Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Direito Portuguts
Shmula d i r lilc6rsprohraas Prof,
ExmmO
Douior MARC E L 0 CAETANO
m e Cumo do 1.' ano Juridico dm 1940141
na Fmculdach de Otraito d m Lisboa
TAS Iiq6es podem, sob certo aspecto, constituir
uma s o l u ~ i oao velho problems que se costu-
m a par nestes thmos: certo que urna crSe-
bent.ale se imp&, seja qua1 fdx a cadeira de
qualquer ano juridic0 - confirma-o a tredi+.
M a s deve esta ser o apanhado literal das liGbes
do mestre, feito atravks do mecanismo do taaux'grafo c.
enfattlado por tdclas aquelas coisas que convCm a urna
aula, mas sdo indteis e at6 prejudiciais, ao estudo inten-
sivo, ou devt. eia ser, ao contrario, o traslado de tudo o que
de essential se torna necess6rio ?
0 Senhor Prof. Doutor MarceIo Caetano deci-
diu-se por esta tiltima soluGZoe 6 neste sehtido que vem
orientando estas 1is6es.
A iste nosso iIustre Professor todos nos confess&-
mos grande e sinceramente penhorados pel0 que b t e
trabalho representa de dedicaqzo pelos seus alrrnos e de
born tanto did5tica como intelecturtlmente.
Cabendo-nos a n6s o cuidado da impressgo, as-
sumimos a responsabilidade das falhas que nGIe se con-
tern. Elas siio o f r u t o das condicGes em que trabalhos
desta natwreza szo elaborados, mas, plenamente certos
da cornpreensgo dos nossos distintos Colegas, na"o desis-
timos em ser-Ihes Cteis. Esta 6 a nossa finalidade - ela
i suficientemente grande para nos animar.
N O C ~ E SPRELIMINARES
1. 0 que 6 o direito
n ~ g i - l a snem alterh-las). A itlduqIo de principios por ge- do passado seja exacta, isto C, corrcsponda ao que real-
neralizacfies sucessivas constr'uidas ibbre dados do con- mente os factos foram.
telido das normas,' forma a constrn~ciodogmdtica do dl- Para isso 6 inilispensivel que o historiador trabalhe
r~tto. stgundo certas regras tkcnicas que constituem urn rnF'todo
Mas os juristas n8o se lirnitam r pesquizar nas noi mas de investlgardo.
os elernentos cornuns suscepifveis d e conduzir a regras
gerais de uma instituic%oo!l do sistema: formulam aspi-
- A prinleira regra da-metodologia h~stdricacon-
siste em partir sempte d a fontes
~ dn Hdstdria do Ddreilo.
ra~Bes,terrdCncias, ideois d e compreensao e d e evoluq80 0 primeiro acio de quaIquer inveatigacgo C o de
do direrta, s3o fil6sofos. reiinir as fontes.
Eniirn, existe difuso em tddas as corisci~nciasbem Mas oCques;lo fontes da Hist6ria do Direito?
formadas urn indefinido, mas firme, sentimento de jus- Fonte da Hist6ria d o Direito 4 tudo quanfo Lrrga ao
tica. conhecimento actual qualquer fact0 passado que interesse
0 historiador do direito deve procutar saber se na para a reconstitui~Bode urn sisterna jurfdico.
kpoca que estuda, existiu uma constrrtgrio dogrnlitica do A-pesar.da ssmellian~a das express6es, niio hb que
direifo, quais os ideals oil trndtncias dos jurisconsultos e confundir fontc dc direilo com fonfe da Hisfdrtn do dl-
qua1 o sentiment0 dc l a s t i ~ ado povo. reito, I-ih fontes de dlreito que rig0 580 fontes da klist6-
r i a . (tbdas as leis, e costumes, que vigoraram e que hoje
0 conleiido da h8tdriu do dirckto 6 , [ l o r conseguinte:
desconhecemos de todo o u de que s6 temos vagas noti.
- a hist6ria das fontes de direito ;
cias).e, inversamente, h i muitas fontes da hisidria jurldica
- a Itistciria das iiistituicbes ;
que ndo s&o fontes de direiti~(tcidas an instri~hes,escri-
- a hi3t6ria da pratjca [lo direlto; tos e tradiqbts que nos dfio noticia de tactos juridicos
- a histdria da ciencia e das doutrinas jurfdicas. passados e que todavia n8o sao a prdpria forma tangivel
d a norma rcvelada para ser observada.)
6, Metodo de investigaqBas e Fontes da Hisib-
ria do Direito.
7. elassiilcaqas daa .Font85 da Historia da Di-
Para fazer HistBria 6 precis0 reviver pela irnaginaqao reito.
(isto 6 , por meio de imagens:~factos passados que, em
geral, o historiador n8o viu iletn tern forma de sujeitar h A s Fontes da Histdria do Direito classificam-se em
sua observacPo direrta. IurLdicas e ndo jurirlcas, e as jurfdicas em princlpais e
Alas a Hist6ria s6 i e r i caricter cier~tificodesde que secunddrias.
haja uma grandr prohabilidade de que a reconstitui~Ila
a) Fontcs j u r i d i c ~ ~s%o
, as que resulfaram directa- a verdade discutida nurn processo judicial. 0 historiador
menle da vida e cultura do Direito, e podem ser: t o juiz; as fontes sAn as peqas de uln processo quc k
- principais : s8o as lontes de Direito (Cbdigw, leis precis0 pesar cautelosamentr uma por ulna at.! se decidir,
avuIsas, costumes eocritos, estatutos) que chegaratn at6 A utiliza~ao das fontes estg, pois. condicionada por
aos tlossos dias ; uma s k i e de operaf2)es criticns, que se costurnam distin-
- secrrndarias : s8o os documentos ou rnonumentos gilir err&duas s6ries: as opera~aes.de crCt[ca exierna e as
quc tiveram orlgem na pritica corrente ou na cultura do de critidrr internu.
