod dicit Apostolus (ad Rom.) Condelector legi Dei, etc.. Haec
: :
igitm- poena ideo tantum est in corpore, quia corpus non est substantia rationalis, et ideo
non susceptibile culpae et ideo cum inficitur illa subiectum quod est susceptibile culpae
:
hominis, simul est tune cum illa et sic inficitur anima infectione culpae et poenae. » Cf.
;
id est quod ex creatione non habet immunditiam sed potius in infusione accipit, non ex
:
creatione, sed ex unione ad id cui infunditur sicut viaum in contactu vasis immundi,
:
quod in manibus dantis est mundum. » Et dans Sum. Theol., p. II, tract. 17, q. 107, m. 4
a. 3, part, i, c. « ...duo enim sunt in originali peccato sicut dicunt auctores, scilicet sensua-
:
litas illiciti... et ab illa est poena aggravationis scUicet animae ex came. Et est ibi carentia
;
debitae iustitiae et ab illa est culpa » ; ad i, p. 298 « Licet anima non sit ex traduce, tamen
: :
contrahit originale cum iniimditm- corpori, sicut dicunt auctores, sicut vinum corrumpitur
in vase corrupto propter infectionem concupiscentiae, quae est in corpore propter quam ;
onme quod secundum legem concupiscentiae descendit ab Adam, infectum originali peccato
descendit. »
modo anima possit infici corruptione culpabili ex tali foeditate (camis), haec tria suppo-
nenda sunt tamquam manifesta, quorum unum est, quod foeditas carnis potest facere
camem rebellem spiritui quod patuit in Adam qui post peccatum sensit carnis suae rebel-
;
lionem. Secundum est illud, quod anima, imita came, propter coniunctionem ipsius ad
camem, vel trahit eam sm:s;ma, vel ab ipsa trahitur deorsum propter vinculum quod est
ipsius camis ad animam. Tertium est illud quod anima propria virtute non potest regere
camem rebellem, nisi iuvetur per divinam gratiam secundum quod Apostolus exclamât :
Infelix ego homo, etc. Ex his igitur tribus suppositionibus necessario sequitur quodsi anima
tali cami unitur, quod ab ipsa trahitur deorsum et per concupiscentiam incurvatur. Sed
animam incurvari non est aliud, quam eam perverti perversitas autem in substantia ratio- ;
nali, quae est capax iustitiae, non est aliud quam iniustitia et culpa. Ex hoc igitur clarum
est quod foeditas quae est in came, potest animam sibi unitam facere peccatricem. Et quia
ista foeditas a primo parente habet traduci in oiruies posteros genitos secmidum Jegem
propagationis hinc est quod mediante came ad omnes transfundit originale. » Et aussi
;
d. 32, a. 3, q. I, ad 3 « ...apud Deum qui aliter naturam instituit, vituperandus est, quia
:
in se non habet quod Deus iuste ab ipso exigic. » Enfin Breviloquium, p. III, c. 6, p. 235.
Pierre de Tarentaise, In II Sent., d. 31, q. 2, a. i, c. « Qualis caro facta est in Adam :
talis ab eo traducitur quia natura est vis insita rébus e.x similibus similia procreans
: :
ideo cmima prolis infusa huiusmodi cami duplicem corruptionem contrahit unam vitio- :
sitatis, alteram passibilitatis. Quia vero unumquodque est in recipiente pet modum reci-
pientis ...ideo utra^que corruptio aliter recipitur in anima quam sit in came... corruptio ;
vitiositatis in came est sine reatu culpae, in anima vero cum reatu culpae. » Et ad i « ...caro :
quamvis non habeat culpam formaliter, habet tamen virtualiter et ideo dat eam. Virtualiter
autem habet eam, quia concupiscentiaJiter traducta est ex came Adae peccato infectae. <>
I. Autissiodorensis, Op. cit., p. II, tract. 27, c. 4, fol. 88 v, col. i : « Dominus infundit
animam vasi corrupto, quia noluit mutare suam. constitutionem qua constituit quoi ex
homine generetur homo naturaliter. Hoc etiam fecit ad humilitatem... Nec iniuste agit
cum anima sic eam infundendo, quum sic esse melius est ei quam non esse. »
Albert le Grand, Sum. Theol., p. II, tract. 17, q. 107, a. 3, ad obiect. 10, p. 299 « Deus :
infundens animam ordinem naturae servat, qui ordo non est corriimpendus, propter inor-
dinationem peccati originalis. Et ideo bene facit corpori organizato creans et infundens
animam rationalem. Sicut enim dicit Plato in Timaeo Creatoris est nulli aliquid negare ;
institutionem primariam. »
secundum substantiam et sicut substantia est una, ita originale est unum sed dicitur ;
secundum quod subiecta sunt multa quia originale qùod est in uno, non est originale quod
;
est in alio. Sunt tamen omnia unum ratione reatus, quae est quod ex viciosa natura sunt
contracta, in qua est carentia debitae iustitiae et iguis sive foeditas fomitis, per quem lege
concupiscentiae seminantur. Sed in mio et eodem non est nisi unum peccatum originale,
ut dicit Anselmus ex primo peccante... » Et ad i
,
« ii. Scriptura de originali loquitur
:
habet secmidum speciem eo modo secundimi quod peccatum dicitiu: habere speciem. Unitas
autem ista in originali peccato venit prmcipaliter ex parte boni, quod privât, et ex pai'te
peccati Adae, per quod introductum est, hoc est ex parte oppositi et ex parte principii...
Si loquamur de unitate originalis quantum ad nimierum, sic dicendum quod in uno homine
est miicmu. »
corruptio debitae dispositionis inmembris onmibus, est unum solimi in eodem, tam secun-
dum speciem, quam secundum numerum » et ad 4 « ...quam vis diversarum potentianmi
; :
secundum se diversae sint corruptiones materiales tamen- eorura prout ordinantur et colli-
:
gantur simul in suo toto, mia est formalitas quia earum corruptio peccatum est ex ordina-
;
tione ad corruptionem voluntatis, quae est privatio originalis iustitiae. » Cf. d. 31, q. 3,
a. I, c. et ad 2.
potentiae iuficiuntur, pro eo quod non uniuutur potentiae carni infectae nisi per unionem
substantiae... Sed si istud quis ita intelligeret quod per originale peccatum primo habeiet
LE PÉCHÉ ORIGINEL, SON ESSENCE, SA CULPABILITÉ 79
infici substantia quam potentiae, ita quod originale insit aniniae non ratione potentiae
sed ipsius substantiae unitae ; hoc non videtur intelligibile... etc. »
originale primo inest potentiis et illis mediautibus essentiae. Quia opposita habent fieri
circa idem mide cum ordinatio naturae esset formaliter in ratione, niaterialiter in viribus
;
non secundum substantiam, sed in quantum est principium operationum ; et ideo cum sit
principium operationis mediantibus potentiis, inest primo potentiis. » Cf. ad i.
I Albert le Grand, In II Sent
d. 31, a. 3, sol., p. 516. Cf. p. 78, n. 2. Et Sum. Theol.,
,
peccata sed secundum subiectum quod est unum. In potentiis enim non est nisi secundum
inclinationem ad hoc vel illud. »
originale nisi a primo parente et per proximos parentes et hoc est ideo quia oninis homo :
qui générât, non générât nisi in vetustate Adae ...et non peccato proprio, quia hoc natu- m
ram humanae miseriae non corrumpit, licet corrumpat bonum naturale in peccante sed :
Nus DE I-UGERiis, Siinima (Worcester, Cathed. Libr., ms. F. 50 Paris, Bibl. Nat. lat. 31 17). ;
Simon de Tournai, Summa (British Muséum, Kings Libr. ms. 9 E XII Paris, Bibl. Nat. ;
lat. 3114 A et 14886) puis des premiers maîtres dominicains, Hugues de S. Cher, In /T
;
lib. Sent. (Cantorbéry, Chapter Lib., ms. A.. 12 Bruxelles, Bibl. roy. ms. 11422 Bruges
; ;
Bibl. mun., ms. 178), Richard Fishacre, In IV lib. Sent. (Oxford. Bail. Coll, ms. 57),
Robert Kilwardby, /m/F lib. Sent. (Oxford, Merton Coll. ms. 131 Worcester, Cathed. ;
Libr. ms. F. 3g). Nous nous contenterons de renvoyer à plusieurs notes documentaires où
le R. P. Martin, en une bibliographie des sources abondante et précise, a préparé un tra-
vail, qui ici dépasserait le cadre fixé. Voir son article, où nous avons pris quelques-unes
des références citées, dans La Ciencia Tomista, 1915, La doctrina sobre cl pecado original
en la Summa contra Gentiles, II, B.
80 LE DÉVELOPPEMENT DE LA DOCTRINE DE S. AUOUSTIN A S. THOMAS
La doctrine de S. Thomas
Bibliothèque Ihomiste
CHAPITRE I
l — LA JUSTICE ORIGINELLE
1. Mandonnet, Premiers travaux de polémique thomiste, dans Rev. des Se. Ph. et Th.,
t. 7. (1913), P- 245-247. KuHLMANN,
Der Gesetzbegriff beim h. Thomas von Aquin, Bonn,
1912, p. 109, note 2.
De Groot, O. P., Hct leven van den h. Thomas van Aquino, pp. 95-96 pp. iio-
J. V.,
;
2.
III ; p. 124, note i.
corporis sub anima et inferiorum virium sub superiori et superioris sub Deo, et haec quidem ,
iustitia ipsam naturam humanam ordinabat in sui primordio ex divin© munere et ideo ;
a. 2, ad 5 d. 30, q. i, c.
; d. 31, q. i, a. i, ad i
; d. i^, q. 2, a. i, c. ;
De Veritate, q. 25, a. 7, c. « homini in primo statu collatum fuit ut ratio totaliter infe-
:
pio taliter esse institutum quod, quamdiu ratio hominis Deo esset subiecta, et inferiores
vires ei sine impedimento desers-irent, et corpus ab eius subiectione impediri non posset
per aliquod impedimentum corporale, Deo et sua gratia supplante quod ad hoc perficien-
dum natura minus habebat »... « Huiusmodi autem beneficii quod a quibusdam originalis
iustitia dicitur, sic primo homini collatum fuit ut ab eo simul cum natura humana propa-
garetur in posteros »... « peccatum primi hominis... fuit et naturale, in quantum abstulit
sibi et suis posteris consequenter beneficium collatum toti humanae naturae. »
De Malo, q. 4, a. i, c. « ...primo homini in sua institutione datum fuerat divinitus
:
quoddam supematurale donum, scil. originalis iustitiae, per quam ratio subdebatur Deo
et inferiores vires rationi et corpus animae. Hoc autem donum non fuerat datum primo
homini ut singulari personae tantum, sed ut cuidam principio naturae, ut scil. ab eo per
originem derivaretur in posteros. » Cf. a. 6, ad 4 a. 7, ad 5 ; a. 8, c. « consequebatur ; : . .
1. II. d. 21, q. 2, a. 3 « Talis erat primi status rectitude ut 5up>rior pars rationis Deo
:
subiiceretur, cui subiicerentur inferiores vires, quibus subiiceretur corpus ; ita quod prima
subiectio erat causa secundae, et sic deinceps ,-,. Comparez d. 23, q. 2, a. 3 ; et d. 33, q. i,
a. 1. De Malo, q. 3, a. 7, c.
4. II. d. 32, q. I, a. I, ad I : « ...in originali iustitia erat aliquid quasi formale, scil.
psa rectitude voluntatis, et secundum hoc sibi opponitur culpae deformitas. Erat in ea
etiam aliquid quasi materiale, scil ordo rectitudinis impressus in inferioribus viribus, et
quantum ad hoc opponitur sibi concupiscentia et fomes. »
86 LA DOCTRIN'r: DE S. THOMAS
1. II. d. 23, q. 2, a. 2 « ...quidam vero dicunt quod etiain habitus cognitionis omnium
:
rerum mox nati accepissent sed hoc non videtur necessariura neque quantum ad integri-
;
qua homo Deo per rectitudinem iustitiae inhaerebat ut ideo illa permanente Deo coniuncta ;
sicut nec defectus in corpore aliquis, ut passio et mors, ita nec deceptio in anima esse potuit. »
Cf. d. 30, q. I, a. I G. De Veritate, q. 18, a. 8, ad i : « ...anima a corpore dupliciter potest
impediri. Uno modo per modum contrarietatis, in quantum corpus animae resistit et eam
obnubilât : quod quidem in statu innocentiae non fuisset. » Cf. a. 6, c. et ad 2. Cont. Cent.,
lib. 4, c.52 « ...ratio a sensitivis potentiis
: » De Malo, q. 5, a. i, c non impeditur.
« Neces- :
sarium fuit homini aliud supematurale auxilium ratione ?,uae compositionis. Est enim homo
compositus ex anima et corpore et ex natura intellectuali et sensibili, quae quodammo-
do si suae naturae relinquantur, intellectum aggravant et impediunt, ne libère ad sum-
mum fastigium contemplationis pervenire possit. Hoc autem auxilium fuit originalis jus-
tifia, per quam mens hominis si subderetur Deo, ei subderentur totaliter inferiores vires
et ipsum corpus, neque ratio impediretur quominus posset in Deum tendere. »
3. II. d. 24, q. I, a. 4 « Neutro autem modo (scil. neque ratione violentiae. neque ratio-
:
ne alicuius inclinationis ad malum per habitum vel passionem) potest dici de primo horaine
quod peccato resistere non posset quia et verum liberum arbitrium habebat, et integrum
; ;
unde nec passiones inerant quae ad malum impellerent, nec habitus perversus naturam
corrumpcns et ideo non solum habuit quod peccato resistere posset, sed quod etiam
;
quaecumque ei deessent, iustitiam originalem non haberet. « Cf. a. 7, ad z.'De Malo, loc.
cit.
non erat principalis causa immortalitatis, sed coadiuvans ad continuationem vitae modo
praedeterminato ideo immortalitas non est iudicanda naturalis propter virtutem ligni
;
vitae, sed magis propter virtutem animae supra naturam collatam, quae principalis causa
immortalitatis erat. » Cf. d. 29, q. i, q. 5, ad 6 et De Malo, q. 4, a. 6, ad 4 q. 5, a. 4, ; ;
ad 7 ; q. 5, a. 5, ad 9 et 16.
,
saint Thomas ^.
l'acte, et par conséquent l'habitus qui en est l'effet, sont des per-
fections de l'individu ^.
Sed quia illud quod perfectionem recipit non proprie dicitur passum vel
receptibilis est.
alteratum sed magis perfectum, ideo proprie dicitur pati secundum quod passio sequitur
alterationem, qua aliquid transmutatur ab eo quod est sibi secundum naturam, et hoc
modo corpus Adami fuit passibile secundum quid, id est si peccaret, sed impassibile sim-
pliciter. »
2. Chap. I, p. 7.
^. Summa theologica, II, tract. 14, q. 83, sol. i : « Et sicut Augustinus dicit, ex natura
propria habuit passibilitatem, ex ligno autem vitae habuit impassibilitatem, ita quod non
patiebatur a contrario ad dissolutionem substantiae. » (Ed. Vives, t. 33, p. 129).
In II Sentent., d. 19, a. 2, ad quaes. « Dicendum, quod de passibilitate animae dis-
:
putatum est in 3 Sent., in tractatu de Passione animae Christi tantum : tamen potest hic
dici, quod pati dicitur a graece : TtaOî'v, quod est recipere latine : et sic passibilis fuit
et in corpore et in anima
quia in anima recepit species, et in corpore cibum. Dicitur etiam
:
pati a contrario af&ciente passum et transmutante et sic non potuit pati nec in anima :
propter habitum gratiae primi status, qui contrarius erat huic passioni, nec permisit eam
cadere in eum. Dicitur etiam pati a contrario altérante et abiiciente a substantia et sic :
nullo modo erat passibilis, nec in corpore, nec in anima. » De ce texte il ressort que le second
livre des Sentences n'a été écrit qu'après le troisième.
5. II. d. 32, q. I, a. 2, c. : a Actus autem omnis personae est, quia actus individuonim
sunt, ut dicit Philosophus. »
tionis humanae quoddam donvun gratuitum primo homini divinitus datum non ratione
personae tantum, ^ed ratione totius naturae humanae ab eo derivandae, quod donum f it
originalis iustitia... Ration abiliter hoc donum fuisset ad posteros propagatum, propter
duo : primo quidem, quia consequebatur naturam ex Dei munere, licet non ex ordine natu-
rae ; secundo quia pertingebat usqre ad corpus, quod per generatio.;em traducitur.» Et
q. 4, a. I, ad 9 « Ex peccato enim primi parentis destituta est
: caro eius illa virtute ut
ex ea possit decidi semen per quod originalis iustitia iii alios propagetur. ..