Direito (diplomas rEgios, cartas probat6rias de actos ju-
rfdicos -contractos, testamenios, manulnissdes etc.-, sen- 1." problems :-as documentos ou s8o origiaals, isto
tenqas dos tribunais, formularios, tratados d r douh ina etc.), C, escrttos pe1o ptlnho do pr8prio que nelcs expritnilr o
b} Fontcs ndo lurfdicas s%oas que, xepresentando o seu pensamento on regi3tou urn pensamento ou act0
fruto de uma actividade social n40 especificarnente jurC
dica, trazem ao nosso corthecimento rtormas ou praticas
-
alheios e tarnbkm se dizem autbgrafos-, ou s30 meras
cd.pias, traslados ou certidaes do original, e nesse caso
de direito. desrgnam-se geohricamente por apdgrafos.
Tais s$o as obras literdrias, hisfdrrlcas, cientificas, fi- Quando se cor~hece 0 original, a crlt~caextertia do
los6ficas, artisticas, os usos, as lendas, os prov6rbios, etc. apdgrafo iimita-se, por via dc regra, comparacgo.
Mas como proceder quando s6 se conhecem ap6-
grafos, por ter desaparecido o original, e aqueles diver-
8. Regras de utiliza$80 das fontes da Histaria gem etltre s i , corn versaes diversas, e dlversa's proceden-
do Direito. cias, pois e ireqiiente eticontrnrem se cLiy~asde cbpias?
Nesse caso o labor critic0 C. melindrosissimo e tende
J b ficou dito que o prilneiro acto de qualquer tra- a fixar, t l o prbximo quanto possivel, o text0 exacto do
balho de investigacao 11ist6rica i o de rriinir as jonCes original dcsaparccido.
da Hisfdria doperlodo consi4erado. Procuram-se tadas as jf Dai as e d l ~ d c s crdticas em que se faz a reconstatui-
conhecidas e pesquizam-se outras mais, ainda porventura ~ B o ou r e s t i l u ~ ~ d odo gtexto original segundo bBas
existentes. razbes cientificas, mas tendo o cuidado de publicar tBdas
Mas, uma vez reiinidas as fontes, o historiador n8o as v u r l a n k s encontradas rios diierentes apdgrafos nos
pode ntilix8-las ao acalo: tern de avaliar da sua aukenti- pasaos ern que tles d~vrrjarir.
cidade e do seu merit0 testemunhal, A esta iorma de critica extertla tarnbkrn se chamd
E' como se o passado que se procura descohrir fdsse crdtica da restifulgcio
-
2." problsma Q ~ ~ e produziu
rn o documento, quar~do
lidade, deixar-se iludir ficilmcnte, partir de urn precon-
6 onde 'l E' o qlte algur~s chamam a ~'rilicad a p:,ove-
nidricla. ctito, proccder sob I ) terror ou a ira, etc.
Pela escrita, li!~gudge~ne f6rrn'ulas usadas, procu- Por isso C necessfrrio saber tbdas as circunstbncias
ra-se responder a cstas perguntas, tlecesshriasmesnio 110s
em que o docurnento foi produzido.
casos em que o docurnento cira o nome d o autor, a 3."~ p e r s ~ a o r curnp~~rrl.~lio
-~ das vlrias fonles pode
Cpoca e o lugar ern que foi feito. revelar-nos concordfincias que firma111 a nossa convicq%o
Nesta critica procura.se tambCm dlstinguir o que, de que certo facto ou norma efectiuamente sc passou ou
num apbgrafo, pertcnce ao antor do original, do que existiu de determinado modo.
- acidentais ou i~~tencio-
resulta dos saltos, irtler~ala~des Mas 6 precis0 a nlaior c a u t ~ l apara escolher as fontes
nais - e confinua$Bes devidas aos copistas. a comparar - tilo v i dar-se o caso de ge confrontarem
Assim se destingue o docu~nentoautdndco o q verda- fontes que sao d e ir~spiraydocomum ou derivadas urnas
deiro, do !also ou apbcrifir. das outras: em vez do acbrdo de d~versostestemunhos
terlamos entau diversas forrnas de urn s6 testemunho.
b) Crifica inrema.
1.' OperrQBo - A pri~neira operacao da .critics in-
terna d e um docurner~to consiste na lnterprefaguo do
9. Suprimento das deficibncias das fontea:
fexto.
lnterpretar urn text0 t fixar o seu sentido, isto C, recurso ao metodo dedutivo.
apurar o que o autor quiz diz8r.
2." operag%o.- Ilepbis pergunta-se se o que o autc.~r Nao raro acoiitece que, rriinidas t6das'as fontes da
disse C exacio, isto C, corresrmnde a o que reatmente se histdria de urn periodo, o historiador se encontra ria
passou. posse de urn reduzidissimo pecirlio d e dadus, irisuficien-
(1 autor pode ter rnentido ou ter errado. tes para reco~istituirtodo o sistema juridic0 dCsse perlodo.
A mentlrn resultaria de $ie ser homem de partido, Entre crs dados co~ihecidose segurait~euteapurados
escrever apaixonadamente, ter interEsse em ocultar a ver- pela critica, surgem lacultas que as fontes n8o preenchern
dade, ser a isso coagido pela sua situacao de dependSn~ia, e o historiador, hoi~estahente, s6 tern a confessar-nada
querer agradar a alguem, d a x a r - s e levar pela imagina- saber sBbre &sses politas. Mas, em certas circunstincias,
~ t l o ,etc. pode arriscar Irip6teses, meras presutl~aesda realidade
As ciusas de Prro sdo tambim mriltiplas : r~boe-star passada, istu C: p a r t ~ n d odos factos conhecidos deduz;
bem ilifor~nado,rldo saber observar, ter excesjiva credu- peia razao, os factos desconhecidos.
0 proccsio dedullvo k extrelnornettfe perlgoso. Deve-
- - A --.
HlSTbRIA DO DIREIT0 POPTUGUPS
-se pempre ter a cautela de prevenir de que os seus re- poci&ncin para as i r d u i s pesquizas c para nao col~cluir
sultados sao meras hipbtescs, mais ou rnenos provavris, antes de tempo, lenacldude para prosseguir os trabalhos
mas sugeitas a confirma~2oou desrnentido. cotne~ados, imagina~aapara aproveitar os dados apura.
Em que casos L que o historiador do direito rode, dos e corn Cles reconstitui'r o passado, mas boa sens.7
correntemente, forrnular hip6teses para pretncher lacunas para n8o cair em solu~Oesdisparalidas ou ridieulas, espi-
do c o n h e c i m e ~ o? rito Criti~0para discerl~iro verdadeiro do falso e o born
Nos seguintes : do mau e, finaltnentt, lnuita p~obidndepara n%odar como
a) Conhecido um prfncipio geral, pode supbr-se que provado senao o clue eirctivarnente o esteja e caulelosa-
o caso particular, cuja disciplina se desconhece, estava rnente nao misturar a probabilidade de certeza firmada
por &leabrangido; Inas neni sempre a disciplina das ins- nas fontes corn a mera p r e s u n ~ a odeduzida l~ipotktica-
titulfdes 6 16gica, e ha periodos na hisibria (v. g. a Idadt mente ou ate corn o e ~ ~ f r i tliterdriu
e e a rornposi~Bo
Media) em que a regra k a falta d r repfa. Mesmo quando rorn2ti tica.
a regra geral seja efectivamente gernl nada nos assegura
de que o caso considerado nZo constitula urna excepqao.
Ir) ~ o i h e c i d aa disciplina juridica de uma institul~iZo 10. t i g n c i a s afins e auxiliares da Histbria do
pode-sc dela deduiir, por hipbtese, a disciplina desco- Direito.
nhecida de uma outra institui'cao afirn.
A Hiitbria dn Direito ngo pode estudar.se prescin-
c) Cot~hecidasas instituiclies actuais de urn povo em dindo d e conhecilnentos sistematiz;~dos t~outrascikt~cias.
f a ~ eatrasada de civiiizafdo, pode-se dai deduzir, corn
Na verdade, h i ciit~~cias que t f m ofinidlides, pot~tos
tbdas as cautelas, utna ou outra caracteristica das institui-
de contacto, problemas comuns corn aHistdria do Direito:
q6es passadas de outro povo que corn 2le tenha semeihan-
$30 as ci?ncias aftns, notneadamente o Direito, a Hist6ria
cas Ctnicas e rnesolbgicas e relativamente ao perlodo em
polltica, a Hisloria sucial, c a Histdria econh~nica.
que atravessasse urn est.idio. aproximado de civiliza~%o.
0r:tras auxUiam o historiador jurista nas suas investi-
Mas nao se deve abusar deste metodo-que alguns histo-
gaqdes, ajudam-no a compreender as fontes e a completar
riadores d o direito no s&culo passado exaltaram, ctis-
mando-o de ~ n i t o d oetnografico - poi5 s i o rt~aisos erros
os conh~cirnentos delas extraidos ; slo as cldncias qaxi-
iiarcs.
a que cor~duzdo que as verdades gue desvenda.
0 historiador digno desse nome tern, pois, d e r e i i ~ ~ i r a] Cibnolrs aflns.
qualidades as mais variadas e excelentes. Curlusidode que 1. - . 0 Direiso C afim da Bist6ria d o Direito, visto
o incite a progredir de cot~hecirnet~to etn conhecimento, que 'esta citncia 6 apenas urn mod0 de cstudar aquela.
HISTORIA D O D I R E I T 0 PORTUGUES
-- -
H I S T b R I A DO DIItElTO PORTUGUES
-. - ..--.
for~tese das institui'qbes d e direito publico, serd o niitodo direito romano vulgar, at6 a Lex JVisigothorurn Recess
cronol6gico o adotada.
k 1 s T d R r ~b0 DIREITO PORTUGUdS H I S T ~ R I Abd. DIREITO
A
.
.
. ..
PORTUOUES -
-
vindiana de 655 ;- 3 .ststerna romano~g6tic0, at6 ao 0 1: periodo vai do inicio da monarquia at6 a0
.reinado de D. Afonso 111.
skculo X I ; - 4 - sistema gerrnano-ibtrico, at.! D. Afonso
0 2.' period0 vai do reinado de D. Afonso IiI at6 ao
111 ; -5 - sistema do romanismo justinianeu, at6 Pom-
ba1;- 6-sistema do direito natural e do individuaiismo reinado de D, jose.
0 3: periodo vai do reinado de D.JosC at4 1832.
critico, at6 aos nossos dias.