1. II. Per peccatum natura specie variata non est. Unde quae-
d. 20, q. I, a. I : «
gritas mentis soluta fuisset, sed scia integritas carnis, cui praeponderasset fecunditas
prolis ».
quam etiam modo sed secundum proportionem ad rationem fuisset multo minor
sit ; ;
quia ratio in suo actu fortiter persistens delectationi penitus dominaretur et ideo non fuisset ;
1. II. d. 19, q. I, a. 2, c. « In ipsa sui institutione aliquid sibi (homini) collatum fuit
contulerat, ut esset in ratione rectitude quaedam originalis justitiae quam sine aliqua
resistentia inferioribus viribus imprimere posset ; et quia hoc gratis collatum fuerat, ideo
juste per ingratitudinera inoboedientiae subtractum est ». Ibid. a. 2, ad 3 « Poterat :
Deus in principio, quando hominem condidit, etiam alium hominem x limo terrae formare ; <
situm, corruptibile esse, et sensibilem appetitum in ea quae sunt sec. sensum delectabilia
moveri, quae interdum sunt contraria rationi, et intellectum possibilem, cum sit in potentia
ad omnia intelligibilia, nullum eorum habens in actu, sed ex sensibus... »
De Veritate, q. 18, a. 2, c. « Oportet ponere hominem in statu innocentiae duplicem
:
perfectionem habuisse, unam quidem naturalem, aliam autem gratiae, a Deo concessam
supra debitum naturalium principiorum. » Et q. 25, a. 7, c. « Quod enim homini in primo :
statu collatum fuit ut ratio totaliter inferiores vires contineret, et anima corpus, non fuit
ex virtute principiorum naturalium, sed ex virtute naturalis justitiae ex divina libertate
superadditae. » C. Gent. 1. 4, c. 52 « Sic natura humana fuit instituta in sui primordio
:
quod inferiores vires perfecte rationi subjicerentur, ratio Deo et animae corpus, Deo per
gratiam supplente id quod ad hoc deerat per naturam. » De Malo, q. 4, a. i, c. « Primo :
homini in sua institutione dafeum fuerat divinitus quoddam supernaturale donum scilicet
originalis justitiae. » Cf. a. 8, c. ; q. 5, a. i, c.
2. Respondeo dicendum quod ea quae sunt ad finem disponuntur
II. d. 30, q. I, a. I, c. : «
secundum necessitatem finis, ut ex II Physicor. (text. 78) patet. Finis autem ad quem
homo ordinatus est, est ultra facultatem naturae creatae, scilicet beatitudo, quae in visione
Dei consistit soli enim Deo connaturale est. Unde oportuit naturam humanam taliter
;
institui ut non solum haberet illud quod sibi ex principiis naturalibus debebatur, sed etiam
aliquid ultra, per quod facile in finem perveniret. Et quia ultim.o fini amore inhaerere non
poterat, nec ad ipsum tenendum pervenire nisi per supremam partem suam, quae est mens
seu intellectus seu ratio, in qua imago Dei insignita est, ideo ut illa pars libère in Deum
tenderet, subjectae sunt sibi vires inferiores, ut nihil in eis accidere posset, per quam mentis
contemplatio impediretur. » Cf. ibid. d. 19, q. i, a. 2. De Malo, q. 5, a. i, c. « Creatura ergo :
rationalis in hoc praeeminet omfli creaturae, quod capax est summi boni per divinam
visionem et fruitionem,licet ad hoc consequendum naturae propriae principia non sufûciant,
sed ad hoc indigeat auxilio divinae gratiae. Sed circa hoc considerandum est, quod aliquod
divinum auxilium necessarium est omni creaturae rationali communiter, scilicet auxiliura
gratiae gratum facientis... Sed praeterhoc auxilium necessarium fuit homini aliud superna-
turale auxilium ratione suae compositionis... Hoc autem auxilium fuit originalis justifia. »
90 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
est avant tout un don personnel, puisque son but est la perfection
de la personne. Cette doctrine est aussi celle de la Somme contre
les Gentils ^. Saint Thomas admet cependant dans les Sentences
la possibilité d'une grâce sanctifiante appartenant à la nature et non
à la personne^.
nalis quae erat secundum debituni ordinem corporis sub anima et inferiorum vifium sub
superiori et superioris sub Deo... Est autem alia justitia gratuita quae actus meritorios eli-
cit. »
II. d. 29, q. I, ad 5
2. « Adam per poenitentiam potuit recuperare illa bona quae sibi
:
ad actus personales data erant, sicut gratiam et virtutes non autem illa quae toti natu- ;
d. 32, q. I, a. 2, c. : « Visio enim divina actum quemdaiv désignât actus autem omnis ;
5. C. Gent.
1. 4, c. 52 « Deus superiorem naturam inferiori ad hoc conjunxit ut ei domina-
:
retur,et, quod huius dominii impedimentum ex defectu naturae contingeret ejus, speciali
si
hoc deerat per naturam. » C'est pourquoi il dit Primum autem peccatura primi hominis : i
non solum peccantem destituit proprio et personali bono, scil. gratia et debito ordine ani-
mae, sed etiam bono ad naturam communem pertinente. «
6. II. d. 20, q. 2, a. 3. « Quidam enim dicunt quod primus homo in naturalibus tantura
creatus est, et non in gratuitis et secundum hoc videtur quod ad talem justitiam (gratui-
;
tam) requirebatur quaedam praeparatio per actus personales unde secundum hoc talis ;
gratia proprietas personalis erat ex parte animae et ideo nullo modo transfusa fuisset, ;
nisi secundum aptitudinem tantum. Alii vero dicunt quod homo in gratia creatus est, et
secundum hoc videtur quod donum gratuitae justitiae ipsi humanae naturae coUatum est :
unde cum transfusione naturae simul etiam transfusa fuisset gratia. » Cf. ibid. ad i, Sed
contra. Voir aussi ibid., d. 32, q. i, a. 2, ad 5 « quantumcumque de gratia baptismal! :
infundatur, numquam tamen potest hoc efficere ut ex toto toUat fomitem quia gratia illa
non est ordinata nisi ad curandum infectionem personae ex infectione naturae procedentem,
Potest tamen Deus alterius generis gratiam infundere per quam totum tolleretur ut sic ;
1. II. d. 29, q. I, a. 2. « Quidam dicunt quod homo in primo statu gratiam non habuit
nec virtutes gratuitas... Sed hoc non videtur auctoritatibus convenire in quibus ponitur
quod Adam charitatem habuit, quae sine gratia non habetur. .A.lii v^ero distinguunt statum
innocentiae in duos status dicunt enim quod homo in principio creationis suae sine gratia
:
creatus est in naturalibus tantum postmodum vero ante peccatum gratiam consecutus
;
est ;et secundum hanc distinctionem varia dicta sanctorum et doctorum concordare nitun-
tur. Sed istud non videtur convenire dictis sanctorum et doctorum qui de statu innocentiae
quasi de uno statu non distincte loquuutur, et ideo haec positio non magnae auctoritatis
est. Ideo alii dicunt quod homo in principio creationis suae in gratia creatus est et haec ;
quidem positio satis congruere videtur opinioni Augustini, qui ponit res simul tempore
perfectas fuisse et creatas in materia et forma. Prima vero opinio magis congruere videtur
opinioni aliorum sanctorum, qui dicunt per successionem temporis res creatas perfectas
fuisse. Quae tamen harum opinionum verior sit, multum efficaci ratione probari non potest,
sicut nec aliquidearum quae ex voluntate Dei sola dépendent. Hoc tamen propabilius est,
ut cum homo creatus fuerit in naturalibus integris, quae otiosa esse non poterant, quod in
primo instanti creationis ad Deum conversus, gratiam exsecutus sit et ideo hanc opiniomen
;
ange'i in gratuitis creati sunt, et ideo contra eam non est huiusmodi objectio, sed contra
secundam qua^n sustinentes dicimus... « Au sujet de cette expression, il est intéressant
;
enim dicunt quod angeli non in gratia, sed in naturalibus tantum creati sunt et haec opinio :
est communior. Alii vero dicunt angelos in gratia creatos esse. Harum autem opinionum
quae verior sit non potest ef&caci ratione deprehendi... Tamen secundum convenientiam
ad alla ejus opéra potest una pars alia probabilius sustineri... etc. »
5. De Ver., q. 28, a. 2, ad 4 « Supposita illa opinione, qugd Adam aliquo tempore neque
:
« Et si Adam in statu suae conditionis gratiam non habuit secundum quosdam, ponitur
ad 4 « Subjectum originalis culpae non est caro, sed anima. Oportet enim quod in eodem
:
subjecto sint privatio et habitus unde sicut illa originalis justitia quae in anima erat... »
;
Cf. aussi De Malo,q. 4, a. 4, ad i « Justitia originalis non sic erat in voluntate quin per prius
:
3. Ibid. q. 5, a. 5, ad II Posse non mori gratiae erat, sed non gratiae gratum facientis,
: ic
secundvun quosdam unde homo in statu illo mereri non poterat. Secundum alios autem
;
hoc doniun immortalitatis ex gratia gratum faciente procedebat ; et homo in statu illo
mereri poterat. •
4. Ibid. q. 5, a.i, c. Sed praeter hoc auxilium (scilicet gratiam gratum facientem)
:
necessarium fuit homini aliud superaaturale auxilium ratione suae compositionis... Hoc
autem auxilium fuit originalis iustitia ...hoc auxilium, quo continetur corpus sub anima,
;
et vires sensitivae sub meute intellectuali, est quasi dispositio quaedam ad illud auxilium,
quo 'mens humana ordinatur ad videudum Deum et ad fruendum ipso. »
5. Cf. note I,
94 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
-2. IL, d. 30, q. I, a. 2, c. : « Defectus illius originalis iustitiae, quae homini in sua creatione
collata est, ex voluntate hominis accidit ; et sicut illud naturae donura fuit et fuisset in
totam naturam propagatum, homine in iustitia persistente, ita etiam et privatio illius boni
in totam naturam perducitur, quasi privatio et vitium naturae. » Et encore a. 3, c « Des- :
titutio ipsius voluntatis ab illa rectitudine ad finem quam habuit in institutione naturae
in peccato originali formale est, et hoc est privatio originalis iustitiae. » Cf. d.
31, q. i, a. i :
52 : « Peccatum primi hominis... (fuit) et naturale, inquantum abstulit sibi et suis posteris
consequenter beneficium collatum toti humanae naturae. De Malo, q. 3, a. 7, c « In peccato
i>
:
snb oboedientia animae corpus, propter hoc scilicet quod ratio suo superiori continue
subdita fuerat. Intercisa autem prima oboedientia par hoc quod ratio primi hominis a
Dec aversa est per peccatum, consecuta est disturbatio ordinis in inferioribus viribus ad
AVANT LA SOMME THÉOLOGIQUE 95
homine peccante, natura humana quae in ipso erat, sibi ipsi relinqueretur, ut consisteret
secundum conditionem suorum principiorum, et per modum istum ex actu personae pec-
cantis in ipsam naturam defectus transivit. Et quia natura deficiens ab eo quod gratis
impensum erat, non potest causare hoc quod supra naturam collatum erat, cum nihil agat
ultra suam speciem, ideo sequitur quod ille qui generatur ab habente naturam hoc modo
deficientem, naturam in simili defectu suscipiat quia actus personae secundum conditio-
:
nem suae naturae procedit, et ultra non se extendit. Inde est quod defectus in ipsam per-
sonam generatam redundat. » Cf. d. 30, q. i, a. i, c.
I. II. d. 30, q. I, a. 3, c. « Respondeo
: dicendum quod in quolibet peccato est
invenire aliquid quasi formale et aliquid quasi materiale. Si enim consideremus peccatum
actuale, ipsa substantia actus deordinati materialiter in peccato se habet sed deordinatio
;
a fine,formale in peccato est, quia ex hoc rationem mali praecipue habet ; inde dicitur
quod conversio ad bonum commutabile est ibi sicut materiale, et aversio a bono incommu-
tabili, est sicut formale... Sicut autem peccatum actuale consistit in deordinatione actus
ita etiam peccat-um originale consistit in deordinatione naturae. Unde oportet ut ipsae
vires deordinatae, vel deordinatio virium sint sicut materiale in peccato originali, et ipsa
deordinatio a fine sit ibi sicut formale. Illa autem pars quae per se nata est conjungi fini
est ipsa voluntas, quae habet ordinem finis omnibus aliis partibus imponere, et ideo desti-
tutio ipsius voluntatis ab illa rectitudine ad finem quam habuit in institutione naturae
in peccato originali formale est et hoc est privatio originalis iustitiae. Vires autem appetitus
:
sensibilis sunt natae recipere ordinem ad finem ab ipsa voluntate, secundum quod sibi
subj'^ctae sunt ; et ideo substractio illius vinculi quo quoddammodo sub potestate volun-
tatis rectae detinebantur, materiale in peccato est. Ex hac autem substractione sequitur
quod unaquaeque vis in suum objectum inordinate tendat, concupiscendo illud ; et ideo
concupiscentia qua habiles sumus ad maie concupiscendum peccatum originale dicitur,
quasi materiale in peccato originali existens. » De Malo, q. 4, a. 2, c. « Inter superiores
:
96 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
vires quae suscipiunt defectum per originem traductum sec. rationem culpae, una est quae
omnes alias movet, scilicet voluntas oiiines autem aliae moventur ab ea ad suos actus.
;
Semper autem quod est ex parte agentis et moventis, est sicut formale, quod autem est ex
parte mobilis et patientis, est sicut materiale. Et ideo cum carentia originalis justitiae se
habeat ex parte volrmtatis, ex parte autem inferiorum virium a voluntate raotorum sit
pronitas ad inordinate appetendum quae concupiscentia dici potest, sequitur quod pecca-
tum originale in hoc homine vel in illo nihil aliud est quam concupiscentia cum carentia
originalis iustitiae, ita tamen quod carentia originalis iustitiae est quasi formale peccato
originali, concupiscentia autem quasi materiale. »
i.II.d.30,q. i,a. 3,ad2:« Quod enimaliquis sit potens concupiscere, est ex potentia concu-
piscibili,sed quod sit habilis ad concupiscendum, est ex aliquo habitu vel ex eo quod per
modum habitus se habet. Contingit enim quod etiam privatio aliqua habilitatem quam-
dam relinquat, in quantum privatur aliquid, quod impedimentum praestare posset et ;
ita dicitur concupiscentia habitualis esse peccatum originale, non quidem ^às concupisci-
bilis, neque iterum aliquis habitus qui aliquid positive dicat sed ipsa habilitas quae relin- ;
habitualiter pro illa inordinatione virium nimia, ex qua est in nobis pronitas ad iuordinate
concupiscendum. » Et a. 2, ad 5 k concupiscentia habitualis quae in deordinatione virium
:
nem nihil aîiud est quam destitutio inferiorum virium a retinaculo iustitiae originalis. »
peccatum non est concupiscentia actualis, sed habitualis... Concupiscentia habitualis potest
dici dupliciter uno modo aliqua dispositio vel habitus inclinans ad concupiscendum
:
:
et sic concupiscentia non dicitur originale peccatum. Alio modo potest intelligi habitualis
concupiscentia ipsa pronitas vel habilitas ad concupiscendum, quae est ex hoc quod vis
concupiscibilis non perfecte subditur rationi, sublato freno iustitiae originalis et hoc ;
fomes non dicitur concupiscentia habitualis positive, sed privative, sicut supra dictum
est, q. 5, a. i et 2, per remotionem scilicet originalis iustitiae. »
AVANT LA SOMME THÉOLOGIQUE 97
ne lui est pas survenue du dehors, mais qui a été causée par le
premier homme qui ait subsisté en elle. Le péché originel a donc
le caractère d'un vrai péché au sens propre du mot ^
illa Cette expression-ci est plus exacte que l'autre, qu'on trouve chez Albert le Grand
».
et Pierre de Tarentaise.
haberi, defectus potest dici sed non potest dici malum, nisi sit defectus eius boni quod
;
natum est haberi unde carentia vitae in lapide potest dici defectus, sed non malum homi-
; ;
ni vero mors est defectus et malum. Culpa autem super hoc addit rationem voluntarii
ex hoc enim aliquis culpatur quod déficit in eo, quod per suam voluntatem habere potuit.