0 4." periodo vai de 1832 a 1926.
A exposicgo ser4 rcstrita i s fonbes dc dlrelio e As
InstiiuZg6ss do dirsito pdblieo,
13. Plano da nossa exposicSo.
Considerando que a Hlst6ria do Direito PortuguCs 14. Bibliografia geral.
comga corn a futida~r2ode Portugal, mas que nao po-
demos ignorar os seus ai~tecedentes e as suas origens,
comeqarernos por uma I n h ~ d u g d oordenada segundo o 0 s estudos da HistSria do Direito Portugu&s sZo
crltkrio i5t11ico-poIitic0,desta maneira : muito recentes : datam apenas do f~naldo stculo XVIII.
1. - Povos prirnitivos.
0 seu deset~volvimentonessa epoca deve-se A refor.
2-Domirlio romano. ma operada peIos Estatutos pombaIinos na Ulriversidade
3-DominacLo pel05 povos germinkos de Coimbra e a fundacao da Academia Real das IXncias
4-1)ominio mucuirnano. de Lisboa.
Se a Academia originou rnemlfirias de grande impor-
5-A nlonarquia leoo$sa e o condado portucalense,
Enirando depois prhpriamente na Histirria do Di. tltlcia e valor sbbre diversos pontos cia hifibria juridica,
reito PortuguCs, exporemos a matQia dividida pelos se- -as da autoria de Ant6nio Caetar~o do Amaral, JosC
guintes perfodos : Anastdcio de Figuejredo e 1020 Pedro Ribeiro, o ensino
1."-Periodo do . direito consuetudilsirio e foraleiro da H1st6iia do D~reitona Universjdade ocasionou a pu-
(in flutncia romano-getmano-crlstBJ. hlicacLo dos primeiros tratados sistemiticos da materia.
E assim. o pri~ueiroprofessor de Hist6ria do. Direito
2."-Period0 do romanistno justinianeu e do direito
can6nico. Pitrio, o celebre Pascoal Jost de Melo Freire dot Reis,
1." er~oca: antes das Ordena~Bes.
elaborou para compCndio d a sua cadeira a .nistdrla juris
2.' tpoca: as Ordenaqdcs. dvillv L u s i t ~ a i (1777) depois publicado pela Academia.
3."-Perlodo de transi~sn:a escola do direito n a t u - @sselivro, notivel a todos os titulos, foi o ponto de pat-
ral e a elaborzcao das ideias liberais.
tida da moderna histor~ografiajuridica portuguesa.
4."-Periodo ind~viduatista e liberal. Ap6s a implanta~Bodo regime liberal, outro profes-
HISTdRlA D O DIRGITO PORTUGUPS
Colecf6es de fontes :
.A
principal colec~%o de fontes juridicas 6 a publi-
cada pela Academia das Ciencias de Lisboa, inicialrnente
s6b a DireqBo de Herculano, e intitulada Porfugalrtw
Monurnenta Hisldrdca.
CompOe-se de 4 partes : 1.Scripbarcs; 11-Lcges r t
consuetudines: 1II~Dlplomafnct charla,? ;IV-lnqulsitioncs,
H5 d i m disso rn=ltos docurnentos do maiorinterbse
nas Dissertapacs Cronoldgkas e Criticas de Joe0 Pedro
Ribeiro.
De outras de menor importancia far-se-d menqlIo 15. RazFm de ordem.
oportuna. (1)
Deverh iniciar-se o estudo da iritroduglo h Histriria
d o Direito I'ortugnks pelo periodo prC-roman01
S a h e ~ s e q u e HERCLJLANC), (Histdris de F-'orlugul,
( j ) SBhrs tMas aa matbrias destas ~ V o ~ d e Prrldminar~.~
r 8." edigao definttiva, vol. I , pay. 34 e seguintes) ap6s lon-
potlem vbr-se : yamcr~tepretender justifici-las, assents nas seguintes con-
ALTA BIIRA, Nistu'rin (1~1i f [ > r ~ L op - ~ $ a C o ~ Qncstia~tes clus6ee :
pruliminares , LANGLOIS et SEIONOROS, ~izfrodzdctton I(. .
.i itnpossivel jr enttoncar corn elas (as tribus lu-
a i d r e'tt~dtsh i s t o ? i p ~ r r rBESTA,
, A7lvzdrttento a i l 0 .itzdro dclla s~tanasl a nossa histbr~a, or] dclas dtscer lbgicamente 3.
Tturru iiLl dit jtio italiarrrl; CABRAL LIE: ICONCADA, 0 pro- esfa. Tudo falts: a conveniencia de limites territoriais, a
6/et~20m~tadoldgicena cit~rciradct Hisidrin do Dirrkto Port%- ide~itidade [la rafa, a fiiiaqHo de lingua, para estahelecer-
guir, apnd aAnuArio de H~stbriadel Drreche Espsfiol, tomo X; mns ulna trarisifao nrtural entre Csses pavos barbaros e
PAUL0 ~ I E R ~ Stirnula A, hzstorico da Rzrfdris do Direito ndsl. (pig. 97, fn fin$).
~ S ; ~Estudoade Histbria de Direiton, phg. 7.
P O T ~ I ~ I ~spud
H I S T d R l d D O DIREITO PORTUGOBS
----. ---. . -- . . ... -,., . . . --- --- ---. .-..-..-.
cula~io pensava), n3o deskroi o lacto de terern s i d n kles ( I ) Ver t.a1ub8m f:)CIITGIR:l B.IBRTlN;j, 1Jtstiiri;z Jr
o eletarnto fuailamef~tal,prrmanente e crlrocleristlco da k ' o r t ~ ~ , ~ , liv.
//, S.", i ~ ,p r i v ~ ! p i o e, 1IYXl)ES i.;(.)Et~kA,
rho
evuiugPo social verificsda no r~ossl:ferritbrio. rcu livro (3s ponnr pri~,ii!i:;os il(t / II riti'lrriir e nil capitnlo qlie
Nem se dcvr pensa: que os 1u;itarios se Iimitaram a sirblra Lzrsii~i,rin pri'-ro,iw~r,l eacrevcu ~ILTA Q iUitlt6r,ia cle
receber 111flui11cra.5: c n ~todo n contact0 errtre dois ~ ~ o v o s l'ortugalu rle I3arcelor;.
n o vencedor e vencido ou entre coionizador e
( t ~ ~ e s ~entre
ocidente ibkrico nZo era habitado exclusivatnente por lu-
siiatios, ii d~itads illvasao romarta. Denfro da cidarie os individuns aprupain se em Jam&-
Outrns povos ilOle residiam, t d o s resultantes da lias d o tip0 manol;i~nico e patriarcal, cujo chefe exerceria
fusio dos iberos (antiyuissima raqa imiyrante) ctlrn os poderes politicos, judiciais e religiosns, sbbre os tnembros
poilos celtas que a t pelos s ~ c u l o sV I ou V a. C,ir~vadi. delas. As familias por sua vez constituiam genfilldade~s,
rarn a Peninsula onde ir~troduriranla civilizarao do ferro. ~agrupamentnsde farniii3s vt~lct~ladas por l a ~ o s dc con-
sangiiinidade~, isto e , con1 urn antepassado cornurn a
hssjm, ao Norte do D ~ ~ l t vivianl
-9 os calrmi~os;eutre
quem tbdas prestava~n culto e drrrrde resultava teretn
Douru e Tejo espa1havanr-se os lusitanos, 110 dizer Lie urn chefe religiose r poiitico cotnum.
ESTKAUAO ,la mais poderosa das n a ~ f i e sjbbricas~; en.
t r e Tejo e Guadiana, celtas nao especificados, e ao sul, As ciiiades agrnpavam-se ern tribus: os escritores ro-
n o Algarve, egtavam os lurdetarros. rnarlos desigr~atna triblr pnr poprrlus, Cada tribu tinha o
E impossivel dizer quais eram as i n ~ t i t u ~ ~ de
b e stodos sell govti-110, quasi scrnpre rnor~irquicolnas algunlas vezes
&stes povos. Conhecemos as de algul~s,mas se C verosimil repuhlicano. As replitllicas eram, porem, atistocr6ticas :
que as dus outros seriam semelhar~tes,nada nos atrtoriza 56 intcrvirlham no gov6r11o e na - l e i ~ & odos chefes o s
a gel~eralizarcategbricamente. patriarcas das fatnilias.
A base da orgalliza~aosocial psrece fer sido a cidade, Silo nllmerosas as tribus de que temos ~ ~ o t f c i as:6
coma allis em todos os povos arltlgns. 0 s escr~toresro entre os iusitanos sabe-se de tritita. E nem pot perte!~ce-
rrlanos que rlns derxdram noticias 56bre a Lus1t4nia idata rem a mesrna raqa rnantinhatn entre si grande solidarie-
da irlvasao, assim o dizem. A civilas era um ptqueno Es. dade, Andavarn em continuas gucrras m a s corn as outras
tada arrstocrAtico const~tuidopor uma povoacgo principal1 e sd quando surgia un inimiyo cornurn algumas se alia-
bem fortificada (oppidom), e poi- um grupo de povoatBes vatn transiibriamente.
rnais pequenas, ccjnslru~das ao redur dela, sempre na Parece que em lace dos perigos que a invaslo carta-
corlja dos rnor~tes e colinas : chatnavarr~-seestas povoa. gintl'sa, primeirn, e a rornatra depois suscitararn, os lusita-
qdcs, em lir~guageni~nriiger~a,duns ou briga fdnndr u su- nos formdram uma ce?lfedefu~60 permanente corn urn
f ~ x oda designa~aode muitas p o v o a ~ b e s da Lusitinia ro- chefe a qnem os reis das tribus prestaratn vassalagetn.
mans) e chamaram-lhes os rornanos caslra. (Luanda a ci-
A p o p u l a ~ a odividia-se em classes Havia iram'ens 11-
dade era atacada, a populagBo abatldoriava os p e q u e l ~ ~ s
vres e servos. E a aristocraciu iinha a sua d l n t e l n . Cada
castros para se conceotrar n'l povnafao pr~ncipal, ou
aristocrata confava certo nlimero de clie~ttesa quem pro-
oppidum.
tegia e q u e Ihe juravarn firielidade e o seguiam na paz e
Hoj? o pnvn c h m a a essas povoaqdes fortiiicadas na at6 ao ponto de se s~ri'rirlarem por rnorte d o
prC+romanas, cividrrdes, citBf~lose caslros.
H I S T O R I A D O DIREITO PORTUGUES
.--. -- -- - - -. - . -- . -. --
- -- .
H l S T 6 R I A DO DIREITO PORTZTGUGS
{i,i~!