Unde oportet quod secundum hoc quod aliquid rationem culpae habet, secundum hoc
ratio voluntarii in ipso reperiatur. Sicut autem est quoddam bonmn quod respicit naturam
et quodam quod respicit persoiîam, ita etiam est quaedam culpa natmae et quaedam
personae. Unde ad culpam personae requiritur volimtas personae, sicut habet in culpa
actuali, quae per actum personae committitur ad culpam vero naturae non requiritur
;
nisi voluntas in natura illa. Sic ergo dicendum est quod defectus illius originalis iustitiae,
quae homini in sua creatione collata est, ex v'oluntate hominis accidit et sicut illud naturae ;
donum fuit, et fuisset in totam naturam propagatum, homine in iustitia persistente, ita
etiam et privatio illius boni in totani naturam perducitur quasi privatio et vitium naturae ;
ad idem enim genus privatio et habitus referuntur et in quolibet homine rationem culpae ;
habet ex hoc quod per voluntatem principii naturae, id est primi hominis, inductus est
talis defectus. » Et ad i « Non oportet quod sit in potestate huiusraodi personae hune
:
defectum habere vel non habere, sed suf&cit quod sit in potestate alicuius qui est in natura
illa quia ex hoc quod habens aliquam naturam peccavit, natura infecta est, et per conse-
;
quens inficitur in omnibus illis, qui ab illo naturam trahunt. Et ideo potest dici culpa natu-
lae, cum aliquis in natura illasubsistens,per voluntatem defectum isti m in totara naturam
causave it. » Cf. De Malo, q. 4, a. i, ad 5 « Defe tus per o iginem contrati.s habet qui-
:
Bibliothèque thomiste 7
98 LA DOCTRINE DE S, THOMAS
portent dans leur nature la faute commise par lui. Dans ces condi-
tions, le péché originel n'est pas un péché personnel, mais il se
trouve maintenant dans la personne à raison de la nature que
nous avons reçue. Il ne nous est pas plus propre que ne nous l'est ]?.
nature elle-même ^. C'est pourquoi le péché héréditaire est le
moindre de tous les péchés il n'est volontaire que par la volonté ;
ordo servatur, quod persona naturam infecit per actum peccati, et naturae infectio in
personam secundario transivit, quae a persona peccante propagatur quod qualiter sit, :
videndum est. Sicut enim prius dictuin est, hoc Deus humanae naturae in sui principio
supra conditionem suorurn principiorum contulerat, ut esset in ratione rectitudo quaedam
originalis iustitiae quam sine aliqua resistentia inferioribus viribus imprimere posset et ;
quia hoc gratis collatum fuerat, ideo iuste per ingratitudinem inoboedientiaesub tractum
est ;unde factum est, ut, primo homine peccante, natura humana quae in ipso erat, sibi
ipsi relinqueretur, ut consisteret secunduin conditionum suorum principiorum et per ;
modum istum ex actu personae peccantis in ipsam naturam defectus transivit. Et quia
natura deliciens ab eo quod gratis impensuin erat, non potest causare hoc, quod supra
naturam collatum erat, cum nihil agat ultra suam speciem, ideo sequitur quod ille qui
generatur ab habente naturam hoc modo deficientcm, naturam in simili defectu suscipiat ;
quia actus personae secundum conditionem suae naturae procedit, et ultra non se exten-
dit. Inde est quod defectus in ipsam personam generatam redundat. Sed ratio culpae inde
venit, quia illud quod collatum fuit gratis Adae, scilicet originalis iustitia, non fuit sibi
collatum personaliter, sed in quantum talem naturam haViebat, ut omnes scilicet in quibus
talis ab eo accepta natura inveniretur, tali dono potirentur et ideo cum propagatione ;
caniis etiam illa originalis iustitia propagata fuisset. In potestate ergo naturae erat ut
talis iustitia semper in ea conservaretur sed per voluntatem personae existeatis in natura
:
factum est, ut hoc perderetur et ideo hic defectus comparatus ad naturam, rationem
;
culpae habet in omnibus in quibus invenitur communis natura accepta a persona peccante ;
et quia per originem carnis defectus iste naturali generatione traducitur sim 1 cum natura,
ideo etiam et culpa originalis per originem carnis traduci dicitur et quia per voluntatem ;
personae ratio culpae ad naturam transit, ideo dicitur persona naturam infecisse. Quia
vero in personis aliis est originale peccatum a prima persona generantis, non est ratio culpae
ex ipsis, cum non propria voluntate peccatum taie incunant, sed in quantum talem naturam
cum ratione culpae recipiunt. Inde est quod secundo natura personam inficere dicitur. »
Cf. II. d. 30, q. I, a. 2, ad i d. 31, q. i, a. 1, ad 1 et 5
; a. 2, c. d. 33, q. i, a. 1, ; ;
personale sed peccatum totius naturae ncc ad personam pertinet, nisi in quantum natura
;
comparatum huic personae vel illi,magis habet de ratione peccati quam peccatum originale;
quia peccatum veniale est peccatum \oluntarium \oluntate luiius personae, non autem
peccatum originale. »
AVANT LA SOMME THÉOLOGIQUE 99
dam ex peccato derelictum, non quia sine peccato non esset delectatio, sed quia inordinata
non esset, quod nomen libidinis importât. Tertio modo potest sumi libido quasi habituali-
ter pro illa inordinatione virium nimia, ex qua est in nobis pronitas ad inordinate concupis-
cendum. A prima igitur libidine mens cuiuslibet iusti generantis liberatur, cum contingat
actum matrimonialem sine omni culpa et mortali et veniali exerceri unde constat quod non ;
intelligitur illa libido transmittere originale peccatum in prolem nec iterum illa, quae est ;
tionis coitus aliquorum purgaretur, nihilominus eorum nati peccatum originale contrahe-
rent. Unde patet quod libido tertio modo dicto intelligitur esse peccati originalis causa :
omne enim generans générât sibi simile in natura unde cum haec sit conditio naturae
;
lem. Dictum est autem supra quod materiale in peccato originali est concupiscentia habitua-
lis, quae provenit ex hoc, quod ratio non habet virtutem totaliter inferiores vires refrenandi.
Sic ergo libido actualis quae est in coitu est signum concupiscentiae habitualis, quae mate-
rialiter se habet in originali peccato. Causa autem quod aliquis transmittat peccatum
originale in prolem, est id quod remanet in eo de peccato originali etiam post baptismum,
scihcet concupiscentia vel fomes. Sic enim patet quod libido actualis non est causa quod
transmittatur originale peccatum, sed signum causae. Unde si miraculose fieret, ut actualis
libido totaliter removeretur coitu manente, tamen nihilominus proies traheret peccatum
originale. Unde .^ugustinus, cum dixit quod libido transmittit peccatum, ponit signum pro
sigaato. »
100 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
habet tamen in virtute. » Et d. 31, q. i, a. i, ad 2 « Semen non est actu subjectum culpae, :
sed virtute tantum hoc modo enim semen se habet ad peccatum originale sicut ad naturam
;
humanam unde sicut in semine non est natura humana nisi in virtute, ita etiani nec ori-
;
ginalis culpa quia per virtutem quae est in semine, generatio ad naturam humanam ter-
;
citur humana natura. » Ibid. ad 12 « In semine est corruptio originalis peccati non actu
:
sed in virtute, eo modo quo est ibi virtute humana natura. » Ad 15 « Duplex est causa. :
Una quae agit per propriam formam, et haec est nobilior quam effectus inquantum est
causa. Alia est causa instrumentalis, quae non agit per formam propriam, sed inquantum
est mota ab alio, et hanc non oportet nobiliorem esse effectu, sicut terra non est nobihor
quam domus. Hoc autem modo semen camale est causa naturae humanae in proie, et etiam
culpae originalis in anima eius. » Ibid. a. 2, c. " Vis generativa per decisionem corporalis :
in prolem, ita est instrumentalis causa traductionis peccati originalis et ita peccatum ;
originale est in came, id est in camali semine, virtute sicut in causa instrumentali. » Cf.
ibid. ad 5 a. 6, corp., ad 11, ad 13.
;
culpae, proprie loquendo, ante infusionem aniniae, ita nec poenae, oportet enim idem
esse subjectum culpae et poenae. »
juncti, est ex anima et corpore originale autem non transit in animam secundum quod
;
conjungitm- corpori ut motor, sed secundum quod conjungitur sibi ut forma quia sic huma- :
angelo angélus enim creatus est non ut forma alterius corporis unde non poterat ex parte
: :
materiae defectus incidere, sed oportet quod si in principio creatiouis peccati maculuni
habuisset, hoc ex parte creantis esset anima vero creatur ut actus cuiusdam corporis, ex
;
cuius conjunctione potest aliquam maculam contrahere nec sequitur quod maculae illius :
Deus principium sit. » Cf. De Potentia, q. 3, a. 9, ad 3 « Sic ergo originale peccatum est :
infectionem incurrit, quod fit cum carne traducta una natura. Si enim non uuiretur ei ad
AVANT LA SOMME THÉOLOGIQUE 101
constituendam naturam, sicut angélus uiiitur corpoii assumpto, infectionem non reciperet. »
Cf. ad 4. Et aussi De Malo, q. 4, a. i, ad 2 « Istud peccatum (originale) consequitur
:
totam naturam humanam unde subjectum huius peccati est anima secundum quod est
;
pars humanae naturae » q. 3, ad 2. « cum peccatum originale sit peccatum naturae, non
;
pertinet ad animam nisi inquantum est pars humanae naturae. » Cf. a. 4, c. et ad 10.
1. II. d. 30, q. I, a. 2, ad 3 « Ex que anima patris per peccatum infecta fuit, sequitur
:
etiam inordinatio in corpore, subtracto illo ordine quem natura instituta prius acceperat :
et ita etiam ex semine illo generatur corpus tali ordine destitutum unde et anima quae ;
tali corpori infunditur, deordinationem culpae contrahit ex hoc ipso quod huiusmodi cor-
poris forma efficitur, cum oporteat perfectionem perfectibili proportionatam esse. » Et
ibid. ad 4 « Ex hoc ipso quod in semine est talis dispositio, quae privatur illa impassibi-
:
per quamdam collimitationem unius ad alterum quia forma recipitur in materia secundum :
ditiam peccati originalis nec a se, nec a Deo, sed ex unione ad carnem Sic enim fit pars :
illud exemplum ad ostende idum quod Verbum Dei non maculetur ex unione seu adiunc-
tione ad carnem. Nam Verbum Dei non unitur carni ut formae, et ita se habet sicut lux non
immixta corpori, sicut radii non permiscentur faecibus. Sed anima unitur corpori ut forma
et ideo comparatur luci incorporatae, quae inquinatur ex admixtione sicut patet de radio ;
2. II. d. 32, q. 2, a. 2, ad I : < Anima habet talem naturam ut tali corpori uniatur ; unde
si tali corpori non uniretur, oporteret quod vel omnino anima non crearetur, vel quod alte-
102 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
hanc naturam conservari impossibile est nisi per hune modinn (infundendo in corpore
corrupto). »
1. II. d. 32, q. 2, a. 2, c. : « Sicut bonuni gentis divinius est quani bonum unius honii-
iiis, ut in I Ethicorurn, c. 24, dicitur, ita etiani bonuni universi praepollet bono particularis
rei et specialis naturae ; unde etiam defectus in universum redundans deterior est. Si autem
humani generis naturalis multiplicatio tolleretur, in defecfuin totius universi redundaret ;
quia vel subtraheretur natura aliqua de universo quae ad perfectionem universi confert,
vel etiam alicui parti universi sua naturalis peifectio tolleretur, secundum quod unum-
quodque natum est sibi simile generare, et utrunique in defectuin universitatis redunda-
ret et ideo non débet interniitti hunianac generationis progressus naturalis, ut infectio
;
originalis vitaretur. Et praeterea, iste est ordo naturalis in rébus ut posteriori remoto, id
quod prius est, remaneat, nec ad ejus remotioneni tollatur, sicut quando removes \'itiuni,
remanet esse, ut in libro de Causis, prop. I. dicitur... etc. »
trahit eorum quae naturae ex principiis suis debentur, sed aliquid humanam facultatem
excedens tollit, in quod tamen ordinata erat per aliquid natvuae gratis collatum imde ;
nulla injuria isti homini fit, si non sibi datur quod suae naturae non debctur secundum
quod eam accepit. »
3. De Malo, q. 4, a. i, ad 11 «originalis iustitia fuit superaddita primo homini ex
:
liberalitate divina ; sed quod huic animae non detur a Deo, non est ex parte ejus, sed ex
parte humanae naturae, in qua invenitur contrarimn prohibens. »
tiani originale peccatum dici, intelligendum est de ignorantia privante illam scientiam
quae includitur in originali iustitia nuUus enim est justus v^el temperans, qui non sit pru-
;
dens. »
defectus intèllectus etiani continetur niaterialiter sub peccato originali. Qui quidem defectus
est careutia illius scientiae naturalis, quam homo in primo statu habuisset. Et per hmic
nioduni ignorantia niaterialiter continetur sub peccato originali. » Cf. ibid. ad 2. Et aussi
q. 3, a 7, c.
II. d. 31, q. 2, a. I, c.
3. Respoiideo dicendum quod peccatum originale est in essen-
: <
tia animae sicut in subjecto quod sic patet. Philosophus in VIII. Metaph. i. 15, ostendit
:
quod unio fonnae et materiae non est per aliquod vinculum médium imo per se unum ;
alteri unitur .-jlias non esset unio esseutialis, sed accidentalis. .\nima autem forma corporis
;
est. Unde oportet ut ipsa anima uniatur per essentiam suam immédiate corpori, sicut
etiani ex cero et sigillo, ut in II de Anima, t. 7, dicitur. Et quia originale causatur in anima
ex conjunctione ejus ad taie corpus, prout forma est, sic enim ex utrisque conjunctis talis
natura résultat, oportet quod in essentia animae sit primo et principaliter sicut in subjecto
o igi lale ; i 1 pote itii- autem pe- con-,equen ; » Cf, De Malo q. 4, a. 4, c.
4. II. d. 31, q. 2, a. I, ad 3 : « ...in viribus superioribus et inferioribus siniul originale
salvatui et hoc non posset esse, nisi per hoc quod defectus
: et infectio primo in essentia
animae invenitur, quae utrarumque potentiarum principium est, ut sic ex ea in omnes
potentias corruptio originalis transeat. >
(peccatum originale) per prius in essentia, ea ratione quia peccatum originale est unum,
potentiae autem animae uniuntur in essentia ejus tamquam in communi radice. Sed ista
.
Aut ex eo quod uniuscuiusque partis animae fit corruptio quantum ad id quod proprium
est sibi sicut est in peccato actuali, quia per proprium actum potentiae inducitur prava
dispositio et habitus in ipsa et secundum hoc oportet quod plurium potentiarum sint
:
plures corruptiones ; non enim eodem habitu peccati cori'umpuntur concupiscibilis et iras-
de aliis secî sicut diversis habitibus virtutum perficiuntur, ita etiam diversis
cibilis, et sic :
habitibus vitiorum corrumpuntur. Aut ex eo quod tollitur illud quod omnes partes animae
in recto ordine conservabat, et talis corruptio est per originale peccatum, quod est privatio
originalis iustitiae; et ideo peccatum originale, quo omnes partes animae corrumpmitur,
est unum tantum in homine uno, in pluribus autem numéro différant. > Cf. ibid. ad 2 ;
et De Malo, q. 4, a. 8, ad i.
2. S. Thomas cite ce texte sed contra II. d. 30, q. 1, a. i, ad 3
II., d. 29, q. i, a. 2, ; ;
(Ed. Quar., t. II, p. 506). Voici le texte de la Glose (Ed. Quar., t. lî, p. 506) « qui (latrones, :
tiae, offerunt (auferunt ?) et sic vulnera inferunt, i. e. peccata quibus humanae naturae
integritas violatur, et mors quasi fossis visceribus inducitur... semivivo relicto, quia immor-
talitatem exuere, sed rationis sensum abolere n n possunt... ». Voici' quel est le texte de
S. Augustin « Latrones, diabolus et angeli eius qui eum spoliavcrunt
:
immortalitate, et ,
plagis mpiositis, peccata suadendo, relinquerunt semivivum, quia ex parte qua potest intel-
ligere et cognoscere Deum,vivus est homo; ex parte qua peccatis contabescet .et premitur,.
mortuus ideo semivivus dicitur. » (Quaest. EvangeL, 1. 2, q. 19). Chez Bède (S. Luc,
est, et
1. 3, c. 5, t. 92, col. 468) on trouve
P. L. Latrones diabolum et angelos eius intellige...
: .<
bles d'atteindre leur fin ^. Bien que les dons surajoutés n'appar-
tiennent pas à la nature, ils l'ont perfectionnée et lui ont donné
la puissance d'atteindre la fin surnaturelle. Sous ce rapport donc,
la nature a perdu beaucoup en perdant ce qui n'était même que
surajouté. En outre, le péché oppose à la grâce un obstacle qui ne
se serait pas trouvé dans la nature pure ;
là encore une impuis-
sance marquée vis-à-vis de la fin à atteindre provient de la sup-
pression des dons surajoutés à la nature et de l'obstacle apporté
à la grâce par le péché 2. C'est en ce sens que notre nature a été
blessée par le péché originel. Faudrait-il donc conclure que la con-
cupiscence aurait été dans la nature pure ce qu'elle est maintenant
dans la Thomas semble répondre affirma-
nature déchue ? Saint
tivement Poterat Deus a principio quando hominem condidit,
: «
se considerata secundum quo'd naturae debentur ex propriis principiis, et sic nec homo
nec angélus per peccatum aliquid naturalium amisit, vel in aliquo diminutus est... Vel
secundum quod ordinantur in tineni ultimum, et hoc modo in utroque bona naturalia
diminuta sunt quidem, non penitus amissa, inquantum uterque factus est minus habilis
et magis distans a finis consecutione : et propter hoc etiam homo gratuitis spoliatus dicitur
et in naturalibus vulneratus. » Cf. aussi ad 5. Et De Malo, q. 5, a. i, ad 4 : « Per bonum
subtractum magis ab eo (Deo) elongatur. »
simul cum hoc quod excludit forniam vel perfectionem quamcumque facit susceptivum
minus aptum vel habile ad formae receptionem... Sic ergo peccatum quod est obstaculum
gratiae, non solum excludit gratiam, sed etiam facit animam minus aptam vel habilem ad
gratiae susceptionem diminuit aptitudinem vel habilitatem a bono ad gratiam.
; et sic
Unde cum huiusmodi sit quoddam bonum naturae, peccatum diminuit bonum
habilitas
naturae et quia gratia naturam perficit et quantum ad intellectum et quantum ad volun-
;
tatem et quantum ad inferiores animae partes oboedibiles rationi, irascibilem dico et con-
cupiscibliem peccatum excludendo gratiam et huiusmodi auxilia naturae, dicitur vulnerare
;
sunt secundum sensuni delectiabilia inoveri, quae interdum sunt contraria rationi et intel- ;
lectuni possibilem, rum sit in potentia ad omnia intelligibilia, nullum eorum habens in
actu, sed ex sensibus natum ea acquirere, ditficulter ad scientiam veritatis pertingere et
de facili propter phantasmata a vero dexiare. » Cf. II. d. 32, q. i, a. 2, c. « Nécessitas :
4.II. d. 32, q. 2, a. I, c. Si ergo consideretur fomes secundum quod est poena, non
: <
dicit aliquam poenam inflictani, quia supeniaturalia principia non suppwnunt aliquid posi-
tive in homine, sed pertinet ad illud genus poenarum, quod in solo defectu consistit ex ;
hoc enim concupiscentia vel fomes inordinate inclinât, quia subtractum est vinculum
originalis iustitiae, inferiores vires in oboedientia rationis connectens et secundum hoc ;
dicitur huiusmodi poenae Deus causa esse, inquantum illam originalem iustitiam non confert
liomini nato quam primo homini creato contulerat. »
5. II. d. 32, q. 2, a. 2, ad 2 : « Quaedam vero poena est originali débita, quae uihil
subtrahiteorum quae naturae ex principiis suis debentur, «ed aliquid humanam taculta-
tem excedens tollit, in quo tamen ordinata erat, per aliquid naturae gratis collatum ;
unde nuUa iniuria isti liomini fit, si non sibi datur quod suae naturae non debetur secun-
dum quod eam accepit. » Et ibid. d. 33, q. i, a. 1, ad 4. Cf. Ih- Malo, q. 4. a. 2, ad 7 :
• ConcupisceJTtia contracta per originem nihil est aliud quam destitutio iiiferiorum virium
a retinaculo iustitiae originalis. » Et a 6, ?d 16 « Materiale in originali peccato est concu- :
piscentia habitualis, quae provenit ex hoc quod ratio non liabct \irtutem totaliter infe-
riores vires Or, le pouvoir de gouverner despotiquement les forces infé-
refrenandi... «
tionis humanae quoddam donum gratuitum primo homini di\initus datum...,quod donuni
fuit originalis iustitia.Huius etiam doni virtus non soluni residebat in superiori parte ani-
niae, quae est intellectiva, sed ditiundebatur ad inferiores animae partes, quae contine-
bantur \irtute doni praedicti totaliter siib ratione. » Et encore Ih- Malo, q. 5, a. 2, c. :
• Quod ergo detrimentmn aliquod patiatur aliqua pei^sona lu his quae sunt supra naturam
potest contingere vel ex viti naturae, vel ex vitio personae quod autcm detrinientuin
> ;
patiatur in liis quae sunt naturae, hoc non videtur contingere nisi propter vitium proprium
personae. » Cf. ibid. (]. 5, a. i. c.
f). II. d. 33, q. I, a. 3, Sicut movens est duplex, unum per se et aliud per acci-
ad 2 : «
dens, quod est removens prohibens, ita etiam inclinans ad peccatum invenitiir in anima
duplex unum per se, scilicet habitus et dispositio ex peccato relicta, quia secundum
:
similitudinem dispositionis est actus ad quein dispositio inclinât aliud per accidens, quasi ;
mation tous les textes dans lesquels saint Thomas affirme que la
concupiscence est connaturelle à la partie sensitive, mais non
à l'homme pris en son entier : la rébelhon de l'appétit des puissances
sensitives contre la raison et la volonté est contraire à la nature
humaine 2. Ces théologiens oublient alors que saint Thomas envi-
sage constamment la subordination de la concupiscence comme
un don surnaturel. D'ailleurs, si leur conclusion était légitime, on
devrait pareillement attribuer à la nature pure le don de l'incor-
ruptibilité un corps incorruptible conviendrait également mieux
;
doit ; car elle en dépend dans son existence. En toute chose donc
la corruption est contre les exigences de la partie la plus noble
de sa constitution, la forme. Cela est encore plus vrai pour l'àme
removet originalem justitiani, per quam vires a lapsu in peccatum continebaiitur. Et ideo
non oportet quod secundum diversitatem peccatorum actualium diversificetur originale ;
contingit enim quod idem removens prohibens est causa per accidens contrariorum motuum. »
Ibid. q. 2, a. I, c. « Defectus autem qui per originem traducitur, rationem culpae habens,
:
non est per subtractionem vel per corruptionem alicuius boni quod naturam hunianam
consequitur exprincipiis suis,sed per subtractionem vel corruptionem alicuius quod naturae
superadditum erat... In aliis auteui perfectionibus et bouitatibus quae naturam humanam
consequuntur ex suis principiis, nullum detrimentum sustinebunt pro peccato originali
damnati. »
Tract, de variis humanae naturae statibits, disp. I, Prael. 4 (Lyon, 1770). — Gazzaniga,
O. P. : Praelectiones Theologicae, tom. 4, diss. 3, sect. 3, cap. 6 et 8 (Bologne, 1789).
2. II. d. 30, q. I, a. I, ad 4 :
Il ...quandocumque multa conveniunt ad constitutionem
eorum potest aliquid secundum se convenire naturaliter secundum naturam
alicuius, alicui
propriam, et aliquid convenit sibi secundum naturam totius... Secundum hoc ergo dico,
quod vis concupiscibilis naturale habet hoc ut in delectabile secundum sensura tendat ;
sed secundum quod est vis concupiscibilis humana habet ulterius ut tendat in suum objec-
tum secundum regimen rationis et ideo quia in suum objectum tendat irrefrenate, hoc
;
non est naturale sibi inquantum est humana, sed magis contra naturam ejus inquantum
huiusmodi. »
Cf. C. Gent., 1. 4, c. 52 ; De Malo, q. 4, a. 2, ad i. Et enfin II, d. 32, q. 2, a. i, ad 4 :
essendi, corruptio quae est via ad non esse, opponitur ei... Sed speciali modo corruptio ex
necessitate materiae est praeter convenientiam huius fonnae quae est anima intellectiva.
Nam aliae formae sunt corruptibiles saltem per accidens sed anime intellectiva non est ;
corruptibilis nec per se nec per accidens... Sic ergo mors et corruptio naturalis est homini
secundum necessitatem materiae sed secundum rationem fonnae esset ei conveniens
;
immaterialitas, ad quam tamen praestandam naturae principia non sufficiunt, sed aptitudo
quaedain naturalis ad eam couvenit homini secundum animam...' Et inquantum immorta-
litas est nobis naturalis, mors et corruptio est nobis contra naluram. »
2. De Malo, q. 5, a. i, c. « Sed
: praeter hoc auxiliuifi (gratiam gratum facieiitem
necessarium fuit homini aliud supernaturale auxilium ratione suae compositionis. Est enim
homo compositus ex anima et corpore, et ex natura intellectuali et sensibili, quae quodam-
modo si suae naturae relinquatur, intellectum aggravant et impediunt, ne lihçre ad sum-
mum fastigium rontemplationis pervenire potest. » Cf. II. d. 30, q. i, a. i, c. Dans cet
article, S. Thomas donne le même argument supposé le but surnaturel de l'homme, la jus-
:
tice originelle était nécessaire afin que la partie inférieure et le corps n'empêchent pas la
raison de se tourner librement vers Dieu. C. Gcnl., 1. 4, c. 52 : « Posset tamen aliquis dicert
huiusmodi defectus tam corporales quam spirituales, non esse poenales, sed naturale-
defectus ex necessitate materiae conséquentes. Necesse et enim corpus humanum, quum
sit ex contrariis compositum, corruptibile esse et sensibilem appetitum in ea quae sunt
secundum sensum delectabilia moveri, quae interdum sunt contraria rationi Sed tamen . .
si quis rccte consideret, satis probabiliter poterit aestimare divina providentia supposita,
quae singulis perfectionibus congrue perfectibilia coaptavit, quod Deus superiorcm naturam
inferiori ad hoc conjunxit ut ci dominaretur et si quod huius dominii impedimentum ex
defectu naturae contingcret, eius speciali et supernaturali beneficio tolleretur ut scilicet. ;
quum anima rationalis sit altioris naturae quam corpus, tali conditione crefatur corpori
esse conjuncta... quod ratio a sensitivis potentiis non impediatur, sed magis eis dominetur...
Sic igitur huiusmodi defectus quamvis naturales homini videantur absolute, considerando
humanam naturam ex parte ejus quod est in ea inferius, tamen considerando divinam
providentiam et dignitatem superioris partis liumaiiae naturae, satis probabiliter probari
potest huiusmodi defectus esse poenales. »
AVANT LA SOMME THKOLOGIQUE 109
1. Cf. p. io8, n. I.
2. « Per baptismum
II. d. 32, q. I, a. I, c. : autem gratia confertur, cuius virtute illa
infectio ab homiiie toUitur quae ex natura in personam devolvebatur, et secundum'hoc
anima purgatur a macula culpae et per consequens solvitur reatus poenae. Illa autem
dispositio ad malum quae fomes.et concupiscentia dicitur, non e.x toto tollitur, quia illa
dispositio sequitur conditionem naturae » Et ad i « Quamvis ergo non restituatur origi-
. . :
nalis iustitia quantum ad id quod materiale in ipsa erat, restituitur tamen quantum ad
rectitudinem voluntatis, ex cuius privatione ratio culpae inerat et propter hoc id quod :
culpae est, tollitur per baptismum, sed aliud poenale remanet. » Cf. de Malo, q. 4, a. 2,
ad 10 a. 6, ad-4.
;
liicpro operatione quia sic originale peccatum in actu non consistit, sed per modum quo
:
actus contra potentiam dividitur, ut id quod jam praesens est, actus esse dicatur, sicut
caecitas in actu esse dicitur, quando aliquis actu caecus est. »
manet actu, transit reatu. Dicendum quod actu manere exponitur duobus modis scilicet
potentialiter quoad partem materialem sicut dicimus quod iste actualiter est caecus, vel
:
intelligi et intelligitur a diversis. » Dans la Sutn. Theol., p. II, tr. 17, q. 107, m. 4, a. 2,
partie. 3, sol. (p. 302), il ne donne que la seconde explication, qu'on ne trouve plus chez
S. Thomas.
110 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
parente, etiaro in aliis rationem culpae liabet, prout omnes homines computantur unus
homo per participationem naturae communis. Sic ergo invenitur voluntarimn huiusmodi
peccatum voluntate primi parentis, quemadmodum et actio manus rationem culpae habet
in voluntate primi moventis, quod est ratio ut sic estimentur in peccato naturae diversi
;
homines quasi naturae communis partes sicut in peccato personali diversae uixius homiuis
*
partes. »
est pars alicuius collegii ; et utroque modo ad eum potest aliquis actus pertinere pertinet ;
enim ad eum inquautum est singularis persona, ille actus quem proprio arbitrio et per se
ipsum facit sed inquantum est pars collegii, potest ad eum pertinere actus alienus quem
;
per seipsum non facit, nec proprio arbitrio, sed qui fit a toto collegio vel a pluribus de colle-
gio vel a principe collegii... Huiusmodi enim coUegium hominum reputatur quasi unus
homo, ita quod diversi homines in diversis officiis constituti sunt quasi diversa membra
unius corporis naturalis, ut Apostolus inducit de membris Ecdesiae. Sic ergo tota multitude
hominum a primo parente humanam naturam accipientiiun, quasi unum coUegiuili, vel
potius sicut unuin corpus unius iiominis consideranda est, in qua quidem multitudine
unusquisque homo, etiam ipse Adam, potest considerari vel quasi singularis persona, vel
quasi aliquod membrum huius multitudinis quae per naturalem originem derivatur ab uno...
Sed si consideretur iste homo generatus sicut quoddam membrum totius hmnanae naturae
a primo parente propagatae, ac si omnes homines essent unus homo, sic (defectus iustitiae
originalis) habet rationem culpae propter voluntarium eius principium, quod est actuale
peccatum primi parentis sicut si dicamus, quod motus manus ad homicidium perpetran-
;
duui, secundum quod manus per se consideratur, non habet rationem culpae, quia manus
de necessitate n ovetur ab alio; si autem consideretur ut est pars totius hominis. qui volun-
tate agit, sic habet rationem culpae, quia sic est voluntarium. »
AVANT LA SOMME THÉOLOGIQUE 111
le cas où Eve seule aurait péché, les enfants nés d'elle et d'Adam
peccato suc mortua fuisset, et Deus viro aliam uxorem providisset. Si tamen ex ea filio.;
genuisset, dicitur quod illi filii passibilitatem et defectus corporales contraxissent, non
autem originalem culpam, et defectus qui sunt ex parte animae. Cuius ratio in evidenti est :
quia sec. Philosophuni in IV de animal., cap. 2, corpus non est nisi ex femina, anima autem
est ex mari, non ita quod anima rationalis traducatur, sed quia in semine est virtus forma-
tiva per quam in aliis animalibus inducitur virtus sensibilis, in homine vero organizatur
corpus et praeparatur ad receptionem animae rationalis. »
. De Malo, ad 5 « Dicendum quod aliquibus visuni est quod illi qui nasce-
q. 4, a. 7, :
rentur ex Adam non peccante, et Eva peccante, mortales et passibiles essent, propter hoc
quod ista consequuntur materiam quam minïstrat mater et tune mortalitas et passibilitas
:
non essent defectus poenales, sed naturales sed melius dicendum est, quod non essent
;
passibiles neque mortales si enim Adam non peccasset, transfudisset iustitiam originalem
;
in posteros, ad quam pertinet quod non solum anima subdatur Deo, sed etiam corpus sub-
datur animae, per quod excluditur passibilitas et mortalitas. »
3. Cf. S. Thomas, II. d. 30, q. 2, a. 2, c. « Magister vero et alii theologi hoc ponentes,
:
Vel secimdum quod natura consideratur absolute secundum rationem speciei, et hoc modo
Adam non fuit principium naturae humanae nisi per accidens, nec sic etiam totara naturam
humanam infecit quia si aliquis de limo terrae iterum formaretur, originalem maculam
:
non haberet. Aut prout habet esse natura communis in individuis et hoc modo quodlibet ;
generans est quodammodo naturae principium in genito et secundum hune modum ille
;
homo ex quo omnes homines geniti sunt, naturae humanae principium dicitur esse. »
2. De Malo, q. 4, a. 6, ad 14 « ...aliqui crediderunt quod peccatum originale a primo
:
parente non posset traduci in posteros nisi oimies homines materialiter fuerint in Adam ;
et ideo ponunt quod semen non est superfluum alimenti, sed traducitur ab ipso Adam.