/zt(' L eT
Z ~ LDort/t;11~sa. 1
I I P,I,!,.,~arg~iio
~ ~ ~ : . / C ~ ~ Idls I ~ ~ C -
Eaiadu 11i~ Lutlilfltii~ alk xi! tclupu ~III que foi rcdneida
Para ksse efeito hosquejaremos rhpidamente as ca-
racteristicas dos dois periodos que interessam a o histo-
riador portuguCs : 1.'-o periodo da conqulsfn; 2,' - a IJe-
rlodo da assirniln~uo.
43
Hirr. D. R o r c n a ~ s #- b
BlSTdRIA D O DlRPITO PORTUQUIS
.-- --- - --- - -- -
1.' fabe. - Vai desde as prin~eiraslutas a t i i eupedi- n%o era o de corresponder aos desejos dos lusitanos an-
c8o de IlCcimo Jdr~ioBruto em 137 a.C. siosns dr independencia, mas o de partir daqui para e
E' iiesta fase que se forma a grande confedera~Zodas conquista do 11oder pm Roma. Par Isso, organizou o seu
(ribus lusltanas chefiada por Viriato que obteve t8o assi ex&rciln e o seu gl~verr~o a rornana, .e corno chefe acatadu
naladas vit6rias sabre alguns dos mais tlotftveis penerais dos klusita~~os fez ruais etn oito alms nr.1 sentido de lhes
romanos. fazer aceitar a cultura os hibiios, as jnstititi$bes e as leis
'
Ap6s o assassfnio de Viriato (138 a. Ci: a resisttncia romanas, do que corno general inimigo poderia conseguir
c o ~ t i n u amas, faltando-lhe a c a b e ~ ae n corsCito do chefe, em oitenta.
n i o logra manter a superioridade antiga dns lusitaltos. Qt~ancicrliorreu, 1arrlbCm assass~nado(72 a. C,) a ro.
rtlatiiza~lod o sul dci r1u.ssu territ61io avancara imeitso. E
o seu sdversario P(I3IPEl.I aprendeu corn @Ita aglr pela
2.' faso,- Roma e ~ ~ v i oenf%o
u o pro-cbnsul DCcimo per$.tlas$o ehi v f z de st impbr pela vinl6ncia.
Jlinio Bruto corn uma expedifao que tinha por fim termi-
nar de vez a campanha (137 a. C.).
NAo foi serll dificuldadas que as tropas seyi~iram 3." f&ge. - C ~ S A Rveio quatro vezas h [~enInsula,e
pelo litoral, apoiadas por urria esquadsa, desde Olfsipo das duas primeiras exercev f u n ~ a e sna Hispinia Uiterior
at6 ao Mlnho, assaltando citinias e estabelecetido yuar- em que entava compreel~didaentRo a Lu>it$~liil.Na pri.
ni@es fortificadar nos pontos estratkgicos como acontecell meira vez foi q!lcstor ou superintendente das finan~asda
em Cale. provincia, na sepunda vein cotno pretor ou.governador
Data df entao o inicio da ron~aniza~fiomas tratava- da provincia.
.se de urn jug0 iniposto as populat$es, no intuit0 predomi- A segunda vinda de Cesar marca o inicio da tase,
nante de explorar as riquezas locais em bei~eficioda me- porque durante o seu govPrno deu cab0 das ~ilfirnasre-
tr6pole a as insubordil~aqdes,as guerrilhas, as revoltas sistCncias dos lusttanos (60 a. C.).
e r a n ~constantes. Numa carnpanha.relAmpaga venceu os montanheses
Tbdas as oportunidades se aptoveitavam para b s e dos I-Iermfnios aiilda resistentes, desiruiwlhes as citknias,
eieito. As lutas civis entre Mirio c Sila forneceram exce- imp8s.lhes pesados iributos de guerra, demoliu as rnura-
Icnie ensejo pala urn tevantamento geral, 0 s notiveis lu- Ihas das cidades qur Ficavam de pe e transferiu 0s poVo5
sital~os chan~aran~QUINrO S E R T ~ R I O antigo
, magis rnais aguerridos da regides serrarlas para a planicie onde
tredo pot t i e s bem coohecido, que, proscrito de: Roma Iacilmenie cs pc1di2vigiar e cotiter em respeito.
peIo partido de Sila, se achava no Kerte de A'frica: Assit11 formou, coln alguns dns vencidos da Serra, a
Sertdrio passou logo a Penfnsula acornpanhado de coldaia de Pax Juila, actual Beja.
urn extrclto de marianistas corno ele. 0 intuito que trazia Ao mesrno kempo organizou o restante [erritbrio,
T I I S T 6 B I A DO U I R E l T O P O R T U G U E S
corlferindo titulos e privilkgios a Lisboa {Ollscpo Felicltas legionirios ao trabaliro, requerendo n concurso das tri-
./rtliaJ,kvora (Ebaru L.iheralifasjuliul e Santarim (Scnlubis bus indigellas. Assim os lusitanos apt-etrdcram, tlc~convl*
Proesidianz Jnllum), rlio forqoso das obras. a falar co111romanos, a usar da
Depois de Cksar pode dizer-se concluirla a couyuista sua ttknica c o ~ ~ s t r u t i ief aa ~ d n i i r i - 1 0 s .