Sed hoc non potest esse, quia sic semen esset quid resolutun* de substantia generantis...
Per hoc autemnon excluditur,quin peccatum originale contrahatur a primo parente. Condi-
tio enim generati magis dependet ab agente quod disponit materiam et dat formam quam
a materia, quae a priori dispositione recedens et formam priorem amittens, ncvam dispo-
sitionem et formam recipit ab agente. Unde non refert quantum ad contractionem originalis
peccati, undecumque materia huius corporis venerit, sed a quo agente in speciem naturae
humanae fuerit commutata. »
3. II. d. 33, Expos, text.: «Ad secundum dicendum, quod hoc est per accidens, quod taie
nocumentum naturae humanae intulit (peccatum comestionis) quia scilicet fuit primum
peccatum quod naturam humanam vitiavit, et ordinem animae ad Deum interrupit in
illo ex quo omnes homines, per coitum generati, naturam humanam traxerunt. Quodcumque
autem aliud peccatum fuisset hoc modo primum, etiam similem effectum habuisset, sive
fuisset peccatum operis .sive voluntatis, quamvis quidam aliter dicant, dicentes si .\dam
alio modo peccasset, non incurrisse eum necessitatem moriendi... etc. »
natura intégra, per peccatum ipsius poterat corrumpi in eo, et in his qui ab eo descenderent.
Unde patet quod servatur eadem relatio omnium hominum ad naturam conmiuneni. »
5. II. d. 30, q. I, a. 2, c. «Alius est error eorum qui peccatum originale nomine tenus
:
concedentes, secundum rem negabant, dicentes in puero nato nullam culpam esse, sed
solum obligationem ad poenam, et hoc manifeste iustitiae diviuae répugnât, ut scilicet
aliquis obligetur ad poenam qui culpam non habet, cum poeua iuste non nisi culpae debea-
AVANT LA SOMME THÉOLOGIOUE 113
» Et
tur. aussi II. d. 32, Expos, text. « Quia cum infunditur corpori, condelectatur carni.
:
Hoc non potest esse quia illa delectatio aut diceret operationem aliquam, et sic esset
:
peccatum actuale ut Magister dicit ; aut diceret naturalem inclinationem, qua anima cor-
pori conjungitur, et in hoc non potest esse peccatum ;
quia quod naturale est malum esse
non potest. »
potest pertinere ad personam et ad naturam et ideo illi qui recipiunt naturam humanam
:
ab Adam dicuntur in Adam peccasse, non autem dicuntur in Adam comedisse. » Cf. texte
«ité, p. 112, note 3 et II. d. 33, q. i, a. i, ad 4.
Bibliothèque thomiste
CHAPITRE II
I. m. q. 2, a. I, c. : >• Sciendum est ergo quod nomen naturae a nascendo est dictum
vel sumptum unde primo
: est impositum hoc nomen ad significandum generationem xiven-
tium, quae nativitas vel pullulatio dicitur, ut dicatur natura, quasi nascitura deinde :
principium generationis in rébus viventibus est intrinsecum, ulterius derivatura est nomen
naturae ad significandum quodlibet principium intrinsecum motus secundum quod philo- ;
sophus dicit Phys. I. II. t. 3, quod « natura est principium motus in eo in quo est per se, et
non secundum accidens ». Hoc autem principium vel forma est, vel materia. Unde quando-
NOTIONS DE NATURE ET DE GRACE CHEZ SAINT THOMAS 115
que natura dicitur forma, quandoque vero materia. Et qaia finis generationis naturalis
est in eo quod generatur, scilicet essentia speciei quam significat definitio ; inde est quod
huiusmodi essentia speciei vocatur etiam natura. Et hoc modo Boetius naturam définit
dicens » Natura est unamquamque rem infonnans specificâ differentiâ », quae scilicet
:
I :In rébus autem materialibus aliud est quod déterminât ad specialem gradum, scilicet
«
forma et aliud quod determinatur, scilicet materia. » Cf. III. q. 77, a. 2, c. « Individua-
; :
tas rei quain significat secunduni quod dicimus quod definitio significat substan-
defiiiitio ;
tiam rei. Quaui quidem substantiaui Graeci oùai'av vocant quod nos esseutiam dicere ;
possumus. Alio modo dicitur substantia subjectum vel suppositum quod subsistit in génère
substantiae. Cf. Comm.
>» Mctaph. 1. lo, lect. 3. m
t.Toute détermination surajoutée est accidentelle elle n'appartient pas à la personne ;
comme un élément constitutif, mais comme un accident à son sujet propre et immédiat.
3. III. q. 17, a. 2, ad I « ...esse consequitur naturara, non sicut habentem esse, sed
:
enim suppositorum sunt et singularium. Attribuitur tamen actio naturae sicut ei seoundum
quam persona vel hypostasis agit. »
5. I. q. 42, a. I, ad I : Onine agens agit per suam formam ». Cf. I. II. q. 55, a. 2.
6. I. ...cmn potentia et actus dividant eus, et quodlibet genus entis
q. 77, a. I, c. : «
oportet quod ad idem genus referatur potentia et actus et ideo, si actus non est in génère ;
substantiae, potentia quae dicitur ad illum actun», non potest esse in génère substantiae. »
et ibid. ad 5 « Forma substantialis est primum action is principium, sed non proximum. »
:
NOTIONS DE NATURE ET DE GRACE CHEZ SAINT THOMAS 117
sans cela il n'y aurait point d'opération. Donc tout ce qui, d'une
manière quelconque, est principe d'opération, doit tendre vers
une fin ^.
l'agneau fuit le loup, c'est de par leur nature. Dans ce cas, l'indi-
vidu ne donne que l'actualisation ^. C'est pourquoi dans les exem-
ples cités tout acte est dit naturel. Au contraire, les êtres libres ne
sont déterminés que par le bien universel. Leur nature intellec-
indépendante de la matière et de la quantité, ne s'oriente pas
tuelle,
Ibid.
2. Haec autem detenninatio (in finem) sicut in rationali natura per rationalem
: '(
fitappetitiun qui dicitur voluntas ita in aliis fit per inclinationem naturalem, quae dicitur
;
appetitus naturalis. Tameu considerandum est quod aliquid sua actione vel motu' tendit
ad finem dupliciter uno modo sicut seipsum ad finem movens, ut homo alio modo sicut
: ;
ab alio motum ad finem, sicut^agitta tendit ad determinatum finem ex hoc quod movetur
a sagittante, qui suam actionem dirigit in finem... etc. » Cf. I. II. q. 6, a. 2, c. I. q. 83, ;
a. I, c.
se trouve être dans un état, tant qu'elle tient debout. C'est donc
à cette perfection que se rapporte la notion d'état ; et cette per-
fection convient toujours à la nature. Comment donc alors des
conditions mauvaises peuvent-elles servir à qualifier un état ?
La raison en est que le stare, aussi bien que les dispositions mau-
1. II. II. q. 183, a. I, c. : « ...status, proprie loquendo, significat quamdam positioais
dilïerentiam secundum quam aliquid disponitur, secundmu modum suae naturae, quasi
in quadam immobilitate. Est enim naturale homini ut caput eius in superiora tendat, et
pedes in terra firmentur, et caetera membra média convenienti ordine disponantur quod ;
quidem non accidit, si homo iaceat, vel sedeat, vel accumbat, sed solam quando erectus
stat nec rursus stare dicitur, si moveatur, sed quando quiescit. »
;
qui doit le lui donner. C'est de la personne en effet que relèvent les
actes. En conséquence, l'état dans lequel se trouve la nature est
un état personnel, variable dans chaque individu selon le choix
libre de chaque personne.
La nature donc, qui exige le passage de l'indétermination, qui
lui est propre, à la détermination de l'acte et de l'opération, qui
sont personnels, n'implique pas l'immobiHté requise pour un
état.
1. Cf. II. d.31, q.i, a. 2, ad 3 (vid. p. 8), note 1 ) De Malo,q. 4,a.i,ad 14. Il importe de
;
remarquer que du fait de cette assertion on ne nie pas la possibilité du « status naturae
purae » dans le sens large du mot « status ». Comme les textes le montrent clairement,
S. Thomas en reconnaît expressément la possibilité « Poterat Deus... alium hominem ex
:
lime terrae formare quem in conditione naturae relinqueret » (II Sent., loc. cit.). Cependant
nous n'admettons pas l'application du terme « status » compris dans son sens strict qu'il a
chez S. Thomas, à la notion de nature pure et nous ne croyons pas que la doctrine catholique
;
l'exige. Car contre les Baianistes elle ne vise pas à aflirmei' la possibilité, quant à la nature
pure, d'un état au sens strict ou au sens large du mot mais de la nature pure même elle
;
affirme la possibilité. C'est ce dernier point que les Baianistes contestaient, en considérant
l'intégrité naturelle non comme une grâce, mais comme un droit. La Bulle « Auctorem
Fidei » de Pie VI (28 août 1794) parle, il est vrai, « de statu naturae purae » mais, d'abord, ;
ce n'est que dans l'épigraphe d'un chapitre et de plus il ne s'agit évidemment pas de « sta-
;
être la cause d'un état de servitude pour les hommes, parce qu'il
engendre en eux des incUnations au péché actuel. Le péché actuel,
au contraire, se réfère à l'acte et à l'habitude opérative, et cons-
titue, par conséquent, s'il possède une certaine stabilité, un état
de sujétion ou de servitude.
La même doctrine s'applique également à l'état de la justice
originelle, en ce qui regarde la liberté.
tate constitutus vel plebeius, vel si quid aliud est huiusmodi. Unde et in iure civili dicitur
quod ei qui a senatu amovetur, magis dignitas quam status aufertur. Sed solum id videtur
ad statum hominis pertinere quod respicit obligationem personae hominis, prout scilicet
aliquis est sui iuris vel alieni hoc non ex aliqua causa levi, vel de facili mutabili, sed ex
; et
aliquo permanente et hoc est quod pertinet ad rationem libertatis vel servitutis. Unde
;
status pertinet proprie ad libertatem vel servitutem sive in spiritualibus sive in civilibus. »
Cf. ad I.
rium, secundum Philosophum. Attribuitur tamen actio natrurae sicut ei secundum quam
persona vel hypostasis agit. Et ideo quamvis non proprie dicatur quod natura sit domina
vel serva, potest tamen proprie dici quod quaelibet hypostasis vel persona sit domina
vel serva secundum hanc vel illam naturam. » Cf. ad 2 et a 2, c. «t ad 2. ;
122 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
1. III. q. 2, a. 12, c. : « ...natura uno modo dicitur ipsa nativitas, alio modo esscntia
rei. Unde naturale
potest aliqiiid dici dupliciter uno modo quod est tantum ex princi- :
piis essentialibus rei, sicut igni naturale est sursum ferri alio modo dicitu'- esse homini ;
naturale quod ab ipsa nativitate habet, secundum illud Ephes II. 3 Eramus natura filii :
irae. »
3. I. II. q. 6, a. 5, ad 2 : « Dicitur autem aliquid naturale dupliciter : uno modo quia est
a natura sicut a principio activo, sicut calefacere est naturale igni alio modo secundum ;
principium passivum, quia scilicet est innata inclinatio ad recipiendum actionem a principio
extrinseco sicut motus coeli dicitur esse naturalis propter aptitudinena coelestis corporis
;
ad talem motum, licet movens sit voluntarimn. » Cf. ibid. q. 10, a. i, ad 2 II. II. q. 164, ;
a. I, ad I.
dum naturam naturale est homini esse risibile, et igni ferri sursum: alio modo
speciei, sicut
secundum naturam individu!, sicut naturale est Socrati vel Platoni esse aegrotativum vel
saoativum, «ecundum propriam complexionem... Habitus qui est dispositio ad operatio-
nem... potest quidem esse naturalis et secundum naturam speciei et secundum naturam
individui. Secundum quidem naturam speciei, secundum quod se tenet ex parte ipsius
ajiiraae, quae cum sit forma corporis, est principium specificum secundum autem naturam ;
individui ex parte corporis, quod est materiale principium. » Cf. ibid. q. 63, a. i, c.
.
elle est contre nature par rapport à son âme immortelle '
principe intrinsèque, soit actif, soit passif. Comme Dieu seul peut
agir dans les Hmites de la nature, c'est-à-dire intrinsèquement,
et parce que la nature, hors de sa sujétion essentielle, n'est soumise
naturellement à aucun autre agent, il s'ensuit que le surnaturel
est exclusivement une œuvre divine. C'est par cette propriété
que le surnaturel diffère de ce qui est dit contre nature, de ce qui
est violent ^.
quam rébus corruptibilibus. Sed quia et ipsa habet materiam ex contrariis composi-
aliis
tara, ex inclinatione materiae sequitur corruptibilitas in toto. Et secundum hoc homo e~t
uaturaliter corruptibilis secundum naturam materiae sibi relictae, sed non secundum natu-
ram formae. » Cf. II. II. q. 164, a. i, ad i.
2. I. q. 105, a. 6, ad I ...cum aliquid contingit in rébus naturalibus praeter naturam
: <'
inditam, hoc potest dupli citer contingere uno modo per actionem agentis qui inclinatio-
:
nem naturalem non dédit, sicut cum homo movet corpus grave sursum, quod non habet
ab eo ut moveatur deorsum et hoc est contra naturam. Alio modo per actionis illius agentis
;
a quo dependet actio naturalis et hoc non est contra naturam, ut patet in fluxu et refluxu
;
maris, qui non est contra naturam, quamvis sit praeter modum naturalem aquae, quae
movetur deorsum. Est enim ex impressione coelestis corporis a quo dependet naturalis
inclinatio inferiorum corporum. Cum igitur naturae ordo sit a Deo rébus inditus, si quid
praeter hune ordinem faciat, non est contra naturam. Unde Augustinus dicit quod < id
est cuilibet rei naturale quod ille fecerit a quo est omnis modus, numems et ordo naturae. »
Et dans IH. q. 44, a. 2, ad i « ...sicut inferioribus corporibus naturale est moveri a coeles-
:
tibus corporibus quae sunt superiora secundiun natmralem ordinem, ita etiam naturale
est cuilibet creaturae ut transmutetur a Deo secundum eius voluntatem..., et ita non
corrumpitur natura coelestium corpormn, cum eorum cursus immutetur a Deo, corrurape-
retur autem si ab aliqua alia causa immutaretur. »
3. r. II. q. 112, a. I, c: «Nulla res potest agere ultra suam speciem, quia semper opor
tet quod causa potior sit effectu. Donum autem
gratiae excedit omnem facultatem naturae
creatae cum nihil aliud sit quam quaedam participatio divinae naturae, quae excedit
omnem aliam naturam. Et ideo impossibile est quod aliqua creatura gratiam causet. Sic
enim necesse est quod solus Deus deificet, communicando consortium divinae naturae per
quamdam similitudinis participationem, sicut impossibile est quod aliquid igniat nisi solus
ignis. »
124 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
tion efficace de Dieu, elle se distingue en cela des lois divines qui
ne sont que des causes morales. Or, il y a une double catégorie
ou hahitus, et l'acte second, qui est l'acte
d'actes, l'acte premier
proprement dit. Et puisque l'un est aussi nécessaire que l'autre,
Dieu nous donne une double grâce, correspondant à ce double
acte grâce habituelle, correspondant à l'acte premier, et la
: la
grâce actuelle, correspondant à l'acte second. La grâce habituelle
ne nous fournit pas seulement la puissance d'agir dans l'ordre
1. I. II Prol. ai quaest. 6.
1. I. II. q. iio, a. 2, c. et q. m, a. 2, c.
2. I. IL q. iio, a. 1. c.
naturam divinam per quamdam regenerationem sive recreationem. » Et encore III, q. 62,
ai 2j c. ; q. 2, a. 10, ad i ; q. 3, a. 4, ad 3.
7. III. q. 23, a. 3, c. : « Tertio modo assimilatur creatura Verbo Dei aetemo secundum
unitatem quam habet ad Patrem ;
quod quidem fit per gratiam et charitatem. »
Dei voluntate ad hoc quod elevetur in Deum, cum hoc sit supra facultatem suae naturae.
Elevatur autem humana natura in Deum dupliciter imo modo par operationem, qua scili- :
cet sancti cognoscunt et amant Deum alio modo per esse personale. » Et ibid. q. 7, a. 13,
;
corp.
126 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
adoptif de Dieu. Par elle aussi il est destiné à la vie éternelle, con-
formément à la parole de l'Apôtre : Si jilii, et heredes. De cette
conception de la grâce découle clairement son caractère personnel.
L'adoption ne convient pas à la nature, mais à la personne. Elle est
une propriété personnelle. On n'adopte pas une nature, mais seu-
lement un individu ^.
Un autre argument, tiré de la fin pour laquelle la grâce nous est
donnée, confirmera notre thèse. Ainsi que nous l'avons dit, la
seconde partie de la Somme théologique analyse l' ordination de
l'homme vers Dieu. C'est pourquoi saint Thomas traite dans cette
partie des actes humains, c'est en effet par ses actes que l'homme
doit parvenir à sa fin dernière. S'il place également ici son traité
de la grâce, la raison en est que la grâce est le moyen par lequel
Dieu dirige nos actes. Œuvre de l'amour divin, nous destinant à la
vie éternelle, la grâce est l'instrument de cet amour pour nous y
conduire -. La fin vers laquelle tend la grâce, est donc celle même
de l'homme. C'est ce que dit saint Thomas: «La grâce qui nous
fait amis de Dieu, dirige l'homme immédiatement vers la posses-
2. 1. II. a. iio, a. I, c. : « ...alia autem dilectio est specialis, secundum quam trahit
creaturam rationalem supra conditionem naturae ad participationem divini boni et secun- ;
dum hanc dilectionem dicitur aliquem simp.iciter di igere, quia secundum hanc dilectionem
vult Deus sirapliciter creaturae bonum aetemum ;
quod est ipse. »
3. I. II. q. III, a. 5, c.
vitae aeternae, nisi superaddatur aliquid supernaturale donum, quod gratia dicitur.»
Cf. III. q. 7, a. 7, a. 7, ad i.
pertingat ad ipsam essentiam primae causae. Et sic perfectionem suam habebit per unio-
nem ad Deum sicut ad obiectum, in quo solo beatitudo hominis consistit. »
6. I. II. q. m, a. i, c. : « ...duplex est gratia : una quidem per quam ipse homo Deo
coniungitur, quae vocatur gratia gratum faciens ; alia vero per quam unus homo cooperatur
ulteri ad hoc quod ad Deum reducatur. »
NOTIONS DE NATUHE ET DE GHACE CHEZ SAINT THOMAS 127
9. In Epist. ad Rom., c. 5, lect. 3 : « ...per solum primum peccatum primi parentis subla-
tum estbomim iiaturae... Per alla veropec ata subtrahitur bonuiii gratiae personalis, quod
non transit ad posteros. »
CHAPITRE III
tout ce qu'il avait fait, et tout était très bon ». C'est là le caractère
Lui.
L'homme, quand mains de son Créateur, participa
il sortit des
1. I. qq. 94-102.
2. I. II. qq. 81-83 et 85.
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LA JUSTICE PRIMITIVE 129
aniniae vis quaedam supernaturaliter divinitus data, per quam poterat corpus ab omni
corruptione praeservare, quamdiu ipsa Dec subiecta mansisset. » Cf. encore I. q. 94, a.
I, c. ; I. II. q. 81, a. 2, c. a. 4, ad 2 a. 5, ad 2 q. 83, a. 2, ad 2 q. 85, a. i,
q. 102, a. 4, c. ; ; ; ; ;
.
a. 6, c. Camp. Theol., ce. 153, 191, 200, 202, 204 Ad Rom. c. 5, lect. 3 I. q. 100, a. i,
; ; ;
c. : K lustitia autem originalis, in qua primus homo conditus fuit, fuit accidîns naturae
speciei non quasi ex principiis speciei causatum, sed tantum sicut quoddam donurn divinitus
datum toti naturae. »
considerentur, quod in eo dissolutio sive quaecumque passio vitae repugnans locum non
liaberet, cum esset ex contrariis elementis compositum. Similiter etiam non erat ex natura
animae quod vires etiam sensibiles absque repugnantia rationi subiicerentur ; cum vires
sensibiles aaturaliter moveantur in ea quae sunt delectabilia secundum sensum quae mul-
toties rectae rationi répugnant. Erat igitur hoc ex virtute superiori, scilicet Dei, qui sicut
animam rationabileni corpori coniunxit, omnem proportionem corporis et corporearum
virtutum, cuiusmodi sunt vires sensibiles, transcendentem ita dédit animae rationali vir- :
tutem, ut supra conditionem corporis ipsum continere posset et vires sensibiles secundum ;
et taie corpus secundum naturam suam incorruptibile esse non potest, supplevit potentia
divina quod deerat naturae humanae, dans animae virtutem continendi corpus incorrup-
tibiliter. » Cf. Comp. Theol., loc. cit.
Bibliothèque thomiste 9
130 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
sagesse et justice, par la seule raison que cela est son œuvre ^,
hoc ipso debitum, sed etinm in rébus naturalibus quidquid a Deo fit, est naturale quo-
est
dammodo. » Et q. 93, a. i, ad 3 « Intellectus humanus est mensuratus a rébus... Intellec-
:
2. I. II. q. III, a. I, ad 2.
3. I. q. 47, I. 2, > .
et perpetuum quod autem est solum secundum aliquod tempus, non videtur esse princi-
;
paliter de intentione naturae, sed quasi ad aliud ordinatum alioquin, eo corrupto, natu- :
rae intentio cassaretiir. Quia igitur in rébus corruptibilibus nihil est perpetuum et semper
manens nisi species bonum speciei est de principali intentione naturae, ad cuius conserva-
;
autem originalis... fuit accidens naturae speciei non quasi ex principiis speciei. causatum,
sed tantum sicut quoddam donum divinitus datum toti naturae ...et propter hoc, etiam
filii parentibus assimilati fuissent quantum ad originalem iustitiam. » Cf. I. II. q. 8i, a. 2,
c. q. 85, a. i, c.
;
Comp. TheoL, ce. 192, 200, 202 Ad. Rom., c. 5, lect. 3.
; ;
c. Voir aussi I. q. ii8, a. 2, ad 4 « ...homo générât sibi siinile in quantum per virtutem
:
« ...anima huius hominis non fuit secundum seminalem rationem in Adam peccante sicut
in principio effectivo sed sicut in principio dispositivo eo quod semen corporale quod ex ;
Adam traducitur, sua virtute non efficit animam rationalem, sed ad eam disponit. » Une
autre question concernant aussi le rapport entre la grâce sanctifiante et la justice originelle
sera expliquée plus loin.
1. I. II. q. 113, a. I, c. : « Cuin autetn iustitia de sui ratione iniportet quamdam recti-
tudinem ordinis, dupliciter accipi potest : uno modo secundum quod importât rectum in
ipso actu hominis, et secundum lioc iustitia ponitur virtus quaedam... Alio modo dicitur
iustitiaprout importât rectitudinem quamdam ordinis in ipsa interiori dispositione hominis,
prout scilicet supremum liominis subditur Deo, et inferiores vires animae subduntur supre-
mae, scilicet rationi et hanc etiam dispositionem vocat Philosophus (Ethic. lib. 5) « ius-
;
titiam metaphorice dictam. » Haec autem iustitia in homine potest fieri dupliciter uno :
quidem modo per modum simplicis generationis, qui est ex privatione ad formam et hoc ;
modo iustiftcatio posset competere etiam ei qui non esset in peccato, dum huiusmodi iusti
tiam a Deo acciperet, sicut Adam dicitur accepisse originalem iustitiam etc.. » Ct. I. q. 94,
a. I, c. ; a. 4, c. ; q. 95, a. i, c. ; a. 2. c. ; a. 3 c. ; q. q8, a. 2, c. ; I. II. q. 82, a. i, c. ; q.
89, a. 3, c. ; II. II. q. 163, a. i ; q. 164, a. i, c. 'id Rom., c. », lect. i ; c. 5, lect. 3 ; Co'np.
Theol., ce. 153, 191, 192.
2. I. II. q. 49, a. I ; ibid., a. 3, c.
,
1. I. II.
q. 49, a. 4, c. « Habitus importât dispositionem quamdam in ordine ad naturam
:
rei, etoperationem vel ûnem eius, secundum quam bene vel maie aliquid ad hoc disponitur.
Ad hoc autem quod aliquid indigeat disponi ad alterum tria requiruntur... etc.
2. Cela se révèle par ce qu'il dit du péché originel qui s'oppose à la justice primitive par
privation « ...duplex est haljitus
: unus quidem quo inclinatur potentia ad agendum,
:
sicut scientiae et virtutes dicuntur habitus et hoc modo peccatum originale non est habi-
;
tus. Alio modo dicitur habitus dispositio alicuius naturae ex multis compositae secundum
quod bene se habet vel maie ad aliquid et praecipue cum talis dispositio fuerit quasi in
;
naturam versa, ut patet de aegritudine et sanitate et hoc modo peccatum originale est;
Cette opinion ne nous semble pas fondée. Il est bien vrai que,
dans la Somme, la relation entre la grâce sanctifiante et la justice
originelle est plus accentuée et plus étroite que dans les ouvrages
antérieurs. Nous ne sommes plus ici en présence d'une simple
juxtaposition de fait de ces deux grâces, mais bien en face d'une
dépendance nécessaire, indispensable. L'une ne peut exister sans
l'autre. Cependant nous ne croyons pas pour autant que saint
Thomas affirme leur identité.
Voici les motifs sur lesquels se fonde notre interprétation.
D'abord remarquons qu'aucun texte n'énonce cette identité. Dans
la première partie de la Somme, où il traite cette question ex
professe saint Thomas conclut seulement que l'homme doit être créé
avec la grâce sanctifiante, parce que, sans elle, la justice originelle
est impossible. Cette conclusion s'explique aussi bien dans le cas
d'une dépendance nécessaire que dans celui d'une identification
formelle.
Premier argument positif. La doctrine de saint Thomas sur la
nous l'avons dit, sur le principe que
justice originelle est fondée,
ce don n'est pas personnel, mais relève de la nature spécifique
de l'homme. Il est dès lors impossible d'identifier la justice origi-
nelle avec la grâce sanctifiante, puisque cette dernière est essen-
tiellement un don personnel. Nous l'avons déjà remarqué au cha-
pitre précédent la grâce est donnée à l'homme comme principe
:
seulement dans son ordre propre elle la rend droite en lui pro-
:
per divinam providentiam fuit ei per iustitiam originalem provisuin. Quae quidem iustitia
erat quaedam rectitudo, ut mens hominis esset sub Deo, et inferiores vires essent sub mente;
et corpus sub anima, et omnia exteriora sub homine, ita scilicet, quod quamdiu mens homi-
nis Deo subderetur, vires inferiores subderentur rationi, et corpus animae, indeficienter ab
ea vitam recipiens, et exteriora homini, ut sciUcet omnia servirent, et nullum ex eis nocu-
mentum sentiret. Hoc autem providentia divina disposuit propter divinitatem animae ratio-
nalis, quae cum naturaliter sit incorruptibiUs, debebatur sibi incorruptibile corpus sed quia :
corpus quod est ex contrariis compositum, oportebat esse organum sensus, et taie corpus
secundum naturam suam incorruptibile esse non potest, supplevit potentia divina quod
deerat naturae humanae, dans animae virtutem continendi corpus incorruptibiliter, sicut
faber si posset, daret ferro, ex quo cultellum fabricat, virtutem ut rubiginem nullam contra-
heret. Sic ergo postquam mens hominis per peccatum est a Deo a versa, amisit virtutem
continendi inferiores vires, et etiam corpus et exteriora, et sic incurrit mortem naturalem
a causis intrinsecis et violentiam ab exterioribus nocumentis. » Cf. I. q. 97, a. i, c. ; I. II.
q. 85, a. 6, c. ; Comp. Theol. ce. 151, 191.
2. Cela n'empêche pas que la justice originelle soit ultérieurement une disposition pour
la grâce. En rectifiant la nature, elle en enlève les obstacles à la vie parfaite de la grâce.
136 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
état de nature. Quant à l'état de nature déchue, il est bien clair que
saint Thomas l'admet et le décrit aucun doute à cet égard. Res- ;
Pour lui, ils sont identiques. La justice originelle n'est autre chose
que la rectitude de la nature dont la grâce est bien la cause effec-
tive, mais, en aucune manière, la cause formelle. Il reste donc
sUi integritate ; aliomodo secuhdum quod est corrupta in nobis per peccatum primi paren-
tis. » Cf. aussi a. 8, c. De l'état de l'homme, S. Thomas parle I. II. q. 106, a. 4, ad i « tri- ;
plex est hominum status. Primus quidem veteris legis secundus novae legis tertius status; ;
succedit non in hac vita sed in futura, scilicct in patria. » Cf. I. II. a. loi, a. 2, c. ; q. 103,
a. 3, c. ; III. q. 53, a. 2.
,
d'innocence ^.
notre nature, mais bien une chose naturelle en soi. Car même à
l'égard de la grâce, elle ne dispose la nature que négativement,
en enlevant tout obstacle par la rectitude de la volonté d'abord,
puis par la subordination des autres facultés à la direction de la
volonté. C'est la conséquence de ce que nous venons de dire ^.
La justice ou rectitude de la nature comporte en général la
subordination des éléments inférieurs aux éléments supérieurs, soit
donc la soumission du corps à l'âme, des parties appétitives sensi-
tives à la partie appétitive rationnelle et à la raison, et de la rai-
son à Dieu. Or, dans l'état d'intégrité, l'homme n'avait pas besoin
de la grâce pour aimer Dieu naturellement par-dessus tout ^. La
sujétion de la volonté à Dieu, en tant que relevant de la justice
originelle, n'étaitdonc pas le but et la raison d'être de la grâce
sanctifiante. Mais, il 3' a, dans la triple sujétion que comporte la
justice primitive, un ordre hiérarchique : la sujétion de la raison
à Dieu est la cause de la subordination de la partie sensitive à la
raison, et du corps à l'âme. Saint Thomas cite en faveur de cette
assertion un texte de saint Augustin : « Tant que l'âme reste subor-
donnée à Dieu, ses puissances inférieures lui sont soumises d'elle-
Tota autem ordinatio originalis iustitiae ex hoc est quod voluntas hominis erat Deo
4. «
subiecta. Quae quidem subiectio primo et principaliter erat per voluntatem, cuius est
movere omnes alias partes in finem. »
138 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
1. I. II. q. 85, a. I, c. : « ...bonum naturae humanae potest tripliciter dici : primo ipsa
principia naturae ex quibus ipsa natura constituitur et proprietates ex his causatae, sicut
potentiae animae et alia huiusmodi... Primum igitur bonum naturae nec tollitur, nec dimi-
nuitur per peccatum. »
2. I. q. 95, Respondeo dicendum quod quidam dicunt quod primus homo non
a. I, c. : «
fecit hominem rectum. Erat enim haec rectitudo secundum hoc quod ratio subdebatur Deo,
rationi vero inferiores vires et animae corpus. Prima autem subiectio erat causa et secundae
et tertiae. Quamdiu enim ratio manebat Deo subiecta.inferiora ei subdebantur, ut Augus-
tinus dicit, De Remiss. pecc. lib. I. c. 16. Manifestum est autem quod illa subiectio cor-
poris ad animam, et inferiorum virium ad rationem, non erat naturalis alioquin post ;
quod eSectus sit potior quani causa. Unde Augustinus dicit De civitate Dei, lib. XIII, :
c 13, quod « postquam praecepti facta transgressio est, confestim, gratia deserente divina,
de corporum suorum nuditate confusi sunt. Senserunt enim motum inoboedientis camis
suae, tamquara reciprocam poenam inoboedientiae suae ». Ex quo datur intelligi, si deserente
gratia, soluta est oboedieatia camis ad animam, quod per gratiam in anima existeatem
inferiora ei subdebantur. » Cf. Comp. Theol., ce. 191, 193, 197.