r pacificado o extrkmo-ucidente. A guerra car~tibricaque
provocou a vinda de AUGUSTO ja aqui tlao acordou n d.strudos, ,llas a s gt.anLl~s
cJ ~ 1 u ~ : i c idns cslradas
resson8ricias. rolnallas 11Ao tinhan~, apetias, fins estratkgicos : visavarlt
tatnbk~nobjectives econ6micns E pcltiticos, pois iormavam
uma r&de em todo o Irnl)&rio encaminltada para Roma
(lodos os carninhos vLio dar a Rome...I, Assitn se tornava
fdcil reccber g e l ~ t e de I t i i i a e para 19 nlandar dinheiro,
Depois de AUGUSTO seguem-se s ~ c u l o s de paz, mantimet~tos e trollas. O trificn colnercial da flipania
em que romanns e lusitanns convivem e permutam in- con1 Horna chegou a s e r muito inteaso : as provincias
daqui alirne~itava~n0s' romanus aglornerados na g ande
flusncfa, d e m o d 0 3 produzir-se iritensa assimila~aono
extrknls ocidente da civillza~$o. urbe imperial. L diestradas eratn exceler~tes:lageadas,
marcadas corn rnarcos ~rjiliil-ns,~wliciadase cor~imudas
0 s fartos da romantza~Pofuratri ~~rlncipalrnente:
e estalagens d e cspaco a espaco.
a) A ~ c f d odos legides romanas de ocupagdo. 0 s le-
giondrios it~stalavam-se corn suas farnilias em grandes 4 Ifirrdn dc rofonus. A famn tlas riyuezas hispir~icas
acarnpamentvs a o redor dos quais uultivavam a terra e atraia colurios rom3iios e itilicos. Alkm das cdlbnias fun-
onde exerc~arnindirstrias e tnesteri.5. E r a n ~ assin],
, sia~ul- dadas prla rrpli!,iica cra grati .le o r~irxernde iinniigrantes
tlnearnente cr~lo~ios,err1 co itacto direito c o n a llopuls- rli~b~jasa telltar forturia, pelo ct~~ukrcio,pela indhstr~aou
q i o irldigena. Vs seus acarnpalnetltils atraiarn servr~ais, pela uslrra. Muitos s e fixavarn p o r c i , vivendo rras cida.
trnhalhadores, nego~iantes,toilos forc;adus a aprender as des o ~ ~ dulna
e ir~tet~sa vida social os punha em c o ~ ~ t a c t o
o s linguagcrn a i Lalada; a poupo e pcluco
r u d ~ i t ~ e r ~ tda intimo corn as pop~1Iaq6its11rsitan:is.
iam-se consolidando os abrigos provislirios e nasclam
cida des. e ) I<ecrn!amento dc auxiliares l u s t t a ~ ~ oporn
s as fro-
pos lmpenars. J ~ ~ n t a l n p ~c ~
t ~t cmas Ieg~Aesromanaa com-
B ) Conslrugdo de obras pliblicns. 0 s romalios co::1 batraln auxihiires recrlttados nas provinc~as \lurtos foratn
preenderam que para policiar e fiscalizar o terr~thricica- oa q u e daqut jxirtlr~ltl1 ~ r aa h Iorlgds catnpanl~asdo 11orte
reciam de t ,ma-lo de ficrl ~lercursoliela abertura dc es- de Afrlca e JI) t jric ~ t cUs qire regrewavan?, ao cabo d e
tradas e construqao de porltes e viadutos. tancaram-sr os tao de~noradi,estagio etitre ,Is tropns J o povv-rel, vinham
r a r l ~ a n i ~ a d ode
s todo, r con~tituiamelerner~i[lstle petie- ergue o seu templo de Diana e EstrabBo dd Pax JliIia
tracao cuitural erttre os inOiget~as. como modElo de cidade provincial rofriatiizada.
A o Norte as caisas nil0 corriam tao bcm. As dificul-
dades das coo~unicagbes no territ6rio acidentado, a rv.
0 cullo do incperzdor. C:urli n i r t l p t r i ~loi
J l ~ ilnposto deza e retra'imento d o s habitantes e o seu natural rebelde,
a fodos os cidadaos r slibditos n culto religiosn do irn- o afastamento dos cerltros da civitiz;r~ao, dificultava os
perador. Era assirn urn culto uomum a ronlar~ose indi- progressos da assimiiaqAo cultural.
genas, que os aproximava e facilitava a assitnilaqfio.
Notc-se, porem, que rnesmo no SuI r19o se atjngiu
nus lnonumentos e obras pljblicas o grau tie grandeza e
g) A dlfrrstio do crisfiunismo. TamMrn a religiiiu cris- de riqueza de outras provincia~.
tB, ao espslhar-se, a b o l ~ aa difel-enpa de cultos c substi- Cornpreende.se assiil~ que, no coinkqo do stculo III
tufa a separaCHo racial por ulna fraterna cornunh2o de o irnp6rio estivesje maduru para receber a concess8o feita
lk. Romanos e nAo romanos eraln iguais na caridade de pelo irnperador CAKACALLA, )?a cSlebrr constifui'gdo
Cristo. Mas o cristianismo vinha todo impregnado de ro- antoniana de 212, d a cidadanoa ratnaila a todos os habi-
manidade e latinizava os que o a b r a ~ a ~ . a r n . tantes d o IrnpCrio. exceptuados 05 peregrines dedillcios.
Em -.uirtude desta coi~cessaoa quatidade de cidadeo
romano, at6 al reservada apenas a poucos, passou a ser
Sob a acq;io d&stt.s factores, a asstmilasAo progrediu i.eco~ihecida a todos. Ora como os cidaddos romarlus ti-
de tat modo nas provincias hisplnicas que, a i por 73 ou nt~anio e ~ c l u s i v ode certos direitos e da aplisaqao das
74 da era crist8, j i o irnperador V E S P A S l h N O p6de leis romarlas, esta provirtdencia produziu n ;feito de ge-
cor~ceder a jus minus latirim a 16da a i-Iispinia, pelo que
nerallaar (1 uplkafdo do Q'lreltu rornnno a todo o Impbrio
os habitatltes d o extrelno ociderlte adquirirarn ulna posi- e iguolor os direllns de todas a s habitantes livres.