DOCTRINE DKFINfTIVE DE SAINT THOiMAS SUR LA JUSTICE ORIGINELLE 139
pouvons dès lors conclure que la grâce était chez le premier homme
la cause efficiente de la justice originelle, mais non sa cause for-
melle ; et de fait saint Thomas ne dit jamais que la rectitude du
premier état consistait dans la possession de la grâce sanctifiante,
mais bien qu'elle l'exigeait comme sa racine ^.
que cePe des animaux sans raison chez ces derniers, la forme ;
I. I. II. q. 8i, a. 2, c. : < ...originalis iustitia traducta fuisset in posteros siinul cum
natura. » Cf. II. II.164, a. i, ad 3 ; et Comp. Theol. ce. 192, 200. .\lbert le
q. Giand
bppo e ajssi la justice origme//^ à là justice gratuite. Cf. p. 64, note 3.
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LA JUSTICE ORIGINELLE 141
1. I. q. loo. a. I, ad 2 : « Cum
radix originalis iustitiae, in cuius rectitudine factus est
homo, consistât Deum, quae est per gratiam gratum
in subiectione supematurali rationis in
facienteni, ut supra dictum est, necesse est dicere, quod si pueri nati fuissent in originali
iustitia etiam nati fuissent cum gratia, sicut et de primo homine supra diximus quod fuit
cum gratia conditus. Non tamen fuisset propter hoc gratia naturalis quia non fuisset ;
transfusa per \-irtutem seminis, sed fuisset collata homini statim cum habuisset animam
rationalem. » La justice =e transmet par génération, la grâce non.
2. I. II. q. ad 2 « ...etiam originalis iustitia pertinebat primordialiter ad essen-
83, a. 2, :
tiam animae erat enim donum divinitus datum humanae naturae, quam per prius respicit
;
essentia animae quam potentiae. Potentiae enim magis videntur pertinere ad personam,
in quantum sunt principium personalium actuum. »
3. I. II. q. 82, a. 2, ad 3.
4. Cf. p. 138, note 2 ; I. II. q. 82, a. 3, c. ; Coinp. TheoL, ce. 191, 197.
142 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
gibles existant en son âme, était plus sûre et plus stable que la
nôtre '. De plus, sa raison ne pouvait pas se tromper l'erreur de ;
3. Cf. p. 131.
4. Cf. p. 141, note I ;
Comp. Theol., c. 191.
6. 94, a. I, c. « ...homo primus non impediebatur per res exteriores a clara et arma
I. q. :
essentiam, sed tamen excellentiorem modum cognitionis habebat de eis quam nos habeamus,
quia eius cognitio erat magis certa, et fixa circa interiora intelligibilia quam coguitio nostca. »
DOCTRINE DliUNITlVE DE SAINT THOMAS SUR LA JUSTICE ORIGINELLE 143
1. I. q. 94, a. 4, c.
2. 95, a. 2, c.
I. q. « In statu vero innocentiae inferior appetitus erat rationi totaliter
:
subiectus. » Cf. In Epist. ad Ephes., c. 5, lect. 6 ; Comp. Theol., c. 191 « ...ratio himiana :
3. I. q. 95, a. 2, c. « ...omnes illae passiones quae respiciunt malum in Adam non erant,
:
ut timor et dolor et huiusmodi similiter nec illae passiones quae respiciunt boniun non
;
habitum et tune habendum ut cupiditas aestuans. Illae vero passiones quae possunt esse
boni praesentis ut gaudium et amor vel quae sunt futiuri boni in suo tempore habendi,
;
ut desiderium et spes non affligens, fuerunt in statu innocentiae... Non erant (tamen) in eo
pcissiones animae nisi ex rationis iudicio conséquentes. » Cf. a. 3, ad 2.
per quam poterat corpus ab omni corruptione praeserA'are, quamdiu ipsa Deo subiecta
mansisset. » Et ad 3 « ...vis illa praeservandi corpus a corruptione non erat animae humanae
:
naturalis, sed per donum gratiae ; et quamvis gratiam recuperaverit ad remissionem culpae
et meritum gloriae, non tamen ad animae immortalitatis effectum. » Sur la passibilité et
l'impassibilité cf. I. q. 97, a. 2. —
Sur l'immortcilité, cf. I. q. 97 a. 4, c, et encore Comp.
Theol. ce. 153, 191 ; et I. II. q. 85, a. 5, c,
5. I. q. 95, a. 3, c.
144 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
ligent ou du plus habile, qui aurait dirigé les autres vers leur bien
particulier et à la fois vers le bien commun ^.
sior fuisset, nuUo obstaculo in natura humana inv^ento similiter etiam, si consideretur ;
absoluta quantitas operis quia cum homo esset maioris virtutis, maiora opéra fecisset.
;
Sed si consideretur quantitas proportionalis, maior invenitur ratio meriti post peccatum
propter hominis imbecillitatem. »
2. I. q. 96, a. 2, c. ; « ...in statu innocentiae animalibus aliis per imperium dominabatur.. ;
dominabatur plantis et rébus inanimatis, non per imperium, vel immutationem, sed absque
impedimento utendo eorum auxilio. » Cf. a. i, c. Comp. Theol., c. 192. ;
3. I. q. 96, a. 6, c.
generis ; alioquin peccatum hominis fuisset valde necessarium ex que tantum bonum conse-
cutum est. » Cf. II. II. q. 164, a. 2, ad 2.
nem coitus et fervorem concupiscentiae ratione moderare non potest. Sed in statu innocen-
tiae nihil liuiusniodi fuisset, quod ratione non moderaretur non quia esset minor delectatio ;
secundum sensum, ut quidam dicunt, (fuisset enim tanto maior delectatio sensibiUs quanto
esset purior natura et corpus magis sensibile) ; sed quia vis concupiscibilis non ita inordinate
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LA JUSTICE ORIGINELLE 145
credimus auctoritati debemus. Unde in omnibus asserendis sequi debemus naturam rerum
praeter ea quae auctoritate divina traduntur, quae sunt supra naturam. » Et aussi I. q. loi,
a. I, c. « De iis quae sunt supra naturam, soli auctoritati creditur. Unde ubi auctoritas
:
Deum. Talia quippe Scriptura narrât ut potins credamus sic esse Deum locutum homini
in Paradiso sicut etiam postea locutus est patribus, sicut Abrahae, sicut Moysi, id est in
aliqua specie corporali. »
non eo modo cognoscendi quo ex auditu solo percipitur, quo modo a credentibus absens
quaeritur, sed quadam interiori aspiratione qua Dei praesentia contemplabatur non tamen ;
ita excellenter sicut post banc vitam sancti visuri sunt neque ita in aenigmate qualiter in
hac vita videmus. » Et IV Sent., d. i, n. 3, col. 850 « Homo ...ante peccatum sine medio
:
videbat. »
4. I. q. 96, a. I, ad 2 : « Quidam dicunt quod animalia quae nunc sunt ferocia et occidunt
alla animalia in statu illo fuissent mansueta, non solum circa hominem, sed etiam circa
animalia. Sed hoc est omnino irrationabile... »
Bibliothèque thomiste 10
146 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
riae,conveniens fuit ut in principio ei virtus daretur, per quam corpus con^ervare posset
supra naturam corporalis materiae. »
9. I. q. gfi, a. i, c. : t Unde patet quod naturalis est subiectio aliorum animalium ad
hominem. » Cf. art. 4, c.
CHAPITRE IV
Cette parole de saint Jean, maintes fois citée par saint Augustin
contre Julien, doit être prise en son sens strict. Le péché originel
ne vient en aucune manière du Créateur ; c'est nous qui sommes
coupables de non pas en vertu
la prévarication d'Adam, et cela,
d'un décret divin, qui aurait inclu nos volontés dans celle d'Adam,
ni par une action de la causalité divine, directe ou indirecte. Si
notre culpabilité ne dérivait pas naturellement du péché de notre
premier père, elle ne nous affecterait en aucune façon. La faute héré-
ditaire suppose, il est vrai, le don de la justice originelle fait à la
nature, — et par ce côté
le péché originel relève, par privation.de
révélation —
mais, ceci posé, la faute héréditaire est la conséquence
;
divinitus collatum in primo parente, quod quidam primus homo amisit per primum pecca-
tum. » Cf. q. 82, a. 2 ; q. 85, a. i ; q. 100, a. 7.
148 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
1. Cf. le texte de I. II. q. 8i, a. 2, cité note précédente, et les autres citations.
2. I. II. q. 81, a. I, ad I : « ...derivatur eiiim per originera culpa a pâtre in filium. » Cf.
in corp. j a. 4, ad ad 2 « ...originale vero cuni sit peccatuni naturae, est quae-
i ;
q. 82, a. i, :
dam inordinata dispositio ipsius naturae quae habet rationeni culpae, in quantum derivatur
ex primo parente. »
3. Il nous semble que le card. Billot, dans son traité sur le péché originel n'a pas marqué
la différence entre la doctrine des Sentences et celle de la Somme. Il accepte l'exposition
des Sentences, à savoir que nous héritons- d'vme nature volontairement corrompue « Simile :
nimirum esset (traductioni scil. peccati originalis), si homo quispiam radicitus a se exstir-
paret facultatem aliquani uatuialem, puta visivam vel auditivam. Nam, hoc faciendo,
corrumperet homo ille et personam et naturam personani quidem, referendo ad se indivi- :
duum naturam vero, refereudo ad suam progeniem, eo quod post radicalem dictae facul-
:
tatis exstirpationem, generaret filios eadem facultate orbatos, et ille alios et sic in indeûni-
tuni. Et adhuc magis simile esset, si iterum per impossibile, eiusmodi radicalis exstirpatio
dependeret a \ iolatione legis, et in\olveret iu se rationem deordinationis a régula legis.
Tune enim delictum huius hominis, non modo maucam, sed et ream communem naturam
ethceret, et rei nascerentur filii, non quidem reatu personali inferente ilebitum poenae
ppsitivae, sed reatu naturali inferente debitum poenae negativae. » (De personali et originali
peccalu, p. III, § I, p. 1-14 ; 1910). Cf. § 2, p. 143-144 ; § 3, P- i59-
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LE PÉCHÉ ORIGINEL 149
defectus corporales a parente transeaiit in prolem per originem, et etiam aliqui defectus
animae ex consequenti propter corporis indispositionem (sicut interdum ex fatuis fatui
generantur), tamen hoc ipsum quod est ex origine aliquem defectum habere, videtur exclu-
dere rationem culpae, de cuius ratione est quod sit voluntaria. »
2. Voici le texte des Sentences, II. d. 30, a. 2, ad 4 « ...licet semen non habeat in se
:
infectionem culpae in actu, habet tamen in virtute sicut etiam patet quod ex seiuine leprosi
;
generatur filius leprosus, quamvis in ipso semine non sit lepra in actu est enim in semine :
virtus aliqua deficiens, per cuius defectum contingit defectus leprae in proie. Similiter
etiam ex hoc ipso quod est in semine talis dispositio quae privatur illa impassibilitate et
ordinabilitate ad animam, quam in primo statu corpus humanum habebat, sequitur quod
in proie, quae est susceptiva» originalis peccati, efftciatur originale peccatum in actu. »
Comparez ce texte avec celui de la Somme : I. II. q. 8r, a. i, c. : « Alii vero hoc répudiantes
tamquam erroneum, conati sunt ostendere quomodo culpa animae parentis traducitur in
prolem, etiamsi anima non traducatur, per hoc quod corporis defectus traducuntur a parente
in prolem, sicut leprosus générât leprosum, et podagricus podagricum, propter aliquam
corruptfonem seminis, licet talis corruptio non dicatur lepra vel podagra. Cum autem corpus
sit proportionatum animae, et defectus animae redundent in corpus et e converso, simili
modo dicunt quod culpabilis defectus animae per traductionem seminis in prolem deri-
vatur, quamvis semen actualiter non sit culpae subiectum. » Cf. Contp. Theol. c. 201. Il
est à remarquer que S. Thomas ne rejette pas cette opinion comme absolurnent fausse,
mais comme insuffisante. Elle prouve bien comment la corruption parvient à l'âme, mais
elle ne suffit pas à établir la culpabilité même. C'est pourquoi S. Thomas dans ses Commen-
taires sur l'Épître aux Romains allègue encore cet argument pour prouver comment la
corruption atteint l'âme, quoique créée par Dieu.
3. I. II. q. 81, a. I, c. « Et ideo alia via procedendum est, diçendo quod omnes homi-
:
nes qui nascuntur ex Adam possunt considerari ut unus homo, in quantum conveniunt in
natura, quam a primo parente accipiunt ; secundum quod in civilibus omnes homines qui
150 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
speciei plures honiines sunt unus homo. » Sie igitur multi hoinines ex Adam derivati sunt
tamquani multa membra uuius corporis. Actus autem uiiius membri corporalis, puta inanus,
non est voluntarius voluntate ipsius manus, sed voluntate animae, quae primo movet
membrum. Unde homicidium quod manus committit, non jmputaretur manui ad pecca-
tum, si consideraretur manus secundum se, ut divisa a corpore sed imputatur ei inquantum
;
est aliquid hominis quod movetur a primo principio motivo hominis. Sic igitur inordinatio
quae est in isto homine ex Adam generato, non est voluntaria voluntate ipsius, sed volun-
tate primi parentis, qui movet motione generationis omnes qui ex eius origine derivantur,
sicut voluntas animae movet onmia membra ad actum. » Cf. Quodlib. XII, q. 2i, a. 32.
(Ce petit article d'un style lapidaire marque bien sa pensée) Ad Rom., c. 5, lect. 3 Comp.
; ;
TheoL, c. 201. —
ScHELL adopte l'interprétation des Sentences. Il n'a pas compris en effet
la « motio generativa ni, par suite, tout l'argument de la Somme comme il n'a pas com-
>>,
pris non plus l'argimient par lequel S. Thomas prouve qu'Adam ne pouvait pécher véuiel-
lement avant la chute. Cf. Katholische Dogmatik, II, pp. 292-306, 331-334.
I. I. II. q. 81, a. 4, ad 1 « ...non propter
: locum exilii, sed propter peccatum tradu-
citur originalis culpa ad onmes, ad quos active eius generatio pervenit. »Et I. II. q. 81,
a. 1, ad 2 ...etsi anima non traducatui-, quia virtus séminis non potest causare animam
: «
rationalem, movet tamen ad ipsam dispositive unde per virtuteni seminis traducitur
;
humana natura a parente in prolem et simul cum natura naturae infectio. Ex hoc enim lit
iste qui nas itur co sois culpae primi pan mis, q od natmam ab eo s riitur
per quamdam generativam motionem. » Et encore De Malo, q. 4, a. 6, c. Sicut autem :
moventur partes unius hominis per imperium voluntatis, ita movetur filius a pâtre per
\im generativam unde Philosophus dicit in II. Phys. quod pater est causa tilii ut movens
; ;
et in lib. de gcneratione Animalium, dicitur quod in semine est quaedam motio ab anima
patris quae movet materiam ad formam concepti. »
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LE PÉCHÉ ORIGINEL 151
genre humain.
Les théologiens qui requièrent un décret divin comme fondement
nécessaire de l'explication du péché
nous objectent les originel,
exemples proposés par saint Thomas au commencement de son
argumentation ^. Le saint Docteur compare en effet l'unité du genre
humain à celle d'une communauté de citoyens. Or, cette unité
est indubitablement une unité morale, unité en vertu de laquelle
ce que fait le chef, est considéré comme fait par toute la commu-
nauté. C'est ainsi qu'Adam aurait été constitué par Dieu chef du
genre humain, non seulement parce qu'il est le premier homme
d'où procède toute l'humanité, mais parce qu'il est qualifié pour
agir au nom de tous. La déordination de la nature, opérée par lui,
1. Au sujet de cette assertion, est intéressant de noter l'expression dont se sert S. Tho-
il
mas dans le Comp. Theol.,c. 196 :Sed haec questio (c. à. d. de la transmission d'une coulpe)
«
raie qui n'est qu'une fiction de la loi. Aussi nul ne dira d'un enfant
qu'il est responsable des actes de son père, lors même qu'il en
subit les conséquences. On le voit, cet argument nous ramène à
la fameuse théorie de l'imputation.
On insiste. De même que le législateur rattache les uns aux autres
lesmembres d'une même famille par un lien légal, de même Dieu
nous rattache à Adam par un lien moral. Sur quoi se base-t-on
pour avancer pareille chose, et pour établir ce lien moral ? Dieu ne
peut pas vouloir, sans autre considération, que nous soyions res-
ponsables, au sens strict du mot, de ce que nous n'avons pas voulu
de notre propre volonté. Seule la raison présentée par saint Thomas
peut nous faire comprendre l'existence de notre culpabilité. C'est
en vertu de l'unité physique de la nature humaine, que nous parti-
cipons à l'acte moral de notre premier père, et parce que c'est lui
qui a mu notre nature, comme la volonté de l'individu meut et
de tous ses descendants, il s'ensuivrait logiquement que les enfants nés avant la chute
aurai^t été privés également de la justice et de la grâce au moment de la prévarication
paternelle cette affirmation est une absurdité. Dieu n'aurait pu priver de sa grâce une créa-
;
ture qui peut-être, au moment même du péché de son père, brûlait d'amour pour son Créa-
teur. On ne résout pas cette difficulté en disant qu'Adam ne pouvait plus alors transmettre
la corruption à ces enfants. La corruption n'est que l'effet de la culpabilité la peine pré-
;
suppose la coulpe. En outre, les défenseurs du décret soutiennent précisément que la trans-
mission de la corruption n'est pas une rasion suffisante pour la contraction d'un péché.
D'après eux la culpabilité vient du décret. Elle n'est que conditionnée par l'unité physique
du genre humain. Or, dans le cas posé, les enfants étaient issus d'Adam, ils appartenaient
donc en vertu du décret à l'unité morale, dont Adam était le chef. —
On peut encore obser-
ver que le péché originel, dans cette explication, est affecté d'un caractère personnel. Bien
que la corruption se trouve dans la nature, la personne en porte elle-même la culpabilité,
étant personnellement incluse dans le décret divin.
154 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
num a primo parente humanam naturam accipientium, quasi unum collegium, tel potius
sicut unum corpus unius hominis consideranda est. » D'après les défenseurs du décret il
aurait été mieux de dire sicut unum corpus vel potius sicut unum collegium.
:
2. Ad Rom., c. 5, lect. 3 ; Comp. TheoL, c. 201. Cf. Billot, op. cit., p. III, § 2, pp. I45,
151. Dans la troisième Thomas dit encor «peccatum originale non
partie de la Somme, Saint :
est nostra voluntate peractum, nisi forte in quantum voluntas Adae reputatur nostra,
secundum modum loquendi quo Apostolus dicit Rom. 5 In quo omnes peccaverunt. » :
corporali estpeccatum originale sicut in causa instrumentali, eo quod per virtutem activara
seminis traducitur peccatum originale in prolem sinml cum natura humana. » Cf. ad 3 ;
Ad Rom. c. 5, lect. 3.
4. I. ad 3 « libido quae transmittit peccatum originale in prolem, non
II. q. 82, a. 4, :
est libido actualis quia dato quod virtute divina concederetur alicui quod nullam inordi-
;
originalis peccati nulle modo causatur a Deo, sed ex solo peccato primi parentis per cama-
lem generationem. Et ideo cym creatio importet respectum animae ad solum Deum, non
potest dici quod anima ex sua creatione inquinetur. Sed infusio importât respectum et ad
Deum infundentem, et ad carnem cui infunditur anima. Et ideo habito respectu ad Deum
infundentem, non potest dici quod anima per infusionem maculetur, sed solum habito
respectu ad corpus cui infunditur. » Cf. ad 5.
2. I.-II. q. 81, a. 4, ad 2 « Caro non inficit animam, nisi in qucuitum est principiuni acti-
:
vum in generatione. »
3. I. II. q. 83, a. I, ad 5.
Adam motione generationis. » Et ibid. a. 4, c. « Unde illi soli peccatum originale contra- :
hunt, qui ab Adam descendunt per virtutem activam in generatione originaliter ab Adam
derivatam, quod est secundum seminalem rationem ab eo descendere nam ratio seminalis ;
nihil aliud est quam vis activa in generatione. Si autem aliquis formaretur virtute divina
ex carne humana, manifestum est quod vis activa non derivaretur ab Adam. Unde non con-
traheret peccatum originale. » Cf. a. 5, c. ; Ad Rom., c. 5, lect. 3 ; III. q. i, a. 4, c. ; q. 49,
a 5, c. ; q. 7, q. 2, ad 4.
5. Ad Rom., c. 5, lect. 3 : « Christus peccatum originale non traxit, quia ex sola femina
sine virili semine carnem assumpsit. » Cf. III. q. 27, a. 2, c.
156 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
étant déjà dépouillée, ils ne peuvent plus rien lui prendre. Nous ne
participons donc à leurs péchés d'aucune manière ^. Par contre,
même baptisés, les parents propagent encore le péché originel ;
1. Cf. I. q. 119, a. 2, ad 4.
2. I. « ...onmes homines praeter solum Christum ex .\dani derivati
II. q. 81, a. 3, c. :
4. Loc. cit.
5. I. II. q.
81, a. 2, c. ...alia peccata actualia vel primi parentis vel aliorum non corrum-
: -i
punt naturam quantum ad id quod naturae est, sed solum quantum ad id quod personae
est, id est secundum pronitatem ad actum. Unde alia peccata non traducuntur. » et Comp,
TheoL, c.202.Cf. I. II. q. 81, a. 2 ad 2 et 3 II. II. q. 163, a. 3, ad 2 Ad Rom,, c. 5, lect. 3.
; ;
Ainsi que nous l'avons dit plus haut, le péché originel a le carac-
tère d'un vrai péché et d'une véritable faute ^. Il est un désordre
volontaire, d'ordre moral, dans la nature, comme le péché actuel
l'est dans la personne. Puisque la culpabilité résulte de la partici-
scilicet Adam peccans vitia\àt humanani naturam, sed postmodum in aliis natura \-itiata
infecit personam, dum scilicet genito imputatur ad culpam naturae vitium propter volun-
tatem primi parentis. » Cf. III. q. 69, a. 3, ad 3.
4. I. II, q. 81, a. 5, ad 2 : <i Defectus autem originalis iustitiae est peccatum originale. •
agendum, sicut scientiae et virtutes dicuntur habitus et hoc modo peccatum originale ;
non est habitus. Alio modo dicitur habitus dispositio alicuius naturae ex multis compositae
secundum quod bene vel maie se habet ad aliquid et praecipue cum talis dispositio fuerit ;
quasi in naturam versa, ut patet de aegritudine et sanitate et hoc modo peccatum origi- :
nale est habitus. Est enim quaedam inordinata dispositio proveniens ex dissolutione illius
harmoniae in qua consistebat ratio originalis iustitiae sicut etiam aegritudo corporalis ;
est quaedam inordinata dispositio corporis secundum quam solvitur aequalitas, in qua
consistit ratio sanitatis. Unde peccatum originale languor naturae dicitur. »
158 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
inordinatam dispositionem partium animae. Unde non est privatio pura, sed est quidem
babitus corxuptus. »
2. I. II. q. 82, a. 3, c.
actum. Talis autem habitas non est peccatum originale quamvis etiam ex peccato origi- ;
nal! sequatur aliqua inclinatio in actum inordinatum, non directe, sed indirecte, per remo-
tionem prohibentis, id est originalis iustitiae, quae prohibebat inordinatos motus sicut :
cause instrumentale Son sujet est l'âme. Ici encore, saint Tho-
^.
2. I. II. q. 83, a. I, c. : « Peccatum ergo originale omnium hominum fuit quidem in ipso
Adam sicut in prima causa semine autem corporali est peccatum originale
principali... In
sicut in causa instrumentali, eo quod per virtutem activam seniinis traducitur peccatum
originale in prolem simul cum natura humana. »
3. Ibid. a. I, c.
4. I. II. q. 83, a. 2, c.
160 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
3. Ibid. ad a.
3. Ibid. ad 3.
4. I. II. q. 83, a. 4.
peccatum originale, sicut etiam est una febris in uno homine, quamvis diversae partes
corporis graventur. »
6. I. II. q. 85, a. I, c. : « ...bouum naturae humanae potest tripliciter dici : primo ipsa
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LE PÉCHÉ ORIOINEL 161
Avant de répondre à
cette question, nous devons présenter plu-
sieurs remarques. Observons d'abord que l'inchnation naturelle
à la vertu résulte de la quaUté d'être raisonnable qui est le
propre de l'homme. Doué d'intelligence, l'homme doit agir confor-
mément à la raison. Or, agir selon la raison et agir selon la vertu
est une seule et même chose ; tout ce qui met un obstacle à l'ac-
tivité selon la raison, diminue donc l'inclination naturelle à la
vertu ^.
ipso quod rationalis est ex hoc enim habet quod secundum rationem operetur, quod est
;
ditur rationi : quod autem excédât limites rationis, hoc est homini contra naturam. «
3. Cf. loc. cit.
Bibliothèque thomiste 11
162 LA DOCTRINE DE S. THOMAS
1. I. II. q. 17, a. 9, ad 3 « ...quia per peccatum primi parentis ...natura est sibi relicta,
:
subtracto supernaturali dono, quod homini divinitus erat collatum ideo consideranda ;
est ratio nahiralis, quare motus huiusmodi membrorum (genitalium scilicet) specialiter
rationi non obedit. »
animae vires ; et ipsa ratio a Deo perficiebatur ei subiecta. Haec autem originalis iustitia
subtracta est per peccatum primi parentis, sicut iam dictum est. Et ideo omnes vires animae
rémanent quodammodo destitutae proprio ordine, que naturaliter ordinantur ad virtutem
;
et ipsa destitutio vulneratio naturae dicitur... In quantum ergo ratio destituitur suc ordine
ad verum, est vulnus ignorantiae in quantum vero voluntas destituitur ordine ad bonum,
;
3. I. II. q. 85, a. 3, ad 3. Cf. p. 161. note 2 ; et encore I. II. q. 82, a. 3, ad i ; III. q. 15;
a. 2, ad 2.
4. Cf., chap. III, pp. 129-130. Voir I. q. 95, a. i, c. : « Manifestum est autem. quodilla
'
Et Comp. 200 « ...post peccatum primi parentis omnes absque originali iustitia
Theol., c. :
et cura defectibus consequentibus sunt exorti. N'ec hoc est contra ordinem iustitiae, quasi
Dec puniente in ûliis quod primus parens deliquit quia ista poena non est nisi subtractio :
2. I. II. « Per accidens autem aliquid est causa alterius, si sit causa remo-
q. 85, a. 5, c. :
vens prohibens... hoc modo peccatum primi parentis est causa mortis, et omnium
; et
huiusmodi defectuum in natura humana, in quantum per peccatum primi parentis sublata
est originalis iustitia, per quam non solum inferiores animae vires continebantur sub ratione
absque onmi deordinatione, sed totum corpus continebatur sub anima absque omni defectu. »
Cf. Corap. Theol. ce. 198, 234.
3. Cf. I. II. q. 83, a. I, ad 4. Sur les autres effets du péché, cf. I. II. q. 86, a. i, c.,et ad 3.
DOCTRINE DÉFINITIVE DE SAINT THOMAS SUR LE PÉCHÉ ORIGINEL 165
n'est pas l'œuvre de notre propre volonté, Dieu nous punit seule-
ment par la privation de la grâce, ce qui correspond au désordre
de notre nature. Il ne nous inflige pas positivement de peines cor-
1. I. II. q. 87, a. I, c.
2. I. II. q. 87, a. 3, c.
sicut etiam subtractio gratiae. Unde etiam mors et omnes defectus corporales conséquentes
sunt quaedara poenae originalis peccati. » Cf. III. q. i, a. 4, ad 2.
I. II. q. 87, a. 5, ad 2 « ...peccato originali non debetur poena aeterna ratione
-, :
suae
gravitatis, sed ratione conditionis subiecti, scilicet hominis qui sine gratia invenitur, per
quam solum fit remissio poenae. »
166 LA DOCTRINE DE S. THOMAS,
Au même de
cours de ce travail, soit de l'exposé de la doctrine
saint Thomas, de l'enquête préalable sur les élaborations des
soit
prédécesseurs et contemporains du Docteur Angélique, plusieurs
réflexions d'ordre général, se présentaient, et se sont sans doute
présentées à l'esprit du lecteur, à mesure que se dessinait chaque
position de détail dans l'ensemble de la doctrine thomiste. Nous en
avons réservé l'expression jusqu'ici, afin de dégager en terminant,
d'une manière plus saisissante, les conclusions et le résultat d'en-
semble auquel nous avons abouti.
2. I. q. loi, I. a. I, c.
CONCLUSION 171
63, 67, 70, 94, iio, III, 167, Endres, 40^, 40^.
Boecker, xi.
Boehne, 311. Hauréau, 30^.
Henri d'Auxerre, 3.
Ragey, 30I.
Hugues de S. Cher, 79^.
Hugues de S. Victor, xi, 43-50, Rémy d'Auxerre, 3.
51, 52, 53. 56, 58, 67, 77, III. Rémusat (de), 30^.
Rhaban Maur, 3.
Jansénistes, 10. Richard de S. Victor, 44.
Jansénius, 11, 16', 27, 139. Richard Fishacre, 79'.
Jean Damascène, v. Robert, 511.
bros) 84-113.
Médina, 133*.
Michel, 133'. Serry, xii, 107.
Simon de Tournai, 79^
53-60, 62I,
67, 85. 87, iio, Summa Theologica, 84, 104^,
114-166.-
145, 156, 167.
Pierre de Tarentaise, xi, 6i-yg,
62^, 91, 92, 97^, 167. Tarentaise, voir : Pierre de Ta-
Portalié, xii, 167. rentaise.
Praepositinus, xi, 60, 6i-yg, 90, Tennant, xii.
Acte conjugal, 21, 41, 57, 65, Enfants non baptisés, 22, 38, 55,
88, 144. 72, 165-
Adam, 147, 150-151. État : sa notion, 118-120 ; les
Ame (création de 1') 21 ; son états de la nature, 119-120,
infection, 21, 42, 49, 59, 76, 136 ; de la personne 120-121,
100-102, 113, 150, 155. 136^ ; état de nature intègre,
Ange, 45, 46, 51, 62, 91, 93. 136 ; état de nature corrom-
Arbre de vie, 10, 36, 41, 47, 56, pue, 136 ; les cinq états de
6(3, 864, 1^3 nature, 136.
Christ, 20, 23, 52, 59, 733, 73*, Eve, 50, III, 156.
155-156. Génération, 48-19, 72*, 130-131,
Concupiscence, 9, 15-16, 20-21, 144.
25 -34. 38, 42, 54-55, 56, 58-60, Grâce de création, 28-29, 46, 51»
67-71, 95, 98-99, 106-109, 154, 56.
158, 163, 164. — sanctifiante ; sa notion, 12,
Connaissance en Adam, 142. 124-127, 134 ; sa relation avec
Corpulenta suhtantia, 49 y^, la justice originelle, 13-15,
it, 156. 29, 41, 45, 51, 53, 56, 57,
CorruptibiHté du coips humain, 61, 63, 64, 90-93, 133-141,
9-10, 26, 36, 47, 57, 88, 107, 167-168.
129, 164. Gratia cooperans, 45, 47, 56 ;
LA JUSTICE PRIMITIVE ET LE
PÉCHÉ ORIGINEL
176
chez S.
— sa relation avec la grâce sanc-
personne et nature,
Grâce, Anselme, 30^.
tifiante, voir :
originelle.
49 Privation de la justice
Massa peccatrix, 34^ 39' >
originel, sa notion.
— perditionis, 19, 34, 34^-
voir Péché
:
^56-
Ratio seminalis, I8^ 49, i55,
Méritîs de l'état de justice ori-
156^-
Reatus, 17*, 39. 6o^ 109.
ginelle, 13, 46-47. 56, 143-144-
voir
Rectitude de la nature,
:
164.
Spoliatus in gratuiiis, 104,
nature pure, 119. i2o\ 136,
Surnaturel, 123.
161-163. pri-
chez S. An- Transmission de la justice
Nature et personne,
64-65.
mitive, 12, 15, 29-31. 57.
selme, 30^. originel,
87, 139-141 ; du péché
Naturel, 122-123, 161.
Hu- voir péché.
Naturel et surnaturel chez
:
86
Vertus de l'état d'innocence,
autres parents, 18, 33. 5^'
143-
60, 79, 156 ;
X ne Ai du Metz,
au Lille (France),
— 1.291
7,
Brouwer i::!^
et C'S 41, rue
Imp rimé par Desclée, De
/