~ $ 0privilegiada, a dr. latiiii colorriurii.
At& 212 havia uma rnetrdpols {Roma) e nm povo so-
bernno ( o conjunto dos cidasjBos r ~ m a n o s )a que sorres-
N o s&culo I1 pode dizer.se que o SuI d o nosso terri- pondiam ptav&ncin.s suhrrzetldas e sdbdilas (0s nao cidadaos
t6rio estava conpletamente rolnanizado : as popuIa$bes residentes oas provfncias). Era uma esp6cie de lmpdrlo
indigenas procuravaln parecer romanas, at6 110 traje que cnlonlal.
passou a ser a toga, pelo que se c11s1r;avaaos assitn ves- Depr:is de Caracalla todn o territ6rio do imptrio
tides t o g a f i ; niultiplicam se as inscriydes. generaliza.se a adquire o mesmo caricter de solo romano e todos as ha-
lingua, surgem as villue rljsticas cujo tipi) de o r g a ~ t ~ ~ a ~ f i o bitantes livres e nuo drditicios Ficam scndo cldadaos ro-
perdura rlos actuais tnofttes aler~lej,inos,adquiretn muitus Inlanos.
natives a cidadania romana por coocessao especiai, ~ v o r a Desde etltso, a vida da Lusitbnia funde-se na vida d o
H I S T d R r A DO D I R E I T 0 PORTUGUES
- ---- ---- -- -
ImpCrio e segucc a sort? dele. A (:n~iqtitui'~iod e Caracalla 0 s cidada 1s rotnatios forl~iavam urna cotn~inidade
marca o terino do procrsso d e assimilaq;io rornnna das politics, cirnentada llrela cnmanldo d e interesses, de go.
~>rovfncias,embora a e q u i p a r a ~ t n n i o filsje cnrnpleia. v6rno e de rlireito . u nupnlus r'ornarttrs.
Ngr! se pellse que err1 todns os r e c a ~ ~ t odso rlosso Mas o papullts romanus r~i%o rra a Soma dos irrdivi
tcrritdrio se encontravatn cidadgos como os d e R o ~ n a .A duos existentej: cra urns entidade abstracta, mas real, que
rotnanizaqdo estava p ~ r f e i t allai cidades: mas as popula- representava 3 SUCCSS$O das geraqdes derivadas d c ante-
Foes rurais, e as serranas sobretudo. persisti3tli ap p a l a s passados cornrllts, nascidas na mesma pitria, falando a
As suas tradi~fies,'~natltendoo set1 cariztcr, quando tnuiio mesma lingua e venerando os meslnos deuses.
polidas por urn verniz superficial, mas I I O furldo iguais ao 0 populi~st i n l ~ a pois,
, U I I I passado, urn presente e urn
que eratn dantes. futuro clue s e 11go coniur~diam coin 0s do5 individuos,
Aconteceu n lnesrno que corn a d i f u s . ? ~do cristia. antes os superavam em valor e amplilucle.
I ~ I S I ~: I O
a i novas ideiss ionq~ristaramo s ~ n e i o surbanas, A esta existencia distinta correspor~diain intetCsses
mas os distritos rurais ipctgo guardaram setrs cultos i i l i i l a - prhprios e tamhPtn diversos dos interesses individrrais. 0
tras e politeistas (o pafonisrno). ( # ) popul~is era o tituiar dos interesses colectivcs.
P a r a curar dCssts interPsses colectivns c poder pros-
seRt~f:loserant rlecessdrins 6rgBos. A cotriunidade ronlaria
ocupava.se dos l e n s inter&ssesatraves das assembleias dos
seas cidadsns, representando t ~ ~ do opopuli~s,e d o con-
lastitniqoas polfticas e administrativas cell30 dos padres c o ~ ~ s r r i t o so, LT.)nada; eram Cstes, o
Senado e o povo, que dcsignavam a i magistraturas en-
da Lasitbsia carregadas de gerir permauentemente os ~ ~ e g d c i ops~ i -
blicos.
A cornunidade nryanlzada ist to 6 , corn orgaos com-
20. 0 espirito do direito publico romano. p e t ~ n t e s para expri~nir a sua vontrde;~era o Esfado, a
respub~icn.
Para se con~preender a influhncia cia d o ~ n i r ~ a KO-
~io
Homa formava uln Esladn d o tipo q u e hoje chartla-
rnalia 6 necessiriu coni~ecer,antes de mais ~ ~ a doa esuirito
,
mos tofalitdrcn, isto 6 , i l u e abrange n o Ptnbjto das suas
que presidia ao govern0 d e Roma e dn seu impirio.
atribuiqbes tbda a scrrte de manifest;iqdes da vida social.
A reipub'lca propunha-se prosseguir us ideais e os
( I ) LEITI.: 111; \'A~CL)YI:ELO~-- R r l i n r h ~ sds Lils~tR- interssses d a colectivid,3de, e n8o proteger, garantir 011
oia \To]. II pdg. I a 99. I.usrt,Su~apre romeinn 11w H~stbriud e serrrir os interkjses dos ir~.lividuos.A vida privarja d e
Port~igaide Barc~aioavol. I ptlz. 1. cada urn, a educa;go, a moral, a rcligiLo nada era alheio,